Сайлау құқығының түсінігі және оның қағидалары

1. Сайлау құқығының түсінігі және оның қағидалары
2. Сайлау құқықтарының нормалары
3. Төте сайлау құқығы

Сайлау саясатта кеңінен тараған билік өкілеттілігін бөлу тетіктерінің бірі болып табылады. Билікті бөлуде сайлаудан басқа тағайындау әдісі, биліктің мұра болып берілуі, кооптация (сайланбалы органдар құрамына қосымша сайлауды өткізбестен жаңа мүшелерді немесе кандидаттарды енгізу) қолданылады. Бұлардың, әрине, сайлауға қарағанда бірқатар артықшылықтары бар. Мысалы, тағайындау әдісі мәселелерді қарастыру мен оларды шешу жолдары біріңғай саяси пікірлес топты құруға мүмкіншілік жасайды. Тағайындалған тұлға тағайындаушының алдында жеке жауапкершілікте болады және «жоғарыдан төмен билік» пен «тікелей бағыныштылықты» құрады.
Заң әдебиеттерінде «сайлау» түсінігі тар және кең мағынада қолданылады. Бірінші жағдайда сәйкестелген аумақта тұратын сайлаушылардың өкілді орган құрамына ұсынылған кандидатуралар бойынша дауыс беруі түсіндіріледі. Ал, екінші жағдайда әрбір мандатқа екі немесе одан да көп кандидаттар ұсыну шартымен мемлекеттік билік органдарын құру тәсілі анықталады.
Қазіргі кезеңде әлемде өкілді органдарды сайлау әдісі кеңінен тараған және түрлері сан алуан. Жалпы, сайлау арқылы әртүрлі билік органдары – парламенттер, мемлекет басшылары, кей жағдайларда үкімет, сот органдары, жергілікті өкілді және атқару органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары құрылады.
Заң әдебиеттерінде «сайлау құқығы» екі түрлі – объективтік және субъективтік мағынада қолданылады. Объективтік сайлау құқығы – мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының сайлауын өткізу барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жүйесі.
Субъективтік сайлау құқығы - азаматтардың мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауына қатысу, оларды сайлау және сайлану құқығының мемлекетпен кепілдендірілген мүмкіншіліктері [1, 355]. Бұл тұрғыда, сайлау құқығын белсенді және бәсең сайлау құқығы деп бөлуге болады.
Белсенді сайлау құқығы азаматтардың билік құрылымдарын құруда және республикалық референдумдарда қатысу құқығы. Ал, бәсең сайлау құқығы азаматтардың мемлекеттік билік органдары мен сайланбалы жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлану құқығы.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының өзінің қайнар көздері бар. Оларға сайлауды өткізу тәртібін анықтаушы конституциялық-құқықтық нормаларды қамтитын нормативтік құқықтық актілер жатады.
Сайлау құқығы белгілі қағидаларға негізделеді. «Тең мағыналы түсініктемелер» болып саналатын, сайлау құқықтарының қағидалары немесе сайлау қағидалары дегеніміз, ол – «құқықтық нормалармен бекітілген, сайлау процестерінің демократизмін және мәнін білдіретін, маңызды басшылық бастамалар» [2,58]. Сайлау заңнамасының даму барысында әлемдік қауымдастықта сайлау құқығының негізгі қағидалары бекітіліп, бұлар көптеген мемлекеттер тарапынан мақұлданып, халықаралық әмбебеп және аймақтық құжаттарда, сондай-ақ кейбір мемлекеттердің ұлттық заңнамасында көрініс тапқан.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Конституционное право Республики Казахстан: Учебник / Сост. д.ю.н., профессор А.Т. Ащеулов. – Алматы: КазГЮА, 2001.
2. Мухамеджанов Э.Б. Избирательное право Республики Казахстан. Алматы, Жеті Жарғы, 2001.
3. Князев С.Д. Принципы российского избирательного права// Правоведение. 1998.
4. Документа Ко¬пенгагенского совещания Конференции по человеческому измерению СБСЕ. Копенгаген, 29 июня 1990г.: Сборник международных документов. Хельсинский фонд по правам человека, Варшава, 2002.
5. «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» 1995 жылғы 28 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы.
6. Мухамеджанов Э.Б. Выборы прошли, и что дальше? // Юрист, - 2005. №2
7. Киселев С.В. «Комментарии к некоторым изменениям и дополнениям в Конституционный закон Республики Казахстан «О выборах» // Юрист, 2004, №1.