Тарихи тұлғалар туралы

Жоспар
Кіріспе

Абылай
Бумын қаған
Тұмар (Томирис)
Истеми (Істімі) қаған (554.576 ж.ж.)
Құтлық Елтеріс қаған
Бiлге қаған
Күл тегін
Абай (Ибраһим) Құнанбаев
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Шыңғыс хан
Бату
Бабыр
Сұлтан Байбарыс
Әбу Насыр Әл.Фараби
Қожа Ахмет Йассауи
Әбілхайыр
Мөде
Еділ (Аттила) қаған

Абылай (Әбілмансұр) хан — (1533—1537) билік құрғаны. Абылай хан (1711-1781) Қазақ Ордасының ханы, қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті мемлекет қайраткері, арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнібек, одан соң еңсегей бойлы ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан. Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгір ханның Уәлибақы, Тәуке деген екі ұлы болады. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда Уәлибақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның қолына барады. Уәлибақының баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып, қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан көркем Уәли туады. Оның баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Ш.Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса керек.
Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанады.
Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет ақылшы аға болып қалып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі. XVIII ғасырдың 30-жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.И.Левшин: «1739 ж. Орта жүзде Сәмеке ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген».

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Абылай
Абылай (Әбілмансұр) хан — (1533—1537) билік құрғаны. Абылай хан (1711-
1781) Қазақ Ордасының ханы, қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті
мемлекет қайраткері, арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары қазақ ордасының
негізін салған Әз-Жәнібек, одан соң еңсегей бойлы ер Есім хан, Салқам
Жәңгір хан. Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгір ханның Уәлибақы,
Тәуке деген екі ұлы болады. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда
Уәлибақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның
қолына барады. Уәлибақының баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ
келмейтін батыр болып, қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан көркем Уәли
туады. Оның баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған)
ақтабан шұбырынды жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді.
Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған
Сабалақ деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да
бағады. Бұл, Ш.Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса
керек.
Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр
жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең
беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі
ұмытылып, Абылай атанады.
Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет ақылшы аға
болып қалып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі. XVIII ғасырдың 30-
жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен
қатар аталады. Орыс тарихшысы А.И.Левшин: 1739 ж. Орта жүзде Сәмеке ханның
орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік
жүргізген.

Бумын қаған
Бумын қаған (? – 552 ж.) - түркілердің өздері Мәңгі ел деп атаған
әйгілі Бірінші Шығыс Түркі қағанатының негізін қалаушы тарихи ұлы
тұлғалардың бірі. Оның алғаш тарихқа танылуы түркі еліне Батыс Вей
империясының елшілерінің келуімен тікелей байланысты. Бұл кезде түркі елі
Жыужән қағанатының құрамындағы, соларға темір кенін өндірумен айналысатын
бодан ел болатын. Бумынның бұл кездегі билік лауазымы ұлы йабғу (даиеху).
Оған ол түркі елінің басшысы болған әкесі Ту (Туву) өлгеннен кейін,
мұрагерлік жолмен ие болған.
Кезінде хатталып, қағаз бетіне түспегендіктен, Батыс Вей империясынан
елші келгенге дейінгі түркі елінің де, оның басшысы Бумынның да тарихы
белгісіз. Сондықтан да болар тарихшылар ортағасырлық түркілердің тарихын,
шартты түрде, осы елшілер еклген да тун жылнамасының он бірінші жылынан,
яғни 545 жылдан бастайды.
Асылы, Бумын өзін империя қолдайды екен деп, аңдаусыз аяқ басудың
апатқа ұрындырарын мейлінше ұққан сақ жан. Жылнамалар жеткізген тапшы
деректер осыны дәлелдейді. Азаттық күресінде тек өз күшіне ғана сүйену
керектігін, қазіргі жағдайында қыздырманың тіліне еріп, қарсы шыққанменен,
дәуірлеп тұрған жыужәндарды жеңуге шамасы жетпейтінін түсінеді. Сол себепті
де ол ешкім күтпеген әрекетке барып, жыужәндарға қарсы жорыққа аттанған
телы тайпаларын қолдау орнына, оларға тосыннан тиісіп, бүкіл елін өз
қарауына қосып алады.
Түркі елі жиналып, Бумынды ақ киізге көтеріп, Ел қағаны деп
жариялады. Әйеліне Ел Білге қатын деген атақ берді. Бірақ Бумын қаған өзі
орнатқан қағанаттың дәуірлеп дүркірегенін көре алмады. 553 жылдың қозы
айында өз ажалынан қайтыс болды.

Тұмар (Томирис)
Тұмар (Томирис) (ж.ж.с.д. 570-520) — массагет халқының байырғы заманда
ел билеген атақты әйелдерінің бірі.
Ахемен әулетінен шыққан, төрт құбыланың тұтас билеушісі атанған
парсылардың Құрыш патшасы Орта Азияға басқыншылық жорықпен келген,
жеңілуді білмейтін деп дәріптелген өлместер әскерін ашық шайқаста тас
талқанын шығарып жеңуімен тікелей байланысты.
Мемлекетінің аумағын кеңейте беруді ойлаған Құрыш батыс елдеріне
аттанбас бұрын әуелі шығыс жағын қауіпсіздендіру мақсатымен массагеттерді
бағындырып алуды көздейді. Сөйтіп түркі көшпенділер еліне елші аттандырып,
олардың ханшасы, сол кезде күйеуі өліп жесір отырған Тұмардың өзіне
тұрмысқа шығуын сұрайды.
Сүйікті ұлы мен шеп бұзар жауынгерлерінің қайғылы хабарын алған Тұмар
Құрышқа жаушы жіберіп, оған өзінің соңғы сөзін жеткізеді.
Құрыш өзінің шайқасатынын айтып, Тұмардың жаушысын кері қайтарады.
Тұтқынға түскен Тұмардың ұлы өзінің қандай күйге ұшырағанын мастығы айығып,
есі кірген кезде ғана бір-ақ біледі. Құрыштан аяқ қолын босатуын өтінеді.
Қолдан бұғау, аяқтан кісен алынысымен, ол қасында тұрған парсы жауынгерінің
қаруын жұлып алып, өзін өзі өлтіреді. Қоршауға түсіп, бас сауғалар
мүмкіндігінен айырылған. Құрыштың өзі де жауынгерлерімен бірге айқас
алаңында қаза табады.
Аңыз бойынша Тұмар шайқас аяқталған соң, сарбаздарына Құрыш патшаның
денесін таптырып алып, басын кестіріп, қан толтырылған меске салып тұрып:
Әйтеуір тірі қалдым, сені жеңіп шықтым демесем, жан дегендегі жалғыз ұлымды
аярлықпен қолға түсіріп, сен менің түбіме жеттің, жауыз! Енді Тәңірге
берген сертімді орындап, басыңды қанға бөктіріп, сусыныңды қандырғаннан
басқа амалым жоқ.

Истеми (Істімі) қаған (554-576 ж.ж.)
Бумыннан кейін қаған болған, яғни Бірінші Шығыс Түрік қағанатының
екінші қағаны-Істімі отырады.
Ең алдымен, Бумын қайтыс болғаннан кейін інісі Істемінің қаған болғаны
шындық болса, онда қазіргі тарихшылардың Естеми, Істеми, Истеми есімдерін
әркім өз қалауынша құбылтып алып жүрген адамы Істімі. Егер шынымен қазіргі
тарихшылар айтқандай, Істімі 572 жылы қайтқан болса, онда атақты ағасынан
кейін жиырма жыл өмір сүріп, бүкіл батыс өңірді билеген, әйгілі Жібек жолын
қолында ұстаған, Иран мен Византия империясының іргесін солқылдатқан
атақты қаған туралы қытай тарихшылары, сөз жоқ, бұлайша үнсіз қалмас еді.
Истемиді Парсы деректерінде Дизавул десе ал, Қытай жазба
деректерінде бұл есім мүлде кездеспейді. Истеми сол кезде ағасына көмекші
болып, бел шешпей еңбек етті. Бумнның тапсырмасымен екі рет Батыс Вей
империясына түрік елшілігінін бастап барып, ел арасын ептестіре білер
бітімгершілік, мемлекет мүддесін ұтысқа шығарар саясаткерлік қабілетімен
көзге түсті. Телы тайпаларын бағындыруда адам шығынына жол бермей,
қолбасшылық шеберлігін танытса, Хуэй-хуаң шайқасында ұрысты ұтымды
ұйымдастырып, қарсыластарының қайрат көрсетуіне мүмкіндік қалдырмай, ел
тағдырын шешетін ірі жеңіске жетті. Інісінің ақылы мен қайратына, ел
мүддесіне адалдығына риза болған Бумын қаған қалыптасқан әке өлсе, таққа
бала мұра дәстүрін бұзып, қағанат тағына осы Істіміні ие етті. Білге
қағанның Түрік қағанатының атақты қағандарының ішінен Бумын қағанның қасына
Істімінің атын қосып, оны мақтаныш тұта айтуы да тегін болмаса керек.
Істімі қаған да билік тізгінін ұзақ ұстап отыра алмаған. Ағасы
өлгеннен кейін 5–6 айдан соң, бұл да ауырып қайтыс болады.
Істімі қаған 576 жылы қайтыс болып, оның орнына таққа Түрсанаф
отырады. Батыс бөлігі және жоғарғы бөлікті басқарушы Қара-Шырын. Қағанда
әрі қарай ұзақ жаугершілік жасаған билік иелері болған жоқ.

Құтлық Елтеріс қаған
Құтлық Елтеріс қаған, Білге Құтлұғ қаған, Елтеріс Білге қаған, Құтылық
(650 – 691) – екінші Шығыс түрік қағанатының негізін салуышы, алғашқы
қағаны (682 – 691). Құтылық – оның шын есімі, ал Елтеріс Білге лауазымы.
682 – 687 жылдар аралығында шығыс Түркілер Құтылықтың қолбасшылығымен
Қытайға қарсы азаматтық күрестің жеңісінене кейін өз мемлекетін құрды.
Күлтегіннің жазбасында айтылғандай құтылыққа мемлекетті аяғынана тік
тұрғызу оңайға түскен жоқ. Құтылық өзі ел басқарған 9 жыл ішінде Қытайға
және басқа да сыртқы жауларына 47 жорық жасаған. Соның ішінде ірі – ірі 20
шайқаста Құтылық басқарған қол ірі жеңіске жеткен. Құтылықьың әкесі де
Ашина тайпасын бастап жорыққа қатысқан.
Құтлұғ Қаған Жазуы - Моңғолияның Орхон өзені бойындағы көне заманғы
жазба ескерткіш. Түркологиялық әдебиеттерде табылған орнына қарай Онгин
ескерткіші деп те аталады. Жазу түрік қағандығын орнатып, 692 жылы қайтыс
болған Құтлүғ қағанға арналған. 12 негізгі және 4 қосымша жолдан тұрады.
Құтлұғ Қаған Жазуын тапқан Н.Я. Ядринцев (1891), тұңғыш аудармасын жасап,
баспаға жариялаған В.В. Радлов. Бұдан кейін аударғандар: Х.Н. Оркун, С.Е.
Малов, Г.Глаузон. Жазуда Құтлұғтың, Білге қағанның және Күлтегіннің әр
түрлі жорықтары баяндалады. Тұңғыш түркі қағандығын орнаткан Бумын қаған
жөнінде кейбір деректер кездеседі: "Ата-бабамыз" Бумын қаған дүниенің төрт
бұрышын қысты, жиды, оны кеңітті, басты. Ол хан жоқ болғаннан кейін ел
жігіті, жан-жаққа қашып тарады" (Оншн 1 жазуы). Мұнда орхон
ескерткіштерінде кездеспейтін кейбір таңбалар ұшырасатындықтан, В.В. Радлов
Құтлұғ Қаған Жазуын орхон және енисей ескерткіштері аралығындағы жазуға
жатқызады.

Бiлге қаған
Бiлге қаған (көнетүркіше Arslan Bilge qaγan; қыт. 毗伽可汗 — Бике
кыхан, Могилян) (683—734) — Түрік Елінің 717—734 жж. билік құрған қағаны.
Ол 683 ж. Орхон өзенi бойындағы Өтүкенде туған. Құтлық қағанның
(Елтерістің) үлкен ұлы, Күл-тегіннің ағасы. Шешесі Елбілге қатұн. Ачынұ
текті. Түрiк Елінің бiрегей тұлғасы атанған ол iнiсi Күлтегiнмен бiрге
елдің қамы, жердің тұтастығы үшін күресіп, көшпелiлер тарихында ұлы
империяның іргесін бекітті. Ол күллi көшпелiлер империясының тұғырын
сомдап, түрiк тектес этностардың бiрлiгiн сақтай отырып, елдiң мұңы, жердiң
қамы үшiн түнде ұйықтамай, күндiз отыра алмай күресті.
Бiлге қаған 9 жас кезiнде әкесi Құтлық (680—692 жж.) қайтыс болады.
Түрік Елінің тағын оның iнiсi Қапаған (Қабаған) (692—716 жж.) иеленеді.
Қапағанның iнiсi Бөгүден (716 ж.) кейiн таққа отырған Бiлге қаған 19
жыл билік етеді. Бiлге қаған 13 жасында шад атағын алады.
17 жасында Таңғытқа, 18 жасында алты чұб, табғач, он тұтыққа жорық
жасап жеңiске жеткен. Одан қырғыз, түргеш, қарлық, тоғыз оғыз және т.б.
елдерге жорық шабуыл жасаған. Білге қаған (шамамен 685-734) - Екінші Шығыс
Түрік қағанатының қағаны. Күлтегіннің ағасы. Күлтегін Қапаған қаған
ушықтырған тайпа ішілік соғысты тоқтату үшін 716 ж. әскери төңкеріс жасап,
қағандыққа ағасы Білгені қойды. Ал Білге Күлтегінді әскербасы, ал қайын
атасы Тоңы көкті мемлекеттік кеңесші етіп тағайындайды.
– Білге қаған түбінде Қытаймен бейбіт қарым-қатынас орнатты. Оны
Қытайлықтар қаншалықты құптамаса да, мәмілеге келуге мәжбүр болды. Осылайша
Білге қаған халқын 722-741 жылдар арасында 20 жыл бейбіт өмірмен қамтамасыз
етті. Екі ел арасындағы бұл тыныштық Білгенің алғыр саясатшың арқасында
орнықты. 722 ж. Кездесуде Қытайдың бұрынғы елшісі, түркіден шыққан сатқын
734 ж. Қытай жағының өтінішімен Білге қағанға у беріп өлтіреді. Ал Қытай
императоры өзіне сезік түсірмес үшін қағанды жерлеу рәсіміне елші жібереді.
Түркі тағына Білге қағанның ұлы Иоллығтегін отырды.
Күл тегін
Күл тегін (684-731ж.ж.) - Құтлық (Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Бiлге
қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ачынұ тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 ж. билік құрған) қайтыс
болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 ж.) отырады. Күлтегiн мен
Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi
Бiлге қолына (716-734 ж.) алады. (Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары мен
ескеркіштерінің жинағы "Қазақстан тарихы VIII-XX ғғ түрік тілді
деректерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005.)
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, көк түріктің
көк семсері атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы
Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күл тегін тым ерте есейіп, қабырғасы
қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан
төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі.
Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күл тегін батырдың басына қойылған
ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: әкем қаған өлгенде інім
Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім
Күлтегін ер атанды деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек,
бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш
елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны
өлтірсе, соған Жан чо (Чоны өлтіруші, яғни Мочо Қапағанды өлтіруші)
деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы
жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан
кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені
анық көрінеді.
Әкесі Құтылығ (Елтеріс) қаған Екінші Шығыс Түрік қағанатының іргесін
қалап, шаңырағын көтерсе, артында қалған екі баласы: үлкені Білге қағаны ел
бастап, кішісі Күлтегіні қол бастап, сол қағанаттың айбынын асырып, мерейін
тасытыпты. Ағайынды екі ұлан ақыл қосып бірге қимылдап, елінің бірі алтын
тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал алытн тұтқасына, бірі
айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал жетіп, сол асыл тірек құлағанда Ұлы
Дала күңіреніп, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, Күлтегін рухына
тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты. Сол
ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз еліміздің астанасында,
Еуразия ұлттық университеті бас ғимаратының төрінде тұр. Батыр бабаның
бақытты ұрпағы күн сайын ескерткіш қасына келіп, ұлы Ерлікке тағзым етеді,
ата рухына адалдықтарын білдіреді.

Абай (Ибраһим) Құнанбаев
Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845—1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ
әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор,
аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс
және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды
көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік,
қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында
Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі
Ұлжаннан туған.
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан
басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың
әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген
әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі
момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған.
Абай Құнанбаев 1845 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай
ауданындағы Шыңғыс тауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибраһим
екен.
Ол шыққан тегі сұлтан әулетінен болмаса да Қарқаралы округында алғашқы
аға сұлтандардың бірі болып сайланды. Ғұмырының аяқ кезінде Меккеге
қажылыққа барып қайтты. Меккеде Құнанбай қажы салдырған Тәбия қонақүйі әлі
бар. Қажылықтан қайтып оралған Кұнанбай Бұл дүниелік істерден біржола қол
үзеді. Ақынның бабасы Әскенбай Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы
әділетті де ықпалды қазақ билерінің бірі болатын. Оның қалдырған
данышпандық сөздері мен ғибаратты өсиеттері аз емес. Биге қазақтардың алыс
жатқан руларының адамдары да шағым айта келіп, жүгінетін. Абайдың арғы
атасы Ырғызбай да атақты би әрі батыр болған.
Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан,
Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Тұрағұл, Мекайыл, Ізкаіл,
Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ
көрген жоқ. Патша үкіметінің әкімшілігі Абайдың соңына шам алып түсіп, аңду
орнатты. Тіпті 1903 жылы Семей полицмейстері ақынның және оның балаларының
үйіне тінту жүргізді.
Жақын туыстары мен балаларының бірінен соң бірінің қазаға ұшырауы,
оның үстіне ізіне түсіп қудалауға душар болуы ақынның денсаулығына әсер
етті. Абай 1891 жылы өзінің ең жақсы көретін інісі Оспаннан айырылды. 1895
жылы үлкен ұлы Әбдірахман қайтыс болды. 1904 жылғы көктемде оның тағы бір
ұлы Мағауия дүниеден өтті. Бұл қайғылы оқиғалар Абайға аса ауыр тиді.
Мағауияның өлімінен кейін 40 күн өткенде Абайдың өзі де қайтыс болды.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835—1865) — қазақтың ұлы ғалымы:
ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Шын аты —
Мұхаммед Қанафия.
Әжесі бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп айтуымен, Шоқан аталып
кеткен.
Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл
ауданындағы Күнтимес ордасында (қыстауында) туған. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы
сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны
болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан
аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы
болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлық ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі.
Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында,
жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда өткен. Әжесі
Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.
Бұдан кейін 1847-1853 жылдары оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу
орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусында оқытады. Онда әскери
сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс, орыс
әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген.
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Оның шын аты
Мұхамедханафия. Оны Шоқан деп еркелетіп атап кеткен анасы Зейнеп Шорманқызы
еді. Шоқанның балалық шағы табиғаты көркем Құсмұрын мен Сырымбетте өтті.
Шоқанның ата-бабалары атақты сұлтандар әулетіне жатады. Оның арғы бабасы
Абылай хан XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Ал атасы
Уәли патша үкіметі ресми түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. Әкесі
Шыңғыс Омбы әскери училищесін бітірген, Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы
мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш
мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп
алды.
Болашақ ғалымның дүниеге көзқарасының қалыптасуына жиі-жиі қонаққа
келіп тұратын декабристер де ықпал етті. Олар бәрін білуге құмар жас
баланың бойында ғылымға, әдебиет пен өнерге деген құштарлықты күшейте
түсті.
Верный (қазіргі Алматы) қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің
ауылында (бұрынғы Талдықорған облысы, жазда Күреңбел жайлауы, қыс кезінде
Алтынемел асуының күнгейі) тұрақтап қалады. Сонда Тезектің немере қарындасы
Айсарыға үйленеді. Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865
жылдың сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы
Көшентоған деген жерге қойылады.

Шыңғыс хан
Шыңғыс хан (моңғ. Чингис Хаан; өз аты — моңғ. Тэмүүжин) — Азияда
тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет
қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есүхей батырдың отбасында туған.
Өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен
бытыраңқылығын пайдаланып, 1183—1204 жж. өкімет билігі үшін күресте негізгі
жауларын — Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының
басшысы Таян ханға дейін — талқандады да, кең-байтақ территорияны басып
алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір
билеушісі болды. Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға
бағытталған бірсыпыра әлеуметтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.