Туризмология пәнінен дәрістер
І.лекция
Демалыс,рекреация,туризм ұғымдарының арақатынасы. рекреацияның негізгі функциялары.
2..лекция
Рекеациялық қажеттіліктер.
Рекреациялық іс.әрекет,оның ерекшеліктері.
Туризмдегі рекреациялық жобалау.
3.лекция
территориялық.рекреациялық жүйе.рекреациялық географияның дамуының негізі.рекреациялық жүйелерді оқудағы ғылымдардың өзара әсерлері.
4.лекция
территориялық рекреациялық жүйенің өзара байланыстары.
5..лекция
рекреациялық география мен туризм географиясының қатынасы туралы түсінік.
6.лекцтя
Туризм географиясында қолданатын негізгі түсініктер мен атау сөздер.
7..лекция
Туризм географиясының зерттеу облысы
9..лекция
Туризм тарихын географиялық тұрғыдан оқу.
10.лекция
туризмнің классификациясы
14..лекция
Рекреациялық сыйымдылық туралы түсінік
15.лекция
Туризм және экология
16.лекция
Туризм экономикасының туралы тус н к
17.лекция
Туризмнің экономика сферасына әсері.
Туристік фирмалардың қызметінің шығынсыздығын анықтайтын кейбір мәселелер.
24.лекция
Туристиксураныстын географиялык ерекшеликтеры мен маны
Демалыс,рекреация,туризм ұғымдарының арақатынасы. рекреацияның негізгі функциялары.
2..лекция
Рекеациялық қажеттіліктер.
Рекреациялық іс.әрекет,оның ерекшеліктері.
Туризмдегі рекреациялық жобалау.
3.лекция
территориялық.рекреациялық жүйе.рекреациялық географияның дамуының негізі.рекреациялық жүйелерді оқудағы ғылымдардың өзара әсерлері.
4.лекция
территориялық рекреациялық жүйенің өзара байланыстары.
5..лекция
рекреациялық география мен туризм географиясының қатынасы туралы түсінік.
6.лекцтя
Туризм географиясында қолданатын негізгі түсініктер мен атау сөздер.
7..лекция
Туризм географиясының зерттеу облысы
9..лекция
Туризм тарихын географиялық тұрғыдан оқу.
10.лекция
туризмнің классификациясы
14..лекция
Рекреациялық сыйымдылық туралы түсінік
15.лекция
Туризм және экология
16.лекция
Туризм экономикасының туралы тус н к
17.лекция
Туризмнің экономика сферасына әсері.
Туристік фирмалардың қызметінің шығынсыздығын анықтайтын кейбір мәселелер.
24.лекция
Туристиксураныстын географиялык ерекшеликтеры мен маны
Кіріспе
Туризм өзінің маштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін адарып, маңызды қоғамдық-экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді қалай аударту, туризмде қызықты және пайдалы не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және табиғи себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол құбылыстың ел шаруашылығы мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсері қандай – осы мәселелерді бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр.
Сонымен қатар, келесі жағдайды ескеру қажет. Туризмнің шаруашылық саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты даму стратегиясымен тығыз ұласады. Әлеуметтік- экономикалық дамудың катализаторы болып табылатын мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады. Қазіргі шақта туризмде ғалымдандыру процесі жүріп жатыр, оған Қазақстан да еніп отыр.
Сондықтан туризм кешені әлеуметтік-экономикалық және кеңістіктік құбылыс ретінде пәнаралық зерттеулер объектісіне айналды. Қазіргі таңда туризмология қалыптасуы жүріп жатыр деуге болады, оның дамуына экономика, әлеуметтану, құқықтану, медицина, сәулет өнері, көптеген басқа табиғи, гуманитарлық және техникалық ғылымдар да өз үлесін қосып отыр. Бірақ ол пәндердің әрқайсысы туризмді өз тұрғысынан зерттейді. Сондықтан туризмологияның дамуы – монопәндік көзқарастардан туризм туралы жүйеніә білімге апаратын жол.
Туризмологияны туризм туралы ілім деп айтуға болады, өйткені ол туризмді біртұтас жүйе ретінде бейнелеп, зерттеп отырады. Рекреациялық географиямен қатар туризм географиясының мәселелерн шешеіп, туризмология туризмнің теориялық негіздерін құрайды.
Туризм әлемнің көптеген елдерінің баса көңіл аударарлық шаруашылық салаларының бірі болып отыр. Ол әлеуметтік – экономикалық дамудың катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылық секторларына (көлік, байланыс, ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б.) үлкен әсерін тигізеді
Мамандардың болжауы бойынша,ХХІ ғасыр туризм ғасыры болмақ Қазақстанда туризм нарқының дамуымен жаңаша ойлап,жаңа істер атқаратын мамандарға қажеттілік өсті.Біздің елімізде туризмді дұрыс жоспарлап дамыту үшін туризмнің теориялық негіздерін білу өте кажет.Тиянақты білімі бар мамандар туризм әлімінде дұрыс бағыт ұстау мүмкіндігіне ие бола алады.Төрт тараудан тұратын бұл оқу құралы келешек мамандарға жол сілтер басылымдардың бірі болып саналады.
Бірінші тарау туризм географиясы мен рекреациялық географияның теориялық-әдістемелік аспектілерін қамтиды.Екінші тарауда туристік аудандардың қалыптасуының алғышарттары қарастырылады.Бұнда туристік-рекреациялық ресурстары,Рекраециялық сыйымдылық түсініктері толық берілген.Жұмыста территорияға рекреациялық баға берілген,сондай-ақ туризм мен экологияның өзара әсерлеріне байланысты мәселелер көтерілген.Үшінші тарау туризм экономикасының,туристік нарықтың негіздерін,сонымен қатар,қазіргі туристік сұраныстың географиясын,туризмнің жаңа ақпараттық технологиясын да қамтиды.
Халықаралық туризмнің жалпы бағыттары төрттінші тарауда жақсы көрсетілген.Дүниежүзілік халықаралық туризмнің даму деңгейінің соңғы статистикалық мәліметтері толық берілген.Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстардың бір түрі ретінде қаралып,оның дамуына динамикалық талдау жасалынған.
Әрбір тараудың соңында студенттерге өз бетінше дайындалу үшін бақылау сұрақтары берілген.
Бұл оқу құралының негізгі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы,туризм географиясының теорияларыныңалғашқы авторы геогафия ғылымдарының докторы,профессор С.Р.Нрдәулетовтың ғылыми жұмыстары алынды.Сонымен қатар басқа да ірі ғалымдардың (А.Ю.Александрова,В.А.Квартальнов,В.Г.Гуляев,В.С.Преображенский,И.Т.Твердохлебов,Н.С.Мироненко және т.б)еңбектері де оқу құралының негізіне жатты.
Мемлекеттік тілде жазылған бұл еңбек алдымен жоғары оқу орындарындағы геогрфиялық факультетінің студенттеріне,магистранттар мен аспиранттарға,туризм саласы қызметкерлеріне пайдалы болады.
Туризм өзінің маштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін адарып, маңызды қоғамдық-экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді қалай аударту, туризмде қызықты және пайдалы не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және табиғи себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол құбылыстың ел шаруашылығы мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсері қандай – осы мәселелерді бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр.
Сонымен қатар, келесі жағдайды ескеру қажет. Туризмнің шаруашылық саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты даму стратегиясымен тығыз ұласады. Әлеуметтік- экономикалық дамудың катализаторы болып табылатын мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады. Қазіргі шақта туризмде ғалымдандыру процесі жүріп жатыр, оған Қазақстан да еніп отыр.
Сондықтан туризм кешені әлеуметтік-экономикалық және кеңістіктік құбылыс ретінде пәнаралық зерттеулер объектісіне айналды. Қазіргі таңда туризмология қалыптасуы жүріп жатыр деуге болады, оның дамуына экономика, әлеуметтану, құқықтану, медицина, сәулет өнері, көптеген басқа табиғи, гуманитарлық және техникалық ғылымдар да өз үлесін қосып отыр. Бірақ ол пәндердің әрқайсысы туризмді өз тұрғысынан зерттейді. Сондықтан туризмологияның дамуы – монопәндік көзқарастардан туризм туралы жүйеніә білімге апаратын жол.
Туризмологияны туризм туралы ілім деп айтуға болады, өйткені ол туризмді біртұтас жүйе ретінде бейнелеп, зерттеп отырады. Рекреациялық географиямен қатар туризм географиясының мәселелерн шешеіп, туризмология туризмнің теориялық негіздерін құрайды.
Туризм әлемнің көптеген елдерінің баса көңіл аударарлық шаруашылық салаларының бірі болып отыр. Ол әлеуметтік – экономикалық дамудың катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылық секторларына (көлік, байланыс, ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б.) үлкен әсерін тигізеді
Мамандардың болжауы бойынша,ХХІ ғасыр туризм ғасыры болмақ Қазақстанда туризм нарқының дамуымен жаңаша ойлап,жаңа істер атқаратын мамандарға қажеттілік өсті.Біздің елімізде туризмді дұрыс жоспарлап дамыту үшін туризмнің теориялық негіздерін білу өте кажет.Тиянақты білімі бар мамандар туризм әлімінде дұрыс бағыт ұстау мүмкіндігіне ие бола алады.Төрт тараудан тұратын бұл оқу құралы келешек мамандарға жол сілтер басылымдардың бірі болып саналады.
Бірінші тарау туризм географиясы мен рекреациялық географияның теориялық-әдістемелік аспектілерін қамтиды.Екінші тарауда туристік аудандардың қалыптасуының алғышарттары қарастырылады.Бұнда туристік-рекреациялық ресурстары,Рекраециялық сыйымдылық түсініктері толық берілген.Жұмыста территорияға рекреациялық баға берілген,сондай-ақ туризм мен экологияның өзара әсерлеріне байланысты мәселелер көтерілген.Үшінші тарау туризм экономикасының,туристік нарықтың негіздерін,сонымен қатар,қазіргі туристік сұраныстың географиясын,туризмнің жаңа ақпараттық технологиясын да қамтиды.
Халықаралық туризмнің жалпы бағыттары төрттінші тарауда жақсы көрсетілген.Дүниежүзілік халықаралық туризмнің даму деңгейінің соңғы статистикалық мәліметтері толық берілген.Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстардың бір түрі ретінде қаралып,оның дамуына динамикалық талдау жасалынған.
Әрбір тараудың соңында студенттерге өз бетінше дайындалу үшін бақылау сұрақтары берілген.
Бұл оқу құралының негізгі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы,туризм географиясының теорияларыныңалғашқы авторы геогафия ғылымдарының докторы,профессор С.Р.Нрдәулетовтың ғылыми жұмыстары алынды.Сонымен қатар басқа да ірі ғалымдардың (А.Ю.Александрова,В.А.Квартальнов,В.Г.Гуляев,В.С.Преображенский,И.Т.Твердохлебов,Н.С.Мироненко және т.б)еңбектері де оқу құралының негізіне жатты.
Мемлекеттік тілде жазылған бұл еңбек алдымен жоғары оқу орындарындағы геогрфиялық факультетінің студенттеріне,магистранттар мен аспиранттарға,туризм саласы қызметкерлеріне пайдалы болады.
Кіріспе
Туризм өзінің маштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін адарып, маңызды қоғамдық-экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді қалай аударту, туризмде қызықты және пайдалы не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және табиғи себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол құбылыстың ел шаруашылығы мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсері қандай –осы мәселелерді бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр.
Сонымен қатар, келесі жағдайды ескеру қажет. Туризмнің шаруашылық саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты даму стратегиясымен тығыз ұласады. Әлеуметтік- экономикалық дамудың катализаторы болып табылатын мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады. Қазіргі шақта туризмде ғалымдандыру процесі жүріп жатыр, оған Қазақстан да еніп отыр.
Сондықтан туризм кешені әлеуметтік-экономикалық және кеңістіктік құбылыс ретінде пәнаралық зерттеулер объектісіне айналды. Қазіргі таңда туризмология қалыптасуы жүріп жатыр деуге болады, оның дамуына экономика, әлеуметтану, құқықтану, медицина, сәулет өнері, көптеген басқа табиғи, гуманитарлық және техникалық ғылымдар да өз үлесін қосып отыр. Бірақ ол пәндердің әрқайсысы туризмді өз тұрғысынан зерттейді. Сондықтан туризмологияның дамуы –монопәндік көзқарастардан туризм туралы жүйеніә білімге апаратын жол.
Туризмологияны туризм туралы ілім деп айтуға болады, өйткені ол туризмді біртұтас жүйе ретінде бейнелеп, зерттеп отырады. Рекреациялық географиямен қатар туризм географиясының мәселелерн шешеіп, туризмология туризмнің теориялық негіздерін құрайды.
Туризм әлемнің көптеген елдерінің баса көңіл аударарлық шаруашылық салаларының бірі болып отыр. Ол әлеуметтік –экономикалық дамудың катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылық секторларына (көлік, байланыс, ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б.) үлкен әсерін тигізеді
Мамандардың болжауы бойынша,ХХІ ғасыр туризм ғасыры болмақ Қазақстанда туризм нарқының дамуымен жаңаша ойлап,жаңа істер атқаратын мамандарға қажеттілік өсті.Біздің елімізде туризмді дұрыс жоспарлап дамыту үшін туризмнің теориялық негіздерін білу өте кажет.Тиянақты білімі бар мамандар туризм әлімінде дұрыс бағыт ұстау мүмкіндігіне ие бола алады.Төрт тараудан тұратын бұл оқу құралы келешек мамандарға жол сілтер басылымдардың бірі болып саналады.
Бірінші тарау туризм географиясы мен рекреациялық географияның теориялық-әдістемелік аспектілерін қамтиды.Екінші тарауда туристік аудандардың қалыптасуының алғышарттары қарастырылады.Бұнда туристік-рекреациялық ресурстары,Рекраециялық сыйымдылық түсініктері толық берілген.Жұмыста территорияға рекреациялық баға берілген,сондай-ақ туризм мен экологияның өзара әсерлеріне байланысты мәселелер көтерілген.Үшінші тарау туризм экономикасының,туристік нарықтың негіздерін,сонымен қатар,қазіргі туристік сұраныстың географиясын,туризмнің жаңа ақпараттық технологиясын да қамтиды.
Халықаралық туризмнің жалпы бағыттары төрттінші тарауда жақсы көрсетілген.Дүниежүзілік халықаралық туризмнің даму деңгейінің соңғы статистикалық мәліметтері толық берілген.Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстардың бір түрі ретінде қаралып,оның дамуына динамикалық талдау жасалынған.
Әрбір тараудың соңында студенттерге өз бетінше дайындалу үшін бақылау сұрақтары берілген.
Бұл оқу құралының негізгі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы,туризм географиясының теорияларыныңалғашқы авторы геогафия ғылымдарының докторы,профессор С.Р.Нрдәулетовтың ғылыми жұмыстары алынды.Сонымен қатар басқа да ірі ғалымдардың (А.Ю.Александрова,В.А.Квартальнов, В.Г.Гуляев,В.С.Преображенский,И.Т.Т вердохлебов,Н.С.Мироненко және т.б)еңбектері де оқу құралының негізіне жатты.
Мемлекеттік тілде жазылған бұл еңбек алдымен жоғары оқу орындарындағы геогрфиялық факультетінің студенттеріне,магистранттар мен аспиранттарға,туризм саласы қызметкерлеріне пайдалы болады.
І-лекция
Демалыс,рекреация,туризм ұғымдарының арақатынасы. рекреацияның негізгі функциялары.
1
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып босуақыт,демалыс,екреация және туризм саналады. бос уақыт-рекреациялық процестің дамуының керекті шарты.Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек.Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленнтін төрт топтан тұрады:1)үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған уақыт;2)күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы,тамақтану,жеке тазалық);3)үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;4)бос уақыт-демалуға,физикалық және ақыл-ойды дамытуға арналған уақыт.
Сонымен,жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді:міндетті түрде және басқа іс-әрекеттерден бос уақытқа (1-сурет)1.Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп,дамытуға жұмсалады.Бос уақыт,басқаша айтқанда,белсенді іс-әрекетке кетеді.Осылай десек т,бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз. Белсенді іс-әрекетпен демалысұғымдары,бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін.Бірақ физиологтардың зерттеулері бойынша,жақсы демалыс-адамның іс-әрекетінің түрінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар:1)адамның күшін қалпына келтіру функциясы;2)физикалық және рухани даму функциясы.Қалпына келтіру функциясына тамақтану,ұйқы,қозғалыс жатады.Даму функциясына жататындар:сауықтыру,танымдық,қатын асу.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнднлікті,апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді.Күнделікті бос уақытты пайдалану күнделікті үй жұмысы және қала тұрмысымен байланысты.Апталық рекреация демалыс күндерінде,қала сыртындағы зонада жүзеге асады (жергілікті рекреация).Жыл сайынғы рекеация демалыс немесе каникул кездерінде болады.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін толықтырады,жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді,ал ауыр жұмыспен айналысатындар үшін физикалық қысым азаяды.Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың айтуынша (1981),демалыс-бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті.Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеттерін мынадай классификацияға бөлуге болады 1:
1.Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет(серуендеу,спортпен шұғылдану);
.Әуесқой шұғылдану –аңшылық,балық аулау,саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау және т.б;
.Өнер әлеміне бейімделу (театрға,концертке,мұражайларға сапар шегу),өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер,ағашты зерделеу,және т.б)
.Интелектуалдық іс-әрекеттер (көркем әдебиет,газет,журналдарды оқу,теледидарды көру);
5.Еркін тақырыпта әңгімелесу,сұхбаттасу,өз таңдауына байланысты сөз табысу;
6.Белсенді (ойнац,билеу)немесе пассивті түрде көһңіл көтеріп,сергу;
.көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Демалыс деген түсінікпен қатар,гоеграфиялық,социология мен қала құрылысының ғылыми жұмыстарында рекреация,рекреациялық іс-әрекет,рекреациялық процестер деген түсініктер де жиі қолданылады.Ол тегін емес.еңбектің сипаты,бос уақытты пайдаланудың түрі мен құрылымы мүлдем өзгерген шақта,жақсы демалыс –тынығып жату болудан қалып,физиологтар көрсеткендей,ол-адамның іс-әрекет түрінің ауысып тұруы болып өзгерді.Шынында да ,ол көбінесе бос уақытта сауықтыруға,түсініп білуге,спорттық және мәдени көңіл көтеруге пайдаланып тұру үшін қолданылады.мысалы,санаторияда,дема лыс үйлерінде,пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде жиі қала сыртына қыдырып,жорыққа,экскурсия мен саяхаттарға шығып тұру жөн.
Рекреация арқыл ғана адамның бос уақытындағы іс-әрекетінің мәнін түсіуге болады.рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы:recreatio(латынша)-қайта қалпына келу ,recreation(французша)-демалыс,к өңіл көтеру,іс-әрекеттің өзгеруі.
Рекреация-бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған террториядағы тәуліктік,апталық және жылдық өмір циклдеріндегі,адамның бос уақытын пайдалану кезіндегі іске асатын сауықтыру,танымдық,спорттық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатанастар мен құбылыстар жиынтығы (Н.С.мироненко,И.Т.Твердохлебов,1 981)1.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге келеді,ал ұзақ мерзімдісі кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді.Қысқа мерзімді рекреация территорияның табиғи зоналарымен (көлікпен немесе бір-екі сағаттық қашықтыққа жаяу жүріспен)шектелсе,ал ұзақ мерзімді рекреация тек қана территориямен шектелмейді,функционалдық зонадан басталып,ғаламдық масштабқа дейін қамтылады.Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Туризм-(француз сөзі tourism-серуендеу,саяхат мағынасына келеді)-бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі.рекреацияға немесе демалысқа қарағанда,туризм деген өте қысқа түсінік.Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша туризм-бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.Әрине,егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе.Сонымен,туризм деген түсінік,ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе онан артвқ уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.1
Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болад. демалушыжәне рекреантдеген өте кең түсінік,ал туристсоның бір бөлігі-қысқа түсінік.Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға жатса,ал рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде өткізушілер жатады.соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де жатады.Ондай рекреанттарды (экскурсанттар)деп атайды.ал (экскурсия) өз кезегінде –(латынша)-жол жүру,серуендеу,көрікті көз тартарлық обьектілерді аралап көру деген сөз (мәдени ескерткіштер,мұражайлар,мекемелер және т.б).Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың айтуынша экскурсия-бұл танымдық,ғылыми,спорттық немесе ойын-сауықтық мақсатты көздейтін,24сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе саруендеу 1. Туризмжәне экскурсиядеген түсініктер өзара өте тығыз байланысты.Экскурсия барлық маршруттарда туристтерге көрсетілетін қызмет.Автобус,поезд немесе кемемен саяхат жасағанда,әрбір аялдамасында туристтерді экскурсоводтар күтіп тұрады.Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді.Экскурсиялардың тақырыптары қызықты,мазмұнды жәнеәр түрлі болып келеді.
Егер де,жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ,мынаны аңғаруға болады:адамның бос уақытындағы іс-әрекеттерінің барлығыда демалысдеген кең түсінікке жатады,ал қалғандарының барлығы соған кіреді.Демалысқа адамның үйде де,тыста да айналысатын барлық рекреациялық іс-әрекеттері кіреді.төменгі сатыға рекреациянемесе үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады.оған туризм де экскурсия да кіреді.Рекреация туризмнен кеңірек түсінік,өйткені оған экскурсия,сая бақтағы демалыс және басқа да рекреация түрлері енеді.Ал туризм дегеніміз,демалыс пен рекреацияға қарағанда,өтн қысқа түсінік.
Рекреацияның негізгі функциялары.
Саяхатшылар жолға шыққан кезде алдарына әр түрлі мақсаттар қояды.Рекеация мен туризм негізгі мақсатына қарай үш функцияға бөлінеді-танымдық,спорттық-сауықтыр у және емдік1.Сонымен қатар,танымдық функциясына барлығы да зор мән береді.
Танымдық функциясы туристердің табиғатты, мәдени-тарихи орындарды,этнографиялық шаруашылық және басқа да ауданның көңіо қоятын,көз тартарлық көрікті орындарын білуге тырысуынан тұрады.
Табиғи-климаттық көрікті орындармен жағдайларға қолайлы климаттық жағдай,желсіө ашық күндер,орман тау,теңіз,көл,өзендер және т.б. жатады.
Мәдени-тарихи орындар-сәулетті ескерткіштер,мұражай,көркем галереялар,театржәне т.б.обьектілердің жиынтығы.Оларға туристерді ынтықтыратын этнографиялық жақтары-әдет-ғұрып,киімдер,фольклор және басқа да халық шығармашылықтары-жатады.Шаруашылық жағынан ең көрнектісі-шаруашылықты жүргізудің өзінше бір түрі немесе аудандар бойынша оның жоғары көрсеткіштері.
Туризм арқылы сауықтыру –адамның өндірісте,физикалық және психолгиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады.Туризмнің бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары,себебі ол миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған,олай болса,ол адамныңеңбек қабілетін көтереді.
Туристік жорықтарда адамда өзінше бір психо-физиологиялық қасиеттер және пайдалы біліктіліктер қалыптасады.Туризмнің ондай қасиетінің практикалық маңызы зор.Туризм ұйымшылыққа,бір-біріне өзара көмек көрсетуге,алған мақсатты орындауға тәрбиелейді.
Қазір рекреация іс-әрекеттің таңдаулы түріне жатады,ол адамның күнделікті дұрыс өмір сүру жағдайына айналып отыр.Қоғамдық көзқарас жағынан оның негізгі мақсаты-қоғамның әрбір мүшесінің физикалық және психологиялық күш-қуатын қалпына келтіру,оның рухани дүниесін жан-жақты дамыту.Рекеация дегеніміз дамыған қоғамның айрылмас бір бөлігі,қазіргі өмір салтының элементтері.
Рекреацияның функциясы бес негізгі топқа бөлінеді.1:
1)медико-биологиялық;2)мәдени -әлеуметтік;3)экономикалық;4 )саяси;5)экологиялық.
Медико-биологиялық функциясы санаторлы-курорттық ем мен сауықтырудан түұрады.туризм арқылы сауықтыру-адамның өндірістегі немесе өндірістен тыс уақыттағы психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып отыр.
Мәдени-әлеуметтік функциясы-бұл рекреацияның ең басты жетекші функциясы.Мәдени талғам-бұл қоршаған ортаны,дүниені біліп-түсіну.Туризм еліміздегі ғана емес,бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Рекреацияның экономикалық функциясының ішіндегі бастысы-жұмысшы күшін қалпына келтіру.рекреацияның арқасында адамның еңбекке деген құштарлығы және ұзақ жұмыс істеу қабілеті артады.
Тауар ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар атқарады.мысалы:1)елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымының жедел дамыту;2)еңбексферасын ұлғайту,яғни рекеациялық қызмет көрсету арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету;3)рекреациялық аудандардың пайдасын көздеп,халықтың ақша кірісі мен шығын балансының құрылымына үлкен әсерін тигізеді;4)шетелдік валютаның алудың көзі болатын шетелдік туризмді көтеру.
Туризм халықаралық байланысты күшейтеді,адамдарды бір-бірімен жақындатады.
Туризмнің экологиялық функциясы халықтың денсаулығын сақтау мен жақсартуға байланысты.Демалыспен туризм халықтың денсаулығы мен сапасына әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және оны қалпына келтіру үшін өте қажет.рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар,демалыс зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып,туризм жүйесі реттелінеді.
Басқа жағынан қарасақ туризмнің жылдам дамуы,курорттық-туристік аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғаттв оңтайлы пайдалануды және табиғи кешендерге түсітін салмақты реттеуді керек етеді.туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың түрлерін дамытады.
2.-лекция
Рекеациялық қажеттіліктер.
Рекреациялық іс-әрекет,оның ерекшеліктері.
Туризмдегі рекреациялық жобалау.
Бүтін бір адамның қажеттілігі сияқты рекеациялық қажеттілік-бір тарихи туынды және ол өзгеріп тұрады.Оларды қанағаттандыру-өндіру,айырбастау және тарату жағдайына тәуелді.
Рекреациялық қажеттілік адамның өмір сүру іс-әрекеті кезіндегі жоғалтатын физикалық және рухани күшін,денсаулығын және еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру үшінқажет.Рекеациялық қажеттілік-қоғамдық,топтық және жеке-дара болады1
Рекреациялық география облысында көптеген зерттнушілердің айтуынша территорлық іс-әрнкеттің ұйымдастырылуын қоғамдық,топтық және жеке рекреациялық сұраныстарды анықтайды дейді.
Қоғамдық рекреациялық қажеттілік-қоғамның барлық мүшелерінің денсаулығын және еңбеккежарамдылығын,физикалық және рухани күшін қапына келтіруін анықтайтын қажеттілік.бұл бастысы және жетекшісі.олар рекреациялық шаруашылығына,территориялық ұйымдастырудың түрлеріне әсер етеді.
Топтық рекреациялық қажеттілік –белгілі бір топтың әлеуметтік-демографиялық,кәсіптік немесе белгілі бір жастағы топтың қажеттілігін,мәнін анықтайды.Рекреациялық қызметтердің бір тұтынушы тобы-жанұя болады.Олар ем,сауықтыру және тануды,қызмет көрсетуді кең түрде қажет етеді.
Жеке –дара рекреациялық қажеттілік-ол әр түрлі адамдар мүддесіне арналған рекреациялық қызмет.қоғамдық,топтық және жеке-дара рекреациялық қажеттлік диалектикалық өзара байланыста болады.
Рекреациялық қажеттіліктің қалыптасуына факторлар кешені әсер етеді. 1
.әлеуметтік-экономикалық факторлар:өндіріс күшінің даму деңгейі;тұтынушылық игіліктің өндіру деңгейі (оның ішінде-қызмет атқару);туризм мен демалыс сферасының даму деңгейі;халықтың нақты ақша кірісі:Қызмет пен заттардың жеке бағалары (оның ішінде-рекеациялық);жол көліктері мен көлік инфрақұрылымының даму деңгейі;ұзақ мерзімді демалыс;рекеациялық аудандар мен сапар желісі туралы жарнама және мәлімет орнату;халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы;мәдени өмір деңгейі;халықтың көшіп-қонуы;ұлттық дәстүр.
.демографиялық факторлар:қаоа мен ауыл халқының қатынасы (өсу дәрежесі);халықтың жыныстық құрылымы;отбасының құрамы мен мөлшері;орналасуының ерекшеліктері.
.Әлеуметтік –психологиялық факторлар:іскерлік және мәдени байланыстар тығыздығы,мәдени өмірдің түрі;сәннің әсері;жеке тұлғаның бағалық бағыты.
.медико-биологиялық факторлар:халықтың денсаулық жағдайы.
.Табиғи факторлар:адамдар тұратын табиғи зона;тау мен теңіз жағдайына қарай географиялық ерекшелік.
Экономикалық жағынан рекреациялық қажеттілікке баға бергенде,қоғамның мүмкіншілігін,рекеациялық қажеттілікті өтеуге жіберетін қаржысын ескереді.
Рекреациялық тұтынушылық –бұл күнделікті өмірдегі қажеттіліктер.Оны қанағаттандыру керек.сонымен қатар,олар рекреациялық тауарлар мен қызметті өндірудің қажеттілігіне байланысты.Қажеттілік пен мүмкіндік біртұтас,өйткені ол осы елдегі немесе басқа елдердегі тұтынушылықты қалыптастырады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық –курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып білумен қорытындыланады.Аймақтық медициналық статисиканың негзіне қарай курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық баланстарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық тұтынушылықтың әлеуметтік және әлеуметтік –психологиялық зерттеулері әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық тұтынуының қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық іс -әрекеттер процесіне әлеуметтік және әр түрлі жастағы адамдар тобы арнайы талаптар қоя бастады. Әрине ,олардың барлық талаптарын ескеру мүмкін емес.
Әлеуметтік жағынан рекреациялық қажеттілікті зерттеуді кешенді түрде жүргізеді.оларды мынадай кезеңдер болады.1
.Демалыстың қазіргі заманғы тенденциясын статистикалық деректердің негізінде зерттеу;
.рекреацияның мәні мен болашақ дамуы туралы алдын ала болжамдар жасау;
.Халық арасында анкеталық жауар алуды жүргізу;
.рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
.Репрезентативтік деретерді тексеру негізінде теориялық бөлімін құрастыру.
Рекреациялық қажеттілікті оқып-білу террториялық рекреациялық жүйенің қалыптасып,дамуының жолындағы бірінші ғана қадам.Әлеуметтік зерттеулердің нәтижелері медицина жұмысшылары,экономист,эколог,курорт олог және тағы да басқа мамандардың кепілдіктерімен толықтырылуы керек.
Рекреациялық іс-әрекет.Туризмдегі рекеациялық жобалау.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінде ғана іске асырылады,ондай іс-әрекеттер тек бос уақытта ғана жүзеге асып,ол адамның физмкалық,психологиялық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Рекреациялық шаралардеп рекреациялық іс-әрекеттің түрлерін іске асырудың тәсілдерін атайды.1Шаралар жинағының ішінен мынадай рекреацмялық шараларды бөліп қарауға болады.суға шомылу,жаяу қыдыру,саңырауқұлақтар мен жеміс-жидектер жинау,ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және т.с.с.Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады,олар негізгі төрт шараның басын қосады.
Рекреациялық шаралардың типологиясы
Рекреациялық емдеу шаралары-бұл арнайы шаралар жүйесі санаторлық –курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады:климатпен емдеу,бальнеологиялық емдеу,батпақпен емдеу және т.б.Рекреациялық –сауықтыру шараларының түрі әр түрлі болып келеді.Бұған кіретіндер:қыдыру,суға шомылу,күн және ауа ванналарын алу,ойындар,жай демалыс,саңырауқұлақтарды жинау жәнет.б.
Рекеациялық спорт шаралары,негізінен,адамның күщ-қуатын дамытуға бағытталған.
Бұған кіретіндер:спорттық ойындар,желкенді және моторлы спорты,шаңғы спорты,ұзақ жаяу асулардан өту,тау шыңдарына көтерілу және т.б.рекреациялық танымдық шаралар адамды рухани дамытуға арналған.Бұған жататындар:мәдени ескерткіштерді көру,табиғаттың құбылыстарымен танысу және т.б.
Жоғарыда айтылған рекреациялық шараларды жай рекреациялық шаралар дейді.
Жай рекреациялық шара-бұл ішкі бүтіндей біркелкі технологиялық компоненттерге бөлінбейтін рекреациялық қызметтің элементтері.
Жай рекреациялық шара (ЖРШ)-демалыс бағдарламасын құрастырудың негізі.Социологтар 100мың шақты ЖРШ есебін шығарып отыр,оның саны әрбір 10 жылда екі есе өседі.Сірә ,ондай базалармен жұмыс істеу –ЖРШ-ды типтеуді және оларды рекреациялық іс-әрекеттің түрлерін ірі топтарға жинастыруды қажет етеді.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрі –жай рекреациялық шараларды біртекті топтау олардың әрқайсысы өзара алмаса алады.Басқаша айтсақ,рекреациялық іс-әрекеттің бір түріне өзара алмасатын жай рекреациялық шаралар жата береді.Туроперейтингтің практикасында бұндай жағдайлардың маңызы зор өйткені қандай болмасын жай рекреациялық шараны өткізуге мүмкіндік болмай қалғанда,оның орнын толтыру үшін туристке жай рекреациялық шараның басқасын ұсынады.Мысалы,саңырауқұлақтар болмай қалғанда,туристерге жемістер және басқасын жинауды ұсынады.
Барлық ЖРШ-ның классификациясында оның әр түрлері 67 рекреациялық қызмет түрі болып көрсетілген(2-кесте)2.
Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып отырады.Шаралар неғұрлым аралас болса,рекреациялық іс-әрекеттер соғұрлым әсерлі болып,рекреациялық қажеттіліктер қанағаттанарлықтай бола түседі.
Барлық рекреациялық іс-әрекет түрлері рекреациялық іс-әрекет циклімен бірігіп,соның құрамына кіреді.белгілі бір уақыттың ішінде қайталанып тұратын рекреациялық шаралардың комбинациясын рекреациялық іс-әрекеттің циклі(РӘЦ)дейді.1
РӘЦ жетекші рекреациялық іс-әрекет түрінің базасынан шығатын,өзара байланысты рекреациялық іс-әрекет түрлерінің үйлесімі болып табылады.
Тәулік циклі белгілі бір ұзақ уақыттың ішіде бірнеше рет қайталанып тұрады.Циклдерді төменегідей бөліп қарауға болады.ұзақ демалыс,өмір циклі,белгілі жастар циклі(балалық шақ,жастық шақ,жетілген шақ)ұзақ демалыс циклі тәуліктік циклдерінен құрылады.рекреациялық іс-әрекеттің өмір циклдері рекреацияның түрлерінің ауысып тұруынан,географиялық аудандардан құрылады.
РӘЦ-ді келешек туристік бағдарламаның негізгі ретінде ұсынады,ыңғайлы мүмкіндіктердің арқасында нақты рекреациялық мақсаттарды,мотивтерді іске асыру үшін және рекреациялыық іс-әрекеттердің эталоны ретінде туристерді тартуға болады.Өзінің жеке түсінігі бойынша,жағымдылық және рекреациялық іс-әрекет тартымдылығы туралы,РӘТ жоқ кезде әдет,сән,баға,ақша табыстары және басқа да факторлар бойынша әр адам өзінше РӘЦ-ін құрастырады.Осылайша өзінше ұйымбастырылған іс-әрекет рекреациялық қажеттілігін нашар өтейді.РӘЦ екі фундаментті талапты қанағаттандыруы керек рекреациялық жағымдылығы мен өзінің жеке тартымдылығын.Турист үшін рекреациялық іс-әрекеттің қалыптасқан процедурасын ұсынуға болады немесе оған жай рекреациялық шаралардың үйлесімін жасап ұсынған жөн.
Ресейдің кейбір зерттеушілері рекреациялық іс-әрекеттерді қарап жобалағанда В.С.Преображенскийдің рекреациялық жобалар негізінде жасалынған концепцияясын ұсынады.
Рекреациялық жобалау дегеніміз рекреацияның талаптарын ескере отырып демалыс бағдарламасы мен оған қызмет көрсететін жүйені модельдеу.Турды жобалау кезеңінде рекреациялық жобалау туроператорлардың функциясы ретінде қаралады.Турға нақтылы рекреациялық бағдарлама жасау міндеті туроператор үшін үлкен жауапкершілікті қажет етеді.рекреациялық жобаның модельдерін пайдалана отырып бағдарламаны жылдамдатып іске асыруға болады.Модельдеудің негізіне рекреациялық іс-әрекеттің иерархиялық принципі жатқызылған (И.В.Зорин,В.А.квартальнов,1994) сонымен қатар В.С.преображенскийдің рекреациялық жобалауының ландшафтық принципі де жатады.2
Авторлар жай рекреациялық іс-әрекет түрлері(РӘТ);рекреациялық іс-әрекет циклдары(РӘЦ)сияқты түсініктерді пайдалануды ұсынады.
Соңғы уақыттарда көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы айтылады.Оларға емдеу ,спорттық сауықтыру және танымдық жатады.рекреациялық сауықтыру және рекреациялық спорт шаралары әр түрлі рекреациялық шаралар тобына кіргенімен де өзінің функциялық бағытымен бір-біріне өте жақын.Өйткені екеуі де негізінен адамның күщ-қуатының сауықтырылып дамуына әсерін тигізеді.
Рекреациялық шаралардың әртүрлілігі,араластығы және ауысып тұруы рекреациялық территориялардың қасиеттерімен және оны ұйымдастыруымен тығыз байланысты.Шаралардың әртүрлілігі табиғи жағынан немесе әлеуметтік –экономикалық жағынан рекреациялық ресурстардың әртүрлілігіне сәйкес келуі керек.Рекреациялық ресурстардың әртүрлілігі шаралардың араласып және ауысып тұруына мүмкіндік береді.
Саяхат мақсаты, ұйымның түрі,құқықтық статусы,саяхаттың ұзақтығы,кезеңі,рекреанттың қозғалутүрі,оның жасы,шаралардың жиілігі және тағы басқалары –бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы (3кесте)1
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді:климат,минералды су көздері,емдік батпақтар және т.б.осындай ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді:климатпен емдеу,бальнеологиялық емдеу және батпақпен емдеу.олардың үйлесіп келуіне қарай бальнео-батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі.Әлем бойынша өте кең тарағаны –суға түсіп,жағажайда демалу.суда немесе су жағасында демалу әртүрлі рекреациялық шараларды қамтиды:суға түсу,күн ваннасы,жағалау бойымен серуендеу,жағалауда доп ойнау,су шаңғысы және т.б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына кіретіндер:ашық-таза ауада демалу,көрікті көз тартатын жерлерді көру,саңырауқұлақ мен жидек,теңіз моллюскаларын теру және басқа да табиғаттың сыйлықтары.
Танымдық рекреациясы.Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың едәуір бөлігіне тән.Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық шаралар да болады,яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді,сәулетті ансамбльдерді көру,сонымен қатар жаңа аудандармен,елдермен,этнографиямен, фольклормен,табиғи құбылыстармен және шаруашылық обьектілермен танысу.
3-лекция
территориялық-рекреациялық жүйе-рекреациялық географияның дамуының негізі.рекреациялық жүйелерді оқудағы ғылымдардың өзара әсерлері.
Қазіргі шақта рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік –экономикалық факторлардың маңызды біреуіне айналып отыр.рекреациялық ісәрекетті ұйымдастыру кешенді түрде жүргізілуі керек,өйткені рекреациялық жүйе қандай түрде болмасын,өзара әсерде болады:демалушылар тобы,табиғи кешендер,техникалық инфрақұрылыи,қызмет көрсету сферасы,өндіріс сферасы,еңбек ресурстары,орналастыру жүйелері және басқалары.Жердің географиялық ортасының сипаттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде рекреацияның мәселелері пайда болады.рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында зерттеу,ғылыми жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы-міне осылардың барлығының жинағықоғамдық географияның жаңа саласы болатын рекреациялық географияны туғызды.
Кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жлындағы ең алғашқы ірі қадам болғаны-В.С.Преображенский көтерген халық шаруашылығының жаңа саласы –рекреациялық жүйе туралы ұсынысы.зерттеулер тәжірбиесінде жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясы-территорлық рекреациялық жүйесін(ТРЖ)жасады,ол рекреациялфқ географияның жаңа оқу пәні болмақ.1
Территориялық рекреациялық жүйе-бұл әлеуметтік география жүйесі,жер мен оның функциясын бүтін түрде бейнелеп көрсетеді,оның ішінде ең бастысы-адамның(рекреанттың)денсаул ығы мен еңбек қабілетін,физикалық және психоэмоциялық күш-қуатын қалпына келтіріп және кеңейте түсіру.Құрылымы жөнінен ТРЖ бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады(шағын жүйелерден):табиғи және мәдени кешендер (ТК) техникалық құрылыс(ТҚ)қызмет көрсету (ҚК) басқару органы (БО)және демалушылар тобы (ДТ)рекреанттар1
Шағын жүйе демалушылар тобы-ең негізгісі,ол туристердің әлеуметтік-демографиялық,жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты ТРЖ-нің элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды.Бұл жүйе рекреациялық қажеттіліктің құрылысы мен мөлшерін туристік сұраныстың географиясы мен таңдауын,туристік ағымдардың әр түрлі болуын және мезгілдігін анықтап отырады. Табиғи және тарихи-мәдени кешендершағын жүйесі рекреациялық қажеттіліктің шарттарын өтеу мен ресурстарының сапасыарқыл еніп,ТРЖ-нің құрылуының жергілікті базисы болады.табиғи және тарихи –мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы ,сенімділігі ,комфорттылығы ,тұрақтылығы және аттрактивтілігі (тартымдылығы)болады.Олар пайдалану қорының көлемі,тарау мөлшері,пайдалану мүмкіндігінің кезеңдері арқылы сипатталады,демалушыларға қызмет көрсету процесінде қайталанып отыруы мүмкін.
Шағын жүйе техникалық құрылыстар-демалушылар мен қызмет көрсетушілердің (орналастыру,тамақтандыру,көлік қызметтері)тіршілік әрекеттерін қамтамасыз етеді,сондай-ақ арнайы рекреациялық қажеттілікті де (емдеу,сауықтыру қызметі;экскурсиялық,мәдени және тұрмыстық қызмет көрсету)қамтамасыз етеді.рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының кешені рекреациялық инфрақұрылымды құрастырады.Олар сыйымдылық,әртүрлілік,комфорттық,эк ологиялық,технологиялық дайындық көрсеткіштермен сипатталады.
Шағын жүйе қызмет көрсетушілердемалушыларға рекреациялық қызмет көрсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің өндірістік-технологиясын қамтамасыз етеді.Бұл шағын жүйе рекреациялық қызмет көрсетушілердің санымен туристік мамандардың кәсіптік және квалификация деңгейімен сипатталады.
Басқару органы ТРЖ элементтерінің өзара әсерін реттеп отырады және барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.Қазіргі уақытта және болашаққа жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ-нің желілерінің әртүрлі салалары мен деңгейлерінің кешенді түрде дамуын жүзеге асырады,рекреациялық қажеттілікке болжам,рекреациялық ресурстарға баланс жасайды,рекреациялық іс-әрекеттердің ақпараттық нормативті заңдылық және материалды-техникалық жағынан қамтамасыз етілуін жүзеге асырады.
Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе ретінде зерттеп,оның қалыптасуын ,динамикалық дамуын,әртүрлілігін,ТРЖ-нің басқа да географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін,ТРЖ-нің көбеюін және өзара байланысының заңдылықтарын анықтайды.
Демек рекреациялық география –бұл интегралдық-синтетикалық ғылым,жергілікті халықтың рекреациялық іс-әрекетін оқып түсіндіреді.Мұндай жапғдайда территориялыққоғамдық жүйенің рекреациялық шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена)зерттеу обьектісі болып қарастырылады,ал оқу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе алынады.1 рекреациялық іс-әрекетті территориялық ұйымдастырутермині қоғамдық географиядағы қоғамдағы территориялық ұйымдастырылуытүсінігімен іс жүзіндегі экономикалық заңдардың негізінде ,мақсаттарға назар аудара отырып,қоғамдық өмірді жаңарту мақсатымен басқару құрылымдары арқылы бірігетін іс жүзіндегі территориялық құрылымдардың (халықтың орналасуы,қоғамдық өндіріс,табиғатты пайдалану)үйлесімі ретінде сәйкес келеді.
Жалпы айтқанда,қоғамдық территориялық ұйымдастыру түсінігі территорияа байланысты мәселелердің барлығын қамтиды,ол территориялық еңбек интеграциясы мен бөлінуі,өндіріс күштерінің орналасуы,өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылықтары,адамдарды орналастыру,қоғам мен табиғаттың өзара қатынасы,аймақтық әлеуметтік –экономикалық саясаттың мәселері және т.б.Біздің жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет тұжырымдамасымен сәйкес келеді.
Рекреациялық жүйелерді оқудағы ғылымдардың өзара әсерлері.
Рекреациялық география басқа да ғылымдарменн кең түрде байланыста болады,әсіресе географиямен ,оның ішінде экономикалық және әлеуметтік географиямен халық географиясымен,физикалық және медицина географиясымен1.
Экономикалық және әлеуметтік география рекреациялық қызмет көрсетуді территориялық әлеуметтік-экономикалық кешендердің элементі тұрғысынан қарастырып,еліміз бен оның аудандарының территориялық шаруашылық құрылымы мен салаларына туризмнің тигізетін әсерін біліп-түсінуге қатысады.
Халық географиясы рекреациялық қызмет көрсетудің орналастыру жүйесіне тигізетін әсеріне талдау жасап,ауылдар мен қаланы бөліп көрсетіп,демалыс орындары мен туризмге жетекші орталық болады,курортты қалалармен ірі курорттық агломерацияның қалыптасып,дамуын қарастырады.
Физикалық география құрылыстардың заңдылылығы туралы табиғи кешендердің динамикасы мен тұрақтылығы мен сыйымдылығына түсетін күштері жайында мәліметтер береді.
Медицина географиясы табиғи жағдайдың адам организміне әсерін оқып түсіндіреді.
Жоғарыда айтылған пәндер рекреациялық аудандарды обьекті ретінде қарастырмайды.сондықтан жалпы рекреациялық географиямен қатар аймақтық рекреациялық географияны дамыту керек.
Аймақтық рекреациялық география әрбір рекреациялық аудандардың заңдылығын және қалыптасуын анықтайды.Аймақтық рекреациялық географияның ең негізгі міндеті-аудандарға бөлу территорияның рекреациялық мақсатын анықтау,халық шаруащылық саласының дамуын келістіру,қоршаған ортаны қорғау және рекреациялық ресурстарды тиімді пайдалану.
Рекреациялық рекреацияның географияның әдістерін жетілдіру мен теорияны одан әрі дамыту жүйелі түрде қолға алынбаса практикалық мәселелерде дұрыс шешім қабылдаумүмкін болмайды.Теориялық міндеттерді дамыту екі бағытта іске асырылуда.Біріншісі,арнайы халық шаруашылығының саласы тұлғасында рекреациялық территориялық ұйымдастыру қызметін заңдылық түрде қарау.Екінші бағыт-рекреациялық аудандастыруды онан әрі жете зерттеу.
Рекреациялық географияның әдістерін жетілдіру мақсатында статистикалық талдауда математикалық және картографиялық үлгілерді онан әрі кеңейте отырып,географиялық және басқа да ғылымдардың әдістерінің негізіне сүйеніп,арнайы әдістер табу керек.территориялық заңдылықтан қалыптасқан ережелі әдіске көшу рекреациялық географияның болашағы мол негізгі міндеттерінің бірі болмақ.
4-лекция
территориялық рекреациялық жүйенің өзара байланыстары.
ТРЖ-нің негізгі интегралды қасиеттері оның бөлек элементтерінің қасиеттерімен ғана айқындалып қоймайды,сонымен қатар оның құрылымының қасиеттері мен оның элементтерінің арасындағы байланыспен де одан ары тереңірек айқындала түседі.ТРЖ-нің элементтерінің өзара байланыстарытуралы мәлімет синтездеу матрицалық байланыс түрінде болуы мүмкін,оларды ТРЖ-нің элементтері құрайды.Ол үшін В.М.кривошеев пен И.В.Зорин (1979)ұсынған әдіс-амалдарын пайдаланамыз.ТРЖ элементтері матрица қатарымен таалданатын,белсенді шағын жүйе ретінде алға шығып,тапсырысты қабылдаушы болады.матрица бағанындағы сол элементтер тапсырыстарды қанағаттандырыатын ресурстар ретінде қарастырылады.
Демалушылар тобының табиғи кешенмен байланысы аттрактивтік (тартымдылық)сыйымдылық,тұрақтылық және комфорттық шағын жүйелері арқылы жүзеге асырылады.
Табиғи кешеннің аттрактивтігі (тартымдылығы)экзотикалық және бірегей (сирек кездесетін құбылыстар мен обьектілер)сипат арқылы беріледі немесе табиғи кешеннің пейзаждың әртүрлілігімен сипатталынады.
Табиғи кешендердің сыйымдылығы мен тұрақтылығы –бұл жүйелі қасиеттер және демалушылар тобы мен табиғи кешен арасында іске асатын рекреациялық іс-әрекеттерді көрсетіп тұрады.азғантай территорияға демалушылардың мөлшерден тыс жиналуы табиғи кешендерді рекреациялық дағдарысқа соқтырады.Сондықтан,табиғи кешендерге түсетін экологиялық салмақтық тұрғыдан рұқсат етілетіндігін анықтап алу қажет.
Табиғи кешеннің комфорттылығы –бұл организміне жағымды жағдайлардың әсер ету ұзақтығы болып саналады.Бағаланатын обьектісі климат болса.оны бағалау субьектісі-адам организмінің демалыс мерзіміндегі қал-жағдайы.
Демалушылар тобының техникалық құрылыстаршағын жүйесімен байланысы сыйымдылық және әртүрлілік сияқты жүйелі қасиеттер арқылы көрсетіледі.Рекреациялық ағым өзінің құрылымы жағынан әртекті болып келеді,және де рекреациялық шаралар жүргізу үшін арнайы мекемелер мен территория қажет.рекреациялық мекемелерді класстарға (люкс,жоғарғы,бірінші және т.б.)болу әртүрлі деңгейдегі сыйымдылық орны және оны жабдықтау үшін қаражат керек.
Демалушылар тобы қызмет көрсетушілерденжоғары сапада қвзмет көрсетуін талап етеді, олардың өз ісін терең білетін мұқиятты және әдепті болғанын қалайды және олардан демалушылардың сұранысына ықыласпен қарауын күтеді.
Туристік саяхатқа дайындық және оны өткізу кезеңдерінде демалушылар тобы ақпаратты қызметтерге үлкен сұраныс көрсетеді (ТРЖ-нің шағын жүйелерінің жағдайы туристік қызметтің түрлері,демалатын жерлердегі көрсетілетін қызметтердің технологиялық ерекшеліктері туралы)Бұлардың барлығын рекреациялық жүйенің басқару органыберуі керек.Жарнама ақпараттық қызметтер баспа құралдарын,кино,теле,радио жарнамаларын пайдаланып рекреациялық қызмет түрлері туралы мәліметтерді ұсынуы қажет.Жоғары дәрежеде хабардар болу рекреациялық ағымдарды реттеп тұруына үлкен әсерін тигізеді.
табиғи кешен,жыл мерзіміндегітабиғи процестердің кезектесуі (демалушылар тобынабірқатар тоқтамдық жасайды.Кейбір рекреациялық шаралардың түрі жыл мерзімінің белгілі бір кезеңінде ғана іске асырылады (суға түсу мерзімі-жазда,шаңғы туризмі-қыста).демек мезгілдік табиғи процестер туристік ағымдарды мезгілімен ырғақты түрде реттеп тұрады.
Табиғи кешеннің инжинерлік –техникалықшағын жүйесімен өзара байланыс туризмнің материалдық-техникалық базасының экологиялық тазалығын сақтайды.рекреациялық қызмет көрсетудің технологиялық процестері экология жағынан таза болуы қажет және табиғи кешендердің құнды рекреациялық қасиеттерінің аөғындап кетуіне жол бермеуі керек.
Табиғи кезеңді пайдалану барысында келесідей шаралар орындалуы тиіс,оның тұрақтылығы мен төзімділігін сақтау,бағалы рекреациялық қасиеттерді сақтап қалу қалдықтарды жою.Табиғи кешеннің жерін өңдеу мен суғару жұмыстарын қызмет көрсетушілержүргізеді.
Реттеушілік –бұл табиғи кешен мен қызмет көрсетуші топ арасындағыөзара байланыстардың жүйелі сипаттамасы және де өз кезегінде жерді қайта өңдеу шараларының сипаты мен кезеңдерін және оның құнын анықтайды.
Табиғи кешен мен басқару органыныңарасындағы қарым-қатынас нормативтік құжаттарды қамтамасыз ету арқылы орындалады-актілер мен стандарттар ережелерінің жүйесі,табиғи рекреациялық территориялар мен мәдени-тарихи обьектілерді тиімді пайдалану мен оны сақтау ,курорт және демалыс зоналары туралы заңдандырылған актілер мен ережелер,рекреациялық аудандардағы табиғи ортаның жағдайы туралы ережелер (ау,су ,жер)жоспарлау және құрылыс туралы нормалар.
Шағын жүйе техникалық құрылыс және инфрақұрылымТРЖ-нің басқа да элементтерімен өзара байланысы жоғарыдағыдай ерекшеліктерімен сипатталады.Рекреациялық мекемелер туристік ағымның біртұтастылығын қажет етеді,өйткені олар туристерге қызметкөрсетуге мамандандарылады.ағымның біртектестігі орналастыруға ыңғайлыжәне барлық техникалық циклді өткізуге қолайлы.Ағымда әр түрлі топтардың болуы(осы циклде қызмет көрсетуге сәйкес келмейтін)қызмет көрсетудің технологиялық тізбегін бұзады.
Техникалық құрылыстың табиғи кешеншағын жүйесімен байланысы сенімділік және ресурспен қамтамасыз ету арқылы сипатталады.Рекреациялық мекеменің ресурстық базасы болуы керек:жағажайлық орындар,серуендейтін жерлер,тұзды су көздері,экскурсиялық обьектілер.ресурспен қамтамасыз етілуі пайдалану қорларының көлемімен,территория мен обьектілердің өткізу қабілетімен сипатталынады.Жоспар жасап,шешім қабылдағанда қолайсыз территория мен обьектілерді мелиорациядан кейін пайдалануды ескеру керек,өйткені олар жүйелердің ресурстарын үлкейтеді және сенімділігін арттырады.
Рекреациялық қызметтің технологиясы техникалық құрылыс пен инфрақұрылым өзінің қуатына қарай жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі керек.еңбекпен қамтамасыз ету техникалық шағынжүйе мен қызмет көрсетушулердің өзара байланысының сипаттамасы ретінде рекреациялық шаруашылықтың дамуына әсерін тигізеді.еңбекресурстарынының жетіспеушілігі жаңа аудандарды игеруге тежейді.
Техникалық шағын жүйенің басқару органымен байланысы қордың қамтамасыө етілуімен сипатталынып отырады.Қордың қамтамасыз етілуі көрсеткіші рекреациялық мекеменің нормативті және айналымындағы мүліктерінің көлемі материалдық базасы мен инфрақұрылымды кеңейтуге салынған қаражаттың мөлшері.
Қызмет көрсетушілердің ТРЖ-нің басқа да элементтерімен өзара байланысы өз алдына бір күрделі жүйе болып есептеледі.Қызмет көрсететін адамдардың саны туристердің (рекреанттардың)жылдық ағым санына байланысты,салалық мөлшер бойынша демалушылардың санымен немесе қызмет көрсететін орынның санымен анықталады.рекреациялық ағым,рекреациялық квалификация,мәдени білім алу деңгейі әлеуметтік-демографиялық құрылымының көрсеткіштерімен,олар рекреациялық ағымға қызмет көрсетудің дайындық (технологиялық)дәрежесін ашады.
Қызмет көрсетушілер мен табиғи кешенніңөзара оңды қатынасы табиғи ортаның адам өмірі үшін комфорттығын көрсетеді.Табиғи ортаны еңбек және тұрғылық мекендеу үшін берілген баға мен демалушылардың беретін бағасы әрқашан сәйкес келе бермейді.Мысалы,биік таулы және аз қонысталған аудандар –спорттық туристік саяхаттар үшін табылмас қазына болса,қызмет көрсетуші топтың өмірі мен еңбек етуі үшін(нұсқаушылар,бақылау-құтқару қызметтерінің жұмысшылары және т.б.)бұл аудандар қолайсыз болып есептелінеді.
Рекреациялық мекемелердің (кешендердің)жұмысшылары мен олардың жанұясының мүшелеріне қызмет көрсету үшін техникалық шағын жүйенің жеткілікті түрде әлеуметтік –тұрмыстық және мәдени ағартушылық мекемелер желісі болуы қажет.
Қызмет көрсетушілер басқару оргпнынажұмыста қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуі және денсаулықтарын сақтауға деген өз талаптарын қояды.кәсіптік аурулар менөндірістік жарақаттарға қарсы бағытталған шаралар ТРЖ-нің профилактикалық деңгейін анықтайды.
Басқару органымен демалушылар тобының өзара байланысының ішіндегі рекреациялық ағымға қойылатын ең негізгі талабы бірқалыптылық.Өйткені тұрақты және бір қалыпты демалушылар ағымы ТРЖ-нің барлық элементтерінің біркелкі жұмыс істеуіне жағдай туғызады.
Демалыс ауданының медико-гоеографиялық жағдайына байланысты басқару органы табиғи кешенгебірқатар талаптар қояды.жұқпалы аурулар ошағының болмауы,улы шөптер мен аңдардың жәндіктер және тағы басқалардың сондай-ақ демалушылар үшін табиғи кешеннің санитарлық-гигиена дәрежесінің сала мөлшеріне тура келуі.
Басқару органының ішкі жүйелер байланысы техникалық құрылыс және инфрақұрылымментолық жұмыс сипаттарын береді,орналасу орындарын туристік көлікті,қоғамдық тамақтану мекемелерін пайдаланудың дәрежелерін көресетеді.технологтялық дайындық пайдаланатын орын санының тізім құрамының қатынасымен анықталады.Егер де кейбір себептермен пайдалану қоры(бұзылу,техникалық жұмыстар,жетіспеу)жұмысқа пайдаланбаса,толық жұмыс жүйесінің көрсеткіші төмендейді.басқару органының міндеті жоспарланған сыйымдылыққа сәйкес материалдық-техникалық базаны пайдалануды көтеру дайындықта ұстау.
Басқару органықызмет көрсетушілердің клссификациясына үнемі талдаулар жасап,маман кадрлардың оқу,класификациясын көтеру шараларын ұйымдастырып тұруы керек.ТРЖ-нің барлық сипаттамаларын оқып-білу рекреациялық географиялық маңызды міндеті болып саналады.
5.-лекция
рекреациялық география мен туризм географиясының қатынасы туралы түсінік.
Бұрынғы кеңес одағында рекреациялық географиямен туризм географиясынатүсінік әр түрлі ғылым пәні сияқиы қабылданды.уақыты жағынан ТМД елдерінде ең алдымен рекреациялық география (В.С.преображенскийдің теориясы,1975)пайда болды.Туризм географиясы кейінерек дами бастады.Бұл екеуін қатынасы жағынан қарасақ:рекреациялық география –бұл мәні жағынан демалыс пен туризм географиясы.география ғылымдарының ішінде де бұлардың алатын орны туралы пікілер әр түрлі болды.кейбіреулері оларды ғылыми пәндер арасына жатқызса,ал басқалары оларды қоғамдық-география ғылымына жатқызды.сондықтан да,бұл туралы толық түсінік алу жағын қарастыралық.
Көп ғалымдар ол екеуін бір мағыналы емес десе де,бұл екі ғылыми пән бірақ бір-бірімен тығыз байланысты.Бұл пікірдегі ғылымдардың басқалардан айырмашылығы –олар бұл екі ғылымды қоғамдық география пәнінің саласына жатқызады.Олардың айтуынша,аталмыш ғылымдар халық шаруашылығының екі саласы –рекреациялық сала мен туризм жүйесін оқытып түсіндіреді.Өйткені,бұл екі сала өндірістік заттар шығармайтын сфераға жатады.Олардың негізгі өнімі-рекреациялық және туристік қызметтер,халықтың әлеуметтік-мәдени қажеттерін демалыс кездерінде өтей отырып,елге әлеуметтік және экономикалық табыстар әкеледі.Осыған орай,бұл ғылымдардың обьектісі мен пәндерін қоғамдық географияның зерттеу обьектісі мен пәнінен бастаған жөн.Э.Б.Алаевтың айтуынша (1983) Қоғамдық географияның обьектісі ретінде қарастыратын ойкумена-қоныстанған игерілген немесе былай айтқанда қоғамдық өмірдің орбитасына қаратылған жердің географиялық қабығының бір бөлігі1.Ойкумена деген түсінік қоғамда ғана емес,қоршаған ортаны да қамтиды.Қоғамдық географияның обьектісі ретінде ол қоғамдық өмір мен оның айналасындағы барлық экономикалық (өндірістік),әлеуметтік,саяси,де мографиялық,рекреациялық және басқа да сфераларды қамтиды.
Ойкуменаның әрбір сферасында күрделі кеңістіктерриториялық ұйымдары болады.Мысалы,экономикалық сферасы кеңістікте әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық аудандар түрінде ұйымдастырылған,демографиялық сферасы-халықтың территориялық ортақтық түрінде ,саяси сферасы-мемлекеттік түрде және т.с.с.осындай барлық кеңістік сфералардың өзінің қоршаған ортасы болады және олармен үнемі байланыста тұрады.
Территориялық қоғамдық жүйе (ТРЖ)қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық)географмя ның пәні болады(А.И.чистобаев,М.Д.Шарыгин,19 90).территориялық қоғамдық жүйе дегеніміз-ол ойкуменаның кеңістік-уақыт бөлігі онда барлық қоғамдық өмір сфералары өзара байланыста болып және бірін-бірі толықтырып тұратын кезіндегі қоғамдық өндірістер.зерттеу пәні мен обьектісін түсініп,қоғамдық географияға анықтама беруге болады: Экономикалық және әлеуметтік география біртұтас интегралдық-синтетикалық ғылым ретінде қоғамды кеңістікте ұйымдастыруды нақты жағдайда табиғи ортаны оқып-үйретеді (А.И.чистобаев,М.Д.Шарыгин,1990)
Рекреациялық география –туризм географиясында қоғамдық (әлеуметтік –экономикалық) география пәнінің саласы болып,ол да осындай жағдайларға жауап береді.
ХХ-шы ғасырдың 70-ші жылдарының соңында және 80-ші жылдарының басында демалыс, рекреация, туризм экскурсия деген түсініктер қабылданды.Н.С.Мироненко менИ.Т.твердохлебовтың айтуынша (1981) демалыс-бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті рекреация-бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандырылған территориядағы тәуліктік,апталық және жылдық өмір циклдеріндегі,адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын суықтыру,танымдық,спорттық және мәдени көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы;туризм-бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі.Рекреациялық немесе демалысқа қарағанда,туризм деген өте қысқа түсінік.Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша,туризм деген-бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.Әрине,егер де бұл тұрақтауұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе .Сонымен туризм деген түсінік-ол тұрақты жерінен тыс жердегі 24 немесе онан артық уақыт ішіндегі болатын рекреацияның барлық түрі; экскурсия –бұл танымдық,ағартушылық,ғылыми,спортты қ немесе ойын-сауықтық мақсатты көздейтін,24 сағаттан айспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе серуендеу
Рекреациялық география деген түсінік бұрынғы Кеңес Одағының әдебиетінде,қазіргі ТМД елдерінің 1971ж,В.С.Преображенский мен Ю.А.Веденин енгізді,ол соңғы жылдары біраз эволюциялық өзгерістерге ұшырады.Қазіргі көзқарас бойынша,рекреациялық география дегеніміз-бұл география пәні оның мақсаты территориялық және су шаруашылық рекреациялық жүйелерінің пайда болуын орналасуын,тиімді жұмыс істеу заңдылықтарын оқуға бағытталған.Сондай-ақ тұрақты жерден тыс жердегі қоғамның жұмыстан бос уақытындағы іс-әрекеттерін ұйымдастыру.Басқа сөзбен айтқанда,рекреациялық география табиғи орта мен демалыс арасындағы өзара әсер ету мақсатын анықтайды,олардың өзара байланысын,сондай-ақ басқа да геожүйенің түрлерімен болжамдау және әдістеу мінездемелері туралы жұмыстар жүргізу,осылар арқылы территориялық –рекреациялық жүйенің кеңістік және функциялық ұйымдастыруын қамтамасыз етуі.
Туризм географиясы экономикалық дисциплинаға жатады.Оның зерттеу пәніне келесілер кіреді.
-шаруашылық кешеннің қалыптасуындағы туризммен туристік әрекеттердің ролі.
-территориялық шаруашылық істердің түрлері туристік қозғалыстармен байланысы.
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады,зерттеу обьектісі мен рекреациялық география және туризм географиясы рекреациялық шағын жүйе ойкуменасы арқылы ілгері шығады.
Рекреациялық географияның пәні халықтың рекреациялық іс-әрекетін территориялық ұйымдастыру болып табылады,ал туризм географиясының пәні –туристік іс-әрекеттердің территориялық ұйымдастырылуы болады.
Заңды түрде мынадай сұрақ туады,олай болса демалысжәне экскурсия дегеніміз не?Біздің көзқарасымызша,бұл екі түсінік рекреациялық іс-әрекеттің бір бөлігі, рекреацияның зерттеу шеңберінде кіреді.
Туризм де рекреацияның бір бөлігі бірақ өзінің бұқаралық сипатына байланысты ерекшеленеді.
Былай айййтқанда,рекреациялық география-бұл туризм мен демалыс географиясы,ал туризм географиясы –бұл тек қана туристік қозғалыс географиясы.
Сонымен , рекреациялық деген түсінік туризмдеген түсініктен қаншалықты кең болса,рекреациялық география да өзінің зерттеу кеңділігінен туризм географиясынан соншалықты асып түседі.
6-лекцтя
Туризм географиясында қолданатын негізгі түсініктер мен атау сөздер.
туризм мен турист деген терминдер әдебиет беттерінде XVIII ғасырдың соңында пайда болды.ХІХ ғасырда кең қолданыла бастады,әсіресе ХХ ғасырда.Біршама зерттеушілердің айтуы бойынша , туризм және турист деген сөз француз тілінен (tour-саяхат)енген.Слай бола тұрса да, ең алғаш бұл сөз XVIII ғасырда Британ аралында осы елге келетін англия жастарының саяхатын анықтау үшін қолданылды.Француз,Италия ;Германия жастарының оқуларын толықтыру үшін мектептерге жіберіліп тұрды. Саяхатты grand tour десе,саяхатшыларды туристер деп атады.
Берлиннің туризмді зерттеу институтының журналында Archiv fur Fremdenverkehr (1930-1931)атты мақаланың алғы сөзінде ресми түрде ғылыми әдебиетте туризм деген түсінік ХХғасырдың 30-шы жылдарында пайда болды.
Туризм деген өте кең түсінік ,әдебиеттерде оған берілген әр түрлі анықтамаларды кездестіруге болады.В.Унцикер туризм деп тек табыс табуға арналмаған тұрақты жерден тыс жердегі барлық саяхат пен қысқа мерзімдік сапардағы құбылыс пен қатынастың жиынтығын атады.кейбір авторлар әр түрлі мақсаттағы спорттық жарыстардытуризмге жатқызды.КСРО-да бірінші болып 1952-ші жылы В.В.Добкович туризмге қазіргі уақытқа лайықтап анықтама берді. туристік саяхат деп каникул және ұзақ уақытты демалыс кезеңдерінде біздің еліміздің әр түрлі аудандарында болып,сол елдің халықтарының өмірімен және мәдиниеттімен танысу,социалистік құрылысымен табиғи байлықтарымен тарихи әскери және революциялық ескерткіштерімен танысуды айтамыз-дейді.
Туризмге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм өзінің маштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін адарып, маңызды қоғамдық-экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді қалай аударту, туризмде қызықты және пайдалы не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және табиғи себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол құбылыстың ел шаруашылығы мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсері қандай –осы мәселелерді бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр.
Сонымен қатар, келесі жағдайды ескеру қажет. Туризмнің шаруашылық саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты даму стратегиясымен тығыз ұласады. Әлеуметтік- экономикалық дамудың катализаторы болып табылатын мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады. Қазіргі шақта туризмде ғалымдандыру процесі жүріп жатыр, оған Қазақстан да еніп отыр.
Сондықтан туризм кешені әлеуметтік-экономикалық және кеңістіктік құбылыс ретінде пәнаралық зерттеулер объектісіне айналды. Қазіргі таңда туризмология қалыптасуы жүріп жатыр деуге болады, оның дамуына экономика, әлеуметтану, құқықтану, медицина, сәулет өнері, көптеген басқа табиғи, гуманитарлық және техникалық ғылымдар да өз үлесін қосып отыр. Бірақ ол пәндердің әрқайсысы туризмді өз тұрғысынан зерттейді. Сондықтан туризмологияның дамуы –монопәндік көзқарастардан туризм туралы жүйеніә білімге апаратын жол.
Туризмологияны туризм туралы ілім деп айтуға болады, өйткені ол туризмді біртұтас жүйе ретінде бейнелеп, зерттеп отырады. Рекреациялық географиямен қатар туризм географиясының мәселелерн шешеіп, туризмология туризмнің теориялық негіздерін құрайды.
Туризм әлемнің көптеген елдерінің баса көңіл аударарлық шаруашылық салаларының бірі болып отыр. Ол әлеуметтік –экономикалық дамудың катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылық секторларына (көлік, байланыс, ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б.) үлкен әсерін тигізеді
Мамандардың болжауы бойынша,ХХІ ғасыр туризм ғасыры болмақ Қазақстанда туризм нарқының дамуымен жаңаша ойлап,жаңа істер атқаратын мамандарға қажеттілік өсті.Біздің елімізде туризмді дұрыс жоспарлап дамыту үшін туризмнің теориялық негіздерін білу өте кажет.Тиянақты білімі бар мамандар туризм әлімінде дұрыс бағыт ұстау мүмкіндігіне ие бола алады.Төрт тараудан тұратын бұл оқу құралы келешек мамандарға жол сілтер басылымдардың бірі болып саналады.
Бірінші тарау туризм географиясы мен рекреациялық географияның теориялық-әдістемелік аспектілерін қамтиды.Екінші тарауда туристік аудандардың қалыптасуының алғышарттары қарастырылады.Бұнда туристік-рекреациялық ресурстары,Рекраециялық сыйымдылық түсініктері толық берілген.Жұмыста территорияға рекреациялық баға берілген,сондай-ақ туризм мен экологияның өзара әсерлеріне байланысты мәселелер көтерілген.Үшінші тарау туризм экономикасының,туристік нарықтың негіздерін,сонымен қатар,қазіргі туристік сұраныстың географиясын,туризмнің жаңа ақпараттық технологиясын да қамтиды.
Халықаралық туризмнің жалпы бағыттары төрттінші тарауда жақсы көрсетілген.Дүниежүзілік халықаралық туризмнің даму деңгейінің соңғы статистикалық мәліметтері толық берілген.Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстардың бір түрі ретінде қаралып,оның дамуына динамикалық талдау жасалынған.
Әрбір тараудың соңында студенттерге өз бетінше дайындалу үшін бақылау сұрақтары берілген.
Бұл оқу құралының негізгі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы,туризм географиясының теорияларыныңалғашқы авторы геогафия ғылымдарының докторы,профессор С.Р.Нрдәулетовтың ғылыми жұмыстары алынды.Сонымен қатар басқа да ірі ғалымдардың (А.Ю.Александрова,В.А.Квартальнов, В.Г.Гуляев,В.С.Преображенский,И.Т.Т вердохлебов,Н.С.Мироненко және т.б)еңбектері де оқу құралының негізіне жатты.
Мемлекеттік тілде жазылған бұл еңбек алдымен жоғары оқу орындарындағы геогрфиялық факультетінің студенттеріне,магистранттар мен аспиранттарға,туризм саласы қызметкерлеріне пайдалы болады.
І-лекция
Демалыс,рекреация,туризм ұғымдарының арақатынасы. рекреацияның негізгі функциялары.
1
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып босуақыт,демалыс,екреация және туризм саналады. бос уақыт-рекреациялық процестің дамуының керекті шарты.Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек.Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленнтін төрт топтан тұрады:1)үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған уақыт;2)күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы,тамақтану,жеке тазалық);3)үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;4)бос уақыт-демалуға,физикалық және ақыл-ойды дамытуға арналған уақыт.
Сонымен,жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді:міндетті түрде және басқа іс-әрекеттерден бос уақытқа (1-сурет)1.Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп,дамытуға жұмсалады.Бос уақыт,басқаша айтқанда,белсенді іс-әрекетке кетеді.Осылай десек т,бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз. Белсенді іс-әрекетпен демалысұғымдары,бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін.Бірақ физиологтардың зерттеулері бойынша,жақсы демалыс-адамның іс-әрекетінің түрінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар:1)адамның күшін қалпына келтіру функциясы;2)физикалық және рухани даму функциясы.Қалпына келтіру функциясына тамақтану,ұйқы,қозғалыс жатады.Даму функциясына жататындар:сауықтыру,танымдық,қатын асу.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнднлікті,апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді.Күнделікті бос уақытты пайдалану күнделікті үй жұмысы және қала тұрмысымен байланысты.Апталық рекреация демалыс күндерінде,қала сыртындағы зонада жүзеге асады (жергілікті рекреация).Жыл сайынғы рекеация демалыс немесе каникул кездерінде болады.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін толықтырады,жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді,ал ауыр жұмыспен айналысатындар үшін физикалық қысым азаяды.Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың айтуынша (1981),демалыс-бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті.Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеттерін мынадай классификацияға бөлуге болады 1:
1.Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет(серуендеу,спортпен шұғылдану);
.Әуесқой шұғылдану –аңшылық,балық аулау,саңырауқұлақ пен жеміс-жидек жинау және т.б;
.Өнер әлеміне бейімделу (театрға,концертке,мұражайларға сапар шегу),өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер,ағашты зерделеу,және т.б)
.Интелектуалдық іс-әрекеттер (көркем әдебиет,газет,журналдарды оқу,теледидарды көру);
5.Еркін тақырыпта әңгімелесу,сұхбаттасу,өз таңдауына байланысты сөз табысу;
6.Белсенді (ойнац,билеу)немесе пассивті түрде көһңіл көтеріп,сергу;
.көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Демалыс деген түсінікпен қатар,гоеграфиялық,социология мен қала құрылысының ғылыми жұмыстарында рекреация,рекреациялық іс-әрекет,рекреациялық процестер деген түсініктер де жиі қолданылады.Ол тегін емес.еңбектің сипаты,бос уақытты пайдаланудың түрі мен құрылымы мүлдем өзгерген шақта,жақсы демалыс –тынығып жату болудан қалып,физиологтар көрсеткендей,ол-адамның іс-әрекет түрінің ауысып тұруы болып өзгерді.Шынында да ,ол көбінесе бос уақытта сауықтыруға,түсініп білуге,спорттық және мәдени көңіл көтеруге пайдаланып тұру үшін қолданылады.мысалы,санаторияда,дема лыс үйлерінде,пансионаттар мен демалыс базаларында болған кезде жиі қала сыртына қыдырып,жорыққа,экскурсия мен саяхаттарға шығып тұру жөн.
Рекреация арқыл ғана адамның бос уақытындағы іс-әрекетінің мәнін түсіуге болады.рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы:recreatio(латынша)-қайта қалпына келу ,recreation(французша)-демалыс,к өңіл көтеру,іс-әрекеттің өзгеруі.
Рекреация-бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған террториядағы тәуліктік,апталық және жылдық өмір циклдеріндегі,адамның бос уақытын пайдалану кезіндегі іске асатын сауықтыру,танымдық,спорттық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатанастар мен құбылыстар жиынтығы (Н.С.мироненко,И.Т.Твердохлебов,1 981)1.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге келеді,ал ұзақ мерзімдісі кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде түнейді.Қысқа мерзімді рекреация территорияның табиғи зоналарымен (көлікпен немесе бір-екі сағаттық қашықтыққа жаяу жүріспен)шектелсе,ал ұзақ мерзімді рекреация тек қана территориямен шектелмейді,функционалдық зонадан басталып,ғаламдық масштабқа дейін қамтылады.Ұзақ мерзімді рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Туризм-(француз сөзі tourism-серуендеу,саяхат мағынасына келеді)-бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі.рекреацияға немесе демалысқа қарағанда,туризм деген өте қысқа түсінік.Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша туризм-бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.Әрине,егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе.Сонымен,туризм деген түсінік,ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе онан артвқ уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.1
Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болад. демалушыжәне рекреантдеген өте кең түсінік,ал туристсоның бір бөлігі-қысқа түсінік.Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға жатса,ал рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде өткізушілер жатады.соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де жатады.Ондай рекреанттарды (экскурсанттар)деп атайды.ал (экскурсия) өз кезегінде –(латынша)-жол жүру,серуендеу,көрікті көз тартарлық обьектілерді аралап көру деген сөз (мәдени ескерткіштер,мұражайлар,мекемелер және т.б).Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың айтуынша экскурсия-бұл танымдық,ғылыми,спорттық немесе ойын-сауықтық мақсатты көздейтін,24сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе саруендеу 1. Туризмжәне экскурсиядеген түсініктер өзара өте тығыз байланысты.Экскурсия барлық маршруттарда туристтерге көрсетілетін қызмет.Автобус,поезд немесе кемемен саяхат жасағанда,әрбір аялдамасында туристтерді экскурсоводтар күтіп тұрады.Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді.Экскурсиялардың тақырыптары қызықты,мазмұнды жәнеәр түрлі болып келеді.
Егер де,жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ,мынаны аңғаруға болады:адамның бос уақытындағы іс-әрекеттерінің барлығыда демалысдеген кең түсінікке жатады,ал қалғандарының барлығы соған кіреді.Демалысқа адамның үйде де,тыста да айналысатын барлық рекреациялық іс-әрекеттері кіреді.төменгі сатыға рекреациянемесе үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады.оған туризм де экскурсия да кіреді.Рекреация туризмнен кеңірек түсінік,өйткені оған экскурсия,сая бақтағы демалыс және басқа да рекреация түрлері енеді.Ал туризм дегеніміз,демалыс пен рекреацияға қарағанда,өтн қысқа түсінік.
Рекреацияның негізгі функциялары.
Саяхатшылар жолға шыққан кезде алдарына әр түрлі мақсаттар қояды.Рекеация мен туризм негізгі мақсатына қарай үш функцияға бөлінеді-танымдық,спорттық-сауықтыр у және емдік1.Сонымен қатар,танымдық функциясына барлығы да зор мән береді.
Танымдық функциясы туристердің табиғатты, мәдени-тарихи орындарды,этнографиялық шаруашылық және басқа да ауданның көңіо қоятын,көз тартарлық көрікті орындарын білуге тырысуынан тұрады.
Табиғи-климаттық көрікті орындармен жағдайларға қолайлы климаттық жағдай,желсіө ашық күндер,орман тау,теңіз,көл,өзендер және т.б. жатады.
Мәдени-тарихи орындар-сәулетті ескерткіштер,мұражай,көркем галереялар,театржәне т.б.обьектілердің жиынтығы.Оларға туристерді ынтықтыратын этнографиялық жақтары-әдет-ғұрып,киімдер,фольклор және басқа да халық шығармашылықтары-жатады.Шаруашылық жағынан ең көрнектісі-шаруашылықты жүргізудің өзінше бір түрі немесе аудандар бойынша оның жоғары көрсеткіштері.
Туризм арқылы сауықтыру –адамның өндірісте,физикалық және психолгиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады.Туризмнің бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары,себебі ол миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған,олай болса,ол адамныңеңбек қабілетін көтереді.
Туристік жорықтарда адамда өзінше бір психо-физиологиялық қасиеттер және пайдалы біліктіліктер қалыптасады.Туризмнің ондай қасиетінің практикалық маңызы зор.Туризм ұйымшылыққа,бір-біріне өзара көмек көрсетуге,алған мақсатты орындауға тәрбиелейді.
Қазір рекреация іс-әрекеттің таңдаулы түріне жатады,ол адамның күнделікті дұрыс өмір сүру жағдайына айналып отыр.Қоғамдық көзқарас жағынан оның негізгі мақсаты-қоғамның әрбір мүшесінің физикалық және психологиялық күш-қуатын қалпына келтіру,оның рухани дүниесін жан-жақты дамыту.Рекеация дегеніміз дамыған қоғамның айрылмас бір бөлігі,қазіргі өмір салтының элементтері.
Рекреацияның функциясы бес негізгі топқа бөлінеді.1:
1)медико-биологиялық;2)мәдени -әлеуметтік;3)экономикалық;4 )саяси;5)экологиялық.
Медико-биологиялық функциясы санаторлы-курорттық ем мен сауықтырудан түұрады.туризм арқылы сауықтыру-адамның өндірістегі немесе өндірістен тыс уақыттағы психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып отыр.
Мәдени-әлеуметтік функциясы-бұл рекреацияның ең басты жетекші функциясы.Мәдени талғам-бұл қоршаған ортаны,дүниені біліп-түсіну.Туризм еліміздегі ғана емес,бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Рекреацияның экономикалық функциясының ішіндегі бастысы-жұмысшы күшін қалпына келтіру.рекреацияның арқасында адамның еңбекке деген құштарлығы және ұзақ жұмыс істеу қабілеті артады.
Тауар ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар атқарады.мысалы:1)елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымының жедел дамыту;2)еңбексферасын ұлғайту,яғни рекеациялық қызмет көрсету арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету;3)рекреациялық аудандардың пайдасын көздеп,халықтың ақша кірісі мен шығын балансының құрылымына үлкен әсерін тигізеді;4)шетелдік валютаның алудың көзі болатын шетелдік туризмді көтеру.
Туризм халықаралық байланысты күшейтеді,адамдарды бір-бірімен жақындатады.
Туризмнің экологиялық функциясы халықтың денсаулығын сақтау мен жақсартуға байланысты.Демалыспен туризм халықтың денсаулығы мен сапасына әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және оны қалпына келтіру үшін өте қажет.рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар,демалыс зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып,туризм жүйесі реттелінеді.
Басқа жағынан қарасақ туризмнің жылдам дамуы,курорттық-туристік аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғаттв оңтайлы пайдалануды және табиғи кешендерге түсітін салмақты реттеуді керек етеді.туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың түрлерін дамытады.
2.-лекция
Рекеациялық қажеттіліктер.
Рекреациялық іс-әрекет,оның ерекшеліктері.
Туризмдегі рекреациялық жобалау.
Бүтін бір адамның қажеттілігі сияқты рекеациялық қажеттілік-бір тарихи туынды және ол өзгеріп тұрады.Оларды қанағаттандыру-өндіру,айырбастау және тарату жағдайына тәуелді.
Рекреациялық қажеттілік адамның өмір сүру іс-әрекеті кезіндегі жоғалтатын физикалық және рухани күшін,денсаулығын және еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру үшінқажет.Рекеациялық қажеттілік-қоғамдық,топтық және жеке-дара болады1
Рекреациялық география облысында көптеген зерттнушілердің айтуынша территорлық іс-әрнкеттің ұйымдастырылуын қоғамдық,топтық және жеке рекреациялық сұраныстарды анықтайды дейді.
Қоғамдық рекреациялық қажеттілік-қоғамның барлық мүшелерінің денсаулығын және еңбеккежарамдылығын,физикалық және рухани күшін қапына келтіруін анықтайтын қажеттілік.бұл бастысы және жетекшісі.олар рекреациялық шаруашылығына,территориялық ұйымдастырудың түрлеріне әсер етеді.
Топтық рекреациялық қажеттілік –белгілі бір топтың әлеуметтік-демографиялық,кәсіптік немесе белгілі бір жастағы топтың қажеттілігін,мәнін анықтайды.Рекреациялық қызметтердің бір тұтынушы тобы-жанұя болады.Олар ем,сауықтыру және тануды,қызмет көрсетуді кең түрде қажет етеді.
Жеке –дара рекреациялық қажеттілік-ол әр түрлі адамдар мүддесіне арналған рекреациялық қызмет.қоғамдық,топтық және жеке-дара рекреациялық қажеттлік диалектикалық өзара байланыста болады.
Рекреациялық қажеттіліктің қалыптасуына факторлар кешені әсер етеді. 1
.әлеуметтік-экономикалық факторлар:өндіріс күшінің даму деңгейі;тұтынушылық игіліктің өндіру деңгейі (оның ішінде-қызмет атқару);туризм мен демалыс сферасының даму деңгейі;халықтың нақты ақша кірісі:Қызмет пен заттардың жеке бағалары (оның ішінде-рекеациялық);жол көліктері мен көлік инфрақұрылымының даму деңгейі;ұзақ мерзімді демалыс;рекеациялық аудандар мен сапар желісі туралы жарнама және мәлімет орнату;халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы;мәдени өмір деңгейі;халықтың көшіп-қонуы;ұлттық дәстүр.
.демографиялық факторлар:қаоа мен ауыл халқының қатынасы (өсу дәрежесі);халықтың жыныстық құрылымы;отбасының құрамы мен мөлшері;орналасуының ерекшеліктері.
.Әлеуметтік –психологиялық факторлар:іскерлік және мәдени байланыстар тығыздығы,мәдени өмірдің түрі;сәннің әсері;жеке тұлғаның бағалық бағыты.
.медико-биологиялық факторлар:халықтың денсаулық жағдайы.
.Табиғи факторлар:адамдар тұратын табиғи зона;тау мен теңіз жағдайына қарай географиялық ерекшелік.
Экономикалық жағынан рекреациялық қажеттілікке баға бергенде,қоғамның мүмкіншілігін,рекеациялық қажеттілікті өтеуге жіберетін қаржысын ескереді.
Рекреациялық тұтынушылық –бұл күнделікті өмірдегі қажеттіліктер.Оны қанағаттандыру керек.сонымен қатар,олар рекреациялық тауарлар мен қызметті өндірудің қажеттілігіне байланысты.Қажеттілік пен мүмкіндік біртұтас,өйткені ол осы елдегі немесе басқа елдердегі тұтынушылықты қалыптастырады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық –курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып білумен қорытындыланады.Аймақтық медициналық статисиканың негзіне қарай курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық баланстарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық тұтынушылықтың әлеуметтік және әлеуметтік –психологиялық зерттеулері әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық тұтынуының қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық іс -әрекеттер процесіне әлеуметтік және әр түрлі жастағы адамдар тобы арнайы талаптар қоя бастады. Әрине ,олардың барлық талаптарын ескеру мүмкін емес.
Әлеуметтік жағынан рекреациялық қажеттілікті зерттеуді кешенді түрде жүргізеді.оларды мынадай кезеңдер болады.1
.Демалыстың қазіргі заманғы тенденциясын статистикалық деректердің негізінде зерттеу;
.рекреацияның мәні мен болашақ дамуы туралы алдын ала болжамдар жасау;
.Халық арасында анкеталық жауар алуды жүргізу;
.рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
.Репрезентативтік деретерді тексеру негізінде теориялық бөлімін құрастыру.
Рекреациялық қажеттілікті оқып-білу террториялық рекреациялық жүйенің қалыптасып,дамуының жолындағы бірінші ғана қадам.Әлеуметтік зерттеулердің нәтижелері медицина жұмысшылары,экономист,эколог,курорт олог және тағы да басқа мамандардың кепілдіктерімен толықтырылуы керек.
Рекреациялық іс-әрекет.Туризмдегі рекеациялық жобалау.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінде ғана іске асырылады,ондай іс-әрекеттер тек бос уақытта ғана жүзеге асып,ол адамның физмкалық,психологиялық және рухани күшін қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Рекреациялық шаралардеп рекреациялық іс-әрекеттің түрлерін іске асырудың тәсілдерін атайды.1Шаралар жинағының ішінен мынадай рекреацмялық шараларды бөліп қарауға болады.суға шомылу,жаяу қыдыру,саңырауқұлақтар мен жеміс-жидектер жинау,ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және т.с.с.Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады,олар негізгі төрт шараның басын қосады.
Рекреациялық шаралардың типологиясы
Рекреациялық емдеу шаралары-бұл арнайы шаралар жүйесі санаторлық –курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады:климатпен емдеу,бальнеологиялық емдеу,батпақпен емдеу және т.б.Рекреациялық –сауықтыру шараларының түрі әр түрлі болып келеді.Бұған кіретіндер:қыдыру,суға шомылу,күн және ауа ванналарын алу,ойындар,жай демалыс,саңырауқұлақтарды жинау жәнет.б.
Рекеациялық спорт шаралары,негізінен,адамның күщ-қуатын дамытуға бағытталған.
Бұған кіретіндер:спорттық ойындар,желкенді және моторлы спорты,шаңғы спорты,ұзақ жаяу асулардан өту,тау шыңдарына көтерілу және т.б.рекреациялық танымдық шаралар адамды рухани дамытуға арналған.Бұған жататындар:мәдени ескерткіштерді көру,табиғаттың құбылыстарымен танысу және т.б.
Жоғарыда айтылған рекреациялық шараларды жай рекреациялық шаралар дейді.
Жай рекреациялық шара-бұл ішкі бүтіндей біркелкі технологиялық компоненттерге бөлінбейтін рекреациялық қызметтің элементтері.
Жай рекреациялық шара (ЖРШ)-демалыс бағдарламасын құрастырудың негізі.Социологтар 100мың шақты ЖРШ есебін шығарып отыр,оның саны әрбір 10 жылда екі есе өседі.Сірә ,ондай базалармен жұмыс істеу –ЖРШ-ды типтеуді және оларды рекреациялық іс-әрекеттің түрлерін ірі топтарға жинастыруды қажет етеді.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрі –жай рекреациялық шараларды біртекті топтау олардың әрқайсысы өзара алмаса алады.Басқаша айтсақ,рекреациялық іс-әрекеттің бір түріне өзара алмасатын жай рекреациялық шаралар жата береді.Туроперейтингтің практикасында бұндай жағдайлардың маңызы зор өйткені қандай болмасын жай рекреациялық шараны өткізуге мүмкіндік болмай қалғанда,оның орнын толтыру үшін туристке жай рекреациялық шараның басқасын ұсынады.Мысалы,саңырауқұлақтар болмай қалғанда,туристерге жемістер және басқасын жинауды ұсынады.
Барлық ЖРШ-ның классификациясында оның әр түрлері 67 рекреациялық қызмет түрі болып көрсетілген(2-кесте)2.
Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып отырады.Шаралар неғұрлым аралас болса,рекреациялық іс-әрекеттер соғұрлым әсерлі болып,рекреациялық қажеттіліктер қанағаттанарлықтай бола түседі.
Барлық рекреациялық іс-әрекет түрлері рекреациялық іс-әрекет циклімен бірігіп,соның құрамына кіреді.белгілі бір уақыттың ішінде қайталанып тұратын рекреациялық шаралардың комбинациясын рекреациялық іс-әрекеттің циклі(РӘЦ)дейді.1
РӘЦ жетекші рекреациялық іс-әрекет түрінің базасынан шығатын,өзара байланысты рекреациялық іс-әрекет түрлерінің үйлесімі болып табылады.
Тәулік циклі белгілі бір ұзақ уақыттың ішіде бірнеше рет қайталанып тұрады.Циклдерді төменегідей бөліп қарауға болады.ұзақ демалыс,өмір циклі,белгілі жастар циклі(балалық шақ,жастық шақ,жетілген шақ)ұзақ демалыс циклі тәуліктік циклдерінен құрылады.рекреациялық іс-әрекеттің өмір циклдері рекреацияның түрлерінің ауысып тұруынан,географиялық аудандардан құрылады.
РӘЦ-ді келешек туристік бағдарламаның негізгі ретінде ұсынады,ыңғайлы мүмкіндіктердің арқасында нақты рекреациялық мақсаттарды,мотивтерді іске асыру үшін және рекреациялыық іс-әрекеттердің эталоны ретінде туристерді тартуға болады.Өзінің жеке түсінігі бойынша,жағымдылық және рекреациялық іс-әрекет тартымдылығы туралы,РӘТ жоқ кезде әдет,сән,баға,ақша табыстары және басқа да факторлар бойынша әр адам өзінше РӘЦ-ін құрастырады.Осылайша өзінше ұйымбастырылған іс-әрекет рекреациялық қажеттілігін нашар өтейді.РӘЦ екі фундаментті талапты қанағаттандыруы керек рекреациялық жағымдылығы мен өзінің жеке тартымдылығын.Турист үшін рекреациялық іс-әрекеттің қалыптасқан процедурасын ұсынуға болады немесе оған жай рекреациялық шаралардың үйлесімін жасап ұсынған жөн.
Ресейдің кейбір зерттеушілері рекреациялық іс-әрекеттерді қарап жобалағанда В.С.Преображенскийдің рекреациялық жобалар негізінде жасалынған концепцияясын ұсынады.
Рекреациялық жобалау дегеніміз рекреацияның талаптарын ескере отырып демалыс бағдарламасы мен оған қызмет көрсететін жүйені модельдеу.Турды жобалау кезеңінде рекреациялық жобалау туроператорлардың функциясы ретінде қаралады.Турға нақтылы рекреациялық бағдарлама жасау міндеті туроператор үшін үлкен жауапкершілікті қажет етеді.рекреациялық жобаның модельдерін пайдалана отырып бағдарламаны жылдамдатып іске асыруға болады.Модельдеудің негізіне рекреациялық іс-әрекеттің иерархиялық принципі жатқызылған (И.В.Зорин,В.А.квартальнов,1994) сонымен қатар В.С.преображенскийдің рекреациялық жобалауының ландшафтық принципі де жатады.2
Авторлар жай рекреациялық іс-әрекет түрлері(РӘТ);рекреациялық іс-әрекет циклдары(РӘЦ)сияқты түсініктерді пайдалануды ұсынады.
Соңғы уақыттарда көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы айтылады.Оларға емдеу ,спорттық сауықтыру және танымдық жатады.рекреациялық сауықтыру және рекреациялық спорт шаралары әр түрлі рекреациялық шаралар тобына кіргенімен де өзінің функциялық бағытымен бір-біріне өте жақын.Өйткені екеуі де негізінен адамның күщ-қуатының сауықтырылып дамуына әсерін тигізеді.
Рекреациялық шаралардың әртүрлілігі,араластығы және ауысып тұруы рекреациялық территориялардың қасиеттерімен және оны ұйымдастыруымен тығыз байланысты.Шаралардың әртүрлілігі табиғи жағынан немесе әлеуметтік –экономикалық жағынан рекреациялық ресурстардың әртүрлілігіне сәйкес келуі керек.Рекреациялық ресурстардың әртүрлілігі шаралардың араласып және ауысып тұруына мүмкіндік береді.
Саяхат мақсаты, ұйымның түрі,құқықтық статусы,саяхаттың ұзақтығы,кезеңі,рекреанттың қозғалутүрі,оның жасы,шаралардың жиілігі және тағы басқалары –бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы (3кесте)1
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді:климат,минералды су көздері,емдік батпақтар және т.б.осындай ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді:климатпен емдеу,бальнеологиялық емдеу және батпақпен емдеу.олардың үйлесіп келуіне қарай бальнео-батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі.Әлем бойынша өте кең тарағаны –суға түсіп,жағажайда демалу.суда немесе су жағасында демалу әртүрлі рекреациялық шараларды қамтиды:суға түсу,күн ваннасы,жағалау бойымен серуендеу,жағалауда доп ойнау,су шаңғысы және т.б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына кіретіндер:ашық-таза ауада демалу,көрікті көз тартатын жерлерді көру,саңырауқұлақ мен жидек,теңіз моллюскаларын теру және басқа да табиғаттың сыйлықтары.
Танымдық рекреациясы.Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың едәуір бөлігіне тән.Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық шаралар да болады,яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді,сәулетті ансамбльдерді көру,сонымен қатар жаңа аудандармен,елдермен,этнографиямен, фольклормен,табиғи құбылыстармен және шаруашылық обьектілермен танысу.
3-лекция
территориялық-рекреациялық жүйе-рекреациялық географияның дамуының негізі.рекреациялық жүйелерді оқудағы ғылымдардың өзара әсерлері.
Қазіргі шақта рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік –экономикалық факторлардың маңызды біреуіне айналып отыр.рекреациялық ісәрекетті ұйымдастыру кешенді түрде жүргізілуі керек,өйткені рекреациялық жүйе қандай түрде болмасын,өзара әсерде болады:демалушылар тобы,табиғи кешендер,техникалық инфрақұрылыи,қызмет көрсету сферасы,өндіріс сферасы,еңбек ресурстары,орналастыру жүйелері және басқалары.Жердің географиялық ортасының сипаттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде рекреацияның мәселелері пайда болады.рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында зерттеу,ғылыми жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы-міне осылардың барлығының жинағықоғамдық географияның жаңа саласы болатын рекреациялық географияны туғызды.
Кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жлындағы ең алғашқы ірі қадам болғаны-В.С.Преображенский көтерген халық шаруашылығының жаңа саласы –рекреациялық жүйе туралы ұсынысы.зерттеулер тәжірбиесінде жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясы-территорлық рекреациялық жүйесін(ТРЖ)жасады,ол рекреациялфқ географияның жаңа оқу пәні болмақ.1
Территориялық рекреациялық жүйе-бұл әлеуметтік география жүйесі,жер мен оның функциясын бүтін түрде бейнелеп көрсетеді,оның ішінде ең бастысы-адамның(рекреанттың)денсаул ығы мен еңбек қабілетін,физикалық және психоэмоциялық күш-қуатын қалпына келтіріп және кеңейте түсіру.Құрылымы жөнінен ТРЖ бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады(шағын жүйелерден):табиғи және мәдени кешендер (ТК) техникалық құрылыс(ТҚ)қызмет көрсету (ҚК) басқару органы (БО)және демалушылар тобы (ДТ)рекреанттар1
Шағын жүйе демалушылар тобы-ең негізгісі,ол туристердің әлеуметтік-демографиялық,жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты ТРЖ-нің элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды.Бұл жүйе рекреациялық қажеттіліктің құрылысы мен мөлшерін туристік сұраныстың географиясы мен таңдауын,туристік ағымдардың әр түрлі болуын және мезгілдігін анықтап отырады. Табиғи және тарихи-мәдени кешендершағын жүйесі рекреациялық қажеттіліктің шарттарын өтеу мен ресурстарының сапасыарқыл еніп,ТРЖ-нің құрылуының жергілікті базисы болады.табиғи және тарихи –мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы ,сенімділігі ,комфорттылығы ,тұрақтылығы және аттрактивтілігі (тартымдылығы)болады.Олар пайдалану қорының көлемі,тарау мөлшері,пайдалану мүмкіндігінің кезеңдері арқылы сипатталады,демалушыларға қызмет көрсету процесінде қайталанып отыруы мүмкін.
Шағын жүйе техникалық құрылыстар-демалушылар мен қызмет көрсетушілердің (орналастыру,тамақтандыру,көлік қызметтері)тіршілік әрекеттерін қамтамасыз етеді,сондай-ақ арнайы рекреациялық қажеттілікті де (емдеу,сауықтыру қызметі;экскурсиялық,мәдени және тұрмыстық қызмет көрсету)қамтамасыз етеді.рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының кешені рекреациялық инфрақұрылымды құрастырады.Олар сыйымдылық,әртүрлілік,комфорттық,эк ологиялық,технологиялық дайындық көрсеткіштермен сипатталады.
Шағын жүйе қызмет көрсетушілердемалушыларға рекреациялық қызмет көрсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің өндірістік-технологиясын қамтамасыз етеді.Бұл шағын жүйе рекреациялық қызмет көрсетушілердің санымен туристік мамандардың кәсіптік және квалификация деңгейімен сипатталады.
Басқару органы ТРЖ элементтерінің өзара әсерін реттеп отырады және барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.Қазіргі уақытта және болашаққа жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ-нің желілерінің әртүрлі салалары мен деңгейлерінің кешенді түрде дамуын жүзеге асырады,рекреациялық қажеттілікке болжам,рекреациялық ресурстарға баланс жасайды,рекреациялық іс-әрекеттердің ақпараттық нормативті заңдылық және материалды-техникалық жағынан қамтамасыз етілуін жүзеге асырады.
Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе ретінде зерттеп,оның қалыптасуын ,динамикалық дамуын,әртүрлілігін,ТРЖ-нің басқа да географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін,ТРЖ-нің көбеюін және өзара байланысының заңдылықтарын анықтайды.
Демек рекреациялық география –бұл интегралдық-синтетикалық ғылым,жергілікті халықтың рекреациялық іс-әрекетін оқып түсіндіреді.Мұндай жапғдайда территориялыққоғамдық жүйенің рекреациялық шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена)зерттеу обьектісі болып қарастырылады,ал оқу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе алынады.1 рекреациялық іс-әрекетті территориялық ұйымдастырутермині қоғамдық географиядағы қоғамдағы территориялық ұйымдастырылуытүсінігімен іс жүзіндегі экономикалық заңдардың негізінде ,мақсаттарға назар аудара отырып,қоғамдық өмірді жаңарту мақсатымен басқару құрылымдары арқылы бірігетін іс жүзіндегі территориялық құрылымдардың (халықтың орналасуы,қоғамдық өндіріс,табиғатты пайдалану)үйлесімі ретінде сәйкес келеді.
Жалпы айтқанда,қоғамдық территориялық ұйымдастыру түсінігі территорияа байланысты мәселелердің барлығын қамтиды,ол территориялық еңбек интеграциясы мен бөлінуі,өндіріс күштерінің орналасуы,өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылықтары,адамдарды орналастыру,қоғам мен табиғаттың өзара қатынасы,аймақтық әлеуметтік –экономикалық саясаттың мәселері және т.б.Біздің жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет тұжырымдамасымен сәйкес келеді.
Рекреациялық жүйелерді оқудағы ғылымдардың өзара әсерлері.
Рекреациялық география басқа да ғылымдарменн кең түрде байланыста болады,әсіресе географиямен ,оның ішінде экономикалық және әлеуметтік географиямен халық географиясымен,физикалық және медицина географиясымен1.
Экономикалық және әлеуметтік география рекреациялық қызмет көрсетуді территориялық әлеуметтік-экономикалық кешендердің элементі тұрғысынан қарастырып,еліміз бен оның аудандарының территориялық шаруашылық құрылымы мен салаларына туризмнің тигізетін әсерін біліп-түсінуге қатысады.
Халық географиясы рекреациялық қызмет көрсетудің орналастыру жүйесіне тигізетін әсеріне талдау жасап,ауылдар мен қаланы бөліп көрсетіп,демалыс орындары мен туризмге жетекші орталық болады,курортты қалалармен ірі курорттық агломерацияның қалыптасып,дамуын қарастырады.
Физикалық география құрылыстардың заңдылылығы туралы табиғи кешендердің динамикасы мен тұрақтылығы мен сыйымдылығына түсетін күштері жайында мәліметтер береді.
Медицина географиясы табиғи жағдайдың адам организміне әсерін оқып түсіндіреді.
Жоғарыда айтылған пәндер рекреациялық аудандарды обьекті ретінде қарастырмайды.сондықтан жалпы рекреациялық географиямен қатар аймақтық рекреациялық географияны дамыту керек.
Аймақтық рекреациялық география әрбір рекреациялық аудандардың заңдылығын және қалыптасуын анықтайды.Аймақтық рекреациялық географияның ең негізгі міндеті-аудандарға бөлу территорияның рекреациялық мақсатын анықтау,халық шаруащылық саласының дамуын келістіру,қоршаған ортаны қорғау және рекреациялық ресурстарды тиімді пайдалану.
Рекреациялық рекреацияның географияның әдістерін жетілдіру мен теорияны одан әрі дамыту жүйелі түрде қолға алынбаса практикалық мәселелерде дұрыс шешім қабылдаумүмкін болмайды.Теориялық міндеттерді дамыту екі бағытта іске асырылуда.Біріншісі,арнайы халық шаруашылығының саласы тұлғасында рекреациялық территориялық ұйымдастыру қызметін заңдылық түрде қарау.Екінші бағыт-рекреациялық аудандастыруды онан әрі жете зерттеу.
Рекреациялық географияның әдістерін жетілдіру мақсатында статистикалық талдауда математикалық және картографиялық үлгілерді онан әрі кеңейте отырып,географиялық және басқа да ғылымдардың әдістерінің негізіне сүйеніп,арнайы әдістер табу керек.территориялық заңдылықтан қалыптасқан ережелі әдіске көшу рекреациялық географияның болашағы мол негізгі міндеттерінің бірі болмақ.
4-лекция
территориялық рекреациялық жүйенің өзара байланыстары.
ТРЖ-нің негізгі интегралды қасиеттері оның бөлек элементтерінің қасиеттерімен ғана айқындалып қоймайды,сонымен қатар оның құрылымының қасиеттері мен оның элементтерінің арасындағы байланыспен де одан ары тереңірек айқындала түседі.ТРЖ-нің элементтерінің өзара байланыстарытуралы мәлімет синтездеу матрицалық байланыс түрінде болуы мүмкін,оларды ТРЖ-нің элементтері құрайды.Ол үшін В.М.кривошеев пен И.В.Зорин (1979)ұсынған әдіс-амалдарын пайдаланамыз.ТРЖ элементтері матрица қатарымен таалданатын,белсенді шағын жүйе ретінде алға шығып,тапсырысты қабылдаушы болады.матрица бағанындағы сол элементтер тапсырыстарды қанағаттандырыатын ресурстар ретінде қарастырылады.
Демалушылар тобының табиғи кешенмен байланысы аттрактивтік (тартымдылық)сыйымдылық,тұрақтылық және комфорттық шағын жүйелері арқылы жүзеге асырылады.
Табиғи кешеннің аттрактивтігі (тартымдылығы)экзотикалық және бірегей (сирек кездесетін құбылыстар мен обьектілер)сипат арқылы беріледі немесе табиғи кешеннің пейзаждың әртүрлілігімен сипатталынады.
Табиғи кешендердің сыйымдылығы мен тұрақтылығы –бұл жүйелі қасиеттер және демалушылар тобы мен табиғи кешен арасында іске асатын рекреациялық іс-әрекеттерді көрсетіп тұрады.азғантай территорияға демалушылардың мөлшерден тыс жиналуы табиғи кешендерді рекреациялық дағдарысқа соқтырады.Сондықтан,табиғи кешендерге түсетін экологиялық салмақтық тұрғыдан рұқсат етілетіндігін анықтап алу қажет.
Табиғи кешеннің комфорттылығы –бұл организміне жағымды жағдайлардың әсер ету ұзақтығы болып саналады.Бағаланатын обьектісі климат болса.оны бағалау субьектісі-адам организмінің демалыс мерзіміндегі қал-жағдайы.
Демалушылар тобының техникалық құрылыстаршағын жүйесімен байланысы сыйымдылық және әртүрлілік сияқты жүйелі қасиеттер арқылы көрсетіледі.Рекреациялық ағым өзінің құрылымы жағынан әртекті болып келеді,және де рекреациялық шаралар жүргізу үшін арнайы мекемелер мен территория қажет.рекреациялық мекемелерді класстарға (люкс,жоғарғы,бірінші және т.б.)болу әртүрлі деңгейдегі сыйымдылық орны және оны жабдықтау үшін қаражат керек.
Демалушылар тобы қызмет көрсетушілерденжоғары сапада қвзмет көрсетуін талап етеді, олардың өз ісін терең білетін мұқиятты және әдепті болғанын қалайды және олардан демалушылардың сұранысына ықыласпен қарауын күтеді.
Туристік саяхатқа дайындық және оны өткізу кезеңдерінде демалушылар тобы ақпаратты қызметтерге үлкен сұраныс көрсетеді (ТРЖ-нің шағын жүйелерінің жағдайы туристік қызметтің түрлері,демалатын жерлердегі көрсетілетін қызметтердің технологиялық ерекшеліктері туралы)Бұлардың барлығын рекреациялық жүйенің басқару органыберуі керек.Жарнама ақпараттық қызметтер баспа құралдарын,кино,теле,радио жарнамаларын пайдаланып рекреациялық қызмет түрлері туралы мәліметтерді ұсынуы қажет.Жоғары дәрежеде хабардар болу рекреациялық ағымдарды реттеп тұруына үлкен әсерін тигізеді.
табиғи кешен,жыл мерзіміндегітабиғи процестердің кезектесуі (демалушылар тобынабірқатар тоқтамдық жасайды.Кейбір рекреациялық шаралардың түрі жыл мерзімінің белгілі бір кезеңінде ғана іске асырылады (суға түсу мерзімі-жазда,шаңғы туризмі-қыста).демек мезгілдік табиғи процестер туристік ағымдарды мезгілімен ырғақты түрде реттеп тұрады.
Табиғи кешеннің инжинерлік –техникалықшағын жүйесімен өзара байланыс туризмнің материалдық-техникалық базасының экологиялық тазалығын сақтайды.рекреациялық қызмет көрсетудің технологиялық процестері экология жағынан таза болуы қажет және табиғи кешендердің құнды рекреациялық қасиеттерінің аөғындап кетуіне жол бермеуі керек.
Табиғи кезеңді пайдалану барысында келесідей шаралар орындалуы тиіс,оның тұрақтылығы мен төзімділігін сақтау,бағалы рекреациялық қасиеттерді сақтап қалу қалдықтарды жою.Табиғи кешеннің жерін өңдеу мен суғару жұмыстарын қызмет көрсетушілержүргізеді.
Реттеушілік –бұл табиғи кешен мен қызмет көрсетуші топ арасындағыөзара байланыстардың жүйелі сипаттамасы және де өз кезегінде жерді қайта өңдеу шараларының сипаты мен кезеңдерін және оның құнын анықтайды.
Табиғи кешен мен басқару органыныңарасындағы қарым-қатынас нормативтік құжаттарды қамтамасыз ету арқылы орындалады-актілер мен стандарттар ережелерінің жүйесі,табиғи рекреациялық территориялар мен мәдени-тарихи обьектілерді тиімді пайдалану мен оны сақтау ,курорт және демалыс зоналары туралы заңдандырылған актілер мен ережелер,рекреациялық аудандардағы табиғи ортаның жағдайы туралы ережелер (ау,су ,жер)жоспарлау және құрылыс туралы нормалар.
Шағын жүйе техникалық құрылыс және инфрақұрылымТРЖ-нің басқа да элементтерімен өзара байланысы жоғарыдағыдай ерекшеліктерімен сипатталады.Рекреациялық мекемелер туристік ағымның біртұтастылығын қажет етеді,өйткені олар туристерге қызметкөрсетуге мамандандарылады.ағымның біртектестігі орналастыруға ыңғайлыжәне барлық техникалық циклді өткізуге қолайлы.Ағымда әр түрлі топтардың болуы(осы циклде қызмет көрсетуге сәйкес келмейтін)қызмет көрсетудің технологиялық тізбегін бұзады.
Техникалық құрылыстың табиғи кешеншағын жүйесімен байланысы сенімділік және ресурспен қамтамасыз ету арқылы сипатталады.Рекреациялық мекеменің ресурстық базасы болуы керек:жағажайлық орындар,серуендейтін жерлер,тұзды су көздері,экскурсиялық обьектілер.ресурспен қамтамасыз етілуі пайдалану қорларының көлемімен,территория мен обьектілердің өткізу қабілетімен сипатталынады.Жоспар жасап,шешім қабылдағанда қолайсыз территория мен обьектілерді мелиорациядан кейін пайдалануды ескеру керек,өйткені олар жүйелердің ресурстарын үлкейтеді және сенімділігін арттырады.
Рекреациялық қызметтің технологиясы техникалық құрылыс пен инфрақұрылым өзінің қуатына қарай жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі керек.еңбекпен қамтамасыз ету техникалық шағынжүйе мен қызмет көрсетушулердің өзара байланысының сипаттамасы ретінде рекреациялық шаруашылықтың дамуына әсерін тигізеді.еңбекресурстарынының жетіспеушілігі жаңа аудандарды игеруге тежейді.
Техникалық шағын жүйенің басқару органымен байланысы қордың қамтамасыө етілуімен сипатталынып отырады.Қордың қамтамасыз етілуі көрсеткіші рекреациялық мекеменің нормативті және айналымындағы мүліктерінің көлемі материалдық базасы мен инфрақұрылымды кеңейтуге салынған қаражаттың мөлшері.
Қызмет көрсетушілердің ТРЖ-нің басқа да элементтерімен өзара байланысы өз алдына бір күрделі жүйе болып есептеледі.Қызмет көрсететін адамдардың саны туристердің (рекреанттардың)жылдық ағым санына байланысты,салалық мөлшер бойынша демалушылардың санымен немесе қызмет көрсететін орынның санымен анықталады.рекреациялық ағым,рекреациялық квалификация,мәдени білім алу деңгейі әлеуметтік-демографиялық құрылымының көрсеткіштерімен,олар рекреациялық ағымға қызмет көрсетудің дайындық (технологиялық)дәрежесін ашады.
Қызмет көрсетушілер мен табиғи кешенніңөзара оңды қатынасы табиғи ортаның адам өмірі үшін комфорттығын көрсетеді.Табиғи ортаны еңбек және тұрғылық мекендеу үшін берілген баға мен демалушылардың беретін бағасы әрқашан сәйкес келе бермейді.Мысалы,биік таулы және аз қонысталған аудандар –спорттық туристік саяхаттар үшін табылмас қазына болса,қызмет көрсетуші топтың өмірі мен еңбек етуі үшін(нұсқаушылар,бақылау-құтқару қызметтерінің жұмысшылары және т.б.)бұл аудандар қолайсыз болып есептелінеді.
Рекреациялық мекемелердің (кешендердің)жұмысшылары мен олардың жанұясының мүшелеріне қызмет көрсету үшін техникалық шағын жүйенің жеткілікті түрде әлеуметтік –тұрмыстық және мәдени ағартушылық мекемелер желісі болуы қажет.
Қызмет көрсетушілер басқару оргпнынажұмыста қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуі және денсаулықтарын сақтауға деген өз талаптарын қояды.кәсіптік аурулар менөндірістік жарақаттарға қарсы бағытталған шаралар ТРЖ-нің профилактикалық деңгейін анықтайды.
Басқару органымен демалушылар тобының өзара байланысының ішіндегі рекреациялық ағымға қойылатын ең негізгі талабы бірқалыптылық.Өйткені тұрақты және бір қалыпты демалушылар ағымы ТРЖ-нің барлық элементтерінің біркелкі жұмыс істеуіне жағдай туғызады.
Демалыс ауданының медико-гоеографиялық жағдайына байланысты басқару органы табиғи кешенгебірқатар талаптар қояды.жұқпалы аурулар ошағының болмауы,улы шөптер мен аңдардың жәндіктер және тағы басқалардың сондай-ақ демалушылар үшін табиғи кешеннің санитарлық-гигиена дәрежесінің сала мөлшеріне тура келуі.
Басқару органының ішкі жүйелер байланысы техникалық құрылыс және инфрақұрылымментолық жұмыс сипаттарын береді,орналасу орындарын туристік көлікті,қоғамдық тамақтану мекемелерін пайдаланудың дәрежелерін көресетеді.технологтялық дайындық пайдаланатын орын санының тізім құрамының қатынасымен анықталады.Егер де кейбір себептермен пайдалану қоры(бұзылу,техникалық жұмыстар,жетіспеу)жұмысқа пайдаланбаса,толық жұмыс жүйесінің көрсеткіші төмендейді.басқару органының міндеті жоспарланған сыйымдылыққа сәйкес материалдық-техникалық базаны пайдалануды көтеру дайындықта ұстау.
Басқару органықызмет көрсетушілердің клссификациясына үнемі талдаулар жасап,маман кадрлардың оқу,класификациясын көтеру шараларын ұйымдастырып тұруы керек.ТРЖ-нің барлық сипаттамаларын оқып-білу рекреациялық географиялық маңызды міндеті болып саналады.
5.-лекция
рекреациялық география мен туризм географиясының қатынасы туралы түсінік.
Бұрынғы кеңес одағында рекреациялық географиямен туризм географиясынатүсінік әр түрлі ғылым пәні сияқиы қабылданды.уақыты жағынан ТМД елдерінде ең алдымен рекреациялық география (В.С.преображенскийдің теориясы,1975)пайда болды.Туризм географиясы кейінерек дами бастады.Бұл екеуін қатынасы жағынан қарасақ:рекреациялық география –бұл мәні жағынан демалыс пен туризм географиясы.география ғылымдарының ішінде де бұлардың алатын орны туралы пікілер әр түрлі болды.кейбіреулері оларды ғылыми пәндер арасына жатқызса,ал басқалары оларды қоғамдық-география ғылымына жатқызды.сондықтан да,бұл туралы толық түсінік алу жағын қарастыралық.
Көп ғалымдар ол екеуін бір мағыналы емес десе де,бұл екі ғылыми пән бірақ бір-бірімен тығыз байланысты.Бұл пікірдегі ғылымдардың басқалардан айырмашылығы –олар бұл екі ғылымды қоғамдық география пәнінің саласына жатқызады.Олардың айтуынша,аталмыш ғылымдар халық шаруашылығының екі саласы –рекреациялық сала мен туризм жүйесін оқытып түсіндіреді.Өйткені,бұл екі сала өндірістік заттар шығармайтын сфераға жатады.Олардың негізгі өнімі-рекреациялық және туристік қызметтер,халықтың әлеуметтік-мәдени қажеттерін демалыс кездерінде өтей отырып,елге әлеуметтік және экономикалық табыстар әкеледі.Осыған орай,бұл ғылымдардың обьектісі мен пәндерін қоғамдық географияның зерттеу обьектісі мен пәнінен бастаған жөн.Э.Б.Алаевтың айтуынша (1983) Қоғамдық географияның обьектісі ретінде қарастыратын ойкумена-қоныстанған игерілген немесе былай айтқанда қоғамдық өмірдің орбитасына қаратылған жердің географиялық қабығының бір бөлігі1.Ойкумена деген түсінік қоғамда ғана емес,қоршаған ортаны да қамтиды.Қоғамдық географияның обьектісі ретінде ол қоғамдық өмір мен оның айналасындағы барлық экономикалық (өндірістік),әлеуметтік,саяси,де мографиялық,рекреациялық және басқа да сфераларды қамтиды.
Ойкуменаның әрбір сферасында күрделі кеңістіктерриториялық ұйымдары болады.Мысалы,экономикалық сферасы кеңістікте әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық аудандар түрінде ұйымдастырылған,демографиялық сферасы-халықтың территориялық ортақтық түрінде ,саяси сферасы-мемлекеттік түрде және т.с.с.осындай барлық кеңістік сфералардың өзінің қоршаған ортасы болады және олармен үнемі байланыста тұрады.
Территориялық қоғамдық жүйе (ТРЖ)қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық)географмя ның пәні болады(А.И.чистобаев,М.Д.Шарыгин,19 90).территориялық қоғамдық жүйе дегеніміз-ол ойкуменаның кеңістік-уақыт бөлігі онда барлық қоғамдық өмір сфералары өзара байланыста болып және бірін-бірі толықтырып тұратын кезіндегі қоғамдық өндірістер.зерттеу пәні мен обьектісін түсініп,қоғамдық географияға анықтама беруге болады: Экономикалық және әлеуметтік география біртұтас интегралдық-синтетикалық ғылым ретінде қоғамды кеңістікте ұйымдастыруды нақты жағдайда табиғи ортаны оқып-үйретеді (А.И.чистобаев,М.Д.Шарыгин,1990)
Рекреациялық география –туризм географиясында қоғамдық (әлеуметтік –экономикалық) география пәнінің саласы болып,ол да осындай жағдайларға жауап береді.
ХХ-шы ғасырдың 70-ші жылдарының соңында және 80-ші жылдарының басында демалыс, рекреация, туризм экскурсия деген түсініктер қабылданды.Н.С.Мироненко менИ.Т.твердохлебовтың айтуынша (1981) демалыс-бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті рекреация-бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандырылған территориядағы тәуліктік,апталық және жылдық өмір циклдеріндегі,адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын суықтыру,танымдық,спорттық және мәдени көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы;туризм-бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі.Рекреациялық немесе демалысқа қарағанда,туризм деген өте қысқа түсінік.Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша,туризм деген-бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.Әрине,егер де бұл тұрақтауұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе .Сонымен туризм деген түсінік-ол тұрақты жерінен тыс жердегі 24 немесе онан артық уақыт ішіндегі болатын рекреацияның барлық түрі; экскурсия –бұл танымдық,ағартушылық,ғылыми,спортты қ немесе ойын-сауықтық мақсатты көздейтін,24 сағаттан айспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе серуендеу
Рекреациялық география деген түсінік бұрынғы Кеңес Одағының әдебиетінде,қазіргі ТМД елдерінің 1971ж,В.С.Преображенский мен Ю.А.Веденин енгізді,ол соңғы жылдары біраз эволюциялық өзгерістерге ұшырады.Қазіргі көзқарас бойынша,рекреациялық география дегеніміз-бұл география пәні оның мақсаты территориялық және су шаруашылық рекреациялық жүйелерінің пайда болуын орналасуын,тиімді жұмыс істеу заңдылықтарын оқуға бағытталған.Сондай-ақ тұрақты жерден тыс жердегі қоғамның жұмыстан бос уақытындағы іс-әрекеттерін ұйымдастыру.Басқа сөзбен айтқанда,рекреациялық география табиғи орта мен демалыс арасындағы өзара әсер ету мақсатын анықтайды,олардың өзара байланысын,сондай-ақ басқа да геожүйенің түрлерімен болжамдау және әдістеу мінездемелері туралы жұмыстар жүргізу,осылар арқылы территориялық –рекреациялық жүйенің кеңістік және функциялық ұйымдастыруын қамтамасыз етуі.
Туризм географиясы экономикалық дисциплинаға жатады.Оның зерттеу пәніне келесілер кіреді.
-шаруашылық кешеннің қалыптасуындағы туризммен туристік әрекеттердің ролі.
-территориялық шаруашылық істердің түрлері туристік қозғалыстармен байланысы.
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады,зерттеу обьектісі мен рекреациялық география және туризм географиясы рекреациялық шағын жүйе ойкуменасы арқылы ілгері шығады.
Рекреациялық географияның пәні халықтың рекреациялық іс-әрекетін территориялық ұйымдастыру болып табылады,ал туризм географиясының пәні –туристік іс-әрекеттердің территориялық ұйымдастырылуы болады.
Заңды түрде мынадай сұрақ туады,олай болса демалысжәне экскурсия дегеніміз не?Біздің көзқарасымызша,бұл екі түсінік рекреациялық іс-әрекеттің бір бөлігі, рекреацияның зерттеу шеңберінде кіреді.
Туризм де рекреацияның бір бөлігі бірақ өзінің бұқаралық сипатына байланысты ерекшеленеді.
Былай айййтқанда,рекреациялық география-бұл туризм мен демалыс географиясы,ал туризм географиясы –бұл тек қана туристік қозғалыс географиясы.
Сонымен , рекреациялық деген түсінік туризмдеген түсініктен қаншалықты кең болса,рекреациялық география да өзінің зерттеу кеңділігінен туризм географиясынан соншалықты асып түседі.
6-лекцтя
Туризм географиясында қолданатын негізгі түсініктер мен атау сөздер.
туризм мен турист деген терминдер әдебиет беттерінде XVIII ғасырдың соңында пайда болды.ХІХ ғасырда кең қолданыла бастады,әсіресе ХХ ғасырда.Біршама зерттеушілердің айтуы бойынша , туризм және турист деген сөз француз тілінен (tour-саяхат)енген.Слай бола тұрса да, ең алғаш бұл сөз XVIII ғасырда Британ аралында осы елге келетін англия жастарының саяхатын анықтау үшін қолданылды.Француз,Италия ;Германия жастарының оқуларын толықтыру үшін мектептерге жіберіліп тұрды. Саяхатты grand tour десе,саяхатшыларды туристер деп атады.
Берлиннің туризмді зерттеу институтының журналында Archiv fur Fremdenverkehr (1930-1931)атты мақаланың алғы сөзінде ресми түрде ғылыми әдебиетте туризм деген түсінік ХХғасырдың 30-шы жылдарында пайда болды.
Туризм деген өте кең түсінік ,әдебиеттерде оған берілген әр түрлі анықтамаларды кездестіруге болады.В.Унцикер туризм деп тек табыс табуға арналмаған тұрақты жерден тыс жердегі барлық саяхат пен қысқа мерзімдік сапардағы құбылыс пен қатынастың жиынтығын атады.кейбір авторлар әр түрлі мақсаттағы спорттық жарыстардытуризмге жатқызды.КСРО-да бірінші болып 1952-ші жылы В.В.Добкович туризмге қазіргі уақытқа лайықтап анықтама берді. туристік саяхат деп каникул және ұзақ уақытты демалыс кезеңдерінде біздің еліміздің әр түрлі аудандарында болып,сол елдің халықтарының өмірімен және мәдиниеттімен танысу,социалистік құрылысымен табиғи байлықтарымен тарихи әскери және революциялық ескерткіштерімен танысуды айтамыз-дейді.
Туризмге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz