Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы туралы түсінік
Кіріспе
1.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы сипаттамасы
1.1.Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза тұрлері мен шектері
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар
3. Кәмелетке жасы толмағандарға басқа да қылмыстық.құқықтық ықпал ету шараларын тағайдаудың ерекшеліктері
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Қосымша
1.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы сипаттамасы
1.1.Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза тұрлері мен шектері
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар
3. Кәмелетке жасы толмағандарға басқа да қылмыстық.құқықтық ықпал ету шараларын тағайдаудың ерекшеліктері
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Қосымша
Кіріспе
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай болатынын көрсетеді.
Жасөспірім, тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті. Жастарды, қоғамда өмір сүру құқығы бар мүшесі қалыптастыру қоршаған орта әсерінің маңызы бұл мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап, қоғамдағы барлық биліктердің бақылауында болуына және мұндай жауапкершілік тәрбие жұмысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді. Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыңғы орында жанұя тұрады.
Балаларды тәрбиелеудегі күрделі әр ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағды алады. Жасөспірімдер арасында тәртіп бұзушылыққа жүргізілген талдауда бір анасы ғана бар толық емес жанұядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардың үлесі әлдеқайда көп болып отыр. Қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» маңызды заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: «Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қазақстан халқының еркін білдіру отырып, адам құқықтарының жалпыға бірдей», декларациясында халықаралық құқықтық жалпы жұрт таныған ізге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билей құқық растай отырып, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау принципімен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды» - делінген.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай болатынын көрсетеді.
Жасөспірім, тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті. Жастарды, қоғамда өмір сүру құқығы бар мүшесі қалыптастыру қоршаған орта әсерінің маңызы бұл мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап, қоғамдағы барлық биліктердің бақылауында болуына және мұндай жауапкершілік тәрбие жұмысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді. Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыңғы орында жанұя тұрады.
Балаларды тәрбиелеудегі күрделі әр ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағды алады. Жасөспірімдер арасында тәртіп бұзушылыққа жүргізілген талдауда бір анасы ғана бар толық емес жанұядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардың үлесі әлдеқайда көп болып отыр. Қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» маңызды заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: «Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қазақстан халқының еркін білдіру отырып, адам құқықтарының жалпыға бірдей», декларациясында халықаралық құқықтық жалпы жұрт таныған ізге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билей құқық растай отырып, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау принципімен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды» - делінген.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы. Алматы. 2008ж.,26 желтоқсан.
5. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,2008, с.149.
6.Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 1998ж,3 том 2 кітабы, 103бет.
7.Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. Алматы, 2001, 48-б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. 2008, 218-219-б.б.
9. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы. Жалпыға бірдей құқықтық білім беру туралы концепциясы, 2009ж.
10. Қ.Жарықбаев.Психология. Алматы, 2003, 55-56 б.б.
15.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 2007, 15-б
16.М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М., 2009, - с.3.
17. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 2008, -с.71
18. Әл-Фараби.Философиялық трактаттар.Алматы, 2001, 153-б.
19. Ж.Аймауытов.Психология Қызылдорда-Ташкент, 2008, -с.58.
20.Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность.Изд-во наука, Алматы-, 2007, -с.32.
21. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности.Изд-во МГУ, 2008, с. 3-5.
22.Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека, М., 2006, с. 19-25.
23.Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М., 2007, с.1-6.
24.Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Пенза, 2004 , с.61-62
25.Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений.МО., 2001, с.2-4 26. Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере. 2002, «Издательство», с.24
27.Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолетних.Киев, изд-во Виша школа, 2009, с. 64.
28. Кайыржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы, 2008, с.185
29. Кайыржанов Е.И. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі. Алматы, 2007, б.25
30. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 2005 с.52
31.Мамытов А. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі. Алматы, 2007, б. 129
32.Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики РК., Алматы,2005, с.9
33.Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.Алматы, 2009, с. 23
34.Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних.Журнал «Правовая инициатива», 2009,№1 с.12
35.Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.Алматы, 2005 , с.198
36.Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 2003, с. 125
37.Бабаев М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.,2008,с.15
38.Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 2009, с.19
39.С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. М., «Наука», 2000, с.48
40.Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в уголовном праве. Ярославль, 2004, с.48-49
41.Бабаев М.Индивидуализация наказания несовершеннолетних.М., Юрид.лит., 2008, с.22
42.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім (1б.),Алматы “Жеті Жарғы”, 2006, 209 бет.
43.Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающее обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 2010, № 6, с.60
44. Кругликов Л.Л.. Актуальные вопросы применения уголовного законодательства в отношении несовершеннолетних. МГУ., 2008, с65.
45.Ағыбаев А.Н. ҚР Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім (2.б), Алматы, Жеті жарғы, 2008, 126 бет.
46. Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое значение. Казань, 2005.с.151-152.
47.Бабаев М.Индивидуализация наказания несовершеннолетних.М., Юрид.лит., 2008, с.22
48. Измайлова А.Н. Наказание несовершеннолетних по уголовному судопроизводству. М., 2008, с. 23
49. ҚР Жоғарғы Соты коллегияның 2010 жылғы 23 ақпандағы “Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер ұшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы” қаулысы.
50.Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. Астана, 2011, с.115.
1. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы. Алматы. 2008ж.,26 желтоқсан.
5. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,2008, с.149.
6.Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 1998ж,3 том 2 кітабы, 103бет.
7.Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. Алматы, 2001, 48-б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. 2008, 218-219-б.б.
9. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы. Жалпыға бірдей құқықтық білім беру туралы концепциясы, 2009ж.
10. Қ.Жарықбаев.Психология. Алматы, 2003, 55-56 б.б.
15.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 2007, 15-б
16.М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М., 2009, - с.3.
17. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 2008, -с.71
18. Әл-Фараби.Философиялық трактаттар.Алматы, 2001, 153-б.
19. Ж.Аймауытов.Психология Қызылдорда-Ташкент, 2008, -с.58.
20.Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность.Изд-во наука, Алматы-, 2007, -с.32.
21. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности.Изд-во МГУ, 2008, с. 3-5.
22.Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека, М., 2006, с. 19-25.
23.Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М., 2007, с.1-6.
24.Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Пенза, 2004 , с.61-62
25.Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений.МО., 2001, с.2-4 26. Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере. 2002, «Издательство», с.24
27.Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолетних.Киев, изд-во Виша школа, 2009, с. 64.
28. Кайыржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы, 2008, с.185
29. Кайыржанов Е.И. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі. Алматы, 2007, б.25
30. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 2005 с.52
31.Мамытов А. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі. Алматы, 2007, б. 129
32.Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики РК., Алматы,2005, с.9
33.Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.Алматы, 2009, с. 23
34.Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних.Журнал «Правовая инициатива», 2009,№1 с.12
35.Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.Алматы, 2005 , с.198
36.Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 2003, с. 125
37.Бабаев М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.,2008,с.15
38.Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 2009, с.19
39.С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. М., «Наука», 2000, с.48
40.Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в уголовном праве. Ярославль, 2004, с.48-49
41.Бабаев М.Индивидуализация наказания несовершеннолетних.М., Юрид.лит., 2008, с.22
42.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім (1б.),Алматы “Жеті Жарғы”, 2006, 209 бет.
43.Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающее обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 2010, № 6, с.60
44. Кругликов Л.Л.. Актуальные вопросы применения уголовного законодательства в отношении несовершеннолетних. МГУ., 2008, с65.
45.Ағыбаев А.Н. ҚР Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім (2.б), Алматы, Жеті жарғы, 2008, 126 бет.
46. Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое значение. Казань, 2005.с.151-152.
47.Бабаев М.Индивидуализация наказания несовершеннолетних.М., Юрид.лит., 2008, с.22
48. Измайлова А.Н. Наказание несовершеннолетних по уголовному судопроизводству. М., 2008, с. 23
49. ҚР Жоғарғы Соты коллегияның 2010 жылғы 23 ақпандағы “Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер ұшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы” қаулысы.
50.Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. Астана, 2011, с.115.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай болатынын көрсетеді.
Жасөспірім, тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті. Жастарды, қоғамда өмір сүру құқығы бар мүшесі қалыптастыру қоршаған орта әсерінің маңызы бұл мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап, қоғамдағы барлық биліктердің бақылауында болуына және мұндай жауапкершілік тәрбие жұмысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді. Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыңғы орында жанұя тұрады.
Балаларды тәрбиелеудегі күрделі әр ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағды алады. Жасөспірімдер арасында тәртіп бұзушылыққа жүргізілген талдауда бір анасы ғана бар толық емес жанұядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардың үлесі әлдеқайда көп болып отыр. Қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы маңызды заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қазақстан халқының еркін білдіру отырып, адам құқықтарының жалпыға бірдей, декларациясында халықаралық құқықтық жалпы жұрт таныған ізге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билей құқық растай отырып, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау принципімен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды - делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді.Оның 1 – бабында айтылғандай:Қазақстан Республикасы ізін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды.[1] Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен ұлттар ұйымының толық мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең ел есебінде танылдық. Мемлекет тарихында әлі де болса, этатизм мен құқықтық мемлекет идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толық та тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр.
Социалистік өмір мен қағидалардан дереу бастыру, бүкіл қоғамдық формацияны күрт өзгерту, сонымен бірге жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмірінің нарықтық қатынастың қатал қыспағына түсуіне және үнемі ауысып жатқан саяси өзгерістерге тәуелді болуларына әкеп соқтыруда. Осының салдарынан тек идеология саласында ғана емес, сонымен бірге ең маңызды экономика саласында да дағдарыс туды.
Экономикалық құлдырауымыздың салдарынан азаматтардың көпшілігінің табысы мен өмір сүру деңгейі нашарлап кетті.Жұмыссыздық, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлемеу сияқты келеңсіз жағдайлар етек алды. Казір көршіліктің көзі жеткендей, елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіптің деңгейі едәуір төмен түсті. Қатарынан қабылданып жатқан құқықтық немесе ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі заң тәртәбән бұзушылық, әсіресе қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр. Шындыққа көз жұмбай тікесін айтатын болсақ, республикамызда қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар қылмысқа қарсы күрес жүргізу тиімділігінің төмен түсуі қоғамда мемлекеттік биліктің азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, олардың конституциялық құқыларын қорғау қабілетіне күмән туғыза бастады. Сөзімді растайтын мына көрсеткіштерге көңіл аударуларыңызды өтінемін:
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарын жалпы тұрғыдан алып қарасақ, 2009 жылы 8028, 2008 жылы 6810; ал Жамбыл облысы бойынша 2009 жылы 397, 2008 жылы 320. Кәмелетке толмағандардың қылмысы казіргі таңда облыста 11 ай есепке алынғаны, яғни көрсеткіш 277 құқық бұзушылықтан 243 –ке азайды. Дегенмен, кісі өлімі көп. Ұрлық қылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау қылмысы – 17-ден 27- ге өсіп отыр. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10 бабына сәйкес, ауыр қылмыс, орташа қылмыс, кәмелеттік жасқа толмағандардың арасында көбейіп отыр. Жалпы қылмыстылықтың өсіп келе жатқаны жастарға аса қауіпті әсерін тигізетіні ақиқат.
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстарының үлес салмағы 1961 – 1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда шамамен 9 процентті құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде 14 процентке жақындап отыр. Жасы 18-ге толмағандар саны еліміздегі жалпы адам санының 33 процентін құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор екенін байқау киын емес.
Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылықтың ең бір қауіпті де айқын ерекшілігі оның ұйымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында. Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаған ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кәмелетке толмағандар жиі кездеседі. Өте қажетті мәселенің бірі – кәмелетке жасы толмағандардың қылмысы бойынша жаза тағайындаудың көп жағдайларда заңға сәйкес жүргізілмеуі және осы проблема жөнінде Қазақстанда қылмыстық құқық тарихында монография деңгейінде арнайы зерттеудің жүргізілмегенін айту керек. Осыған байланысты маңызды мына үш жағдайды біз ескере кету, ол артық болмас деп ойлаймын.
Біріншіден, жаңадан күшіне енген (1998 жылғы қантардың 1 жұдызында) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстық жазаның түрлеріне едәуір өзгерістер енгізілген. Екіншіден, жаңа заңдағы қарастырылған қылмыстық жазаның әрбір түрлерінің жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тағайындауда едәуір ерекшеліктері бар, үшіншіден, сот тәжірибесінде жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша жаза тағайындау кезінде жіберілетін қателіктер мен олқылықтар әлі де аз кездеспейді.
Ал жастар арасындағы қылмыстылықпен күресуде жасалған қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ түрде тағайындаудың маңызы зор. Өйткені қылмыскер өз жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны ұғынса, оны әділ деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс жасамауына үлкен әсер етеді. Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі жастардың құқықтық санасы дәрежесінің төмендігі болып отыр.Құқық бұзушылықтың айтарлықтай жасарып келе жатқаны өкінішті – ақ.Бұның бәрі алаңдаушылық тудырмай қоймайды. Осыған қарағанда жастарға, бәрінен бұрын оқушыларға құқықтық білім берудің маңызы ерекше екендігі көрінеді.
Осы орайда ел Президентінің Қазақстан – 2030, барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы атты республика халқына Жолдауындағы Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз деген сөзін басшылыққа алуымыз керек.[2] Қоғамымыздың қылмыс жайлап, мемлекетімізді құрдымға жетелеймін десек, болашақ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ұлттық дәстүрге баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген сүйіспеншілік сияқты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ұл-қыздарына қол ұшын бүгін берсе, ертең олар оны ұмытпай, болашақта мемлекеттің көркеюіне үлес қосуға тырысары сөзсіз. Кез келген адам өз бетінше әрекет етуге, өзін -өзі реттеуге, тәрбиелеуге қабілетті, өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, тәрбиелеудің тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады. Сондықтан, кәмелетке толмаған баланы жай оқытып және тәрбиелеп қана қою аз. Сондай-ақ оны өзін-өзі тәрбиелеумен саналы түрде айналысуға үйрету қажет.
Зерттеу объектісі - кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына туындайтын қоғамдық қатынастар.
Диплом жұмыстың мақсаты – бұл зерттеу еңбегінің мақсаты кәмелетке толмағандар қылмыстылығының теориялық мәселелеріне талдау жасап, бұл бағыттағы барлық барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу, жетілдіру, зерттеу болып табылады.
Зерттеу әдістері – жұмыстың зерттеу әдістерін кәмелетке толмағандардың қылмыстарының алдын алуға, оны болдырмауға байланысты шараларды ары қарай дамыту сұрақтары бойынша ғалымдардың теориялық қорытындылары мен ұсыныстары құрайды. Зерттеу базасын Қазақстан Республикасының нормативтік актілері, заңгер-ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар назарға алынды.
Тақырыптың зерттелу жағдайы - диплом жұмысы кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы және жаза тағайындау ерекшеліктеріне заңгер ғалымдардың көптеген еңбектерінің көзқарастары қаралды. Заңгер ғалымдар бұл тұрғыда біраз зерттеулер жасап, жарыққа шыққан біраз еңбектері бар. Алайда, қазіргі таңдағы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына тосқауыл болатындай біраз ұсыныстарды заңдастыруды қажет етеді. Жұмыс барысында көптеген ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Нормативтік негізі:
Қазақстан Республикасының Конституциясы[3], Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі[4], Балалар құқықтарының Конвенциясы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы[5], Қазақстан – 2030 ҚРО Президентінің жолдауы[6], ҚР Қылмыстық құқығы, жалпы бөлімі[7], Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысы қолданылды[8 ].
Диплом зерттеудің мақсаты мен міндеттері - бұл зерттеу еңбегінің мақсаты кәмелетке толмағандар қылмыстылығының теориялық мәселелеріне талдау жасап, бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін бұзушылықты жою, оның алдын алу негіздері мен шараларын, ол туралы жәйттерді зерттеу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу мақсаттарына мыналар кіреді:
-кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орнын;
-қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері;
-жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғасы мен психикалық ерекшелігін, белгілерінің тобын құрау;
-кәмелетке толмаған қылмыскерге және оның ата-анасына педагогикалық психологиялық кеңестер, сараптама, тест жүргізіп отыру;
-тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжбірлеу шараларының қылмыстық жазамен ұқсастығы, ерекшелігі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - жасөспірімнің тәрбиесі, оның жақсы не жаман әдеттері отбасында басталады. Бұл еңбегімде тапқан жаңалығым – олардың қылмысын анықтауда қылмыстың себептеріне, қылмыскердің тұлғалық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне, демографиялық көрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктеріне аса мән бере отырып қылмыстың алдын алу шаралары ұсынылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - жұмысты зерттеу нәтижесінде келтірілген ұыныстар, тұжырымдар соттардың кәмелетке толмағандарға қатысты жаза тағайындау кезінде себеп болуы мүмкін, үкімет жастарға арнлаған бағдарламаларды қабылдауына, олардың құқықтарын қорғайтын заңдарды жетілдіру бойынша шараларды құруына септігін тигізуі мүмкін. Бұл ғылыми жұмыс қылмыстық құқық пәні сабақтарына оқу құралы ретінде дайындалып, қолданылуы мүмкін.
Қорғауға шығарылатын негізгі жағдайлар: алдымен кәмелетке толмағандардың қылмыс істеу себептерін анықтап, қылмыскер тұлғасына мынадай мәселелер бойынша мәліметтер енгізуге болады:
1)әлеуметтік;
а) демографиялық көрсеткіш, аты-жөні, білімі, ұлты, әлеуметтік жағдайы және т.б.
б)баланың отбасындағы тәрбиесі жөнінде мәліметтер ата-анасы, олардың мінез ерекшеліктері, бала тәрбиесіне қатынасы, отбасындағы балалардың саны, материалдық жағдай үйдегі басқа мүшелері;
в)баланың оқуға ынтасы, үлгерімі жөніндегі мәліметтер;
г)құрбы-құрдастары арасындағы орны қарым-қатынасы, алғырлығы немесе бағыныштылығы, қоғамға қарсы топпен қарым-қатынасы
2) медициналық – әлеуметтік; психологиялық;
3) қылмыстық мінез құлық пен тергеу барысындағы мінез құлық жолдарының ерекшеліктері;
4) кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орнын;
5)қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері;
6)жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғасы мен психикалық ерекшелігін, белгілерінің тобын құрау;
7)кәмелетке толмаған қылмыскерге және оның ата-анасына педагогикалық-психологиялық кеңестер, сараптама, тест жүргізіп отыру;
8)тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжбірлеу шараларының қылмыстық жазамен ұқсастығы, ерекшелігі.
Дипломдық зерттеудің методологиясы - жұмыста келесі әдістер қолданылған: социологиялық, системалық, салыстырмалы әдістері.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі - жұмыс құрылымы негізгі мақсатқа сай келеді, және кіріспеден, сегіз параграфты қамтитын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған арнайы материалдар мен нормативтік актілер тізімінен тұрады. Диплом көлемі 70 беттен. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, тиісті мәселенің бүгінгі таңдағы зерттелу деңгейі, жұмыстың міндеті мен мақсаттары, зерттеудің ғылыми жаңалығы және қорғауға шығарылатын ұсыныстары мен қорытындылары көрсетілген.
Алынған нәтижеле -диплом құқықтық зерттеу нәтижесінде кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмысының алдын алу мақсатында олардың іздеріне және ата-аналарына психолого-педагогикалық тәрбие, кеңестер, тест жүргізу туралы ұсыныстар енгізілді.
Нәтижеден алынған жаңалығы - менің ойымша, жасөспірімдердің тәрбиесі, оның жақсы не жаман әдеттері ең алдымен отбасында басталады. Бұл еңбегімде тапқан жаңалығым – олардың қылмысын анықтауда қылмыстың себептеріне, қылмыскердің тұлғалық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне, демографиялық көрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктері аса мән бере отырып қылмыстың алдын алу шаралары ұсынылды.
Бұл тұрғыда қылмыспен күресу үшін, ең алдымен отбасы, оқу орындары, еңбек ұжымы жасөспірімдердің уақытты тиімді пайдалануына бақылауды барынша күшейту керек. Сол сияқты жасөспірімдер жөніндегі инспекцияның қызметін жандандырып, олардың штатын ұлғайтып, арнаулы тәрбиелік функцияларды іске асыруына жағдай туғызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оқу орындарында, лагерьлерде жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелейтін әрекеттерді нығайту қажет. Жасөспірімдер арасындағы құқықтық білім беру, құқықтық тәрбиені күшейту қажет, жасөспірімдер заң негіздерін оқып-үйрену, қандай іс-әрекеттердің құқық бұзушылыққа жататынын жете түсіну керек. Ол үшін құқықтық білім беруді, құқықтық тәрбиені бастауыш мектептен бастап оқу пәні ретінде енгізу орындары болар еді. Бақылаусыз қалған, жетім қалған жасөспірімдерді қылмысқа ұрындырмау үшін оларға арналған арнайы мектеп,. Интернат, тәрбие мекемелерін өркениетті елдердегіше қайта құру қажет.
Жасөспірімдерді қылмысқа тартатын, итермелейтін ересектердің іс-әрекеті үшін қылмыстық жауаптылықты күшейту қажет. Оқу-тәрбие мекемелерінің бұл істегі жауапкершілігі мен міндетін өмір талабына сай қайта қарап, оларға ерекше мән беру керек.
Тәуелсіз еліміз іргесінің берік болуы – білімді мамандардың ғана емес, алдымен отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кемел азаматтардың қолында. Осы тұрғыда ұлы ұстаз Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы – деген болатын. Ел боламыз десек, осыны естен шығармауымыз керек.
Мемлекетіміздің алға қарай қарышты қадам басуын қамтамасыз ету үшін Елбасының Қазақстан-2030 стратегиясын белгілегені баршаға аян.[9] Бұл стратегияда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу мәселесі жас ұрпақтың екіншісіне жүктеліп отыр. Демек, жастар мен жасөспірімдердің міндеті мемлекетті дамытып, гүлдендіру, ел мәртебесін арттыру және тәуелсіздік қазақ елінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сондықтан мемлекеттің ерекше қамқорлық көрсету объектісі – жас жеткіншектер болып табылады. Ал олар өмір сүріп отырған ортаны жақсартып, жастардың маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік сияқты теріс құбылыстарға бой алдырмауы үшін жан-жақты тәрбие жұмысын үздіксіз жүргізіп отыру қажет. Десек те, жастар мен жасөспірімдердің өнегелік, құқықтық және дене тәрбиесіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбей отыр. Бұған дәлел – жастар мен жасөспірімдер арасында қылмыс сияқты кері құбылыстың етек алуы.
Жасы кәмелетке толмағандардың қылмысына жасы 14-пен 18-дің арасындағы адамдардың жасаған қоғамға қауіпті іс-әрекеттері жатады. Жасөспірімдер қылмысы жылдан-жылға өсе түсуде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он екінші қылмысты жасөспірімдер жасайды, оның ішінде 14-15 жастағы жастардың қылмыстық көрсеткіші 16-17 жастағы жасөспірімдердің іс-әрекетіне қарағанда едәуір белсенділікті байқатады. Жасы кәмелетке толмағандар жасайтын қылмсытың жекелеген түріне келсек, олардың орта есеппен 60 пайызы ұрлық, 8-9 пайызы тонау, 7 пайызы бұзақылық іс-әрекеттер. Ал қасақана кісі өлтіру, адамның денесіне ауыр зақым келтіру, зорлау сияқты өте ауыр қылмыстардың көрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыскерлердің адамдарды кепілге алу, қару-жарақ, нашақорлық заттармен алыпсатарлық жасау, ақша, бағалы қағаздарға байланысты алаяқтық, компьютерлік қылмыс және жасаған жасөспірімдердің әрбір бесіншісі бұрын қылмыс жасап сотталғандар, осы тұрғыдағы қылмыскерлер қылмысты көбінесе топ болып жүзеге асырады (65 пайыз) некен-саяқ болса да ұйымдасқан қылмыстық топқа біріккендер де кезедеседі.[10]
Жасы кәмелетке толмағандар ересектердің қылмыстық іс-әрекеттерінің қылмыстық әрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл өсе түсуде. Бұрынырақта жасы кәмелетке толмағандар қылмысы негізінен көшелерде жасаған іс-әрекеттер болса, соңғы кездегі олардың қылмыстық іс-әрекеттер болса, соңғы кездегі олардың қылмыстық іс-әрекеттері қоғамдық орындарды, көлікте, бөтенннің үйінде, оқу орындарында, жатақханаларда жүзеге асырыла бастады.
1.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы сипаттамасы
1.1.Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
Егеменді де өркениетті елдің бүгіні мен ертеңін ірге бастырар жас жеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқара іс-әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты. Жаңа ҚР Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.[11]
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес (15-бап, 3-бөлігі).
Егер кәмелетке толмаған адамның (14,16жас) есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды, бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚК-тің 17-бабы, 1,2-бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18 бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық жете дамымауынан болуы қажет[12 ]
Қай қылмыстылықтың да алдын алуға әуелі жалпы тәрбие, оның ішінде құқықтық тәрбие құрал болып есептеледі. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы маусымның 24 жұлдызында шыққан Жалпыға бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы қаулысының негізгі талаптарын іске асырып, жастарға өз дәрежесінде жеткілікті құқықтық тәрбие беруді дұрыс жолға қою үлкен жұмыс. Өйткені, құқықтық тәрбие жастар мен жасөспірімдердің бойында құқықтық талаптарды құрметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардың санасына құқық пен міндеттің бірлігін сезіндіреді, олардың қоғамда өзін-өзі дұрыс ұстап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстық әрекеттердің алдын алуға мүмкіндік туғызады.
Қылмыстылықтың алдын алу шаралары олардың негізгі-негізгі көрсеткіштеріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Алайда, басты шара – Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев –атап көрсеткендей, өтпелі кезеңдерді бастан кешіп жатқан қоғамда, мемлекеттік экономика әлі сақталып қалып тұрған тұста, жеке меншік институттары...әлі қалыптасып біте қоймаған кезде, мемлекеттің қызметінің орасан зор маңызға ие болатындығы.[13]
Мемлекет тарапынан қолданылатын шаралардың бәрінің мәні де ,күш ықпалы да қоғамдағы тәртіп бұзушылық пен қылмыстылықтың әуелі алдын алуға бағытталған.
Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте қажет. Алайда, сот алдында адам тағдырын нақтылы шешетін қылмыстық жаза тағайындау кезінде тұлғаның жеке бас ерекшеліктерін ескерудің маңызы одан да жоғары. Мемлекеттік құқық қорғау орындарының тіркеген көрсеткіштерінен соңғы 11 жыл ішінде жұмыстың жалпы санының екі еседей өскенін байқауға болады.Тек 2009 жылдың өзінде әрбір 10 мың халық санына шаққанда қылмыс коэффициенті 91 қылмыс болып тұр екен. Қылмыстық заңда кәмелетке толмағандардың қылмыс жолына түсуінің негізгі себептері мен жағдайларына ерекше мән берілген. Бұл ең алдымен кәмелетке толмағандардың жасына қатысты және олардың психологиялық дамуындағы ерекшелігіне байланысты. Әдетте кәмелетке толмаған жасөспірімдер жақсылық пен жамандықтың ара жігін ажырата бермейді, кейде тентектік пен құқық бұзушылықты да шатастыратыны белгілі.Көптеген жағдайларда олар ауыр қылмыс жасай отырып, өз әрекетін және оның салдарын қоғамдық тұрғыдан сезінбеуі мүмкін. Әрине, жас тұлғаның мұндай қасиеттері есейе кенле жойылады.Бірақ та кейбір ауыр қылмыс жасау барысындағы бұл қасиеттер жасы кәмелетке толмаған адамның қоғам үшін едәуір қауіпті екенін дәлелдейді.
Жас қылмыскердің жеке басы, кез келген адамдікі тәрізді оның басынан өткізген жағдайлармен қоса сипатталады.Мысалы, адамның әлеуметтік байланыстары, (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасылық және т.б.), оның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы), сондай-ақ оның өмірбаяны, өмірлік тәжірибесі, білімі, сіңірген еңбегі мен қоғам алдындағы кінәраттары. [14]
Бұл психолого-физикалық, физиологиялық қасиеттердің бірқатары әрбір қылмыс құрамының міндетті элементтері ретінде заң талаптарына енген және осының арқасында кінәлі адамды қылмыстың субъектісі ретінде сипаттайды. Бұл белгілерді сот қылмыстық жауаптылықты анықтау кезінде және соған сәйкес жаза тағайындағауда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасөспірімнің қылмыстық жауаптылығының дәрежесін шешкенде оны кәмелетке жасы толмағандар жөніндегі комиссияға өткізу арқылы қылмыстық жазадан босатуы не болмаса Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 82-бабында қарастырылған тәрбиелік әсері бар мәжбірлеу шараларының бірін қолдануы мүмкін. Ал қылмыс жасаған 17 жасқа толған азаматқа қылмыстық жаза тағайындау мәселесі басқаша шешілуі мүмкін. Тұлғаның жеке басының ерекшеліктерін сараптағанда сот еш уақытта екі бірдей дәл ұқсас жасөспірімнің болуы мүмкін еместігін естен шығармауы керек. Өйткені олардың әрқайсының өзіне тән темпераменті, мінезі, рухани әлемі мен мінез-құлқының өзіндік ерекшеліктері бар.
Кәмелетке жасытолмағандардың қылмыстық жауапкершілігін реттеп отыратын заңдардың орындалуы түптен келгенде жасөспірімдердің жасына, физикалық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қазіргі кезге дейін қоғам үшін қауіпті әрекет жасаған қылмыскерлердің психологиялық ерекшеліктеріне көптеген зерттеулер жүргізілгені белгілі. Алайда, олардың барлығы физиология мен психология ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді.
Атақты физиолог И.П. Павлов адамның нерв жүйесінің 4 типін белгілеген еді.Онда негізінен адамның нерв жүйесінің күші анықталған. Атап айтқанда бірінші типке негізінен күшті, байсалды, ширақ; екінші типке күшті, байсалды, сабырлы; үшінші типке күшті, бірақ сабырсыз; ал төртінші типке әлсіз нерв жүйесі жатады. Осыған сәйкес физиология ғылымы адамның нерв жүйесінің аталған әрбір типіне белгілі бір темперамент сәйкес келеді деп үйретеді. Темперамент – адам нерв жүйесінің негізгі сипаттамасы, ол әрбір индивидтің бүкіл қызметіне нақты кескін береді, - деп жазды И.П.Павлов.
Жасөспірімнің де мінез-құлқы көбіне оның темпераментіне байланысты. Кей жасөспірімнің шапшаң, жылдам, қызғыш болуы, қажетті тапсырмасын не жұмыс әркеу сапалы болмаса да орындауы оның темпераментіне (холерик) қатысты. Қайсыбір жас азамат қимылы сабырлы,--өзі салмақты, бірақ тез қарым-қатынасқа ебі жоқ; ол әр іс-әрекеттің, қызметтің бір түрінен екіншісіне зорға ауысады. Қандай да жұмысты, тапсырманы асықпай, бірақ тиянақты орындайды. Бұл флегматиктер қатарына жатады. Қайсыбір жастар әркез байсалды, айналасындағылармен тіл табысқыш, шапшаң іс-әрекетке даяр тұрады.Олардың сезімі тез пайда болып, бірақ қазаққа бармай, тез арада белгілі бір өзгеріске ұшырайды. Олар сангвиниктер қатарын құрайды. Сангвиниктердің ерекшеліктері – олардың іс-әрекеттің, қызметтің бір түрінен екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшаң араласу қабілетінде. Төртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге қарама-қарсы- қандай да болса өзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бөтен кісілерге өмірдің әртүрлі жаңа жағдайларына едәуір қиындықпен көндігеді.Олардың сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болған сезімдері тұрақты және ұзақ мерзімге дейін сақталады. Темпераменті бойынша меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, өкпешіл, өзгеге сенбейді, білімі мен қабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымға салынады.Мінезіне қарап қандай жасөспірімнің қандай қылмыстық әрекетке бейім екендігін дөп дәлелдеу қиын. Бұл жерде көбіне тәрбие, қоршаған ықшам орта және өмірдегі нақты жағдайлар маңызды роль атқарады. Сондықтан да кейбір үлкен қылмыскерлер жасөспірімдерді қылмыстық әрекетке итергенде олардың мінез-құлқының осындай ерекшелігін пайдалана біледі.
Қылмыс жасағаны шын жазаға тартқаннан гөрі қылмыстылықтың алдын алған әлдеқайда жақсы деген пікір ертеректе айтылған болатын. Алдын алу жұмысының нәтижелі болуы алғаш жасалған теріс қадамның дер кезінде анықталуынан ғана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса, қылмыстың алдын алу барысында кәмелетке толмағандардың биологиялық және әлеуметтік тұрғыдан әлі де болса қалыптаса қоймағандығын, оның жас және психологиялық әлеуметтік және өнегелік ерекшеліктерін тәрбиелік деңгейі мен білімін ескеру маңызды мәнге ие болып табылады.
Жасөспірімнің өнегелік санасы бүрмаланған жағдайда оның құнды бағыттылығы, қызығушылығы, қажеттілігі, дүниеге деген көзқарасы, өнегелік позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі өзгеріске ұшырап, теріс сипатқа ие болады. Ал құқықтық сананың төмендеуі кәмелетке толмағандардың қылмысты көптеп жасауына, заң талаптарына өз талаптарын қарама-қарсы қоюына, сондай-ақ ондай талаптардың мәнін түсінбеуіне әкеп соқтырады. Бұл жағдайлардың барлығы кәмелетке толмағандардың дұрыс жолдан тайып, қылмыс жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыған орай, олардың қылмыстылығының алдын алу үшін ең алдымен құқықтық және өнегелік тәрбие беру қажет. Ал жасөспірімдердің құқық бұзушылығын болдырмау, ескерту, алдын алу үшін оларға құқық жөнінде білім беріп, тәрбиелеу – кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия қызметінің бір қыры ретінде танылады. [15]
Оқушылар құқықтық білімнің жалпы көлемінің тек 5,9 пайызын ғана мектеп қабырғасынан алады. Бұл жағдай олардың бойында патриотизм, заңды бұлжытпай орындау сияқты қасиеттерді, адамгершілік, өзгенің құқығын сыйлау сезімдерін қалыптастыру мақсатында белсенді азаматтық және құқықтық білім берудің қажеттігін тудырып отыр. [16]
Кәмелетке толмағандардың психикасы жас балалардың да, ересектердің де психикасынан өзгеше. Олар үшін испульсивтік, жоғары әсерленгіштік, қызбалыққа, сенімсіздік, өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндану тән. Олардың бойындағы психикалық қасиеттер, мәселен, мақсаттылық пен табандылық. Тұрақсыздыққа, өз-өзіне сенімділік пен жасымаушылық сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады.
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері
Біздің қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар аударылуы шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды отаншылдық, заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа төзбеушілік рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық қатынастарды орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын, ұрлық, зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездеседі. Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады. [17]
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға жат іс-әрекеттерінің негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес. Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет, т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен, талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі қоғамда, коллективте) ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық қатынастардың (экономикалық, идеологиялық т.т.) тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз. [18] Адам - іс-әрекеті-күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың, әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет. Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын. Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады. Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады. Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік (потребность), түрткі (мотив), бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді. Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық (тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді (білім, көркемөнер т.б) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері. Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз қозғалыстар (яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы, жөтелу,шашалу, түшкіру т.б.), екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды. Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу - деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов.[19]
Қылмыстың мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді.. Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі, тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе, психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. [20] Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды (детерминизм – себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін ілім) кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік детерминация.[21] Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы. [22] Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды. [23]
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді. Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын анықтауда мотивтің маңызы өте зор.[24] Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт. [25] Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология, криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды.[26]
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді [27],жеке адам кінәсінің ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады.[28] Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері, бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы. [29]
Жеке адам мотиві мен бағыты қоғамға қарсы бағдары анықталынған. [30]. Соның ішінде адам белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің бастапқы ниеті жөніндегі психологтар арасында белгілі көзқарастар қалыптасты. Олардың басым көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет адамның өмірлік қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген психологтар адам белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді, қызығушылықты, идеал мен сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір психологтар адам ниетін оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық императивінде деп біледі. Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен немесе сезіммен ұштастырса, кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе адамның жалпы психологиялық күйімен байланыстырады. [31]
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай болатынын көрсетеді.
Жасөспірім, тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті. Жастарды, қоғамда өмір сүру құқығы бар мүшесі қалыптастыру қоршаған орта әсерінің маңызы бұл мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап, қоғамдағы барлық биліктердің бақылауында болуына және мұндай жауапкершілік тәрбие жұмысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді. Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыңғы орында жанұя тұрады.
Балаларды тәрбиелеудегі күрделі әр ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағды алады. Жасөспірімдер арасында тәртіп бұзушылыққа жүргізілген талдауда бір анасы ғана бар толық емес жанұядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардың үлесі әлдеқайда көп болып отыр. Қазақ мемлекетінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы маңызды заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қазақстан халқының еркін білдіру отырып, адам құқықтарының жалпыға бірдей, декларациясында халықаралық құқықтық жалпы жұрт таныған ізге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билей құқық растай отырып, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау принципімен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды - делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді.Оның 1 – бабында айтылғандай:Қазақстан Республикасы ізін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды.[1] Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен ұлттар ұйымының толық мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең ел есебінде танылдық. Мемлекет тарихында әлі де болса, этатизм мен құқықтық мемлекет идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толық та тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр.
Социалистік өмір мен қағидалардан дереу бастыру, бүкіл қоғамдық формацияны күрт өзгерту, сонымен бірге жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмірінің нарықтық қатынастың қатал қыспағына түсуіне және үнемі ауысып жатқан саяси өзгерістерге тәуелді болуларына әкеп соқтыруда. Осының салдарынан тек идеология саласында ғана емес, сонымен бірге ең маңызды экономика саласында да дағдарыс туды.
Экономикалық құлдырауымыздың салдарынан азаматтардың көпшілігінің табысы мен өмір сүру деңгейі нашарлап кетті.Жұмыссыздық, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлемеу сияқты келеңсіз жағдайлар етек алды. Казір көршіліктің көзі жеткендей, елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіптің деңгейі едәуір төмен түсті. Қатарынан қабылданып жатқан құқықтық немесе ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі заң тәртәбән бұзушылық, әсіресе қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр. Шындыққа көз жұмбай тікесін айтатын болсақ, республикамызда қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар қылмысқа қарсы күрес жүргізу тиімділігінің төмен түсуі қоғамда мемлекеттік биліктің азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, олардың конституциялық құқыларын қорғау қабілетіне күмән туғыза бастады. Сөзімді растайтын мына көрсеткіштерге көңіл аударуларыңызды өтінемін:
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарын жалпы тұрғыдан алып қарасақ, 2009 жылы 8028, 2008 жылы 6810; ал Жамбыл облысы бойынша 2009 жылы 397, 2008 жылы 320. Кәмелетке толмағандардың қылмысы казіргі таңда облыста 11 ай есепке алынғаны, яғни көрсеткіш 277 құқық бұзушылықтан 243 –ке азайды. Дегенмен, кісі өлімі көп. Ұрлық қылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау қылмысы – 17-ден 27- ге өсіп отыр. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10 бабына сәйкес, ауыр қылмыс, орташа қылмыс, кәмелеттік жасқа толмағандардың арасында көбейіп отыр. Жалпы қылмыстылықтың өсіп келе жатқаны жастарға аса қауіпті әсерін тигізетіні ақиқат.
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстарының үлес салмағы 1961 – 1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда шамамен 9 процентті құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде 14 процентке жақындап отыр. Жасы 18-ге толмағандар саны еліміздегі жалпы адам санының 33 процентін құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор екенін байқау киын емес.
Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылықтың ең бір қауіпті де айқын ерекшілігі оның ұйымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында. Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаған ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кәмелетке толмағандар жиі кездеседі. Өте қажетті мәселенің бірі – кәмелетке жасы толмағандардың қылмысы бойынша жаза тағайындаудың көп жағдайларда заңға сәйкес жүргізілмеуі және осы проблема жөнінде Қазақстанда қылмыстық құқық тарихында монография деңгейінде арнайы зерттеудің жүргізілмегенін айту керек. Осыған байланысты маңызды мына үш жағдайды біз ескере кету, ол артық болмас деп ойлаймын.
Біріншіден, жаңадан күшіне енген (1998 жылғы қантардың 1 жұдызында) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстық жазаның түрлеріне едәуір өзгерістер енгізілген. Екіншіден, жаңа заңдағы қарастырылған қылмыстық жазаның әрбір түрлерінің жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тағайындауда едәуір ерекшеліктері бар, үшіншіден, сот тәжірибесінде жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша жаза тағайындау кезінде жіберілетін қателіктер мен олқылықтар әлі де аз кездеспейді.
Ал жастар арасындағы қылмыстылықпен күресуде жасалған қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ түрде тағайындаудың маңызы зор. Өйткені қылмыскер өз жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны ұғынса, оны әділ деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс жасамауына үлкен әсер етеді. Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі жастардың құқықтық санасы дәрежесінің төмендігі болып отыр.Құқық бұзушылықтың айтарлықтай жасарып келе жатқаны өкінішті – ақ.Бұның бәрі алаңдаушылық тудырмай қоймайды. Осыған қарағанда жастарға, бәрінен бұрын оқушыларға құқықтық білім берудің маңызы ерекше екендігі көрінеді.
Осы орайда ел Президентінің Қазақстан – 2030, барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы атты республика халқына Жолдауындағы Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз деген сөзін басшылыққа алуымыз керек.[2] Қоғамымыздың қылмыс жайлап, мемлекетімізді құрдымға жетелеймін десек, болашақ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ұлттық дәстүрге баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген сүйіспеншілік сияқты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ұл-қыздарына қол ұшын бүгін берсе, ертең олар оны ұмытпай, болашақта мемлекеттің көркеюіне үлес қосуға тырысары сөзсіз. Кез келген адам өз бетінше әрекет етуге, өзін -өзі реттеуге, тәрбиелеуге қабілетті, өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, тәрбиелеудің тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады. Сондықтан, кәмелетке толмаған баланы жай оқытып және тәрбиелеп қана қою аз. Сондай-ақ оны өзін-өзі тәрбиелеумен саналы түрде айналысуға үйрету қажет.
Зерттеу объектісі - кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына туындайтын қоғамдық қатынастар.
Диплом жұмыстың мақсаты – бұл зерттеу еңбегінің мақсаты кәмелетке толмағандар қылмыстылығының теориялық мәселелеріне талдау жасап, бұл бағыттағы барлық барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу, жетілдіру, зерттеу болып табылады.
Зерттеу әдістері – жұмыстың зерттеу әдістерін кәмелетке толмағандардың қылмыстарының алдын алуға, оны болдырмауға байланысты шараларды ары қарай дамыту сұрақтары бойынша ғалымдардың теориялық қорытындылары мен ұсыныстары құрайды. Зерттеу базасын Қазақстан Республикасының нормативтік актілері, заңгер-ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар назарға алынды.
Тақырыптың зерттелу жағдайы - диплом жұмысы кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы және жаза тағайындау ерекшеліктеріне заңгер ғалымдардың көптеген еңбектерінің көзқарастары қаралды. Заңгер ғалымдар бұл тұрғыда біраз зерттеулер жасап, жарыққа шыққан біраз еңбектері бар. Алайда, қазіргі таңдағы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына тосқауыл болатындай біраз ұсыныстарды заңдастыруды қажет етеді. Жұмыс барысында көптеген ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Нормативтік негізі:
Қазақстан Республикасының Конституциясы[3], Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі[4], Балалар құқықтарының Конвенциясы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы[5], Қазақстан – 2030 ҚРО Президентінің жолдауы[6], ҚР Қылмыстық құқығы, жалпы бөлімі[7], Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысы қолданылды[8 ].
Диплом зерттеудің мақсаты мен міндеттері - бұл зерттеу еңбегінің мақсаты кәмелетке толмағандар қылмыстылығының теориялық мәселелеріне талдау жасап, бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін бұзушылықты жою, оның алдын алу негіздері мен шараларын, ол туралы жәйттерді зерттеу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу мақсаттарына мыналар кіреді:
-кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орнын;
-қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері;
-жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғасы мен психикалық ерекшелігін, белгілерінің тобын құрау;
-кәмелетке толмаған қылмыскерге және оның ата-анасына педагогикалық психологиялық кеңестер, сараптама, тест жүргізіп отыру;
-тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжбірлеу шараларының қылмыстық жазамен ұқсастығы, ерекшелігі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - жасөспірімнің тәрбиесі, оның жақсы не жаман әдеттері отбасында басталады. Бұл еңбегімде тапқан жаңалығым – олардың қылмысын анықтауда қылмыстың себептеріне, қылмыскердің тұлғалық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне, демографиялық көрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктеріне аса мән бере отырып қылмыстың алдын алу шаралары ұсынылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - жұмысты зерттеу нәтижесінде келтірілген ұыныстар, тұжырымдар соттардың кәмелетке толмағандарға қатысты жаза тағайындау кезінде себеп болуы мүмкін, үкімет жастарға арнлаған бағдарламаларды қабылдауына, олардың құқықтарын қорғайтын заңдарды жетілдіру бойынша шараларды құруына септігін тигізуі мүмкін. Бұл ғылыми жұмыс қылмыстық құқық пәні сабақтарына оқу құралы ретінде дайындалып, қолданылуы мүмкін.
Қорғауға шығарылатын негізгі жағдайлар: алдымен кәмелетке толмағандардың қылмыс істеу себептерін анықтап, қылмыскер тұлғасына мынадай мәселелер бойынша мәліметтер енгізуге болады:
1)әлеуметтік;
а) демографиялық көрсеткіш, аты-жөні, білімі, ұлты, әлеуметтік жағдайы және т.б.
б)баланың отбасындағы тәрбиесі жөнінде мәліметтер ата-анасы, олардың мінез ерекшеліктері, бала тәрбиесіне қатынасы, отбасындағы балалардың саны, материалдық жағдай үйдегі басқа мүшелері;
в)баланың оқуға ынтасы, үлгерімі жөніндегі мәліметтер;
г)құрбы-құрдастары арасындағы орны қарым-қатынасы, алғырлығы немесе бағыныштылығы, қоғамға қарсы топпен қарым-қатынасы
2) медициналық – әлеуметтік; психологиялық;
3) қылмыстық мінез құлық пен тергеу барысындағы мінез құлық жолдарының ерекшеліктері;
4) кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орнын;
5)қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері;
6)жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғасы мен психикалық ерекшелігін, белгілерінің тобын құрау;
7)кәмелетке толмаған қылмыскерге және оның ата-анасына педагогикалық-психологиялық кеңестер, сараптама, тест жүргізіп отыру;
8)тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжбірлеу шараларының қылмыстық жазамен ұқсастығы, ерекшелігі.
Дипломдық зерттеудің методологиясы - жұмыста келесі әдістер қолданылған: социологиялық, системалық, салыстырмалы әдістері.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі - жұмыс құрылымы негізгі мақсатқа сай келеді, және кіріспеден, сегіз параграфты қамтитын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған арнайы материалдар мен нормативтік актілер тізімінен тұрады. Диплом көлемі 70 беттен. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, тиісті мәселенің бүгінгі таңдағы зерттелу деңгейі, жұмыстың міндеті мен мақсаттары, зерттеудің ғылыми жаңалығы және қорғауға шығарылатын ұсыныстары мен қорытындылары көрсетілген.
Алынған нәтижеле -диплом құқықтық зерттеу нәтижесінде кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмысының алдын алу мақсатында олардың іздеріне және ата-аналарына психолого-педагогикалық тәрбие, кеңестер, тест жүргізу туралы ұсыныстар енгізілді.
Нәтижеден алынған жаңалығы - менің ойымша, жасөспірімдердің тәрбиесі, оның жақсы не жаман әдеттері ең алдымен отбасында басталады. Бұл еңбегімде тапқан жаңалығым – олардың қылмысын анықтауда қылмыстың себептеріне, қылмыскердің тұлғалық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне, демографиялық көрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктері аса мән бере отырып қылмыстың алдын алу шаралары ұсынылды.
Бұл тұрғыда қылмыспен күресу үшін, ең алдымен отбасы, оқу орындары, еңбек ұжымы жасөспірімдердің уақытты тиімді пайдалануына бақылауды барынша күшейту керек. Сол сияқты жасөспірімдер жөніндегі инспекцияның қызметін жандандырып, олардың штатын ұлғайтып, арнаулы тәрбиелік функцияларды іске асыруына жағдай туғызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оқу орындарында, лагерьлерде жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелейтін әрекеттерді нығайту қажет. Жасөспірімдер арасындағы құқықтық білім беру, құқықтық тәрбиені күшейту қажет, жасөспірімдер заң негіздерін оқып-үйрену, қандай іс-әрекеттердің құқық бұзушылыққа жататынын жете түсіну керек. Ол үшін құқықтық білім беруді, құқықтық тәрбиені бастауыш мектептен бастап оқу пәні ретінде енгізу орындары болар еді. Бақылаусыз қалған, жетім қалған жасөспірімдерді қылмысқа ұрындырмау үшін оларға арналған арнайы мектеп,. Интернат, тәрбие мекемелерін өркениетті елдердегіше қайта құру қажет.
Жасөспірімдерді қылмысқа тартатын, итермелейтін ересектердің іс-әрекеті үшін қылмыстық жауаптылықты күшейту қажет. Оқу-тәрбие мекемелерінің бұл істегі жауапкершілігі мен міндетін өмір талабына сай қайта қарап, оларға ерекше мән беру керек.
Тәуелсіз еліміз іргесінің берік болуы – білімді мамандардың ғана емес, алдымен отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кемел азаматтардың қолында. Осы тұрғыда ұлы ұстаз Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы – деген болатын. Ел боламыз десек, осыны естен шығармауымыз керек.
Мемлекетіміздің алға қарай қарышты қадам басуын қамтамасыз ету үшін Елбасының Қазақстан-2030 стратегиясын белгілегені баршаға аян.[9] Бұл стратегияда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу мәселесі жас ұрпақтың екіншісіне жүктеліп отыр. Демек, жастар мен жасөспірімдердің міндеті мемлекетті дамытып, гүлдендіру, ел мәртебесін арттыру және тәуелсіздік қазақ елінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сондықтан мемлекеттің ерекше қамқорлық көрсету объектісі – жас жеткіншектер болып табылады. Ал олар өмір сүріп отырған ортаны жақсартып, жастардың маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік сияқты теріс құбылыстарға бой алдырмауы үшін жан-жақты тәрбие жұмысын үздіксіз жүргізіп отыру қажет. Десек те, жастар мен жасөспірімдердің өнегелік, құқықтық және дене тәрбиесіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбей отыр. Бұған дәлел – жастар мен жасөспірімдер арасында қылмыс сияқты кері құбылыстың етек алуы.
Жасы кәмелетке толмағандардың қылмысына жасы 14-пен 18-дің арасындағы адамдардың жасаған қоғамға қауіпті іс-әрекеттері жатады. Жасөспірімдер қылмысы жылдан-жылға өсе түсуде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он екінші қылмысты жасөспірімдер жасайды, оның ішінде 14-15 жастағы жастардың қылмыстық көрсеткіші 16-17 жастағы жасөспірімдердің іс-әрекетіне қарағанда едәуір белсенділікті байқатады. Жасы кәмелетке толмағандар жасайтын қылмсытың жекелеген түріне келсек, олардың орта есеппен 60 пайызы ұрлық, 8-9 пайызы тонау, 7 пайызы бұзақылық іс-әрекеттер. Ал қасақана кісі өлтіру, адамның денесіне ауыр зақым келтіру, зорлау сияқты өте ауыр қылмыстардың көрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыскерлердің адамдарды кепілге алу, қару-жарақ, нашақорлық заттармен алыпсатарлық жасау, ақша, бағалы қағаздарға байланысты алаяқтық, компьютерлік қылмыс және жасаған жасөспірімдердің әрбір бесіншісі бұрын қылмыс жасап сотталғандар, осы тұрғыдағы қылмыскерлер қылмысты көбінесе топ болып жүзеге асырады (65 пайыз) некен-саяқ болса да ұйымдасқан қылмыстық топқа біріккендер де кезедеседі.[10]
Жасы кәмелетке толмағандар ересектердің қылмыстық іс-әрекеттерінің қылмыстық әрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл өсе түсуде. Бұрынырақта жасы кәмелетке толмағандар қылмысы негізінен көшелерде жасаған іс-әрекеттер болса, соңғы кездегі олардың қылмыстық іс-әрекеттер болса, соңғы кездегі олардың қылмыстық іс-әрекеттері қоғамдық орындарды, көлікте, бөтенннің үйінде, оқу орындарында, жатақханаларда жүзеге асырыла бастады.
1.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы сипаттамасы
1.1.Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
Егеменді де өркениетті елдің бүгіні мен ертеңін ірге бастырар жас жеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқара іс-әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты. Жаңа ҚР Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.[11]
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес (15-бап, 3-бөлігі).
Егер кәмелетке толмаған адамның (14,16жас) есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды, бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚК-тің 17-бабы, 1,2-бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18 бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық жете дамымауынан болуы қажет[12 ]
Қай қылмыстылықтың да алдын алуға әуелі жалпы тәрбие, оның ішінде құқықтық тәрбие құрал болып есептеледі. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы маусымның 24 жұлдызында шыққан Жалпыға бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы қаулысының негізгі талаптарын іске асырып, жастарға өз дәрежесінде жеткілікті құқықтық тәрбие беруді дұрыс жолға қою үлкен жұмыс. Өйткені, құқықтық тәрбие жастар мен жасөспірімдердің бойында құқықтық талаптарды құрметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардың санасына құқық пен міндеттің бірлігін сезіндіреді, олардың қоғамда өзін-өзі дұрыс ұстап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстық әрекеттердің алдын алуға мүмкіндік туғызады.
Қылмыстылықтың алдын алу шаралары олардың негізгі-негізгі көрсеткіштеріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Алайда, басты шара – Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев –атап көрсеткендей, өтпелі кезеңдерді бастан кешіп жатқан қоғамда, мемлекеттік экономика әлі сақталып қалып тұрған тұста, жеке меншік институттары...әлі қалыптасып біте қоймаған кезде, мемлекеттің қызметінің орасан зор маңызға ие болатындығы.[13]
Мемлекет тарапынан қолданылатын шаралардың бәрінің мәні де ,күш ықпалы да қоғамдағы тәртіп бұзушылық пен қылмыстылықтың әуелі алдын алуға бағытталған.
Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте қажет. Алайда, сот алдында адам тағдырын нақтылы шешетін қылмыстық жаза тағайындау кезінде тұлғаның жеке бас ерекшеліктерін ескерудің маңызы одан да жоғары. Мемлекеттік құқық қорғау орындарының тіркеген көрсеткіштерінен соңғы 11 жыл ішінде жұмыстың жалпы санының екі еседей өскенін байқауға болады.Тек 2009 жылдың өзінде әрбір 10 мың халық санына шаққанда қылмыс коэффициенті 91 қылмыс болып тұр екен. Қылмыстық заңда кәмелетке толмағандардың қылмыс жолына түсуінің негізгі себептері мен жағдайларына ерекше мән берілген. Бұл ең алдымен кәмелетке толмағандардың жасына қатысты және олардың психологиялық дамуындағы ерекшелігіне байланысты. Әдетте кәмелетке толмаған жасөспірімдер жақсылық пен жамандықтың ара жігін ажырата бермейді, кейде тентектік пен құқық бұзушылықты да шатастыратыны белгілі.Көптеген жағдайларда олар ауыр қылмыс жасай отырып, өз әрекетін және оның салдарын қоғамдық тұрғыдан сезінбеуі мүмкін. Әрине, жас тұлғаның мұндай қасиеттері есейе кенле жойылады.Бірақ та кейбір ауыр қылмыс жасау барысындағы бұл қасиеттер жасы кәмелетке толмаған адамның қоғам үшін едәуір қауіпті екенін дәлелдейді.
Жас қылмыскердің жеке басы, кез келген адамдікі тәрізді оның басынан өткізген жағдайлармен қоса сипатталады.Мысалы, адамның әлеуметтік байланыстары, (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасылық және т.б.), оның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы), сондай-ақ оның өмірбаяны, өмірлік тәжірибесі, білімі, сіңірген еңбегі мен қоғам алдындағы кінәраттары. [14]
Бұл психолого-физикалық, физиологиялық қасиеттердің бірқатары әрбір қылмыс құрамының міндетті элементтері ретінде заң талаптарына енген және осының арқасында кінәлі адамды қылмыстың субъектісі ретінде сипаттайды. Бұл белгілерді сот қылмыстық жауаптылықты анықтау кезінде және соған сәйкес жаза тағайындағауда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасөспірімнің қылмыстық жауаптылығының дәрежесін шешкенде оны кәмелетке жасы толмағандар жөніндегі комиссияға өткізу арқылы қылмыстық жазадан босатуы не болмаса Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 82-бабында қарастырылған тәрбиелік әсері бар мәжбірлеу шараларының бірін қолдануы мүмкін. Ал қылмыс жасаған 17 жасқа толған азаматқа қылмыстық жаза тағайындау мәселесі басқаша шешілуі мүмкін. Тұлғаның жеке басының ерекшеліктерін сараптағанда сот еш уақытта екі бірдей дәл ұқсас жасөспірімнің болуы мүмкін еместігін естен шығармауы керек. Өйткені олардың әрқайсының өзіне тән темпераменті, мінезі, рухани әлемі мен мінез-құлқының өзіндік ерекшеліктері бар.
Кәмелетке жасытолмағандардың қылмыстық жауапкершілігін реттеп отыратын заңдардың орындалуы түптен келгенде жасөспірімдердің жасына, физикалық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қазіргі кезге дейін қоғам үшін қауіпті әрекет жасаған қылмыскерлердің психологиялық ерекшеліктеріне көптеген зерттеулер жүргізілгені белгілі. Алайда, олардың барлығы физиология мен психология ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді.
Атақты физиолог И.П. Павлов адамның нерв жүйесінің 4 типін белгілеген еді.Онда негізінен адамның нерв жүйесінің күші анықталған. Атап айтқанда бірінші типке негізінен күшті, байсалды, ширақ; екінші типке күшті, байсалды, сабырлы; үшінші типке күшті, бірақ сабырсыз; ал төртінші типке әлсіз нерв жүйесі жатады. Осыған сәйкес физиология ғылымы адамның нерв жүйесінің аталған әрбір типіне белгілі бір темперамент сәйкес келеді деп үйретеді. Темперамент – адам нерв жүйесінің негізгі сипаттамасы, ол әрбір индивидтің бүкіл қызметіне нақты кескін береді, - деп жазды И.П.Павлов.
Жасөспірімнің де мінез-құлқы көбіне оның темпераментіне байланысты. Кей жасөспірімнің шапшаң, жылдам, қызғыш болуы, қажетті тапсырмасын не жұмыс әркеу сапалы болмаса да орындауы оның темпераментіне (холерик) қатысты. Қайсыбір жас азамат қимылы сабырлы,--өзі салмақты, бірақ тез қарым-қатынасқа ебі жоқ; ол әр іс-әрекеттің, қызметтің бір түрінен екіншісіне зорға ауысады. Қандай да жұмысты, тапсырманы асықпай, бірақ тиянақты орындайды. Бұл флегматиктер қатарына жатады. Қайсыбір жастар әркез байсалды, айналасындағылармен тіл табысқыш, шапшаң іс-әрекетке даяр тұрады.Олардың сезімі тез пайда болып, бірақ қазаққа бармай, тез арада белгілі бір өзгеріске ұшырайды. Олар сангвиниктер қатарын құрайды. Сангвиниктердің ерекшеліктері – олардың іс-әрекеттің, қызметтің бір түрінен екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшаң араласу қабілетінде. Төртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге қарама-қарсы- қандай да болса өзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бөтен кісілерге өмірдің әртүрлі жаңа жағдайларына едәуір қиындықпен көндігеді.Олардың сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болған сезімдері тұрақты және ұзақ мерзімге дейін сақталады. Темпераменті бойынша меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, өкпешіл, өзгеге сенбейді, білімі мен қабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымға салынады.Мінезіне қарап қандай жасөспірімнің қандай қылмыстық әрекетке бейім екендігін дөп дәлелдеу қиын. Бұл жерде көбіне тәрбие, қоршаған ықшам орта және өмірдегі нақты жағдайлар маңызды роль атқарады. Сондықтан да кейбір үлкен қылмыскерлер жасөспірімдерді қылмыстық әрекетке итергенде олардың мінез-құлқының осындай ерекшелігін пайдалана біледі.
Қылмыс жасағаны шын жазаға тартқаннан гөрі қылмыстылықтың алдын алған әлдеқайда жақсы деген пікір ертеректе айтылған болатын. Алдын алу жұмысының нәтижелі болуы алғаш жасалған теріс қадамның дер кезінде анықталуынан ғана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса, қылмыстың алдын алу барысында кәмелетке толмағандардың биологиялық және әлеуметтік тұрғыдан әлі де болса қалыптаса қоймағандығын, оның жас және психологиялық әлеуметтік және өнегелік ерекшеліктерін тәрбиелік деңгейі мен білімін ескеру маңызды мәнге ие болып табылады.
Жасөспірімнің өнегелік санасы бүрмаланған жағдайда оның құнды бағыттылығы, қызығушылығы, қажеттілігі, дүниеге деген көзқарасы, өнегелік позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі өзгеріске ұшырап, теріс сипатқа ие болады. Ал құқықтық сананың төмендеуі кәмелетке толмағандардың қылмысты көптеп жасауына, заң талаптарына өз талаптарын қарама-қарсы қоюына, сондай-ақ ондай талаптардың мәнін түсінбеуіне әкеп соқтырады. Бұл жағдайлардың барлығы кәмелетке толмағандардың дұрыс жолдан тайып, қылмыс жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыған орай, олардың қылмыстылығының алдын алу үшін ең алдымен құқықтық және өнегелік тәрбие беру қажет. Ал жасөспірімдердің құқық бұзушылығын болдырмау, ескерту, алдын алу үшін оларға құқық жөнінде білім беріп, тәрбиелеу – кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия қызметінің бір қыры ретінде танылады. [15]
Оқушылар құқықтық білімнің жалпы көлемінің тек 5,9 пайызын ғана мектеп қабырғасынан алады. Бұл жағдай олардың бойында патриотизм, заңды бұлжытпай орындау сияқты қасиеттерді, адамгершілік, өзгенің құқығын сыйлау сезімдерін қалыптастыру мақсатында белсенді азаматтық және құқықтық білім берудің қажеттігін тудырып отыр. [16]
Кәмелетке толмағандардың психикасы жас балалардың да, ересектердің де психикасынан өзгеше. Олар үшін испульсивтік, жоғары әсерленгіштік, қызбалыққа, сенімсіздік, өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндану тән. Олардың бойындағы психикалық қасиеттер, мәселен, мақсаттылық пен табандылық. Тұрақсыздыққа, өз-өзіне сенімділік пен жасымаушылық сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады.
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері
Біздің қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар аударылуы шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды отаншылдық, заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа төзбеушілік рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық қатынастарды орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын, ұрлық, зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездеседі. Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады. [17]
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға жат іс-әрекеттерінің негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес. Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет, т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен, талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі қоғамда, коллективте) ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық қатынастардың (экономикалық, идеологиялық т.т.) тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз. [18] Адам - іс-әрекеті-күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың, әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет. Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын. Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады. Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады. Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік (потребность), түрткі (мотив), бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді. Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық (тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді (білім, көркемөнер т.б) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері. Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз қозғалыстар (яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы, жөтелу,шашалу, түшкіру т.б.), екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды. Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу - деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов.[19]
Қылмыстың мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді.. Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі, тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе, психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. [20] Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды (детерминизм – себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін ілім) кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік детерминация.[21] Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы. [22] Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды. [23]
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді. Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын анықтауда мотивтің маңызы өте зор.[24] Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт. [25] Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология, криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды.[26]
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді [27],жеке адам кінәсінің ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады.[28] Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері, бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы. [29]
Жеке адам мотиві мен бағыты қоғамға қарсы бағдары анықталынған. [30]. Соның ішінде адам белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің бастапқы ниеті жөніндегі психологтар арасында белгілі көзқарастар қалыптасты. Олардың басым көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет адамның өмірлік қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген психологтар адам белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді, қызығушылықты, идеал мен сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір психологтар адам ниетін оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық императивінде деп біледі. Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен немесе сезіммен ұштастырса, кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе адамның жалпы психологиялық күйімен байланыстырады. [31]
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz