Өсімдіктердің көбеюі және ұрпақ беруі туралы

Жоспар
Кіріспе

ӨСІМДІКТЕРДІҢ КӨБЕЮІ ЖӘНЕ ҰРПАҚ БЕРУІ.
ВЕГЕТАТИВТІК ЖОЛМЕН КӨБЕЮ
ЖЫНЫССЫЗ КӨБЕЮ
ЖЫНЫСТЫ КӨБЕЮ
ҰРПАҚ АУЫСУ ЖӘНЕ ВДРО ФАЗАЛАРЫНЫҢ АЛМАСУЫ

Көбею туралы жалпы түсінік. Барлык тірі организмдер сияқты өсімдіктерге де қоректену, тыныстау, қимыл, тітіркену, өсу, даму және көбею сияқты қасиеттер тән. Бұл касиеттер бір-бірімен оте тығыз байланысты. Осының ішіңде көбею өзінің биологиялық мәні тұрғысынан басқа қасиеттерден ерекше. Өйткені көбею кезінде негізінен аналық особьке ұқсас жаңа организмдер пайда болады.
Көбею — тірі организмнің жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ қалдырып, түрдің сақталып, табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті. Көбею барысында өсімдіктердің кейбір түрлерінде особь сандарының артып, өз ортасында кең таралып, жаңа кеңістіктерді қамтиды. Бұл прогрессивті түрлерге тән. Ал кейбіреулерінде особь саны тұрақты, олардың таралу кеңістігі, ареалы көлемін ұлғайтпайды не кемітпейді.
Өсімдіктердің келесі бір түрлерін особь сандары, соған сәйкес олардың таралу кеңістігі үнемі кеміп отырады. Бұл регрессивті түрлерге тән. Бұлар табиғи түрінде жойылып кетеді.
Көбеюдің үш кейпін ажыратады. Олар: жынысты кобею, жыныссыз көбею және вегетативтік көбею. Жынысты көбею кезіңде жаңа организм әр түрлі жыныс клеткаларының қосылуынан пайда болады. Жыныссыз көбеюде жаңа организм жыныс тұрғысынан жіктеле қоймаған бір клетканың өзінен жетіледі. Вегетативтік көбеюде жаңа организмге бастаманы вегетативтік мүшелер, олардың бөліктері және түр өзгерістері (метаморфоз) береді.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ӨСІМДІКТЕРДІҢ КӨБЕЮІ ЖӘНЕ ҰРПАҚ БЕРУІ.

Көбею туралы жалпы түсінік. Барлык тірі организмдер сияқты өсімдіктерге де қоректену, тыныстау, қимыл, тітіркену, өсу, даму және көбею сияқты қасиеттер тән. Бұл касиеттер бір-бірімен оте тығыз байланысты. Осының ішіңде көбею өзінің биологиялық мәні тұрғысынан басқа қасиеттерден ерекше. Өйткені көбею кезінде негізінен аналық особьке ұқсас жаңа организмдер пайда болады.

Көбею — тірі организмнің жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ қалдырып, түрдің сақталып, табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті. Көбею барысында өсімдіктердің кейбір түрлерінде особь сандарының артып, өз ортасында кең таралып, жаңа кеңістіктерді қамтиды. Бұл прогрессивті түрлерге тән. Ал кейбіреулерінде особь саны тұрақты, олардың таралу кеңістігі, ареалы көлемін ұлғайтпайды не кемітпейді.

Өсімдіктердің келесі бір түрлерін особь сандары, соған сәйкес олардың таралу кеңістігі үнемі кеміп отырады. Бұл регрессивті түрлерге тән. Бұлар табиғи түрінде жойылып кетеді.

Көбеюдің үш кейпін ажыратады. Олар: жынысты кобею, жыныссыз көбею және вегетативтік көбею. Жынысты көбею кезіңде жаңа организм әр түрлі жыныс клеткаларының қосылуынан пайда болады. Жыныссыз көбеюде жаңа организм жыныс тұрғысынан жіктеле қоймаған бір клетканың өзінен жетіледі. Вегетативтік көбеюде жаңа организмге бастаманы вегетативтік мүшелер, олардың бөліктері және түр өзгерістері (метаморфоз) береді.

ВЕГЕТАТИВТІК ЖОЛМЕН КӨБЕЮ

Вегетативтік көбею деп вегетативтік денеден тіршілікке қабілетті бөліктер бөліну арқылы түрдің жеке санының артуын айтамыз. Вегетативтік көбею алуан түрлі және өсімдіктердің барлық топтарында кең таралған. Бір клеткалы балдырлар мен бактерияларда вегетативтік көбею клеткаларының екіге бөлінуі арқылы жүзеге асады. Колониальды балдырларда, олардың клеткаларының вегетативтік көбеюінен жас колониялар пайда болады.

Көп клеткалы балдырларда вегетативтік көбею, олардың талломдарының кездейсоқ бөліктерге бөлінуі арқылы жүреді. Жіпшелі көкжасыл балдырлардың кейбір түрлері (носток, анабена) гетероцисталары арқылы көп клеткалы гормогонияларға бөлінеді. Көбеюдің мұндай қарапайым тәсілі тек төменгі сатыдағыларға ғана емес, суда тіршілік ететін кейбір гүдді өсіміктерге де (сужапырақ, мүйіз жапырақ, егеушөп) тән. Осылай көбею нәтижесіңде XIX ғасырда Еуропаға енген Канада сужапырағы су қоймаларыңда кең таралғандықтан, жергілікті тұрғыңдар су чумасы деп атаған.

Саңырауқұлақтарда вегетативтік көбеюдің қарапайым жолы — мицелидің жеке учаскелерге бөлінуі, бүршіктенуі (ашытқылар) арқылы жүрсе, арнаулы маманданған түрі кондиилер, оидийлер және хламидоспоралар арқылы жүзеге асады. Оидийлер мен хламидоспоралардың пайда болуы көбеюдің вегетативтік жолынан жыныссыз жолында өтпелі түс ретінде қарастырылады.

Қыналар, денесінің арнаулы бөліктері — соредийлері, кейде сирек изидийлері, ал бауыр мүктері өнімтал бүршіктері арқылы көбейеді. Өсімдіктердің вегетативтік көбеюі оның регенерациялық қабілетіне негізделген. Регенерация (латынша регенерацио — жандану, қалпына келу) өсімдік денесінде жетіспейтін мүшелердің немесе тұтас өсімдіктің өсімдік денесінің жеке бөліктерінен, тіпті жеке вегетативті клеткасынан қайта қалпына келуі. Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесіңде өсімдіктердің регенарация қабілетінің өте жоғары болатынын байқаған. Мысалы, жасаңшөп жапырағы эпидермасынын бір клеткасынан тұтас өсімдік, сол сияқты көптеген өсімдік топтарының гүл табанынан, гүл желегінен, аталығынан тұтас өсімдіктер өсірілетіні белгілі.

Вегетативтік көбею кезіңде аналық өсімдіктен пайда болған жас особьтар жиынтығы клон деп аталады. Гүлді өсімдіктерде клонда ғамырсабақтың бұтақталған ескі бөліктерінің біртіңдеп бұзылуынан, каудекс, кіндік тамырдың партикулдануынан, сол сияқты жер беті және жер асты столоңдарының ұшындығы түйнектер мен жуаншықтардан жас өсімдіктер бастамасы ретіңде жетіледі.

Вегетативтік көбею табиғатта өздігінен жүретін табиғи және адамның қатынасуымен жүзеге асатын — жасанды деп екіге бөледі. Бұл екеуінің арасыңда айтарлықтай айырмашылық жоқ. Өйткені табиғи вегетативтік көбею өсімдіктердің регенерациялық касиетіне, ал екіншісі түрлі әдістерді қолдану арқылы қолдан вегетативтік көбейтуге негізделген.

Жоғары сатыдағы сабақты-жапырақты өсімдіктер тамыр атпалары, тамыр сабақтары, мұртшалар, желілері (көген сабақтары), түйнектері, столондары, жуашықтары, өнімтал бүршіктері арқылы табиғи вегетативтік жолмен көбейеді.

Көптеген сүректі өсімдіктер және біраз шөптесін өсімдіктердің кейбіреуі тамыр атпалары (тамырдың эндогенді қосалқы бүршіктерінен өскен жас өркеңдер) арқылы көбейеді. Эндогенді бүршіктер жанама тамырлар сияқты перициклден жетіледі. Қосалқы бүршіктерден өсіп шыққан жас өркеңдер тез көбейіп, тез тарайды. Мәдени тұрінде мұңдай өсімдіктер тамыр атпалары арқылы көбейтіледі. Тамыр атпалары арқылы көптеген сүйекті жемістер — қара өрік, шие, алма, сол сиякты терек, тал, көк терек, қандағаш, және, ақ қараған, серігүл, сиыр бүлдірген көбейеді. Шөптесін өсімдіктерден — сүттіген, шырмауық, бақбақ, желкек, қалуен т.б.

Тамыр сабақтары арқылы көбею негізінен көп жылдық шөптесін өсімдіктерге тән. Тамырсабақты өсімдіктерге: жыланқияқ, папоротник, селеу, қамыс, қоңырбас, қияқ, жатаған бидайық, альфаспан т.б. өсімдіктер жатады. Бұлардың жер астындағы өркендерінің буыны және буын аралықтары бар. Буындағы бүршіктерден жас еркендер өсіп, вегетативтік көбеюді қамтамасыз етеді. Қысқарған тамырсабақтарда бүршіктер жиі орналасады да, олардың жер бетіндегі өркеңдері де жиі шоқтанып жатады. Ұзарған тамырсабақтарда бүршіктер сирек орналасады, сондықтан олардың жер бетіндегі өркендері де сирек. Ұзарған тамырсабақты өсімдіктер жан-жаққа тараңданып, тез арада жайылып өседі.

Көптеген жатаған өсімдіктер мұртшалары арқылы, ал төселмелі сабақты өсімдіктер желілері арқылы көбейеді. Жатаған өсімдіктерге ақ бас беде, қой бүлдірген, қазтабан, жатаған, сарғалдак, тас бүлдірген т.б. жатады.

Жатаған өркеннің топырақпен жанасқан буынынан қосалқы тамыр жетіліп, осы жердегі жапырақтың қолтық бүршігінен жас өркен шығып, көбеюін жалғастырады. Жатаған өркендердін буын аралықтары өліп, жас өсімдікпен аналық өсімдіктің байланысы үзіледі. Жас өсімдік те, аналық өсімдік те өз алдына жоғарыдағыдай көбею жолын қайталайды, яғни әр қайсысынан жаңа мұртшалар — жатаған өркендер жетіледі.

Төсемелі желі сабақты өсімдіктерде оның ылғалды топырақпен жанасқан жерінде жатаған өсімдіктердегі сияқты қосалқы бүршіктерінен жас өркеңдер пайда болады. Желі сабақ аркылы көбею асқабақ тұқымдастарының өкілдеріне тән. Мысалы, қолдан отырғызған асқабақ, қауын, қарбыз, қияр желілеріне өсімдік вегетациясының соңында ылғалды топырақ төгіп, сонымен жанастыру арқылы көбейтуге болады.

Вегетативтік көбею қызметін атқаратын түйнектер — тамыр мен өркеннің түр өзгерістері. Түйнектердің өзі жер бетіндегі түйнектер және жер астындағы түйнектер болып бөлінеді. Бұлардың бет жағыңдағы орналасқан буршіктерден (көзше) жас өркендер өсіп шығады. Түйнектері арқылы жер алмұрты, цикламен, альпі қоғажайы, нарғызгүл, кольраби капустасы және т.б. өсімдіктер көбейеді. Өнімтал бүршіктер — кейбір папоротниктерде, мүк тәрізділер мен гүлді өсімдіктерде вегетативтік көбею кызметін атқаратын арнайы мүше. Өсімдіктерде олардың мөлшері тым көп болғандықтан, тұқым сияқты шашылып, қолайлы ортаға түссе, тез өсе бастайды. Мысалы, жасан-шөптер тұқымдасына жататын бөлме өсімдігі бриофиллюмның жапырақ жиегіңдегі тісшелерінің арасында (ойыс жерінде) қосалқы бөлшектер бар. Бұл бүршіктерден 2—3 жапырағы, 1—2 қосалқы тамыршасы бар кішкентай өсімдіктер пайда болды да, жапырақтан түскен жерінен қаулап өсе бастайды. Осы сияқты өнімтал бүршіктер кейбір шықшылдықтар жапырағына, папоротниктер жапырақ жиегіне, жүйкелеріне тән. Кейбір өсімдіктерде өрімтал бүршіктер түрі өзгеріп жуашық (тісшөпте) немесе түйнекше (мықыр таспада) түрінде кездеседі.

Табиғи вегетативтік көбеюді адам өз мақсатына пайдаланып, вегетативтік көбейту жолымен мәдени өсімдіктерді өсіреді.

Қолдан вегетативтік көбейту. Қолдан вегетативтік көбейту ерте заманнан қолданылып келе жатқан әдіс. Қолдан вегетатавтік көбейтудің бірнеше жолы бар, Соның бірі — телу әдісі.

Телу дегеніміз бір өсімдіктің бүршікті бөлігін екінші өсімдіктің денесіне үластыру. Телуді қейде трансплантация деп те атаДды. Өз тамырьщца өсіп тұрған өсімдікті телітуші (под-вой) деп, ал оған әкеліп ұластырылатын бүршігі бар бөлікті теаінушідеп атайды.

Телу үшін өсімдіктер таңдап алынады да бірнеше мьшадай талаптар орыңдалуы қажет: телінушінін өткен жылдары жап-пай гүлдеп, мол жеміс берген, ауруға шалдықпаған сау бұтактары алынады. Телітушінін тамыр жүйесі жақсы жетілуі, телінушіден шыкқан өркендерді қоректі затпен қамтамасыз ете

алатындай куатты болуы керек; ауруға шыдамды, ортаның қолайсыз әсеріне төтеп берерліктей болуы қажет.

Осыңдай шарггар орыңдалғанда ғана жақсы нәтижеге же-туге болады, Мысалы, жеміс-жңдекті өсімдіктерден жүзіеді алайық. Оның аса қауіпті ауруы — филлоксера. Жүзімнің өнімін төмеңдетіп жіберетін осы дерт. Ғалымдар мәдени жүзімнің сортгарьш жабайы жүзімге телу арвдлы бұл ауру-дан қүтқарды. Өйткені жабайы жүзім тамыры филлоксера ауруьша төтеп бере алады. Сол сиякты раушан гүлін ит-мұрынға теліп телітушінод хош иісті, өсем гүддерін алуға бола-ды. Осы қасиеттеріне бола негізівде ғалымдар лимон, манда-рин, алхоры, алманын мәдени сортгарын өзді-өзінін жабайы түріне теліп олардың жаңа сорттарын алды.

Компоненттер бір-біріне тез ұласуы үшін телінуші мен телітушінің түзуші ұлпасы — камбий, тағы басқа аттас ұлпала-ры бір-бірімен сәйкес келуі қажет. Компоненттердін арасындағы өлген клетеалардан пайда болған қабат біртіңдеп айналасыңдағы тірі клеткаларға сіңіп кетуі, телінетін екі өсімдік жүйелілік тегі жағынан бір-біріне жакын болуы керек. Алшак болса, оңайлыклен теліне қоймайды және күткен нәтижені бермейді. Мысалы, екі түқымдасқа жататын өсімдіктерге қарағанда бір туыстың екі түрі өзара тез үласады.

Телу төсілдері, Казіргі кездегі телудің жүзден астам тәсілі белгілі. Олардың көп қолданьшып жүргендері — жанастыра телу, кесінділеп (қалемшелері аркылы) телу және көзшелеп телу.

Жанастыра телу үшін қатар өсіп түрған екі өсімдіктің бірін телітуші, екіншісін телінуші етіп алады. Екеуінің де жанасар жактағы бетгерінің кабығьш шамалы сылып тастап, екеуін өзара жанастырады да сыртынан жүмсак жіппен орап байлайды. Сү-ректі өсімдіктерді теліген кезде байлауға жөке ағашынын, суға салып жұмсарылған тін талшыгы пайдаланады. Осы қалыпта қаддырылған компоненттер шөптесін өсімдікте 10 күнде, сүректі өсімдік те бір-екі вегетациялық кезеңце ұласады. Телінушінің ұласкавдығы бүршіктердің өркендей бастауьшан байкалады.

Жанастыра телу кезіңде есте болатьи жағдайлар: біріншіден, компоненттердің сыльшған жерінің көлемі бірдей болуы; екіншіден, телінуші ретіңде альшған әсімдік өркенінің кесетін жерден жоғарш бөлімінде бүршіктерінің болуы. Телінгеннен бір немесе екі вегетациялык ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.