Хормен ән айту тәрбиесі – оқу пәні
1. Практикалық сабақ
Хормен ән айту тәрбиесі – оқу пәні
1. Бастауыш сыныпта хор өнерін үйретудің мақсаты мен міндеттері
2. Хордың даму тарихы
1.Бастауыш сыныпта хор өнерін үйретудің мақсаты мен міндеттері
Хормен ән айту тәрбиесіндегі негізгі мақсат балалардың хормен ән айтуды
мәдениетті орындай алуын жетілдіру, нота сауатын меңгерту болып табылады.
- балалардың хор айтуға деген ынтасын, қызығушылығын қалыптастыру:
- олардың хормен ән орындауын дағдыландыру:
- бастауыш мектепке арналған әндерді үйрету:
- әр сабақта өткізілетін жеке айтуға арналған әндердің мазмұнын
түсіндіре отырып, оның музыкалық өнерде қалай орындалуға тиісті екенін
көрсету:
- сабақта әнді шығарушы – автор және оның шығу тарихын қысқаша хабарлау,
әннің идеялық образы мен көркемдік ерекшелігіне көңіл аударып, лайықты
орындауына бақылау жасау:
- жеке әндерді орындағанда музыкалық аспаптармен бірлестігін,
үндестігінқадағалау (әсіресе мектеп бағдарламасына арналған әндердің
дұрыс орындалуына зер салу):
хор айту дағдысын теориялық қортындылармен ұштастыра отырып, басқа да
музыкалық пәндермен байланыстыра білу.
Хордың даму тарихы. Ертедегі және орта ғасырдағы хор өнері. Хормен ән
айту өнері музыка мәдениетінің ерте дамыған түріне жатады. Тарихи әз
дамуында, басқа өнерге қарағанда, халықтың материалдық даму процесімен
тығыз байланысты. Этнографиялық ғылыми зерттеулер мен осы уақытқа дейін
сақталган ескерткіштерге сүйенсек, хор әнері алғашқы қауымнан бастап
дамыгаи. Біртіндеп халықтың әл-ауқаты, өндірістің үдемелі дамуына
байланысты, хор және жеке ән айту процесіне күрделі әзгерістер еніп.
Ритмикалық түрақтылық, нақтылы ырғақпен ладотональдық айырмашылық,
мәнерлілік сияқты қасиеттер жинақталады. Өнердің қоғамдық міндеті артты.
Халық әдет-ғұрыптары, халықтык ойындардың негізі ән болып саналып, көп
дауысты ән айту түрлері шыға бастады.
Кәсіпшілік хор әнері кештеу дамыды. Оның негізгі міндеті шіркеу
салт-жоралары мен сарай мерекелерінің кәркемдік жағын дайындаушы болады.
Тарихи ескерткіштерге қарағанда шығыс цивилизациясы дәуірінде хор өнерінің
түрлері дамыган. Египет жөне Вавилонда халықтық бөлімдерде сценаларда
хорлар айтылды. Сол сияқты ертедегі Индия әуендері би жөне аспаптық
сүйемелдеушілікпен тығыз байланысты болды. Үнді хандары мен раджилер
жергілікіт өкімет иелері арасынла әйелдер хоры жоғарғы профессиоиалды
шеберлікпен көзге түсті.
Ертедегі Грек елінде хор өнерінің дамуы ерекше қызгылықты және
тарихи маңызды, болды. Хор өнеріне жастарды тәрбиелеудің негізгі көзі
ретінде көңіл бөлінді. Білім алудың негізгі жолы деп есептелініп,
білімсіз- яғни хорда айта алмайтын адам- деген ұғым қалыптасты. Атақты
грек философы Платон: музыка дегеніміз хорды басқару мәдениеті- деп
хормен ән айту өнерін өте жоғары багалады. Грек елінде хор өнері халықтың
егіншілік шаруашылығына байланысты болған мерекелерінде орындалды. К,алалық
және мемлекеттік регионда көпшілік жарыстары өткізілді. Хор
ансамбльдерінен.
Негізінен Грецияда хор айту өнері бір дауысты унисонды болып
бірнеше түрлерге бөлінеді. Олардың әрқайсысына тон репертуарлар
белгіленеді. Ерлер, әйелдер, ересек балалар. Негізінен лирикалық әндерді
әйелдер хоры, партении Алкамана қошеметтік қарсы алу әндерін қалғандары
орындады. Әсіресе Грек традегиясы хорына көп көңіл бөлінді. Бүл жыр
б.э.д.ҮІ г. Болды. Хор 12-15 ерлер дауысынан қүралды. Оларга арналған
белгілі алаң болған, осы алаңда қайғылы жағдайдың куәгері ретінде, ән айту
өнерімен болган уақиға хабарланды. Әннен басқа трагедияда хор мен жеке әнші
солист диалогі коммос және жеке әндер сүйемелдеумен айтылады.
Ертедегі Грецияда дауыс классификациясы былай бөлінді:
1. пеіоійе- жоғарғы дауыс, вертуоздар үшін қажет дауыс;
2. те$оійе- орташа дауыс, хорга арналған дауыс;
3. ігаіоійе- төменгі актерлер дауысы
Ертедегі грек философ ~ музыканттарының теориялық ізденістері, хор
өнерінің тәрбиелік ролін жоғары багалауы, гармониялық, акустикалық, ладтық
заңдылықтарын ашуы хор мөдениетінің дамуына үлкен маңызы болды. Ертедегі
Грек елінде ән айту өнері, дүние жүзінде мәдениеттің дамуына тарихи із
қалдырды. Ертедегі грек әндері басқа мемлекеттерде христиан шіркеуіндегі
музыканың дамуына күшті ықпалын тигізді.
Феодализм дәуірінде хор мәдениеті Византияда жоғарғы дәрежеде дамыды.
ҮІ-ҮІІ г.г. Әсіресе Византияда гимндер ерекше көзге түсті. Олар ығгақты
композициялық қүрылымымен структүрасы ерекшеленді. Гимн – шығыс
литүргиясының негізі, сондықтан гимндерді орындау мереке-мезеттерінің
негізгі бөлімі болып есептеледі. Византияда қүдайға қүлшылық еткен хор
қүрамы бір жарым, екі жүзге дейін барады. Олардың ішінде өншілермен қоса,
ән мүғалімдері, ән шығарушылар магистр қатысты.
В.Металлов айтқандай: “византиялық хордың өзіндік айту ерекшелігі
бар, орындаушылық кезінде кейде өте шулы қатты айқайласа, кейбір сәттерде
әзер қүлаққа естілетіндей тыныш орындалады. Бүл қасиеті қазіргі ән айту
әдістеріне жақындатады “.
Батыс Европа елдерінде орта ғасырдагы кәсіби хор мәдениеті толығымен
католик шіркеуінің қарамағына айналды. 1054 ж. Христиан дініндегі шіркеу
межелеп 2 бөлінді: 1. шығыс провослави.хр.дін. шіркеуі. 2. батыс-котоликтер
шіркеуі
ҮІ ғасырда бүл өнер тар шеңберде дамыған діни негізде болды. Ұзақ
талдаудан соң “антифанарий” деген шіркеулік ән айту формасы шықты. Орта
ғасырлық ладпен жазылған қатал, бояусыз болганмен әуені жагымды болды.
Алғашқы шыққан ән айту формаларының бірі григорияндық ән айту формасы
псалмодия – деп аталынды. Діни мағынада латын текстісімен әндетіп айтылатын
көркем сөз - речетация. Диапозоны өте қысқа, белгілі ритмикалық ұзақтығы
жоқ, тек қана орфоэпиялық, логикалық екпіндермен ерекшеленді.
Ырғақ жағынан дамыған, құрылым тұрақтылығы бар сол кездегі гимндер
болды. Гимн — халықтың ән мәдениетінің қайнар көзі бола түрып, сол
уақыттағы католиктік діни мерекелердің негізгі музыкалық-көркемдік бөліміне
айналды.
Гимн 5 бөлімнен қүралды: Ү – ғасырдан
1. Киііе еіеіаоп - Төңір жарылқасын
2. Үіогіо- Алланың даңқы артсын
3. Сгесіо- Тәңіріме сенім артамын
4. Запсіт- Тәңірімді ардақтаймын
5. ВепеШкіш- Бата беремін, қолдаймын
Орта ғасырдаеы кәсіби хор өнерінің орталығы монастырлер мен соборлар
болды.
Италия — Рим, Милан
Франция — Париж, Меца, Шартра
Швецарияда — Сен-Галлена т.б.
Осы монастырлер мен соборларда жоғарғы дөрежелі әншілер
мектебі болды. Мектеп жеке әншілерді, регенттерді дирижерлар
дайындаумен қатар хормен ән айтудың жаңа түрлерін дамытты Шартра,
Лиможа монастрлерінде ІХ-Х г. Көп дауысты хормен айту түрлерінің
ескерткіштері табылды.
Қайта өрлеу дәуіріндегі ән айту өнері. ХІҮ-ХҮІ ғасыр хор өнерінің
қарқынмен жедел үдей дамыған дөуірі. Бүл кезеңде полифониялық музыка
стилінің дамуымен қатар, хорда кәсіби көпдауыстылық шыга бастады. Хормен ән
айту өнерінің саяси-қоғамдық ролі артып, халықтық демократиялық
қозгалыстарында хор айту өнері, оларды азаттық күреске біріктірудің символы
болды. Франция, Италия, Германиядагы крестық көтерілістерінде халық өздері
шығарган ән-гимндерін айтты.
Әсіресе, Италия қалаларындагы майда шаруалар
ремесленниктер арасында ерекше лирикалық гимн лаудалар Ьаийагс мақтаныш
тарала бастады. мақтаныш, салтанатты әндер.
Францияда — бүл кезеңде ерекше көзге түскен жанрдың бірі сһатот,
кансонс- мазмүны мен формасы жағынан өзгерген түрленген көпдауысты ән.
Италия, Англия, Польшада- ауқатты, ақсүйектер қоғамының арасында
әйгілі болған ~ хроматикалық мадригал деп аталатын өн айту үлгісі,
орындауға өте қиын, көп дауысты полифониялық ырғақта жазылды. Кейбір хорлар
осы мадригалды айтуға арналып дайындалды. Эволоюциялық дамуы діни мағынада
болганмен, келешектегі кәсіби хор мәдениетінің жалпы музыкалық шеберліктің
дамуына көп үлесін қосты. Өзіндік кең, кәркем-философиялық мазмунымен месса-
литүргия ірі жоспардағы полифониялық хорлардың шығуына мүмкіндік жасады.
Бірақ мүндай көп дауысты ірі шығармаларды тек қана кәсіби музыканттар жазып
жөне орындай алатын еді. Сондықтан діни басшылар капелла мен әншілер
мектебін қайта құрып, оның құрамын нығайтты. Осындай атақты ескі мектеп
римдік әншілер мектебі болды.
Бертін келе ол Секстиналық капелла деп аталынды. 24-30 әншіден
құралды. Бұл хорға әншілер мұқият іріктеліп алынды. ХҮІ ғасырдың екінші
жартысында капелла жұмысына атақты шебер музыканттар Дюфай, Жоскен,
Палестина 1571-1594 т.б. араласты.
Венецияда қайта өрлеу дәуірінде хордың полихоралъды көп хорлы түрі
тамаша дамыды. Венеция хорлары ашық колориті және тембрлік, динамикалық
қарама-қарсылығымен ерекшеленді. Әсіресе қала халқының музыкалық өмірінде
қасиетті Марка соборының хоры үлкен роль атқарды. Хордағы әншілер үшін
орган аспабы әкелінді, бүл хор өнерінің үдей дамуына әсерін тигізді. Қайта
әрлеу дәуірінде хор өнері Нидерландия қалаларында-Амстердам, Атвернен,
Бюгте жандана түсті. Кәсіби хор өнері халық мейрамдарымен, фольклормен
тыгыз байланыса бастады. Хор жанрлары — месса, шықты. Нидерландияда ашылған
әншілер приюты-школы қабылдау мектептері немесе-метриздер хор әнерінің
дамуына үлкен көмегін тигізді. Бүл мектептерде 20-30 жас балалар
қабылданып, ән айту өнеріне, орган аспабына ойнауга үйретіліп, теориялық
музыкалық жөне жалпы білім берілді. Метризде атақты нидерланд музыканттары:
Г.Дюфай, И.Огекем, Я.Обрехт, Жоскен Депре т.б. жүмыс жасады. Нидерланд
шеберлері хор жанрларын полифониялық стилде дамытып оның канон,
полифониялық баллада, бургундық кансонс — сһатот деп аталатын түрлерін
таратты.
Қайта әрлеу дәуірінде Рим, Венеция, Нидерланд
мектептерімен қатар француз, ағылшын, неміс, испан, поляк, чех мектептері
де өз хорларымен даңқы шықты. Бүл елдердегі ХҮ-ХҮІ ғасырда музыка
мәдениетінің жемістері бүкіл Европаның игілігіне айналды. ХІҮ ғасырда неміс
халқының ән-хор мәдениетінде азаттык күрес әуені анық бейнеленді. Халық
әндері кәсіби хор жанрының негізі болды.
ХҮІІ-ХҮІІІ-ХХ ғасырдағы хор өнері. ХҮІІ ғасыр алғашқы операның шығу дәуірі,
сонымен қатар хор өнеріне оратория жанры, кейіннен қантаталардың шығуымен
сипатталады.
ХҮІІ ғасырдың басында діни концерттер кеңінен таратылды. Әрине,бүл
концерттер дінді уағыздау мағынасында болды. Ірі формалы хорлармен қатар
аспаптық музыкалар да орындалды. Бүл концерттер Италия, Англия
шіркеулерінде әткізілді.
Неополь және Венецияда шіркеу жанынан жабық түрдегі арнаулы музыканттар
даярлайтын оқу орындары ашылды. консерватория-прют. Мүнда кедейдің
балалары және жетім балалардың музыкаға қабілеттілері таңдалып алынып,
олар аспапта ойнауға, шіркеу хорында ән айтуға және оркестрде ойнауга
үйретілді.
Мұндай қабылдау орындары ерлер жөне әйелдер болып бөлек оқытылды.
Әйелдер тек қана әйелдер монастыріне жіберілді. Басқа шіркеулерге ән айтуға
тиым салынды. Сопрано, алът дауыстарын ұл балалар орындады.
ХҮІІІ ғасырдың аяғындагы ұлы француз революциясы хор өнеріндеғғана емес,
бүкіл қоғам өміріне үлкен өзгеріс енгізді. 90-шы жылдары Париждегі хор
өнері жаңа азаматтық кескіндегі халықтық күшке айналды. Бұл хорларды 10
мыңдаган халықтар айтты, бұл патриотизмге шақырган саяси магналы әуендер
болды. Француздардың кұдіретті революциялық қаруына айналды. Француз
революциясы көптеген тамаша ән-гимндер, революциялық шығармалар туындады,
сондықтан хор өнері бурынғыша қалуына болмайтын болды.
Хор бірлестіктері Германияда XIX гасырдың басында құрыла бастады. 1809
жылы Берлинде педагог, композитор Карл Фридрих Целтердің басқаруымен
бірінші хор бірлестігі ұйымдастырылды. Негізгі құрамы әртүрлі саладагы
жұмысшы адамдар болды.
XIX. гасырдың 60-шы жылдары өн бірлестіктері Чех қалалары мен селоларында
өркендеді. 100-ден аса хор коллективтері қурылды. 70-шы жылдардагы әндер
революциялық патриоттық сыйпатта болды. Бүл хорлардың авторлары
П.Крыжишковский, Б.Сметана, А.Дворжак т.б. болды.
XX. гасырдың басында 1908 ж. Чехияда тамаша хорлар ұйымдастырылды.
Сметана хоры, Ферстер хоры т.б. Чехославакияда неміс фашист
окупанттарынан өз жерлерін азат еткеннен кейін, хор өнері де жақсы жолға
қойылды.
XIX гасырдың ортасында Болгарияда хор бірлестіктері ұйымдастырылып,
халық клубтары, мектептер ашылды. Әсіресе хор коллективтерінде ақын-
революционер Христо Бөтевтың сөзіне жазылган халық әндері, баллада кеңінен
тарала бастады. Бұл әндер халық куресінің жалауы болып, әлі күнге дейін
болгар халқының суйікті әні болып есептеледі.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Хор өнерін үйретудің мақсаты мен міндеттері.
2. Ертедегі Грек еліндегі хор өнерінің дамуы.
3. Хор өнерінің шіркеумен байланысы.
АНАДАЙ АСЫЛ МЕКТЕБІМ (практикалық сабақта өтетін ән)
Тоқсандағы әр сабақ Музыка қандай сезімді білдіреді? деген тақырыпқа
сай жүргізіледі және оқушыларды музыкалық шығармалардың сипатын ажырата
білуге, оның эмоциялық мазмұнын түсінуге баулуды мақсат етеді. Сонымен
қатар жекелеген әндердің мазмұнына байланысты әр сабақтың тікелей өз
мақсаты болуы тиіс. Ол негізгі үш талапқа - тәрбиелік, оқулық, әрі
дамытушылыққа негізделіп жүргізіледі. Мысалы, Анадай асыл мектебім әнін
үйреткенде, бүлдіршіндердің жүрегінде мектепке деген сүйіспеншілік сезімін,
оқуға құштарлықты ояту көзделеді.
Әннің бірінші шумағын үйретпес бұрын оның музыкасымен таныстырамыз.
Әрине, алты жасар балалар өздігінен әннің сипатын бейнелейтін сөздерді таба
алмайды. Сон-дықтан кіріспе әңгіме өткізіп, музыка адамның әр түрлі көңіл-
күйін, сезімдерін білдіреді деп түсіндірген жөн. Ал өмірде адамдардың мінез-
құлқы әрқалай келеді, тіпті бір адам-ның өзі көңіл күйіне байланысты бірде
көңілді, жайдары болса, енді бірде жабырқау, мұңға батып жүреді. Сол сияқты
музыкалық шығармалар да көңілді, ойнақы, жігерлі, салтанатты, сабырлы
немесе мұңды, сазды т.б. болады деп түсіндіре отырып, мынадай сұрақ қоюға
болады: бұл әннің сипатына қандай сөз түра келеді? Оқушылар сабырлы,
асықпай деген жауап беруі тиіс. Енді әннің мазмұнын талдау басталады.
Сөзін түгел оқып шыққан соң, қойылатын сұрақтар:
- Әнде мектепті кімге және неге теңейді? (Анаға, оның нұрлы құшағына,
көктемге.)
- Оны қалай түсінесіңдер? (¥стаздар аялап білім үйретеді, жақсы
қасиеттерге тәрби-елеп, еңбекке баулиды, үлкен өмірге дайындайды. Ал
балауса балалық шақ адам өмірінің көктеміндей, біз оны мектепте өткіземіз.)
Оқушыларға өмірдің аттап өткелін деген сөздердің мағынасын түсіндіру
керек. Адам баласы есейіп, саналы азамат болу барысында бірнеше
кезендерден, яғни өткелдер-ден өтеді. Ал мектеп бітіру - сол өткелдердің
бірі.
Балалардың жас ерекшелігін ескеріп, әнді алдымен өте қысқа интонацияларға
бөліп айтқызып, содан соң бір жолдан тұтас үйреткен дұрыс. Мысалы Анадай
асыл деген сөздерді (квинта интонациясы) бірнеше рет қайталатып, содан соң
мектебім деген сөзді бөлек үйретеміз. Мұндағы лигамен әндетіп айтылатын
бірінші буынға балалардың назарын аудару керек. Келесі жол да осы әдіспен
үйретіледі. Әсіресе үшінші жолға ұқыпты қарау керек, онда биік ноталар,
әндетпелі буындар кездеседі.
Өнді тұтас орындау кезінде мүмкіндігінше үн тазалығына, ырғақтың дәлдігіне
көңіл бөліп, балаларға дұрыс тыныс алу керектігі жөнінде түсінік бере
кетеміз.
№ 2-3 Практикалық сабақ
Ресейдегі хормен ән айту мәдениетінің дамуы
1. Ресейдегі ХҮПІ гасырдың басына дейінгі ән айту өнері
2. ХҮШ - гасыр және XIX гасырдың басындагы профессионал хорлар
3. Синодальді хор
4. XIX гасырдың II жартысы XX гасырдың басындагы әуесқой хорлар мен хор
бірлестіктері
1. Ресейдегі ХҮПІ гасырдың басына дейінгі ән айту өнері. Орыс ән-хор
мәдениеті көп ғасырлық даму тарихы нәтижесінде, ұлттық мәдениеттің
сарқылмас қазынасына айналды. А.М.Горкий "Орыс әні-орыс тарихы" деп
дұрыс бага берген. Бізге жеткен славян әндерінің мазмуны, сол кездегі
халықтың муддесін, көзқарасын олардың табигаттың дүлей күшіне сыйынуын
бейнеледі. Лирикалық әндерден патшалық Ресейдегі қарапайым халықтың
ауыр өмірін, ой сезімін жақсы түсінуге болады. ХІХ-ХХ ғасырдагы
азаттық курестің тамаша естелігі декабристердің әндерін,
каторжниктердің әндері, жалпы көпшілік революциялық он-гимндерді алуга
болады. Орыс косіби хор мәдениетінің дамуында халық өнері ерекше роль
атқарады. Жергілікті жердің он айту дәстүріне суйене отырып, әншілік
мектептерде өн орындау өдістері қалыптасты.
Хор онерінің дамуында негізгі ролъ атқарган славян халықтары болды —
украин, беларусъ, чех, славян, болгар, орыс т.б. өзіндік ән айту формалары
дамыды. Славян халықтарын "Ән сүйгіш" халық деп бекер айтпаган. ХІ-ХІІ
ғасырда орыс монастырлерінде шіркеулік-әншілік мектептер ашылды.
Профессионалъды хормен ән айту өнері алгаш Киев Русінде жарық кәрді,
себебі христиан діні мемлекеттік дін ретінде қабылдануына байланысты,
шіркеулік діни жоралар қалыптастырылды. Кейбір оқулықтарда бірінші ән
үйрету мекемесі ретінде Киев князі Владимир алып келген византиялық хор
жөне Десятина шіркеуінде ұйымдастырылган әншілік мектебі деп есептелінген.
Християндық храмдарда X ғасырдагы деректер сақталмагандықтан, музыка
тарихын зерттеушілер әнер шеберлерінің әте қарқынмен өскен уақытын XI гасыр
деп есептеді.
Орыстың шіркеулік ән айту формасының негізі 1. Әннің белгілерімен
айтылуы знаменный роспев-ХН-ХҮП г.г.
Бұл ән айту формасының ерекшелігі басқа да шіркеулік әндер сияқты бір
дауысты болып, аспабпен сүйемелденбеді. 70-ке жақын белгілер крюки болды.
Осы белгілерді сөздің үстіне қойып музыка шыгарды. Белгімен ән айту — сегіз
дауыстылық - осмоглас лад жүйесіне негізделді. Ертедегі славян
музыкасында 4 негізгі және 4 қосымша ладтарга бөлінуге байланысты, шыққан
шіркеулік лад системасы. әрбір дауыс өзіндік әнімен ерекшеленді еді.
Сонымен қатар Киевте — кондакарлы ән айту формалары болды. Кондак-мақтаныш-
гимндер орындау негізінен Византиялық шіркеулік жанр болып есептелінеді.
поэзия мен музыканың байланысы.
Кондакты ән айту көп шумақты болды.
1-ші шумақ - кіріспе деп аталады.
2-ші шумақ - драмалық сюжет
3-ші шумақ талдау, қорытындылау магынасында болды.
Кондакты ән айту белгілермен орындалды. Бүл форманың ерекшелігі әсемдеу
көркемдеу белгілері өте көп, хроматизм, ладтық модуляциялар кеңінен
қолданылды. Негізінен қалалық ақсуйектер қогамында қолдау танытты, бірақ
узақ қолданылмады. XII ғасырда хор мәдениетінің негізгі ордасы: Новгород,
Владимир, Псков, Суздаль, Чернигов қалалары болды. Осы қалалардың
шіркеулеріндс хор және әншілік мектептері ашылды. Мәдениеттің ең ірі
орталы,ч,і Новгород қаласы болды. Бүл жердегі саяси-экономикалық жагдайдың
біршама қолайлылыгы мәдениеттің жан-жақты өсуіне әсерін тигізді. Әдебиет,
жазу өнері, қуыршақ театры т.б. дамьіды. Өзінің творчестволық шеберлігі
жөнінде Новгород әншілік мектептсрі басқалардын озық шықты.
ХҮІ ғасырда хор мәдениетінің негізі Москваға ауыстырылды Осы жерде
барлық саяси, мәдени күштер шогырланып, әсіресе ән айту жүмысына ерекше
көңіл бөлінді. ХҮІ гасырдың аяғында патриархты хор діни хор
үйымастырылды. Дін қызметкерлері митрополит, эпископ, архиэпископтардың
өз хорлары болды. ХҮІІ ғасырда княз, боярлардың хоры үйымдастырыла
бастады. Көп дауысты шумақты ән ашну формасы ХҮІ гасырдың 1-ші
жартысында пайда болды, он жазу ХҮІ гасырдың 11-ші жартысыдеп есептелінді.
Шумақты өн айту түрі 3 дауыстан қүралды. Негізгі мелодияны алып жүретін
орта дауыс: I "Жол "- путь деп аталады
2.Жоғарғы дауыс - вверх
3.Төменгі дауыс - низ болып бөлінді.
ХҮІІ гасыр шіркеулік хор айту өнерінде 5-сызықты нота жазуы
енгізілуіне байланысты, партесті ән айту формасы өріс ала бастады. Хор
дауыстарга бөлінді. ХҮІІ ғасырдың 60-шы жылдары Москвада партесті стилъде
жазылган 4-дауысты шіркеулік көп қатарлы әндер шыға бастады. Ән айтуда
партестік концерттер үлкен жетістікке жетті. Ірі вертуозды а'сарре11а
хорларын жазу үшін, күшті гормониялық және полифониялық үйлесімділіктер
қолданылды. Бүл концерттер өзіндік сазымен, ритмикалық жагымдылығымен
айрықшаланды. Салтанатты, көрнекті көп дауысты концерттері 12дауысқа дейін
болды В.П.Титов, С.И.Давыдов, НВавыкиндср жазды, ХҮІІІ ғасырда орыс
композиторлары М.Березовскиіі. Д.С.Бортнянский жазған концерттер жаңа
үлгілер болып есептелінеді.
ХҮІІ-ХҮШ ғасырда кәсіби хор мәдениетінде —кантаталар шыға бастады.
Халық арасында, қалада музыкага үйретудің сүйікті жанрыіш айналып тез
әйгіленді. Канта 3 дауыстан қүралды. Жоғарғы 2-дауыс қатар жүргізіліп,
төменгі дауыстарды бастар орындады.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда канталық стилъдер орыс
композиторларының хор шығармаларында сипат алды. М.ИГлинканың атақты Иван
Сусанин"операсындагы финал — "Славъся"хоры, барлық ырғақтық, қүрылымы
жағынан канта негізінде жазылған — деп көрсетті Б.В.Асафъев.
2. ХҮШ - ғасыр және XIX ғасырдың басындағы профессионал хорлар. 1713 жылы
"Мемлекеттік музыкант әншілер хоры" 1 Петр патшаның бүйрығымен Петербургке
ауысытырылды. Атақты орыс ансамблі тамаша әншілермен толықтырылып "Сарайлық
хор" Придворный хор болып қайта қүрылды. Кейінірек ол "Патша сарайының ән
капелласы "- деп аталынды.
ХҮІІ гасырга дейін бүл хор ерлердің бас және тенор дауысынан қүралды.
ХҮІІІ ғасырдың басында капеллага дискант және альт дауыстары қосылып, оны
айту ер балаларға жүктелді. Бұл капеллага әйел дауыстары тек 1920 жылы
қосылды.
1737жылы "Сарай хоры" итальян оперларына шақырылды.
1742 жылы капелла әншілері ФАрайнның "Милосердие тита" операсына
қатысып үлкен табысқа жетті. Осыдан кейін бұл хор әншілері барлық
операларга хор айтуға шақырылды. Капелла шеберлігі көптеген Батыстың
хорларынан асып түсті. Осындай үлкен жетістіктерге жетуі хордың өте түрақты
қүрамына байланысты болды. Хордың әншілері үнемі толықтырылып отырды, ол
үшін Глухова қаласында арнаулы осы хорға өншілер даярлайтын мектеп ашылды.
Әрине капелланың негізгі жемісі оның басқарушыларына да байланысты болды.
Олар атақты орыс музыка қайраткерлері, композиторлар: Д.С.Бортнянский,
М.И.Глинка, Г.Я.Ломакин, МА.Балакирев, Н.А.Римский- Корсаков, А.САренский
т.б.болды.
3.Синодальді хор. 1721 жылы діни әншілерден синодалъ хоры ұйымдастырылды.
Үзақ уақыт бұл хордың басқа діни, шіркеулік хорлардан айырмашылыгы болмады.
Азғантай қүрамымен шіркеулік салт-жораларды орындауға қатысты. XIX ғасырдың
орта шенінде ашылған синодалъді училищеде алғашқыда еш өзгеріс болмады. 80-
ші жылдары училищеге ірі музыканттар — В.С.Орлов, СВ.Смоленский,
АД.Кастальский т.б. келді, осы уақыттан бастап творчестволық өсу сипат
алды. Хор шетел және орыс классик шығармаларын тереңінен үйрене бастады.
Осы атақты музыканттардың принциптілігі арқасында хор репертуарлары діни
концерттермен қатар, ұлттық өнердің негізін дамытуга ерекше күш салды.
Синодалъ хорының шеберлігі сол кездегі атақты композиторлардың шығармаларын
орындаумен шыңдалды. И.С.Бах және Генделъдің, Моцарт, Бетховен, Орландо
Лассо, Палестринаның шығармаларымен қатар, Танеевтің Калинниковтің,
Чесноковтің т.б. орыс композиторларының шығармаларын орындады. 1886 жылы
Синодаль училищесі жаңа педагогикалық күштермен толықтырылды.
В.С.Калинников, А.Д.Касталъский, М.М.Иппалитоа Иванов сияқты озық музыка
қайраткерлері келді.
1910 жылы училищенің оқу бағдарламасы концерваториямен барабар болды. Ресей
оқу орындарында бірінші рет музыкалық халық творчествосы жүргізілді.
Училище шіркеу хорларына реғент дирижер дайындаумен қатар халық
мектептеріне де оқушылар дайындады. Көптеғен атақты орыс дирижерлары осы
училищенің тулектері болды.
1896 жылы Синодалъ хоры Петербург капелласымен кезекті жарыста жеңіп
шығып, орыс хорларының жақсы үлгісін көрсетті. Бұл коллектив көптеғен шетел
қалаларында концерттер берді. Мысалы: Вена, Варшава, Рим, Дрезден, Берлин
т.б. Европа қалаларында үлкен жеміске жетті. Шетел пресса баспаларында
бұл хордың көркемді шеберлігін бірауыздан атап көрсетті. Орыс дирижеры
Н.М.Данилиннің хорды басқару мәдениеті бүкіл Европаны таңдандырды. 1918
жылы Синодалъ училищесі негізінде "Халық хор академиясы" қурылды. 1921
жылдан бастап халық академиясы Москва консерваториясына енгізіліп, хор
бөліміне айналды.
ХҮШ-ХҒХ ғасырда көптеғен помощиктер өзінің жекеменшін хорларын
ұйымдастырды. Құрамы крепостной шаруалардан құралды.
ХҮІІІ ғасырдың 50-ші жылдары атақты граф Шереметьевтің капелласы 150
жылдай өмір сурді. Хор жетекшісі Ғ.Я.Ломакин болды. Бұл капелланың
мумкіншілік шеберлігі жоғарғы дәрежеде болды. Әрбір шығарманы - әз
мазмунында нәзік интерпретациялық көркемділікпен орындады. Дегенмен жеке
меншік хорларды ұстап тұру қиын және тұрақсыз болды. Граф Д.Н.Шереметъев
қайтыс болған соң, жаңа иемденуші хорды таратып жіберді. Екі жыл өткен соң
Д.Н.Шереметъевтің ұлы С.Д.Шереметъев хорды қайта жинағысы келғенмен хор
жинақталмады. ХҮІІІ ғасырдың 50-60 жылдары Ресейде және шетелдерде
Ю.НГолыциннің хоры кең өріс алды. Д.ААгренова-Славянскийдің хоры Ресей
қалаларымен қатар, Америка, Африка елдерінде концерттер берді. Көптеғен ірі
музыканттар бұл хордың кейбір кемшіліктеріне сын ескертулер айтты.орындау
манерасы жөнс репертуары жөнінде.
XIX ғасырдың 11-ші жартысы XX ғасырдың басында жеке меншік хорлар саны
айтарлықтай өсті. Бұл хорлардың бәрі бірдсй жоғарғы дәрежеде болған жоқ.
Кейбір тамаша хор ансамблъдерін айтып өтуге болады. Мысалы: Москвадан
Василъева - Перлованың хорлары. Губониннің капелласы. Нижный - Новғородтан
Рукавишниковтың хоры, Пензада Касторгскиидің хоры т.б. XIX ғасырда 50-ші
жылдары Молчановтың ұйымдастыруымен "1-ші профессиональдық халық хоры "-
құрылды. 1880 жылы А.А.Архангельскийдің хоры ұйымдастырылып, 1924 жылға
дейін әмір сурді. Бұл хор репертуарға бай болды. Архангельсий хоры алғашқы
өйел дауыстары енгізілғен хорлардың бірі болды. Сол уақытқа дейін
аралас хорлардың жоғарғы дауыстарын ұл балалар орындап келді.
Орыстың опера классикасы, опералық хорларын орындауда төменгі
дәрежеде болды. Әсіресе операдағы орындалатын хор, оркестрге мән берілмеді.
Опера театрындағы хордың құрамы аз, үнділіғі өте нашар болды. 1882 жылы
Москва үлкен театр хорының жетекшілігіне дирижер У.ИАвренактың келуімен
үлкен бетбұрыс басталды. Үлкен театр хоры өзінше коллектив ретінде көптеген
концерттер берді. Осындай концерттердің бірі 1908-1909 жылы Парижде орыс
классик шығармаларын орындап, үлкен жетістікке жетті.ХІХ ғасырдың II
жартысында орыс опера хорлары дуние жузіне атағын шығарды.
4. XIX гасырдың II жартысы XX гасырдың басындагы әуесқой хорлар мен хор
бірлестіктері
XIX гасырдың 60 жылдары әдебиет пен әнер саласында өрлеу басталды.
Музыка ағарту мәселесі жалпы орындаушылық өнер, орыс музыканттарының кәсіби
дайындығы жалпы халықтық міндетке айналды.
1862 жылы ақысыз музыка мектептері ашылды. Оның негізін
салушылар атақты орыс композиторлары МА.Балакирев және
Г.Я.Ломакин еді. Жекеменшік хорлар тек азғана тыңдаушыларды
қамтыды. Жалпы хор творчествосының дамуы үшін, ақысыз ашылган
мектептердің зор маңызы болды. Бұл мектепте жұмысшылар,
студенттер, мугалімдер, майда чиновниктер оқыды. Бұл мектеп 1917
жылға дейін өмір сурді. Хордың негізгі мақсаты орыс
композиторларының шығармаларын уағыздау. М.Н.Глинка,
Даргомыжский, Бородин, Кюидің шығармаларымен қатар, Батыс Европа
классиктері: Шуман, Берлиоз, Лист т.б. композиторлардың шығармалары өз
мөндерінде орындалды. Бұл мектептің хоры алғаш рет "Ховащина", "Князъ
Игоръ", "Снегурочка" және Шуман, Листтің ораторияларын орындады. 1870 жылы
Г.Я.Ломакин денсаулыгына байланысты мектеп жұмысынан босатылып, 1874 жылга
дейін М.А.Балакирев жетекшілік етті. 1874-1881 жылдары мектепті Н.А.Римский-
Корсаков басқарды.
XIX гасырдың аяқ кезінде әуесқой хорлар қалада да, селода да
ұйымдастырылды. Әуелі бұл хорлар шіркеулік болып ұйымдастырылганмен халық
әндерін, классикалық шығармаларды мәнерлі орындай алды. 1902 жылы
В.А.Бұлычевтің ұйымдастыруымен Москва симфониялық капелласы жұмыс істеді.
Капелла құрамы кәсіби әншілерден жөне әуесқой әншілерден де құралады. Хор
әншілеріне музыка теориялық пәндермен қатар аспапта ойнау, латын тілі
уйретіледі.
1900 жылы Москвада И.И.Юхов вагон заводы мен жібек фабрикасының
жүмысшылар хоры орындаушылық шеберлігімен көзге түсті. Репертуары кең
болды. XIX гасырдың 70 жылдары осы әуесқой хорларды бір орталыққа
шогырландыру түралы міндет қойылды. 1904 жылы Петербургте, Псковта,
Тамбовта, Вологда т.б. жерлерде хор бірлестіктері үйымдастырылды. Москва
бірлестігінде хорга қатысушылармен қатар, хор коллективтерінің жүмысын
үйымдастырушылар да болды: олар А.И.Ипполитов- Иванов, К.Глазунов т.б.
Бірлестікте екі жылдық хор әншілері курсы ашылды, оны бітірушілер регенттік
және ән мүгалімі мамандыәын алды.
Петербург хор бірлестігі А.А.Архангельскийдің ынтасымен ашыльт,
кәсіби әншілерден қүралды. Хор дайындыгы Казан соборында жүргізілді,
негізінен діни шығармалар орындалды. Концерттер ақылы болды. Жиналган қаржы
касса арқылы қарт және ауру әншілерге берілді.
Псков хор бірлестіктері халықтың ән мерекелерін өткізді. Хорга
қатысушылар саны 1000-нан асты. Сонымен қатар бүл бірлестік музыка агарту
саласында да үлкен жүмыстар атқарды.
Томск хор бірлестігінде халық мектептерінің мүгалімдері үшін хор
курстарын ашты. 200-дей адам қабылданды Жалпы хор бірлестіктері хор
мәдениетін көтеруде үлкен міндет атқарды. Хор өнерін дамытуда Москвадагы,
Петербургтегі, Казан, Саратов, Ярославльдегі халық консерваториялары
көптеген үгіт жүмыстарын жүргізді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Орыс ән-хор мәдениетінің дамуы.
2. ХІІІғ-ХІХ ғасыр орыс мәдениетіндегі профессионалды хорлардың
қалыптасуы.
3. Әуесқой хорлар.
БАЛДЫРҒАНДАР ӘНІ. (практикалық сабақта өтетін ән)
Бұл сабақта музыканың сипатын ажырату, мазмұнының өмірмен байланысын
түсіндіру және ән легінің бағытын айыру сияқты мақсаттар қойылады. Өнді
орындап көрсеткен соң, сипатын анықтау басталады. Қойылатын сұрақтар:
- Ән қалай орындалды? (Жылдам, көңілді, ойнақы, жеңіл.)
- Ән не жайында? (Қуаныш, бақыт, бақшамыз жайында.)
- Бақшада немен шұғылдандыңдар? (Ойнадық, ән айттық, би биледік, сурет
салдық, әріп үйрендік т.б.) Демек, бұл ән бақша жайында, ондағы балалардың
өмірі түралы екен.
- Әндегі әдептілік, батылдық - ұранымыз деген сөздерді қалай
түсінесіңцер? (Тәртіпті болу, үлкендерді сыйлау, өтірік айтпау т.б.)
Әнді үйреткен кезде балалардың назарын әуеннің бағытына аударып, оның кейде
бірыңғай жоғары не төмен немесе бір нотаның бойында жүретінін түсіндірген
жөн. Мысалы, қуанышқа бөленген, бақыттымыз, балалар, бақшамыз деген
сөздерде
Ескерту: Композитор түралы деректерді IV тараудан қараңыз.
әуен жоғары бағытталады, ал жайнады деген жерде, керісінше, төмен қарай
жүреді. Әнді әдеттегідей қысқа фразаларға бөліп жаттаймыз. Ән жеңіл, әрі
ширақ орындала-ды. Тыныс әрбір жолдың аяғында алынады.
№4-5. Практикалық сабақ
1. Қазақтың профессионалдық хор өнерінің қалыптасуы мен дамуы
2. Б.Байқадамовтың шеберлігі
1. Жеке өн айтушылар дәстүрін былай қойганда, жиын-тойларда қосылып ән
салуга халық селқос қарамаган. Ойын-кештерде екі жаққа бөліне кетіп, бірі
бастап, қалган екі-үшеуі әншілерге дем бере қосыла кететін-ді. Міне, сол
кезде "ілеспеңдер" деген сияқты тыңдаушылар арасынан қошемет көрсетілетін.
30-жылдардың бас кезінен бастап хор айту тәсілі профессионалдық
орындауга бет алды. Осы кездің өзінде-ақ сахнага бейімделген театрларда,
концерттерде драма артистерімен қатар, жеке әншілер, хор айтушылар аралас
кештер өткізіп жүрді.
Артистер өуелі ойын көрсетіп алып, артынан хорга қосылатын. Ол хорларга
атақты Казақ ССР-нің халық артистері: Күрманбек Жандарбеков, Елібай
Өмірзақов, атақты әнші Әміре Кашаубаев пен суырып салма ақын-әнші Иса
Байзақовтар қатынасатын.
Ол кездегі концерттерді көбінесе Д.И.Ковалев дайындап басқаратын.
Д.И.Ковалев театрдың музыка жетекшісі есебінде бірнеше халық әндерін жеке
өншілерге жөне хордың орындауына лайықтап өңдеп беріп отырды. Ең алгаш
"Әпитөк", "Оқу майданында"- деген әндерді унисонмен орындап, қайырмаларын
4 дауысты хормен айтқан. "Балга", "Өйдеші". ("Еңбекші қазақ"газеті 1930,
12 ноябрь).
Казақтың халық әндерін хорга лайықтап өңдеуге Казақстан
композиторлармен қатар, туысқан республикалар композиторы да көптеген еңбек
сіңірді.
Орыс музыкасы Хор өнерінің үлкен қайраткері Ленинград мемлекеттік
консерваториясының профессоры А.А.Егоров 30-ы жылдардың бас кезінде
Александр Викторов Затаевичтің "Қазақ халқының 1000 өні" жинагындагы
"Гүлзейнеп", "Ардақ", "Махаббат", "Әншіге"- әндерін өйелдерге және аралас
хорга лайықтап өңдеді.
1933 жылы музыка театрдың жанындагы ән, хор айтатын
артистер тобы жеке оз алдына бөлініп шықты. Осы жылдардан бастап
хор жанры профессионалды түрде дами бастады.
Республикадагы хор әнерін дамытуда 1932 жылы Алматыда ашылган музыкалык
драма техникумы мен 1934 жылы Алматы, Орал қаласында ашылган музыкалык.
мектептер өздерінің елеулі үлестерін қосты. 1938 жылы Алматы қаласындагы
музыкалық училищенің жанынан хор бөлімі қүрылды.
1934 жылы Казақтың Республикалық радио хабар комитеті
жанынан қазақ хоры үйымдастырылды. Жаңадан қүрылган жас үжымга
композиторлар: Ф.Мацуцин, Борис Ерзакович, Латиф Хамиди,
Е.Брусиловскийлер көмектесіп, барлық репертуарларын дайындап беріп
отырды.
30-жылдардагы халық арасына кең тараган әндердің бірі ақын
Ә.Тәжібаевтың өлеңіне жазылган М.Ержановтың "Жасасын"атты әні. Осы
композитор Е.Г.Брусиловский хорга лайықтап өңдеді.
1936 жылы Москвада болган Казақ өнерінің бірінші он күндігі
кезінде "Жасасын" үлкен хормен орындалган.
1934 жылы Караганды қаласында радио комитетінің хор
коллективі де үлкен жеңістерге жетті.
1935 жылдан бастап Казақтың Жамбыл атындагы мемлекеттік
филормониясының жанындагы хор коллективі жүмыс істей бастады. Ол
коллективті композиторы Ф.Мацуцин, кейін Казақстанның халық
артісі, Күрмангазы атындагы Өнер институтының профессоры
Б.В.Лебедев басқарды.
1937 жылы осы хор коллективінің негізінде Қазақтың
мемлекеттік хоры қүрылды.
1939 жылдан бастап ол хор "Казақтың мемлекеттік хрр капелласы" деп
аталды.
1939-1941 жылдары түңгыш үйымдастырушысы Борис Васильевич Лебедев (1910-
1975) болды. Сол сияқты Бақытжан Байқадамов та көп жылдар бойы капеллада
дирижер, көркемдік жагын басқарушы болып қызмет атқарды. Казақтың үлттық
хорларының бәрі де халықтық әндер негізінде туып, дамыды. Қазақтың халық
ондерін өңдеп, коп дауысты хорга лайықтау тәжірибесі бірте-бірте жетіле
түсті.
Хор партитүрасы көп дауыстылықтың жаңа жолдарымен байи түсті. Кейбір
дауыстардың партитүраларының жекелене дамуымен қатар жаңа интонациялар,
жаңа оралымдар мен жаңа ырғақтар пайда болды. Қазақтың мемлекеттік хор
капелласы осы жылдар ішіндегі республикада қүрылган кәсіби хор
коллективтерінің жетекшісі болды.
50-жылдардың екінші жартысынан бастап қазақтың хор өнерінің музыкалық
тілі де, мазмүны да, орындау шеберлігі де тереңдеп байи түсті. Орындаушылық
шеберлігі жағынан зор табыстарга ие бола бастады, әсіресе хор капелласы
жүмысының жақсаруына Қазақстанның еңбек сіңірген артісі Галина Евгеньевна
Виноградова, кейін келе 1956 жылдан бастап Мәскеудің П.И.Чайковский
атындагы Мемлекеттік консерваториясының түлегі, республикага еңбек сіңірген
артісі, қазақтың түңгыш дирижер қызы Гүлжазира Ахметова араласа бастады.
Қазақтың мемлекеттік хор капелласын ұзақ жылдар бойы хор өнерінің
белгілі қайраткері, СССР халық артисі, СССР мемлекеттік сыйлыгының
лауреаты, Социалистік Еңбек Ері, профессор Александр Васильевич
Свешниковтың шөкірті, қазақ ССР-нің халық артисі Анатолий Васильевич
Молодов басқарды.
Казақ хор капелласы 1958 жылы Москвада өткен Қазақ әдебиеті мен
өнерінің он күндігіне қатынасты.
1967 жылы хор капелласына Республикага еңбегі сігрен коллектив деген
қүрметті атақ берілді.
Қазақ хор капелласы үлттық- кәсіби музыкамызды кеңінен халыққа
жеткізуші, тамаша насихаттаушы, кемеліне келген көркем кәсіби үжым.
Хордық мөнерлілігін арттыруда жаңа қүралдар іздестірген Бақытжан
Байқадамов (1917-1977) көптеген үнамды нәрселер тапты. Ол хордың тиімді
тәсілін, онда үлттық сипаттагы штрих пен нюанстарды батыл қолданды.
Капелланың орындауында композитордың "Су тасушы қыздың өні"; "Жариамайдай",
"Ақпай"- аспаптық пьеса, ол хорга лайықтап еркін әңделгеннен кейін,
капелланың даңқы шыгып, халықтың сүйіспеншілігіне боленді.
2. Б.Байқадамовтың шеберлігі
Б.Байқадамов республикадагы жетекші кәсіби үжымга, моселен, Қазақтың
мемлекеттік хор капелласына үзақ жылдар бойы басшылық етті. Сондықтан да
Қазақстан музыкалық мәдениеті республикада көп дауысты хор түрін дамытудагы
композитордың аса зор еңбегі алдында қарыздар екенін айту парыз.
Бүгін біз Б.Байқадамовты елімізде капелланың негізін салушы деп айтамыз,
ол шығармашылық ансамбль қүрды да, орындаушылық шеберлікті әбден шегіне
жеткізе алды десек, ешқандай артық емес. Композитор ең алдымен, қазақ халық
әндерін өңдеуден бастады, сөйтіп оны байытты. Енді хорга арналган
Б.Байқадамовтың шығармаларын айтайық: "Той бастар", "Жариамайдай", "Майра",
"Он алты қыз" (Сөзі Қ.Сатыбалдиндікі) жөне "Ахай Семей", "Жеңеше",
"Қүдаша", "Ілигай " (сөзі Х.Ергалиев пен Т. Оразалиевтікі) жөне т.б.
Қашанда жақүттай жарқыраган халық ондерін композитор көпдауысты хорга
лайықтап өңдегенде, оны хор капелласы орындаганда, шығарма жаңа түрге
айналып шыга келеді.
Б.Байқадамов кейінірек тіпті Қазақстан өнеріне беймәлім жаңа жанрды
үсынды, ол күйді хормен орындау еді. Композитор мүндай күйлер тобына
Қүрмангазының "Ақбай", "Шалқыма", "Келіншек", "Ақсақ киік", "Айжан қыз"
шығармаларын алады. Бәрімізге белгілі болган домбырада ойналатын күйлер
хормен орындауда кенеттен жаңа реңімен шықты. Мүнда композитор күйдің
негізгі мазмүны мен жылдамдыгын сақтап, шығарманың тақырыбына сай,
монументалдық пен драмалық үн шыгару мәселесіне айрықша көңіл бөлген.
Композитордың күйлерді өңдеудегі еңбегі, сөз жоқ, ақиқат жаңашылдыгы
еді, бүл багыт- хор үжымына кең мүмкіндіктер ашып берді. Б.Байқадамов
салган тың жол бүл күнде де өз дәстүрін жалгастырып келеді. Оны біз
Ғ.Жүбанованың "Көбік шашқан", Н.Ғизатовтың "Айжан қыз", М.Маңгытаевтың
"Ақсақ қүлан" тәрізді хорга арнап өңдеген куйлерінен көреміз. Бір қызыгы,
осы дуниелерді хор капелласы өз репертуарына алды да, сахналарда көпшілік
алдында орындап жүр. Композитор бүдан басқа хорга арналган төрт поэма
жазды: "Шопан тойы", "Қалыңдық арманы", "Айтыс", "Еңбек-әнүран" сөзі ақын
Ғ.Қайырбековтікі.
Б.Байқадамовтың өзге шығармалары бір төбе де, әсіресе, Қазақтың
мемлекеттік хор капелласына арнсшы жазылган шығармалары бір төбе. Қысқасы,
автордың мүндай шығармаларын классикалық қатарга қоямыз.
Хор капелласы Күддыс Қожамияровтың "Алатау" поэмасын жоғары ынта-
ықыласпен орындайды. Онда тақырыпты ашу мақсатында отандастарымыздың
бүрынгы және қазіргі өмір түрмысы терең философиялық ойлар арқылы ашып
көрсетілген. Мыңжасар Маңгытаев қазақтың хор багытында өнімді еңбек етуде,
оны біз қызгылықты поэмалар- "Жайлауда" жөне "Ақсақ қуланнан " байқаймыз.
Жалпы, Хор капелласы дуниежузінің 20 тілінде шығармалар
орындайды. Айта кету керек, капелла репертуарында орыстың және
шетел классиктерінің хор музыкасы бар. Оны әркез орындаган
М.Глинканың, П.Чайковскийдің, А.Римский-Корсаковтың, А.Бородиннің,
А.Рубинштейннің, С.Танеевтің, С.Рахманиновтың, Ж.Депренің, Орландо
Лассоның, Генри Перселлдің, Никколо Иомеллидің, И.Бахтың,
В.Моцарттың, Л.Бетховеннің, Р.Шуманның, Ф.Шуберттің
шыеармаларынан көреміз.
Бір ерекшелік, капелла кейбір шығармаларды симфониялық
оркестрмен қосылып орындайды. Олардың арасында Д.Шостаковичтің
"Біздің Отанымыз устінде кун жарқырайды" кантатасы,
Г.Свиридовтың "Есенинді еске алу" кантатасы, (Ю.Шапориннің
"Декабрьшілер" және В.Мураделидің "Октябрь"- операларынан узінді,
Е.Брусиловскийдің "Советтік Қазақстан", М.Төлебаевтың
"Отанымның даңқы арта берсін ", "Коммунизм оттары " кантаталары)
С.Мухамеджановтың "Ғасырлар уні"- ораториясы, Ғ.Жубанованың "Дала устіндегі
шугыла" ораториясы, Е.Рахмадиевтің "Салтанатты кантата", "Қамар
сулу"операсынан "Лирикалық поэма", А.Бычковтың "Литл-рок", О.Гелъфустың
"Бухенвальдтың соңгы куні" ораториялары және М.Сагатовтың "Ақын жыры",
Н.Меңдігалиевтің "Дала комиссары", т.б. шығармалар бар.
Капелла В.Моцарттың "Реквиемін", Л.Бетховеннің "9-симфониясы",
"Фантазиясын", С.Рахманиновтың "Орыстың уш өні", И.КФ.Шиллердің "Шаттық
үшін" (1824 ж.) одасын және басқа да авторлардың шығармаларын симфониялық
оркестрімен бірнеше рет орындады. Сонымен бірге хор ужымы А.Жубанов пен
Ғ.Жубанованың "Қүрмангазы" операсын бірінші болып көрерменге таныстырды.
Қазіргі таңда хор капелласының репертуарында 400-ден аса шығармалар, оның
ішінде 35 кантата мен ораториялар, 20 сюита мен поэмалар бар.
Хор капелласының шеберлігі- бүл ыждагатты жөне талапты жүмыстың
қорытындысы, онда бутіндей үжымның, сөз жоқ, оның көркемдік жетекшісі
Анатолий Васильевич Молодовтың еңбегі бар.
Б.Байқадамов атындагы Қазақтың Мемлекеттік Хор капелласы көптеген
қалалар мен алыс аймақтарда табысты өнер көрсетті. Мәскеу, Киев, Минскі,
Одесса, Севастополъ, Брест, Солтүстік Кавказ, Ялта, Симферополь, Алушта,
Қырымның оңтүстік жагалауы, Ресейдің орталық өңірі, одақтас республикалар
астаналары жөне еліміздің барлық облыс орталықтарында өнерсапарымен болган.
Бір гажабы, хор капелласы Мөскеудегі шығармашылық сапарында атақты
Мемлекеттік хормен, оның жетекшісі профессор А.В.Свешниковпен кездесу
өткізді. Осындай достық байланыс багалы ойлар мен түжырымдар алмасудың
көзіне айналды. Мемлекеттік хор капелласы Қазақ әдебиеті мен өнерінің
Мөскеудегі онкундігіне (1958 ж.), "Қазақстан түралы поэма"- сахналық
көрінісіне (1962 ж.), Қазақстанның Мөскеудегі кундеріне (1966 ж.) және
Армениядагы республика әдебиеті мен өнерінің онкундігіне (1969ж.)
Өзбекстандагы онкундікке (1971 ж.) және тагы басқа ірі-ірі өнер мерекесіне
қатысты. Сөйтіп, бір дауыста көп болып қосылып хор айтудан басталган
шашыраңқы өнер-копдауысты а-капелла түріндегі музыкалық мөдениетке алып
келді.
Қазір сол дәстүрді жалгастырып келе жатқан жастар ішінен шыққан айтулы
маман- мемлекеттік хор капелласының көркемдік жетекшісі және бас дирижері,
Қазақстан Республикасы әнеріне еңбегі сіңген қайраткері Бейімбет Демеуов
жемісті еңбек етіп келеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Қазақстандағы хор ұжымдарының қалыптасу кезеңдері.
2. Хор ұжымын құруға еңбек сіңірген қайраткерлер.
3. Б.Байқадамовтың шығармашылығы.
БАҚА. (Практикалық сабақта өтілетін ән)
Сабақта балалардың қоршаған орта түралы түсінігін кеңейте түсу және әндік
дағды-ларға мағлұмат беру мақсаттары қойылады.
Бақа әнінің сөзі халықтікі. Халық арасында балаларға арналған, танымдылық
мәндегі көптеген жанрлар түралы ойындар бар. Олар әнмен тақпақтай айтылады.
Мысалы, осы үйренетін әнді оқушылар екі топқа бөлініп, бір топ сұрақ қойып,
екінші топ бақа болып жауап беріп орындайды. Бұл әнде бақа деген жәндіктің
қандай болаты-ны сипатталып тұр. Әнді орындап көрсеткен соң, қойылатын
сұрақтар:
- Ән не жайында? (Бақа.)
- Бақа қайда мекендейді? (Суға, құрғақта.)
- Бақаның сипаты қандай? (Басы жалпақ, көзі тостақ, бұты талтақ.)
Әнніңәуені қарапайым, қысқа фразалардан тұрады. Бірден сезімен жатталады.
Әнді
біркелкі қоңыржай үнмен айтқызып жаттықтыру қажет. Әннің дыбыс сарынын
үзбей, дауыссыз дыбыстарды жұмсақтау орындауды, әсіресе бір нотаның бойында
дұрыс әндетуді үйрету керек. Тыныс тек кідіріс кезінде ғана алынады.
ІІ. ХОР СИПАТТАМАСЫ
№6-7. Практикалық сабақ
1. Хор түралы түсінік
2. Академиялық хорлар мен халық хорлары.
1. Хор түралы түсінік . Хор - һогоs — грек сөзі, ежелгі грек театрындагы
трагедия мен комедияларда өнер көрсететін орындаушылар тобы. Оның даму
эволюциясы салтанатты хор лирикасының пайда болуымен тыгыз байланысты.
Б.э.д. ІҮ гасырдың аягында хор театр спектаклъдеріне қатысқан жоқ, ол тек
халық мерекелерінде ғана бой көрсетіп отырды.
Біздің елімізде хормен өн айту өнері халықтың суйіп тыңдайтын немесе
орындайтын көпшілікті қамтитын енер жанрының бірі болып табылды. Хор өнері
халықтық өнер-өйткені оның негізгі мазмуны халықтың ой-арманын, өмірге
көзқарасын жалпы өмір тарихын суреттейді. Сонымен қатар хор өнері халцқ
арасында көркем —эстетикалық тәрбиені наһихаттауда үлкен роль атқарады,
жеке әншілерді біріктіріп -үлкен коллектив жасайды. Ал, хор және оны
басқару 1940 жылы алгаш Москва кднсерваториясында, орыс совет хор дирижеры,
композитор, профессор П.Г.Чесноковтың жургізуімен жекв пән болып
есептелінді. Бұл пөнде жалпы хор өнерінің шыгу тарихы, түрлері, хор
үнділігінің заңдылықтары, хормен жұмыс жасау әдістері түралы айтылады. Хор
әдебиеттерінде "Хор"- деген магынага әртүрлі тусініктеме беріледі. Орыс хор
дирижеры П.Г.Чесноков — "хор дегеніміз не?" — деген сураққа былай жауап
берді.
"Хор - үнділігінде қатаң сақталынатын ансамблі, таза үн қурылымы және
мәнерлі сазы бар әншілер тобын айтамыз".
Аі а 'сатеііа —деп "өзінің орындаушылық шеберлігімен, орындалган
шығарманың өте нөзік сезімін, мазмунын тыңдаушысын іштей баурап алатындай
етіп жеткізетін күші бар белгілі орындаушылар тобын айтамыз ".
Орыс композиторы, хор дирижеры, қогам қайраткері А.А.Егоровтың
айтуынша: - "Хор дегеніміз, әншілер тобының вокалды-хор шығармасын мәнерлеп
орындауы". Ал капелла — ол өзінше бір вокалды оркестрге тең, өзінің
вокальдық мол бояуымен музыкалық шығарманың идеялық көркемдік образын
тыңдаушыга суреттейді.
Орыс хор дирижері, қогам қайраткері, профессор Константин Константинович
Пигров 1876-1962: "Хор ~ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Хормен ән айту тәрбиесі – оқу пәні
1. Бастауыш сыныпта хор өнерін үйретудің мақсаты мен міндеттері
2. Хордың даму тарихы
1.Бастауыш сыныпта хор өнерін үйретудің мақсаты мен міндеттері
Хормен ән айту тәрбиесіндегі негізгі мақсат балалардың хормен ән айтуды
мәдениетті орындай алуын жетілдіру, нота сауатын меңгерту болып табылады.
- балалардың хор айтуға деген ынтасын, қызығушылығын қалыптастыру:
- олардың хормен ән орындауын дағдыландыру:
- бастауыш мектепке арналған әндерді үйрету:
- әр сабақта өткізілетін жеке айтуға арналған әндердің мазмұнын
түсіндіре отырып, оның музыкалық өнерде қалай орындалуға тиісті екенін
көрсету:
- сабақта әнді шығарушы – автор және оның шығу тарихын қысқаша хабарлау,
әннің идеялық образы мен көркемдік ерекшелігіне көңіл аударып, лайықты
орындауына бақылау жасау:
- жеке әндерді орындағанда музыкалық аспаптармен бірлестігін,
үндестігінқадағалау (әсіресе мектеп бағдарламасына арналған әндердің
дұрыс орындалуына зер салу):
хор айту дағдысын теориялық қортындылармен ұштастыра отырып, басқа да
музыкалық пәндермен байланыстыра білу.
Хордың даму тарихы. Ертедегі және орта ғасырдағы хор өнері. Хормен ән
айту өнері музыка мәдениетінің ерте дамыған түріне жатады. Тарихи әз
дамуында, басқа өнерге қарағанда, халықтың материалдық даму процесімен
тығыз байланысты. Этнографиялық ғылыми зерттеулер мен осы уақытқа дейін
сақталган ескерткіштерге сүйенсек, хор әнері алғашқы қауымнан бастап
дамыгаи. Біртіндеп халықтың әл-ауқаты, өндірістің үдемелі дамуына
байланысты, хор және жеке ән айту процесіне күрделі әзгерістер еніп.
Ритмикалық түрақтылық, нақтылы ырғақпен ладотональдық айырмашылық,
мәнерлілік сияқты қасиеттер жинақталады. Өнердің қоғамдық міндеті артты.
Халық әдет-ғұрыптары, халықтык ойындардың негізі ән болып саналып, көп
дауысты ән айту түрлері шыға бастады.
Кәсіпшілік хор әнері кештеу дамыды. Оның негізгі міндеті шіркеу
салт-жоралары мен сарай мерекелерінің кәркемдік жағын дайындаушы болады.
Тарихи ескерткіштерге қарағанда шығыс цивилизациясы дәуірінде хор өнерінің
түрлері дамыган. Египет жөне Вавилонда халықтық бөлімдерде сценаларда
хорлар айтылды. Сол сияқты ертедегі Индия әуендері би жөне аспаптық
сүйемелдеушілікпен тығыз байланысты болды. Үнді хандары мен раджилер
жергілікіт өкімет иелері арасынла әйелдер хоры жоғарғы профессиоиалды
шеберлікпен көзге түсті.
Ертедегі Грек елінде хор өнерінің дамуы ерекше қызгылықты және
тарихи маңызды, болды. Хор өнеріне жастарды тәрбиелеудің негізгі көзі
ретінде көңіл бөлінді. Білім алудың негізгі жолы деп есептелініп,
білімсіз- яғни хорда айта алмайтын адам- деген ұғым қалыптасты. Атақты
грек философы Платон: музыка дегеніміз хорды басқару мәдениеті- деп
хормен ән айту өнерін өте жоғары багалады. Грек елінде хор өнері халықтың
егіншілік шаруашылығына байланысты болған мерекелерінде орындалды. К,алалық
және мемлекеттік регионда көпшілік жарыстары өткізілді. Хор
ансамбльдерінен.
Негізінен Грецияда хор айту өнері бір дауысты унисонды болып
бірнеше түрлерге бөлінеді. Олардың әрқайсысына тон репертуарлар
белгіленеді. Ерлер, әйелдер, ересек балалар. Негізінен лирикалық әндерді
әйелдер хоры, партении Алкамана қошеметтік қарсы алу әндерін қалғандары
орындады. Әсіресе Грек традегиясы хорына көп көңіл бөлінді. Бүл жыр
б.э.д.ҮІ г. Болды. Хор 12-15 ерлер дауысынан қүралды. Оларга арналған
белгілі алаң болған, осы алаңда қайғылы жағдайдың куәгері ретінде, ән айту
өнерімен болган уақиға хабарланды. Әннен басқа трагедияда хор мен жеке әнші
солист диалогі коммос және жеке әндер сүйемелдеумен айтылады.
Ертедегі Грецияда дауыс классификациясы былай бөлінді:
1. пеіоійе- жоғарғы дауыс, вертуоздар үшін қажет дауыс;
2. те$оійе- орташа дауыс, хорга арналған дауыс;
3. ігаіоійе- төменгі актерлер дауысы
Ертедегі грек философ ~ музыканттарының теориялық ізденістері, хор
өнерінің тәрбиелік ролін жоғары багалауы, гармониялық, акустикалық, ладтық
заңдылықтарын ашуы хор мөдениетінің дамуына үлкен маңызы болды. Ертедегі
Грек елінде ән айту өнері, дүние жүзінде мәдениеттің дамуына тарихи із
қалдырды. Ертедегі грек әндері басқа мемлекеттерде христиан шіркеуіндегі
музыканың дамуына күшті ықпалын тигізді.
Феодализм дәуірінде хор мәдениеті Византияда жоғарғы дәрежеде дамыды.
ҮІ-ҮІІ г.г. Әсіресе Византияда гимндер ерекше көзге түсті. Олар ығгақты
композициялық қүрылымымен структүрасы ерекшеленді. Гимн – шығыс
литүргиясының негізі, сондықтан гимндерді орындау мереке-мезеттерінің
негізгі бөлімі болып есептеледі. Византияда қүдайға қүлшылық еткен хор
қүрамы бір жарым, екі жүзге дейін барады. Олардың ішінде өншілермен қоса,
ән мүғалімдері, ән шығарушылар магистр қатысты.
В.Металлов айтқандай: “византиялық хордың өзіндік айту ерекшелігі
бар, орындаушылық кезінде кейде өте шулы қатты айқайласа, кейбір сәттерде
әзер қүлаққа естілетіндей тыныш орындалады. Бүл қасиеті қазіргі ән айту
әдістеріне жақындатады “.
Батыс Европа елдерінде орта ғасырдагы кәсіби хор мәдениеті толығымен
католик шіркеуінің қарамағына айналды. 1054 ж. Христиан дініндегі шіркеу
межелеп 2 бөлінді: 1. шығыс провослави.хр.дін. шіркеуі. 2. батыс-котоликтер
шіркеуі
ҮІ ғасырда бүл өнер тар шеңберде дамыған діни негізде болды. Ұзақ
талдаудан соң “антифанарий” деген шіркеулік ән айту формасы шықты. Орта
ғасырлық ладпен жазылған қатал, бояусыз болганмен әуені жагымды болды.
Алғашқы шыққан ән айту формаларының бірі григорияндық ән айту формасы
псалмодия – деп аталынды. Діни мағынада латын текстісімен әндетіп айтылатын
көркем сөз - речетация. Диапозоны өте қысқа, белгілі ритмикалық ұзақтығы
жоқ, тек қана орфоэпиялық, логикалық екпіндермен ерекшеленді.
Ырғақ жағынан дамыған, құрылым тұрақтылығы бар сол кездегі гимндер
болды. Гимн — халықтың ән мәдениетінің қайнар көзі бола түрып, сол
уақыттағы католиктік діни мерекелердің негізгі музыкалық-көркемдік бөліміне
айналды.
Гимн 5 бөлімнен қүралды: Ү – ғасырдан
1. Киііе еіеіаоп - Төңір жарылқасын
2. Үіогіо- Алланың даңқы артсын
3. Сгесіо- Тәңіріме сенім артамын
4. Запсіт- Тәңірімді ардақтаймын
5. ВепеШкіш- Бата беремін, қолдаймын
Орта ғасырдаеы кәсіби хор өнерінің орталығы монастырлер мен соборлар
болды.
Италия — Рим, Милан
Франция — Париж, Меца, Шартра
Швецарияда — Сен-Галлена т.б.
Осы монастырлер мен соборларда жоғарғы дөрежелі әншілер
мектебі болды. Мектеп жеке әншілерді, регенттерді дирижерлар
дайындаумен қатар хормен ән айтудың жаңа түрлерін дамытты Шартра,
Лиможа монастрлерінде ІХ-Х г. Көп дауысты хормен айту түрлерінің
ескерткіштері табылды.
Қайта өрлеу дәуіріндегі ән айту өнері. ХІҮ-ХҮІ ғасыр хор өнерінің
қарқынмен жедел үдей дамыған дөуірі. Бүл кезеңде полифониялық музыка
стилінің дамуымен қатар, хорда кәсіби көпдауыстылық шыга бастады. Хормен ән
айту өнерінің саяси-қоғамдық ролі артып, халықтық демократиялық
қозгалыстарында хор айту өнері, оларды азаттық күреске біріктірудің символы
болды. Франция, Италия, Германиядагы крестық көтерілістерінде халық өздері
шығарган ән-гимндерін айтты.
Әсіресе, Италия қалаларындагы майда шаруалар
ремесленниктер арасында ерекше лирикалық гимн лаудалар Ьаийагс мақтаныш
тарала бастады. мақтаныш, салтанатты әндер.
Францияда — бүл кезеңде ерекше көзге түскен жанрдың бірі сһатот,
кансонс- мазмүны мен формасы жағынан өзгерген түрленген көпдауысты ән.
Италия, Англия, Польшада- ауқатты, ақсүйектер қоғамының арасында
әйгілі болған ~ хроматикалық мадригал деп аталатын өн айту үлгісі,
орындауға өте қиын, көп дауысты полифониялық ырғақта жазылды. Кейбір хорлар
осы мадригалды айтуға арналып дайындалды. Эволоюциялық дамуы діни мағынада
болганмен, келешектегі кәсіби хор мәдениетінің жалпы музыкалық шеберліктің
дамуына көп үлесін қосты. Өзіндік кең, кәркем-философиялық мазмунымен месса-
литүргия ірі жоспардағы полифониялық хорлардың шығуына мүмкіндік жасады.
Бірақ мүндай көп дауысты ірі шығармаларды тек қана кәсіби музыканттар жазып
жөне орындай алатын еді. Сондықтан діни басшылар капелла мен әншілер
мектебін қайта құрып, оның құрамын нығайтты. Осындай атақты ескі мектеп
римдік әншілер мектебі болды.
Бертін келе ол Секстиналық капелла деп аталынды. 24-30 әншіден
құралды. Бұл хорға әншілер мұқият іріктеліп алынды. ХҮІ ғасырдың екінші
жартысында капелла жұмысына атақты шебер музыканттар Дюфай, Жоскен,
Палестина 1571-1594 т.б. араласты.
Венецияда қайта өрлеу дәуірінде хордың полихоралъды көп хорлы түрі
тамаша дамыды. Венеция хорлары ашық колориті және тембрлік, динамикалық
қарама-қарсылығымен ерекшеленді. Әсіресе қала халқының музыкалық өмірінде
қасиетті Марка соборының хоры үлкен роль атқарды. Хордағы әншілер үшін
орган аспабы әкелінді, бүл хор өнерінің үдей дамуына әсерін тигізді. Қайта
әрлеу дәуірінде хор өнері Нидерландия қалаларында-Амстердам, Атвернен,
Бюгте жандана түсті. Кәсіби хор өнері халық мейрамдарымен, фольклормен
тыгыз байланыса бастады. Хор жанрлары — месса, шықты. Нидерландияда ашылған
әншілер приюты-школы қабылдау мектептері немесе-метриздер хор әнерінің
дамуына үлкен көмегін тигізді. Бүл мектептерде 20-30 жас балалар
қабылданып, ән айту өнеріне, орган аспабына ойнауга үйретіліп, теориялық
музыкалық жөне жалпы білім берілді. Метризде атақты нидерланд музыканттары:
Г.Дюфай, И.Огекем, Я.Обрехт, Жоскен Депре т.б. жүмыс жасады. Нидерланд
шеберлері хор жанрларын полифониялық стилде дамытып оның канон,
полифониялық баллада, бургундық кансонс — сһатот деп аталатын түрлерін
таратты.
Қайта әрлеу дәуірінде Рим, Венеция, Нидерланд
мектептерімен қатар француз, ағылшын, неміс, испан, поляк, чех мектептері
де өз хорларымен даңқы шықты. Бүл елдердегі ХҮ-ХҮІ ғасырда музыка
мәдениетінің жемістері бүкіл Европаның игілігіне айналды. ХІҮ ғасырда неміс
халқының ән-хор мәдениетінде азаттык күрес әуені анық бейнеленді. Халық
әндері кәсіби хор жанрының негізі болды.
ХҮІІ-ХҮІІІ-ХХ ғасырдағы хор өнері. ХҮІІ ғасыр алғашқы операның шығу дәуірі,
сонымен қатар хор өнеріне оратория жанры, кейіннен қантаталардың шығуымен
сипатталады.
ХҮІІ ғасырдың басында діни концерттер кеңінен таратылды. Әрине,бүл
концерттер дінді уағыздау мағынасында болды. Ірі формалы хорлармен қатар
аспаптық музыкалар да орындалды. Бүл концерттер Италия, Англия
шіркеулерінде әткізілді.
Неополь және Венецияда шіркеу жанынан жабық түрдегі арнаулы музыканттар
даярлайтын оқу орындары ашылды. консерватория-прют. Мүнда кедейдің
балалары және жетім балалардың музыкаға қабілеттілері таңдалып алынып,
олар аспапта ойнауға, шіркеу хорында ән айтуға және оркестрде ойнауга
үйретілді.
Мұндай қабылдау орындары ерлер жөне әйелдер болып бөлек оқытылды.
Әйелдер тек қана әйелдер монастыріне жіберілді. Басқа шіркеулерге ән айтуға
тиым салынды. Сопрано, алът дауыстарын ұл балалар орындады.
ХҮІІІ ғасырдың аяғындагы ұлы француз революциясы хор өнеріндеғғана емес,
бүкіл қоғам өміріне үлкен өзгеріс енгізді. 90-шы жылдары Париждегі хор
өнері жаңа азаматтық кескіндегі халықтық күшке айналды. Бұл хорларды 10
мыңдаган халықтар айтты, бұл патриотизмге шақырган саяси магналы әуендер
болды. Француздардың кұдіретті революциялық қаруына айналды. Француз
революциясы көптеген тамаша ән-гимндер, революциялық шығармалар туындады,
сондықтан хор өнері бурынғыша қалуына болмайтын болды.
Хор бірлестіктері Германияда XIX гасырдың басында құрыла бастады. 1809
жылы Берлинде педагог, композитор Карл Фридрих Целтердің басқаруымен
бірінші хор бірлестігі ұйымдастырылды. Негізгі құрамы әртүрлі саладагы
жұмысшы адамдар болды.
XIX. гасырдың 60-шы жылдары өн бірлестіктері Чех қалалары мен селоларында
өркендеді. 100-ден аса хор коллективтері қурылды. 70-шы жылдардагы әндер
революциялық патриоттық сыйпатта болды. Бүл хорлардың авторлары
П.Крыжишковский, Б.Сметана, А.Дворжак т.б. болды.
XX. гасырдың басында 1908 ж. Чехияда тамаша хорлар ұйымдастырылды.
Сметана хоры, Ферстер хоры т.б. Чехославакияда неміс фашист
окупанттарынан өз жерлерін азат еткеннен кейін, хор өнері де жақсы жолға
қойылды.
XIX гасырдың ортасында Болгарияда хор бірлестіктері ұйымдастырылып,
халық клубтары, мектептер ашылды. Әсіресе хор коллективтерінде ақын-
революционер Христо Бөтевтың сөзіне жазылган халық әндері, баллада кеңінен
тарала бастады. Бұл әндер халық куресінің жалауы болып, әлі күнге дейін
болгар халқының суйікті әні болып есептеледі.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Хор өнерін үйретудің мақсаты мен міндеттері.
2. Ертедегі Грек еліндегі хор өнерінің дамуы.
3. Хор өнерінің шіркеумен байланысы.
АНАДАЙ АСЫЛ МЕКТЕБІМ (практикалық сабақта өтетін ән)
Тоқсандағы әр сабақ Музыка қандай сезімді білдіреді? деген тақырыпқа
сай жүргізіледі және оқушыларды музыкалық шығармалардың сипатын ажырата
білуге, оның эмоциялық мазмұнын түсінуге баулуды мақсат етеді. Сонымен
қатар жекелеген әндердің мазмұнына байланысты әр сабақтың тікелей өз
мақсаты болуы тиіс. Ол негізгі үш талапқа - тәрбиелік, оқулық, әрі
дамытушылыққа негізделіп жүргізіледі. Мысалы, Анадай асыл мектебім әнін
үйреткенде, бүлдіршіндердің жүрегінде мектепке деген сүйіспеншілік сезімін,
оқуға құштарлықты ояту көзделеді.
Әннің бірінші шумағын үйретпес бұрын оның музыкасымен таныстырамыз.
Әрине, алты жасар балалар өздігінен әннің сипатын бейнелейтін сөздерді таба
алмайды. Сон-дықтан кіріспе әңгіме өткізіп, музыка адамның әр түрлі көңіл-
күйін, сезімдерін білдіреді деп түсіндірген жөн. Ал өмірде адамдардың мінез-
құлқы әрқалай келеді, тіпті бір адам-ның өзі көңіл күйіне байланысты бірде
көңілді, жайдары болса, енді бірде жабырқау, мұңға батып жүреді. Сол сияқты
музыкалық шығармалар да көңілді, ойнақы, жігерлі, салтанатты, сабырлы
немесе мұңды, сазды т.б. болады деп түсіндіре отырып, мынадай сұрақ қоюға
болады: бұл әннің сипатына қандай сөз түра келеді? Оқушылар сабырлы,
асықпай деген жауап беруі тиіс. Енді әннің мазмұнын талдау басталады.
Сөзін түгел оқып шыққан соң, қойылатын сұрақтар:
- Әнде мектепті кімге және неге теңейді? (Анаға, оның нұрлы құшағына,
көктемге.)
- Оны қалай түсінесіңдер? (¥стаздар аялап білім үйретеді, жақсы
қасиеттерге тәрби-елеп, еңбекке баулиды, үлкен өмірге дайындайды. Ал
балауса балалық шақ адам өмірінің көктеміндей, біз оны мектепте өткіземіз.)
Оқушыларға өмірдің аттап өткелін деген сөздердің мағынасын түсіндіру
керек. Адам баласы есейіп, саналы азамат болу барысында бірнеше
кезендерден, яғни өткелдер-ден өтеді. Ал мектеп бітіру - сол өткелдердің
бірі.
Балалардың жас ерекшелігін ескеріп, әнді алдымен өте қысқа интонацияларға
бөліп айтқызып, содан соң бір жолдан тұтас үйреткен дұрыс. Мысалы Анадай
асыл деген сөздерді (квинта интонациясы) бірнеше рет қайталатып, содан соң
мектебім деген сөзді бөлек үйретеміз. Мұндағы лигамен әндетіп айтылатын
бірінші буынға балалардың назарын аудару керек. Келесі жол да осы әдіспен
үйретіледі. Әсіресе үшінші жолға ұқыпты қарау керек, онда биік ноталар,
әндетпелі буындар кездеседі.
Өнді тұтас орындау кезінде мүмкіндігінше үн тазалығына, ырғақтың дәлдігіне
көңіл бөліп, балаларға дұрыс тыныс алу керектігі жөнінде түсінік бере
кетеміз.
№ 2-3 Практикалық сабақ
Ресейдегі хормен ән айту мәдениетінің дамуы
1. Ресейдегі ХҮПІ гасырдың басына дейінгі ән айту өнері
2. ХҮШ - гасыр және XIX гасырдың басындагы профессионал хорлар
3. Синодальді хор
4. XIX гасырдың II жартысы XX гасырдың басындагы әуесқой хорлар мен хор
бірлестіктері
1. Ресейдегі ХҮПІ гасырдың басына дейінгі ән айту өнері. Орыс ән-хор
мәдениеті көп ғасырлық даму тарихы нәтижесінде, ұлттық мәдениеттің
сарқылмас қазынасына айналды. А.М.Горкий "Орыс әні-орыс тарихы" деп
дұрыс бага берген. Бізге жеткен славян әндерінің мазмуны, сол кездегі
халықтың муддесін, көзқарасын олардың табигаттың дүлей күшіне сыйынуын
бейнеледі. Лирикалық әндерден патшалық Ресейдегі қарапайым халықтың
ауыр өмірін, ой сезімін жақсы түсінуге болады. ХІХ-ХХ ғасырдагы
азаттық курестің тамаша естелігі декабристердің әндерін,
каторжниктердің әндері, жалпы көпшілік революциялық он-гимндерді алуга
болады. Орыс косіби хор мәдениетінің дамуында халық өнері ерекше роль
атқарады. Жергілікті жердің он айту дәстүріне суйене отырып, әншілік
мектептерде өн орындау өдістері қалыптасты.
Хор онерінің дамуында негізгі ролъ атқарган славян халықтары болды —
украин, беларусъ, чех, славян, болгар, орыс т.б. өзіндік ән айту формалары
дамыды. Славян халықтарын "Ән сүйгіш" халық деп бекер айтпаган. ХІ-ХІІ
ғасырда орыс монастырлерінде шіркеулік-әншілік мектептер ашылды.
Профессионалъды хормен ән айту өнері алгаш Киев Русінде жарық кәрді,
себебі христиан діні мемлекеттік дін ретінде қабылдануына байланысты,
шіркеулік діни жоралар қалыптастырылды. Кейбір оқулықтарда бірінші ән
үйрету мекемесі ретінде Киев князі Владимир алып келген византиялық хор
жөне Десятина шіркеуінде ұйымдастырылган әншілік мектебі деп есептелінген.
Християндық храмдарда X ғасырдагы деректер сақталмагандықтан, музыка
тарихын зерттеушілер әнер шеберлерінің әте қарқынмен өскен уақытын XI гасыр
деп есептеді.
Орыстың шіркеулік ән айту формасының негізі 1. Әннің белгілерімен
айтылуы знаменный роспев-ХН-ХҮП г.г.
Бұл ән айту формасының ерекшелігі басқа да шіркеулік әндер сияқты бір
дауысты болып, аспабпен сүйемелденбеді. 70-ке жақын белгілер крюки болды.
Осы белгілерді сөздің үстіне қойып музыка шыгарды. Белгімен ән айту — сегіз
дауыстылық - осмоглас лад жүйесіне негізделді. Ертедегі славян
музыкасында 4 негізгі және 4 қосымша ладтарга бөлінуге байланысты, шыққан
шіркеулік лад системасы. әрбір дауыс өзіндік әнімен ерекшеленді еді.
Сонымен қатар Киевте — кондакарлы ән айту формалары болды. Кондак-мақтаныш-
гимндер орындау негізінен Византиялық шіркеулік жанр болып есептелінеді.
поэзия мен музыканың байланысы.
Кондакты ән айту көп шумақты болды.
1-ші шумақ - кіріспе деп аталады.
2-ші шумақ - драмалық сюжет
3-ші шумақ талдау, қорытындылау магынасында болды.
Кондакты ән айту белгілермен орындалды. Бүл форманың ерекшелігі әсемдеу
көркемдеу белгілері өте көп, хроматизм, ладтық модуляциялар кеңінен
қолданылды. Негізінен қалалық ақсуйектер қогамында қолдау танытты, бірақ
узақ қолданылмады. XII ғасырда хор мәдениетінің негізгі ордасы: Новгород,
Владимир, Псков, Суздаль, Чернигов қалалары болды. Осы қалалардың
шіркеулеріндс хор және әншілік мектептері ашылды. Мәдениеттің ең ірі
орталы,ч,і Новгород қаласы болды. Бүл жердегі саяси-экономикалық жагдайдың
біршама қолайлылыгы мәдениеттің жан-жақты өсуіне әсерін тигізді. Әдебиет,
жазу өнері, қуыршақ театры т.б. дамьіды. Өзінің творчестволық шеберлігі
жөнінде Новгород әншілік мектептсрі басқалардын озық шықты.
ХҮІ ғасырда хор мәдениетінің негізі Москваға ауыстырылды Осы жерде
барлық саяси, мәдени күштер шогырланып, әсіресе ән айту жүмысына ерекше
көңіл бөлінді. ХҮІ гасырдың аяғында патриархты хор діни хор
үйымастырылды. Дін қызметкерлері митрополит, эпископ, архиэпископтардың
өз хорлары болды. ХҮІІ ғасырда княз, боярлардың хоры үйымдастырыла
бастады. Көп дауысты шумақты ән ашну формасы ХҮІ гасырдың 1-ші
жартысында пайда болды, он жазу ХҮІ гасырдың 11-ші жартысыдеп есептелінді.
Шумақты өн айту түрі 3 дауыстан қүралды. Негізгі мелодияны алып жүретін
орта дауыс: I "Жол "- путь деп аталады
2.Жоғарғы дауыс - вверх
3.Төменгі дауыс - низ болып бөлінді.
ХҮІІ гасыр шіркеулік хор айту өнерінде 5-сызықты нота жазуы
енгізілуіне байланысты, партесті ән айту формасы өріс ала бастады. Хор
дауыстарга бөлінді. ХҮІІ ғасырдың 60-шы жылдары Москвада партесті стилъде
жазылган 4-дауысты шіркеулік көп қатарлы әндер шыға бастады. Ән айтуда
партестік концерттер үлкен жетістікке жетті. Ірі вертуозды а'сарре11а
хорларын жазу үшін, күшті гормониялық және полифониялық үйлесімділіктер
қолданылды. Бүл концерттер өзіндік сазымен, ритмикалық жагымдылығымен
айрықшаланды. Салтанатты, көрнекті көп дауысты концерттері 12дауысқа дейін
болды В.П.Титов, С.И.Давыдов, НВавыкиндср жазды, ХҮІІІ ғасырда орыс
композиторлары М.Березовскиіі. Д.С.Бортнянский жазған концерттер жаңа
үлгілер болып есептелінеді.
ХҮІІ-ХҮШ ғасырда кәсіби хор мәдениетінде —кантаталар шыға бастады.
Халық арасында, қалада музыкага үйретудің сүйікті жанрыіш айналып тез
әйгіленді. Канта 3 дауыстан қүралды. Жоғарғы 2-дауыс қатар жүргізіліп,
төменгі дауыстарды бастар орындады.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда канталық стилъдер орыс
композиторларының хор шығармаларында сипат алды. М.ИГлинканың атақты Иван
Сусанин"операсындагы финал — "Славъся"хоры, барлық ырғақтық, қүрылымы
жағынан канта негізінде жазылған — деп көрсетті Б.В.Асафъев.
2. ХҮШ - ғасыр және XIX ғасырдың басындағы профессионал хорлар. 1713 жылы
"Мемлекеттік музыкант әншілер хоры" 1 Петр патшаның бүйрығымен Петербургке
ауысытырылды. Атақты орыс ансамблі тамаша әншілермен толықтырылып "Сарайлық
хор" Придворный хор болып қайта қүрылды. Кейінірек ол "Патша сарайының ән
капелласы "- деп аталынды.
ХҮІІ гасырга дейін бүл хор ерлердің бас және тенор дауысынан қүралды.
ХҮІІІ ғасырдың басында капеллага дискант және альт дауыстары қосылып, оны
айту ер балаларға жүктелді. Бұл капеллага әйел дауыстары тек 1920 жылы
қосылды.
1737жылы "Сарай хоры" итальян оперларына шақырылды.
1742 жылы капелла әншілері ФАрайнның "Милосердие тита" операсына
қатысып үлкен табысқа жетті. Осыдан кейін бұл хор әншілері барлық
операларга хор айтуға шақырылды. Капелла шеберлігі көптеген Батыстың
хорларынан асып түсті. Осындай үлкен жетістіктерге жетуі хордың өте түрақты
қүрамына байланысты болды. Хордың әншілері үнемі толықтырылып отырды, ол
үшін Глухова қаласында арнаулы осы хорға өншілер даярлайтын мектеп ашылды.
Әрине капелланың негізгі жемісі оның басқарушыларына да байланысты болды.
Олар атақты орыс музыка қайраткерлері, композиторлар: Д.С.Бортнянский,
М.И.Глинка, Г.Я.Ломакин, МА.Балакирев, Н.А.Римский- Корсаков, А.САренский
т.б.болды.
3.Синодальді хор. 1721 жылы діни әншілерден синодалъ хоры ұйымдастырылды.
Үзақ уақыт бұл хордың басқа діни, шіркеулік хорлардан айырмашылыгы болмады.
Азғантай қүрамымен шіркеулік салт-жораларды орындауға қатысты. XIX ғасырдың
орта шенінде ашылған синодалъді училищеде алғашқыда еш өзгеріс болмады. 80-
ші жылдары училищеге ірі музыканттар — В.С.Орлов, СВ.Смоленский,
АД.Кастальский т.б. келді, осы уақыттан бастап творчестволық өсу сипат
алды. Хор шетел және орыс классик шығармаларын тереңінен үйрене бастады.
Осы атақты музыканттардың принциптілігі арқасында хор репертуарлары діни
концерттермен қатар, ұлттық өнердің негізін дамытуга ерекше күш салды.
Синодалъ хорының шеберлігі сол кездегі атақты композиторлардың шығармаларын
орындаумен шыңдалды. И.С.Бах және Генделъдің, Моцарт, Бетховен, Орландо
Лассо, Палестринаның шығармаларымен қатар, Танеевтің Калинниковтің,
Чесноковтің т.б. орыс композиторларының шығармаларын орындады. 1886 жылы
Синодаль училищесі жаңа педагогикалық күштермен толықтырылды.
В.С.Калинников, А.Д.Касталъский, М.М.Иппалитоа Иванов сияқты озық музыка
қайраткерлері келді.
1910 жылы училищенің оқу бағдарламасы концерваториямен барабар болды. Ресей
оқу орындарында бірінші рет музыкалық халық творчествосы жүргізілді.
Училище шіркеу хорларына реғент дирижер дайындаумен қатар халық
мектептеріне де оқушылар дайындады. Көптеғен атақты орыс дирижерлары осы
училищенің тулектері болды.
1896 жылы Синодалъ хоры Петербург капелласымен кезекті жарыста жеңіп
шығып, орыс хорларының жақсы үлгісін көрсетті. Бұл коллектив көптеғен шетел
қалаларында концерттер берді. Мысалы: Вена, Варшава, Рим, Дрезден, Берлин
т.б. Европа қалаларында үлкен жеміске жетті. Шетел пресса баспаларында
бұл хордың көркемді шеберлігін бірауыздан атап көрсетті. Орыс дирижеры
Н.М.Данилиннің хорды басқару мәдениеті бүкіл Европаны таңдандырды. 1918
жылы Синодалъ училищесі негізінде "Халық хор академиясы" қурылды. 1921
жылдан бастап халық академиясы Москва консерваториясына енгізіліп, хор
бөліміне айналды.
ХҮШ-ХҒХ ғасырда көптеғен помощиктер өзінің жекеменшін хорларын
ұйымдастырды. Құрамы крепостной шаруалардан құралды.
ХҮІІІ ғасырдың 50-ші жылдары атақты граф Шереметьевтің капелласы 150
жылдай өмір сурді. Хор жетекшісі Ғ.Я.Ломакин болды. Бұл капелланың
мумкіншілік шеберлігі жоғарғы дәрежеде болды. Әрбір шығарманы - әз
мазмунында нәзік интерпретациялық көркемділікпен орындады. Дегенмен жеке
меншік хорларды ұстап тұру қиын және тұрақсыз болды. Граф Д.Н.Шереметъев
қайтыс болған соң, жаңа иемденуші хорды таратып жіберді. Екі жыл өткен соң
Д.Н.Шереметъевтің ұлы С.Д.Шереметъев хорды қайта жинағысы келғенмен хор
жинақталмады. ХҮІІІ ғасырдың 50-60 жылдары Ресейде және шетелдерде
Ю.НГолыциннің хоры кең өріс алды. Д.ААгренова-Славянскийдің хоры Ресей
қалаларымен қатар, Америка, Африка елдерінде концерттер берді. Көптеғен ірі
музыканттар бұл хордың кейбір кемшіліктеріне сын ескертулер айтты.орындау
манерасы жөнс репертуары жөнінде.
XIX ғасырдың 11-ші жартысы XX ғасырдың басында жеке меншік хорлар саны
айтарлықтай өсті. Бұл хорлардың бәрі бірдсй жоғарғы дәрежеде болған жоқ.
Кейбір тамаша хор ансамблъдерін айтып өтуге болады. Мысалы: Москвадан
Василъева - Перлованың хорлары. Губониннің капелласы. Нижный - Новғородтан
Рукавишниковтың хоры, Пензада Касторгскиидің хоры т.б. XIX ғасырда 50-ші
жылдары Молчановтың ұйымдастыруымен "1-ші профессиональдық халық хоры "-
құрылды. 1880 жылы А.А.Архангельскийдің хоры ұйымдастырылып, 1924 жылға
дейін әмір сурді. Бұл хор репертуарға бай болды. Архангельсий хоры алғашқы
өйел дауыстары енгізілғен хорлардың бірі болды. Сол уақытқа дейін
аралас хорлардың жоғарғы дауыстарын ұл балалар орындап келді.
Орыстың опера классикасы, опералық хорларын орындауда төменгі
дәрежеде болды. Әсіресе операдағы орындалатын хор, оркестрге мән берілмеді.
Опера театрындағы хордың құрамы аз, үнділіғі өте нашар болды. 1882 жылы
Москва үлкен театр хорының жетекшілігіне дирижер У.ИАвренактың келуімен
үлкен бетбұрыс басталды. Үлкен театр хоры өзінше коллектив ретінде көптеген
концерттер берді. Осындай концерттердің бірі 1908-1909 жылы Парижде орыс
классик шығармаларын орындап, үлкен жетістікке жетті.ХІХ ғасырдың II
жартысында орыс опера хорлары дуние жузіне атағын шығарды.
4. XIX гасырдың II жартысы XX гасырдың басындагы әуесқой хорлар мен хор
бірлестіктері
XIX гасырдың 60 жылдары әдебиет пен әнер саласында өрлеу басталды.
Музыка ағарту мәселесі жалпы орындаушылық өнер, орыс музыканттарының кәсіби
дайындығы жалпы халықтық міндетке айналды.
1862 жылы ақысыз музыка мектептері ашылды. Оның негізін
салушылар атақты орыс композиторлары МА.Балакирев және
Г.Я.Ломакин еді. Жекеменшік хорлар тек азғана тыңдаушыларды
қамтыды. Жалпы хор творчествосының дамуы үшін, ақысыз ашылган
мектептердің зор маңызы болды. Бұл мектепте жұмысшылар,
студенттер, мугалімдер, майда чиновниктер оқыды. Бұл мектеп 1917
жылға дейін өмір сурді. Хордың негізгі мақсаты орыс
композиторларының шығармаларын уағыздау. М.Н.Глинка,
Даргомыжский, Бородин, Кюидің шығармаларымен қатар, Батыс Европа
классиктері: Шуман, Берлиоз, Лист т.б. композиторлардың шығармалары өз
мөндерінде орындалды. Бұл мектептің хоры алғаш рет "Ховащина", "Князъ
Игоръ", "Снегурочка" және Шуман, Листтің ораторияларын орындады. 1870 жылы
Г.Я.Ломакин денсаулыгына байланысты мектеп жұмысынан босатылып, 1874 жылга
дейін М.А.Балакирев жетекшілік етті. 1874-1881 жылдары мектепті Н.А.Римский-
Корсаков басқарды.
XIX гасырдың аяқ кезінде әуесқой хорлар қалада да, селода да
ұйымдастырылды. Әуелі бұл хорлар шіркеулік болып ұйымдастырылганмен халық
әндерін, классикалық шығармаларды мәнерлі орындай алды. 1902 жылы
В.А.Бұлычевтің ұйымдастыруымен Москва симфониялық капелласы жұмыс істеді.
Капелла құрамы кәсіби әншілерден жөне әуесқой әншілерден де құралады. Хор
әншілеріне музыка теориялық пәндермен қатар аспапта ойнау, латын тілі
уйретіледі.
1900 жылы Москвада И.И.Юхов вагон заводы мен жібек фабрикасының
жүмысшылар хоры орындаушылық шеберлігімен көзге түсті. Репертуары кең
болды. XIX гасырдың 70 жылдары осы әуесқой хорларды бір орталыққа
шогырландыру түралы міндет қойылды. 1904 жылы Петербургте, Псковта,
Тамбовта, Вологда т.б. жерлерде хор бірлестіктері үйымдастырылды. Москва
бірлестігінде хорга қатысушылармен қатар, хор коллективтерінің жүмысын
үйымдастырушылар да болды: олар А.И.Ипполитов- Иванов, К.Глазунов т.б.
Бірлестікте екі жылдық хор әншілері курсы ашылды, оны бітірушілер регенттік
және ән мүгалімі мамандыәын алды.
Петербург хор бірлестігі А.А.Архангельскийдің ынтасымен ашыльт,
кәсіби әншілерден қүралды. Хор дайындыгы Казан соборында жүргізілді,
негізінен діни шығармалар орындалды. Концерттер ақылы болды. Жиналган қаржы
касса арқылы қарт және ауру әншілерге берілді.
Псков хор бірлестіктері халықтың ән мерекелерін өткізді. Хорга
қатысушылар саны 1000-нан асты. Сонымен қатар бүл бірлестік музыка агарту
саласында да үлкен жүмыстар атқарды.
Томск хор бірлестігінде халық мектептерінің мүгалімдері үшін хор
курстарын ашты. 200-дей адам қабылданды Жалпы хор бірлестіктері хор
мәдениетін көтеруде үлкен міндет атқарды. Хор өнерін дамытуда Москвадагы,
Петербургтегі, Казан, Саратов, Ярославльдегі халық консерваториялары
көптеген үгіт жүмыстарын жүргізді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Орыс ән-хор мәдениетінің дамуы.
2. ХІІІғ-ХІХ ғасыр орыс мәдениетіндегі профессионалды хорлардың
қалыптасуы.
3. Әуесқой хорлар.
БАЛДЫРҒАНДАР ӘНІ. (практикалық сабақта өтетін ән)
Бұл сабақта музыканың сипатын ажырату, мазмұнының өмірмен байланысын
түсіндіру және ән легінің бағытын айыру сияқты мақсаттар қойылады. Өнді
орындап көрсеткен соң, сипатын анықтау басталады. Қойылатын сұрақтар:
- Ән қалай орындалды? (Жылдам, көңілді, ойнақы, жеңіл.)
- Ән не жайында? (Қуаныш, бақыт, бақшамыз жайында.)
- Бақшада немен шұғылдандыңдар? (Ойнадық, ән айттық, би биледік, сурет
салдық, әріп үйрендік т.б.) Демек, бұл ән бақша жайында, ондағы балалардың
өмірі түралы екен.
- Әндегі әдептілік, батылдық - ұранымыз деген сөздерді қалай
түсінесіңцер? (Тәртіпті болу, үлкендерді сыйлау, өтірік айтпау т.б.)
Әнді үйреткен кезде балалардың назарын әуеннің бағытына аударып, оның кейде
бірыңғай жоғары не төмен немесе бір нотаның бойында жүретінін түсіндірген
жөн. Мысалы, қуанышқа бөленген, бақыттымыз, балалар, бақшамыз деген
сөздерде
Ескерту: Композитор түралы деректерді IV тараудан қараңыз.
әуен жоғары бағытталады, ал жайнады деген жерде, керісінше, төмен қарай
жүреді. Әнді әдеттегідей қысқа фразаларға бөліп жаттаймыз. Ән жеңіл, әрі
ширақ орындала-ды. Тыныс әрбір жолдың аяғында алынады.
№4-5. Практикалық сабақ
1. Қазақтың профессионалдық хор өнерінің қалыптасуы мен дамуы
2. Б.Байқадамовтың шеберлігі
1. Жеке өн айтушылар дәстүрін былай қойганда, жиын-тойларда қосылып ән
салуга халық селқос қарамаган. Ойын-кештерде екі жаққа бөліне кетіп, бірі
бастап, қалган екі-үшеуі әншілерге дем бере қосыла кететін-ді. Міне, сол
кезде "ілеспеңдер" деген сияқты тыңдаушылар арасынан қошемет көрсетілетін.
30-жылдардың бас кезінен бастап хор айту тәсілі профессионалдық
орындауга бет алды. Осы кездің өзінде-ақ сахнага бейімделген театрларда,
концерттерде драма артистерімен қатар, жеке әншілер, хор айтушылар аралас
кештер өткізіп жүрді.
Артистер өуелі ойын көрсетіп алып, артынан хорга қосылатын. Ол хорларга
атақты Казақ ССР-нің халық артистері: Күрманбек Жандарбеков, Елібай
Өмірзақов, атақты әнші Әміре Кашаубаев пен суырып салма ақын-әнші Иса
Байзақовтар қатынасатын.
Ол кездегі концерттерді көбінесе Д.И.Ковалев дайындап басқаратын.
Д.И.Ковалев театрдың музыка жетекшісі есебінде бірнеше халық әндерін жеке
өншілерге жөне хордың орындауына лайықтап өңдеп беріп отырды. Ең алгаш
"Әпитөк", "Оқу майданында"- деген әндерді унисонмен орындап, қайырмаларын
4 дауысты хормен айтқан. "Балга", "Өйдеші". ("Еңбекші қазақ"газеті 1930,
12 ноябрь).
Казақтың халық әндерін хорга лайықтап өңдеуге Казақстан
композиторлармен қатар, туысқан республикалар композиторы да көптеген еңбек
сіңірді.
Орыс музыкасы Хор өнерінің үлкен қайраткері Ленинград мемлекеттік
консерваториясының профессоры А.А.Егоров 30-ы жылдардың бас кезінде
Александр Викторов Затаевичтің "Қазақ халқының 1000 өні" жинагындагы
"Гүлзейнеп", "Ардақ", "Махаббат", "Әншіге"- әндерін өйелдерге және аралас
хорга лайықтап өңдеді.
1933 жылы музыка театрдың жанындагы ән, хор айтатын
артистер тобы жеке оз алдына бөлініп шықты. Осы жылдардан бастап
хор жанры профессионалды түрде дами бастады.
Республикадагы хор әнерін дамытуда 1932 жылы Алматыда ашылган музыкалык
драма техникумы мен 1934 жылы Алматы, Орал қаласында ашылган музыкалык.
мектептер өздерінің елеулі үлестерін қосты. 1938 жылы Алматы қаласындагы
музыкалық училищенің жанынан хор бөлімі қүрылды.
1934 жылы Казақтың Республикалық радио хабар комитеті
жанынан қазақ хоры үйымдастырылды. Жаңадан қүрылган жас үжымга
композиторлар: Ф.Мацуцин, Борис Ерзакович, Латиф Хамиди,
Е.Брусиловскийлер көмектесіп, барлық репертуарларын дайындап беріп
отырды.
30-жылдардагы халық арасына кең тараган әндердің бірі ақын
Ә.Тәжібаевтың өлеңіне жазылган М.Ержановтың "Жасасын"атты әні. Осы
композитор Е.Г.Брусиловский хорга лайықтап өңдеді.
1936 жылы Москвада болган Казақ өнерінің бірінші он күндігі
кезінде "Жасасын" үлкен хормен орындалган.
1934 жылы Караганды қаласында радио комитетінің хор
коллективі де үлкен жеңістерге жетті.
1935 жылдан бастап Казақтың Жамбыл атындагы мемлекеттік
филормониясының жанындагы хор коллективі жүмыс істей бастады. Ол
коллективті композиторы Ф.Мацуцин, кейін Казақстанның халық
артісі, Күрмангазы атындагы Өнер институтының профессоры
Б.В.Лебедев басқарды.
1937 жылы осы хор коллективінің негізінде Қазақтың
мемлекеттік хоры қүрылды.
1939 жылдан бастап ол хор "Казақтың мемлекеттік хрр капелласы" деп
аталды.
1939-1941 жылдары түңгыш үйымдастырушысы Борис Васильевич Лебедев (1910-
1975) болды. Сол сияқты Бақытжан Байқадамов та көп жылдар бойы капеллада
дирижер, көркемдік жагын басқарушы болып қызмет атқарды. Казақтың үлттық
хорларының бәрі де халықтық әндер негізінде туып, дамыды. Қазақтың халық
ондерін өңдеп, коп дауысты хорга лайықтау тәжірибесі бірте-бірте жетіле
түсті.
Хор партитүрасы көп дауыстылықтың жаңа жолдарымен байи түсті. Кейбір
дауыстардың партитүраларының жекелене дамуымен қатар жаңа интонациялар,
жаңа оралымдар мен жаңа ырғақтар пайда болды. Қазақтың мемлекеттік хор
капелласы осы жылдар ішіндегі республикада қүрылган кәсіби хор
коллективтерінің жетекшісі болды.
50-жылдардың екінші жартысынан бастап қазақтың хор өнерінің музыкалық
тілі де, мазмүны да, орындау шеберлігі де тереңдеп байи түсті. Орындаушылық
шеберлігі жағынан зор табыстарга ие бола бастады, әсіресе хор капелласы
жүмысының жақсаруына Қазақстанның еңбек сіңірген артісі Галина Евгеньевна
Виноградова, кейін келе 1956 жылдан бастап Мәскеудің П.И.Чайковский
атындагы Мемлекеттік консерваториясының түлегі, республикага еңбек сіңірген
артісі, қазақтың түңгыш дирижер қызы Гүлжазира Ахметова араласа бастады.
Қазақтың мемлекеттік хор капелласын ұзақ жылдар бойы хор өнерінің
белгілі қайраткері, СССР халық артисі, СССР мемлекеттік сыйлыгының
лауреаты, Социалистік Еңбек Ері, профессор Александр Васильевич
Свешниковтың шөкірті, қазақ ССР-нің халық артисі Анатолий Васильевич
Молодов басқарды.
Казақ хор капелласы 1958 жылы Москвада өткен Қазақ әдебиеті мен
өнерінің он күндігіне қатынасты.
1967 жылы хор капелласына Республикага еңбегі сігрен коллектив деген
қүрметті атақ берілді.
Қазақ хор капелласы үлттық- кәсіби музыкамызды кеңінен халыққа
жеткізуші, тамаша насихаттаушы, кемеліне келген көркем кәсіби үжым.
Хордық мөнерлілігін арттыруда жаңа қүралдар іздестірген Бақытжан
Байқадамов (1917-1977) көптеген үнамды нәрселер тапты. Ол хордың тиімді
тәсілін, онда үлттық сипаттагы штрих пен нюанстарды батыл қолданды.
Капелланың орындауында композитордың "Су тасушы қыздың өні"; "Жариамайдай",
"Ақпай"- аспаптық пьеса, ол хорга лайықтап еркін әңделгеннен кейін,
капелланың даңқы шыгып, халықтың сүйіспеншілігіне боленді.
2. Б.Байқадамовтың шеберлігі
Б.Байқадамов республикадагы жетекші кәсіби үжымга, моселен, Қазақтың
мемлекеттік хор капелласына үзақ жылдар бойы басшылық етті. Сондықтан да
Қазақстан музыкалық мәдениеті республикада көп дауысты хор түрін дамытудагы
композитордың аса зор еңбегі алдында қарыздар екенін айту парыз.
Бүгін біз Б.Байқадамовты елімізде капелланың негізін салушы деп айтамыз,
ол шығармашылық ансамбль қүрды да, орындаушылық шеберлікті әбден шегіне
жеткізе алды десек, ешқандай артық емес. Композитор ең алдымен, қазақ халық
әндерін өңдеуден бастады, сөйтіп оны байытты. Енді хорга арналган
Б.Байқадамовтың шығармаларын айтайық: "Той бастар", "Жариамайдай", "Майра",
"Он алты қыз" (Сөзі Қ.Сатыбалдиндікі) жөне "Ахай Семей", "Жеңеше",
"Қүдаша", "Ілигай " (сөзі Х.Ергалиев пен Т. Оразалиевтікі) жөне т.б.
Қашанда жақүттай жарқыраган халық ондерін композитор көпдауысты хорга
лайықтап өңдегенде, оны хор капелласы орындаганда, шығарма жаңа түрге
айналып шыга келеді.
Б.Байқадамов кейінірек тіпті Қазақстан өнеріне беймәлім жаңа жанрды
үсынды, ол күйді хормен орындау еді. Композитор мүндай күйлер тобына
Қүрмангазының "Ақбай", "Шалқыма", "Келіншек", "Ақсақ киік", "Айжан қыз"
шығармаларын алады. Бәрімізге белгілі болган домбырада ойналатын күйлер
хормен орындауда кенеттен жаңа реңімен шықты. Мүнда композитор күйдің
негізгі мазмүны мен жылдамдыгын сақтап, шығарманың тақырыбына сай,
монументалдық пен драмалық үн шыгару мәселесіне айрықша көңіл бөлген.
Композитордың күйлерді өңдеудегі еңбегі, сөз жоқ, ақиқат жаңашылдыгы
еді, бүл багыт- хор үжымына кең мүмкіндіктер ашып берді. Б.Байқадамов
салган тың жол бүл күнде де өз дәстүрін жалгастырып келеді. Оны біз
Ғ.Жүбанованың "Көбік шашқан", Н.Ғизатовтың "Айжан қыз", М.Маңгытаевтың
"Ақсақ қүлан" тәрізді хорга арнап өңдеген куйлерінен көреміз. Бір қызыгы,
осы дуниелерді хор капелласы өз репертуарына алды да, сахналарда көпшілік
алдында орындап жүр. Композитор бүдан басқа хорга арналган төрт поэма
жазды: "Шопан тойы", "Қалыңдық арманы", "Айтыс", "Еңбек-әнүран" сөзі ақын
Ғ.Қайырбековтікі.
Б.Байқадамовтың өзге шығармалары бір төбе де, әсіресе, Қазақтың
мемлекеттік хор капелласына арнсшы жазылган шығармалары бір төбе. Қысқасы,
автордың мүндай шығармаларын классикалық қатарга қоямыз.
Хор капелласы Күддыс Қожамияровтың "Алатау" поэмасын жоғары ынта-
ықыласпен орындайды. Онда тақырыпты ашу мақсатында отандастарымыздың
бүрынгы және қазіргі өмір түрмысы терең философиялық ойлар арқылы ашып
көрсетілген. Мыңжасар Маңгытаев қазақтың хор багытында өнімді еңбек етуде,
оны біз қызгылықты поэмалар- "Жайлауда" жөне "Ақсақ қуланнан " байқаймыз.
Жалпы, Хор капелласы дуниежузінің 20 тілінде шығармалар
орындайды. Айта кету керек, капелла репертуарында орыстың және
шетел классиктерінің хор музыкасы бар. Оны әркез орындаган
М.Глинканың, П.Чайковскийдің, А.Римский-Корсаковтың, А.Бородиннің,
А.Рубинштейннің, С.Танеевтің, С.Рахманиновтың, Ж.Депренің, Орландо
Лассоның, Генри Перселлдің, Никколо Иомеллидің, И.Бахтың,
В.Моцарттың, Л.Бетховеннің, Р.Шуманның, Ф.Шуберттің
шыеармаларынан көреміз.
Бір ерекшелік, капелла кейбір шығармаларды симфониялық
оркестрмен қосылып орындайды. Олардың арасында Д.Шостаковичтің
"Біздің Отанымыз устінде кун жарқырайды" кантатасы,
Г.Свиридовтың "Есенинді еске алу" кантатасы, (Ю.Шапориннің
"Декабрьшілер" және В.Мураделидің "Октябрь"- операларынан узінді,
Е.Брусиловскийдің "Советтік Қазақстан", М.Төлебаевтың
"Отанымның даңқы арта берсін ", "Коммунизм оттары " кантаталары)
С.Мухамеджановтың "Ғасырлар уні"- ораториясы, Ғ.Жубанованың "Дала устіндегі
шугыла" ораториясы, Е.Рахмадиевтің "Салтанатты кантата", "Қамар
сулу"операсынан "Лирикалық поэма", А.Бычковтың "Литл-рок", О.Гелъфустың
"Бухенвальдтың соңгы куні" ораториялары және М.Сагатовтың "Ақын жыры",
Н.Меңдігалиевтің "Дала комиссары", т.б. шығармалар бар.
Капелла В.Моцарттың "Реквиемін", Л.Бетховеннің "9-симфониясы",
"Фантазиясын", С.Рахманиновтың "Орыстың уш өні", И.КФ.Шиллердің "Шаттық
үшін" (1824 ж.) одасын және басқа да авторлардың шығармаларын симфониялық
оркестрімен бірнеше рет орындады. Сонымен бірге хор ужымы А.Жубанов пен
Ғ.Жубанованың "Қүрмангазы" операсын бірінші болып көрерменге таныстырды.
Қазіргі таңда хор капелласының репертуарында 400-ден аса шығармалар, оның
ішінде 35 кантата мен ораториялар, 20 сюита мен поэмалар бар.
Хор капелласының шеберлігі- бүл ыждагатты жөне талапты жүмыстың
қорытындысы, онда бутіндей үжымның, сөз жоқ, оның көркемдік жетекшісі
Анатолий Васильевич Молодовтың еңбегі бар.
Б.Байқадамов атындагы Қазақтың Мемлекеттік Хор капелласы көптеген
қалалар мен алыс аймақтарда табысты өнер көрсетті. Мәскеу, Киев, Минскі,
Одесса, Севастополъ, Брест, Солтүстік Кавказ, Ялта, Симферополь, Алушта,
Қырымның оңтүстік жагалауы, Ресейдің орталық өңірі, одақтас республикалар
астаналары жөне еліміздің барлық облыс орталықтарында өнерсапарымен болган.
Бір гажабы, хор капелласы Мөскеудегі шығармашылық сапарында атақты
Мемлекеттік хормен, оның жетекшісі профессор А.В.Свешниковпен кездесу
өткізді. Осындай достық байланыс багалы ойлар мен түжырымдар алмасудың
көзіне айналды. Мемлекеттік хор капелласы Қазақ әдебиеті мен өнерінің
Мөскеудегі онкундігіне (1958 ж.), "Қазақстан түралы поэма"- сахналық
көрінісіне (1962 ж.), Қазақстанның Мөскеудегі кундеріне (1966 ж.) және
Армениядагы республика әдебиеті мен өнерінің онкундігіне (1969ж.)
Өзбекстандагы онкундікке (1971 ж.) және тагы басқа ірі-ірі өнер мерекесіне
қатысты. Сөйтіп, бір дауыста көп болып қосылып хор айтудан басталган
шашыраңқы өнер-копдауысты а-капелла түріндегі музыкалық мөдениетке алып
келді.
Қазір сол дәстүрді жалгастырып келе жатқан жастар ішінен шыққан айтулы
маман- мемлекеттік хор капелласының көркемдік жетекшісі және бас дирижері,
Қазақстан Республикасы әнеріне еңбегі сіңген қайраткері Бейімбет Демеуов
жемісті еңбек етіп келеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Қазақстандағы хор ұжымдарының қалыптасу кезеңдері.
2. Хор ұжымын құруға еңбек сіңірген қайраткерлер.
3. Б.Байқадамовтың шығармашылығы.
БАҚА. (Практикалық сабақта өтілетін ән)
Сабақта балалардың қоршаған орта түралы түсінігін кеңейте түсу және әндік
дағды-ларға мағлұмат беру мақсаттары қойылады.
Бақа әнінің сөзі халықтікі. Халық арасында балаларға арналған, танымдылық
мәндегі көптеген жанрлар түралы ойындар бар. Олар әнмен тақпақтай айтылады.
Мысалы, осы үйренетін әнді оқушылар екі топқа бөлініп, бір топ сұрақ қойып,
екінші топ бақа болып жауап беріп орындайды. Бұл әнде бақа деген жәндіктің
қандай болаты-ны сипатталып тұр. Әнді орындап көрсеткен соң, қойылатын
сұрақтар:
- Ән не жайында? (Бақа.)
- Бақа қайда мекендейді? (Суға, құрғақта.)
- Бақаның сипаты қандай? (Басы жалпақ, көзі тостақ, бұты талтақ.)
Әнніңәуені қарапайым, қысқа фразалардан тұрады. Бірден сезімен жатталады.
Әнді
біркелкі қоңыржай үнмен айтқызып жаттықтыру қажет. Әннің дыбыс сарынын
үзбей, дауыссыз дыбыстарды жұмсақтау орындауды, әсіресе бір нотаның бойында
дұрыс әндетуді үйрету керек. Тыныс тек кідіріс кезінде ғана алынады.
ІІ. ХОР СИПАТТАМАСЫ
№6-7. Практикалық сабақ
1. Хор түралы түсінік
2. Академиялық хорлар мен халық хорлары.
1. Хор түралы түсінік . Хор - һогоs — грек сөзі, ежелгі грек театрындагы
трагедия мен комедияларда өнер көрсететін орындаушылар тобы. Оның даму
эволюциясы салтанатты хор лирикасының пайда болуымен тыгыз байланысты.
Б.э.д. ІҮ гасырдың аягында хор театр спектаклъдеріне қатысқан жоқ, ол тек
халық мерекелерінде ғана бой көрсетіп отырды.
Біздің елімізде хормен өн айту өнері халықтың суйіп тыңдайтын немесе
орындайтын көпшілікті қамтитын енер жанрының бірі болып табылды. Хор өнері
халықтық өнер-өйткені оның негізгі мазмуны халықтың ой-арманын, өмірге
көзқарасын жалпы өмір тарихын суреттейді. Сонымен қатар хор өнері халцқ
арасында көркем —эстетикалық тәрбиені наһихаттауда үлкен роль атқарады,
жеке әншілерді біріктіріп -үлкен коллектив жасайды. Ал, хор және оны
басқару 1940 жылы алгаш Москва кднсерваториясында, орыс совет хор дирижеры,
композитор, профессор П.Г.Чесноковтың жургізуімен жекв пән болып
есептелінді. Бұл пөнде жалпы хор өнерінің шыгу тарихы, түрлері, хор
үнділігінің заңдылықтары, хормен жұмыс жасау әдістері түралы айтылады. Хор
әдебиеттерінде "Хор"- деген магынага әртүрлі тусініктеме беріледі. Орыс хор
дирижеры П.Г.Чесноков — "хор дегеніміз не?" — деген сураққа былай жауап
берді.
"Хор - үнділігінде қатаң сақталынатын ансамблі, таза үн қурылымы және
мәнерлі сазы бар әншілер тобын айтамыз".
Аі а 'сатеііа —деп "өзінің орындаушылық шеберлігімен, орындалган
шығарманың өте нөзік сезімін, мазмунын тыңдаушысын іштей баурап алатындай
етіп жеткізетін күші бар белгілі орындаушылар тобын айтамыз ".
Орыс композиторы, хор дирижеры, қогам қайраткері А.А.Егоровтың
айтуынша: - "Хор дегеніміз, әншілер тобының вокалды-хор шығармасын мәнерлеп
орындауы". Ал капелла — ол өзінше бір вокалды оркестрге тең, өзінің
вокальдық мол бояуымен музыкалық шығарманың идеялық көркемдік образын
тыңдаушыга суреттейді.
Орыс хор дирижері, қогам қайраткері, профессор Константин Константинович
Пигров 1876-1962: "Хор ~ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz