Имам ағзам хақ діннің бастаушысы. Әл Фиқһул Әкбар

1 Имам Ағзам хақ діннің бастаушысы...

2 Әл.Фиқһул.Әкбар . Имам Ағзам Әбу Ханифа кітабының қазақша мәтіні

Қазақтың қилы тарихына зер салсақ, сан түрлі діни ағымдардың өз сенімдерін санамызға тықпалауға тырысып, сайын даламызда салтанат құрғысы келгенін көреміз. Алайда, мысық тілеулі миссионерлер қанша жерден айла шарғы жасаса да, алты алаштың баласы өзінің табиғи болмысына жат сенімдерді әрдайым тәрк етіп келді. Тіпті, ислам дінін алғашқыда күшпен таратқысы келген діни топтар да қазақтың жүрегінен орын ала алмады. Сөйткен діңі нық, жаратылысынан жайдары, еркіндік сүйгіш киіз туырлықты көшпенді халық Аллаһ жар болып, Хақ діннің өзегіндей болған Ханафи мәзһабын таңдады. Біз халқымыздың айнымас хақ сеніміне айналған демократиялық қағидаттары басым Ханафи мәзһабының өзгешеліктерін дінтанушы Алау Әділбаевпен сыр-сұхбатымыз арқылы таратып көрмекпіз. Сонымен ата-бабамыз Ханафи мәзһабын неге таңдады?

– Алау ұстаз, әңгімеміздің бісмілласын имам Ағзам Әбу Ханифаның ислам тарихындағы орны мен мәртебесі қандай дәрежеде деген сауалдан бастасақ?
– Жастайынан ілімге құштар, ақыл-парасатты әрі зеректігімен ерекшеленген Әбу Ханифа кәлам ілімімен қатар фиқһ (мұсылман құқығы) саласын да терең меңгерді. Ол бір жағынан сунниттік бағыттағы ханафи фиқһ мәзһабының, ал екінші жағынан кейін Матуруди деп аталған ақида мектебінің де негізін қалады. Имам Шафиғи сынды әйгілі мәзһаб имамының өзі бір сөзінде: «Адамдар фиқһта Әбу Ханифаның балаларындай» десе, тағы бір сөзінде «Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде-кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға терең бойламағаны, фиқһ ілімін мүлде білмегені» деп оның білімде терең екендігін құрметпен жеткізген.

Жалпы, араб-мұсылман мәдениетінде кісіні лақап атпен атау құрмет, сыйды білдіреді. Атақты имамның ең танымал аты – Әбу Ханифа. Оның мағынасы «хақ жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі» дегенге саяды. Демек, Әбу Ханифа халыққа дұрыстығы мен туралығы жағынан танылғандықтан, қалың жұртшылық имамға «хақ дін, тура жолдың басшысы» деп атап, құрметтеген. Яғни, имам Ағзам мұсылмандық ойлау жүйесінің негізін салуға үлес қосқан дарабоз ғалымдардың бірі.

– Қазір мәзһаб деген сөзді жиі еститін болдық. Мәзһабтардың қалай қалыптасқаны жайлы мәлімет бере кетсеңіз?
Араб тілінен енген «мәзһаб» сөзінің тілдік мағынасы «жол», ал терминдік мағынасы «арнайы белгілі бір жүйеге негізделген діни бағыт, мектеп» дегенді білдіреді. Кезінде діни мәселелер Аллаһтан келген уаһи арқылы, әрі Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) пәтуалары арқылы шешілетін. Ал, әділетті төрт халифа кезеңінде туындаған мәселелер белгілі бір ғана ғалымның көзқарасына сүйеніп емес, сахабалар кеңесінде шешілетін. Сондықтан, бұл кезеңдерде мәзһаб болған емес. Бертін келе түрлі ұлт, дін өкілдерінің ислам дінін қабылдауы, сол кезде орын алған тарихи оқиғалардың нәтижесінде мұсылмандар арасында исламның бірлігі мен ауызбіршілігіне қауіп төндірген «харижиттер», «шиға», «мұғтазилә», «жәбрия», «мүржия» секілді түрлі ағымдар мен саяси топтардың пайда болуы исламға жанашыр ғалымдардың мойнына үлкен жүк артты. Табиғиндар (сахабалардан кейінгі буын) кезеңінде қоғамның шарттары мен заман талабына байланысты туындаған көзқарас айырмашылықтары көбейе түсті. Табиғиндардың соңы мен мужтаһид имамдардың кезеңінде ижтиһад жасау әдістеріне қатысты да түрлі көзқарастар туындады. Міне, осындай қайшылықты күрделі ортада қатардағы қарапайым бір адамның фиқһтық пікірталастарға қатысуы, тіпті фиқһтың дамуын жақыннан білуі мүмкін емес еді. Сондықтан жұртшылықтың сеніміне бөленген бір фақиһтың (фиқһ саласының хас маманы) көзқарасын ұстану қажеттілігі туындады. Сонымен қатар мемлекеттік жүйе мен қауіпсіздікті де қамтамасыз етіп, азаматтардың бәріне теңдей қарап, қоғамда әділеттілікті орнатып, мемлекеттің баяндылығын қамтамасыз ету үшін де бір үлкен ғалымның жолын, мәзһабын ұстану қажеттілігі туындады.

Ол кездерде де әлі нақты мәзһабтар қалыптаса қоймаған-ды. Мужтаһид имамдардың өзі «Мен мәзһаб құрамын, менің жолыма түсіңдер, ең дұрысы менің жолым» демеген, қайта Әбу Ханифаның айтқанындай: «Бұл біздің ең дұрыс деп тапқанымыз, бізден де дұрыс пікірлер шығып жатса, оларға да жол ашық» деп қараған. Бұл, әрине, мәзһаб имамдары өз жолдарына сенбеді, көзқарастары айқын болмады дегенді білдірмейді. Бұл – мужтаһид ғалымдардың бір-біріне сыйластықпен қарап, келіспеген пікірлерін дәлелдеріне сүйене отырып айтып отырғандығының белгісі. Тіпті, шәкірттерінің Әбу Ханифамен келіспеген тұстары да болған. Бұл сол кездегі ой еркіндігі мен өзара түсіністік, қазіргі тілмен айтсақ «толеранттылық» үстемдік еткен кезең еді.