Ханафи мазхабтың ұлттық құндылықтарымызбен үйлесуі

Фиқхи мазхабтардың бір-бірінен айырмашылығына пайдалану әдістері не хадистердің түрлі риуаяттармен келгендігі негізгі себептер болуымен қатар, мазхабтың қалыптасу мекендегі әлеуметтік ортаның әсері де белгілі мағынада әсері болған. Мазхабтардың айырмашылығы жайында көптеген зеріттеулер жүргізілу барысында, оның қалыптасуында әлеуметтік негіздердің әсері және орны назардан шет қалып отырды.
Адамдар түрлі аймақтарда өмір сүруде. Олардың климат-жағдайлары, өмір-салты, әдет-ғұрпы және құндылықтары да әр түрлі. Кез-келген заман мен мекенге сай, сандай-ақ адамдардың барша талаптарына жауап бере алатын ислам шариғаты, олардың өмір сүру салтына сәйкес үкімдерді келтіруі өте маңызды. Дәл осы мәселе осы мазхабтар тарапынан жүзеге асырылады. Дәуіріміздің ұлы ислам ғұламаларынан болған Рамазан Бұтый осыған орай: «мазхабсыздық – исламдағы ең қауіпті бидғат. Ол дінсіздікке алып баратын көпір»,- деп айтып кетті.
Мазхабтардың пайда болуы мен қалыптасуында әлеуметтік, экономикалық және саяси өзгерістердің үлкен әсері болғаныдай, фиқһтың кемелденуінде, сондай-ақ өмірде қолдану процесінде де бұл әсер ету өз жалғасын тапты. Әсіресе Аббасилер кезеңінде мемлекет құрылымының жаңадан қалыптастырылуы және ретке келтірілуі «ресми мазхаб»-тың шығуына мұқтаждық туғызған. Алайда ғалымдардың арасындағы ихтилафтар(қарама-қайшылықтар) себебінен, бір мазхабты заңдастыруға келісім болмаған соң, имам Әбу Юсуфтың (рх) бас қазы лауазымына келуімен, аз да болса, құқықтық істерде жалғыз құрылым орнатылды.
Сол ғасырдың атақты сарай қызметкері болған Ибн Муқаффағ «Рисалатус-Сахаба» деп аталатын проектісінде мазхабтарды біріктіру және барлық ислам әлемі үшін бірдей заңдар енгізілуі қажет деген маңызды түрде алға тартқан болатын. Бұл істі жүргізу мен барлық үмметті бір мазхабқа біріктіру Имам Мәлікке бірнеше рет ұсынылса да, ол кісі мұны қабылдамады. Ибн Муқаффағ бір қалада харам деп саналатын нәрсені екінші қалада халал саналуын, бір жерде намазды бұзатын амал ретінде көрген істі басқа жерде зиянсыз деп танылғанын және тағы сол сияқты қайшылықтарды үлкен келіспеушіліктерге алып келетінін айтты. Имам Мәлік болса, Шам жерінде Әл-Аузағидың барлығын, басқа қалалардың да өз ғалымдары барлығын, әсіресе Ирак халқы Имам Мәликидің сөздеріне құлақ асатынын ескеріп, адамдарды бір кітап пен бір пәтуа үстіне біріктіру пікіріне қарсылық көрсеткен. Мұның себебі, сол уақыттың өзінде Хиджаз, Шам және Иракта бөлек фиқһ мектептері пайда болуы мен олардың қалыптасып үлгергені болатын.
Фақиһтар өз пәтуаларында сол аймақтардың әдет-ғұрыптар мен салтын да назардан тыс қалдырмаған. Бұған мыналарды мысал етуіміз мүмкін: Имам Шафиғи Бағдаттан Мысырға көшіп келген соң, кейбір мәселелрдегі көзқарасын өзгерткен; Имам Әбу Юсуф көлеммен өлшеніп сатылатын нәрсені (мысалы бидай, арпа) ғұрып өзгергендіктен пәтуасын өзгертіп, «маузун» яғни ауырлықпен өлшеп сатылатын нәрсе деп санай бастады.
Ғұламалардың фиқһи мәселелердегі қайшылықтарға бағалауда екі жол ұсталған: бірі «мусаууиба» (مصوبة), ал екіншісі «мухаттыйа» (مخطئة). Бірінші жолда әһлі сүннет ғұламаларының барлығының сөздері дұрыс хақ дейіледі. Олардың тек келтірген дәлелдері қуатына қарай бірі басқалардан күштірек деп бағаланады. Ал екінші жол бойынша мұжтахидтерден бірінің сөзі дұрыс, басқалары болса қате деп саналады. Олардың ұстанымдары «ақиқат бірнешеу боламайды, керісінше ақиқат беру ғана» деген логикаға негізделген.
Бірінші жолды ұстанатындар нақли дәлелдерден тыс мынадай шешімдерді келтіреді: үкімдер адамдардың рухани, тәндік және материалдық жағдайларға қарай түрлі болуы мүмкін. Мысалы, бір кесе суды ішудің емдік тұрғыдан үкімі сұралса, адамның саулық жағдайына қарап жауап беріледі. Шөлдеп өлім аузында қалған адам үшін сол суды ішу парыз деп есептелінсе, жәй шөлдеген кісі үшін бұл суды ішу емдік жағынан сүннет дәрежесінде. Біраз мазасы қашқан адам су ішсе дерті асқынатын не жазылуын баяулататын болса, оған су ішу макруһ. Егер адам ауыр жағдайда жатып, су ішу оны өлім жағдайына түсіру ықтималы болса, ондайда ол кісіге су ішу харам болады. Міне осындай ескерулер бойынша, ешкім су ішудің үкімі барлығы үшін бірдей болады деп айта алмас. Бұл сараптаманы неке мәселесінде де жүргізуге болады. Адамның қаржылық, саулықтық және ахлақтық жағдайына байланысты, оған некенің үкімі түрлі болуы әбден мүмкін.
Осындай сараптамаларға қарай, мазхабтар нақли дәлелдерге сүйеніп, белгілі бір үкім шығаруда қоғамның және сол аймақтағы адамдардың өмір салты мен материалдық-рухани ауасын ескергендіктерін айқындайды. Мазхабтарды өзара қияси сараптамаға салсақ, олардың қандай қоғам жұртшылығына сай келуі көрінеді. Әйгілі мутасаууиф фақиһ ғалым Абдулуаххаб Шағрани «Мизан» атты кітабында Ханафи және Шафиғи мазхабтарын бір-бірімен салыстырып, мынадай қорытындыға келді: Ханафи мазхабы көбірек қалалық жерде өмір сүретін және мәдениеттілігі жоғарырақ болған қоғамға сәйкес. Ал Шафиғи мазхабы қалалыққа қарағанда, бәдәуилікке жақынырақ, ауылдық жағдайға сай келеді екен.