Банктік қызмет етуде аудиттің мәні
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1 Бөлім ҚР банктік жүйенің даму тарихы мен банктік қызметті ұйымдастырудың негізгі банктердің типтері. 4
1.1. Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы. 4
1.2. Банктік қызметті ұйымдастырудың негізгі банктердің типтері. 12
2 Бөлім Банктік қызмет етуде аудитін пайда болуы, мәні, мазмұны және даму тенденциясы. 14
2.1. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы 14
2.2. Аудиттің мәні, кажеттілігі және зерделеу аспектілері 19
2.3. Аудиттің алатын орыны және мән.мағынасы мен түрлері 24
2.3.1. Кәсіптік этика және аудиторға қойылатын талаптар, оның құқығы мен жауапкершілігі 31
3 Бөлім Банктегі қаржылық аудит технологиясы. 52
3.1. Бизнесті және кұрылтайшылық қаражаттарды зерделеу 52
3.2. Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті 55
3.3. Қаржылық есептеме аудитінің процесі 58
3.4. Шаруашылык операциялар циклдері аудитінін ерекшеліктері 64
Қортынды 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі 85
Қосымша 86
Кіріспе 3
1 Бөлім ҚР банктік жүйенің даму тарихы мен банктік қызметті ұйымдастырудың негізгі банктердің типтері. 4
1.1. Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы. 4
1.2. Банктік қызметті ұйымдастырудың негізгі банктердің типтері. 12
2 Бөлім Банктік қызмет етуде аудитін пайда болуы, мәні, мазмұны және даму тенденциясы. 14
2.1. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы 14
2.2. Аудиттің мәні, кажеттілігі және зерделеу аспектілері 19
2.3. Аудиттің алатын орыны және мән.мағынасы мен түрлері 24
2.3.1. Кәсіптік этика және аудиторға қойылатын талаптар, оның құқығы мен жауапкершілігі 31
3 Бөлім Банктегі қаржылық аудит технологиясы. 52
3.1. Бизнесті және кұрылтайшылық қаражаттарды зерделеу 52
3.2. Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті 55
3.3. Қаржылық есептеме аудитінің процесі 58
3.4. Шаруашылык операциялар циклдері аудитінін ерекшеліктері 64
Қортынды 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі 85
Қосымша 86
Кіріспе.
Қазақстан Республикасында Банктік аудит жанағана дамып бет алып келе жатқан кезең деп айтуға болады. Үйткені көптеген сұрақтардын шешілмеуі мен банктік аудит жайлы баланстік зандылық аумақтың жоқ болуының салдарынан ҚР банктік аудитің толық дамуына жол бермейді. Қазақстан республикасының Үкіметі банктік аудиті қолдау жайлы біршама сұрақтарды шешкелі отыр. Еліміздің банктік жүйенің дамуы банктік аудитсіз дамуы мүмкін емес.
Ең басты тапшылық болып банктік аудите жоғарғы санаты қызметкерлердің жоқшылығы және аудиторлық компаниялардың жоқшылығы. Егер барлық коммерциялық банктер өздерінің қаражатына өз қызметерлерің шет елдерде оқытып санатарын жоғарлатып және білімдерің жетілдірсе онда әр түрлі кіші мектептерге қарағанда банктік аудит өте тез қарқанымен алға баспақ болады.
Банктік аудитің ағымды сұрақтарын шешу үшін әр түрлі семинар мен конференциялар құрылуы қажет. Осындай шаралар арқылы болып жатқан өзгерістерді толық бейімдеуге қол жеткіздіреді.
Өзімнің дипломдық жұмысымда Қазақстан Республикасының банктік жүйенің даму тарихы туралы мен және аудитін пайда болуы, мәні мен банктік қызметегі орны туралы, мазмұны және даму тенденциясы мен банктегі қаржылық аудит технологиясы туралы қарастырдым.
Қазақстан Республикасында Банктік аудит жанағана дамып бет алып келе жатқан кезең деп айтуға болады. Үйткені көптеген сұрақтардын шешілмеуі мен банктік аудит жайлы баланстік зандылық аумақтың жоқ болуының салдарынан ҚР банктік аудитің толық дамуына жол бермейді. Қазақстан республикасының Үкіметі банктік аудиті қолдау жайлы біршама сұрақтарды шешкелі отыр. Еліміздің банктік жүйенің дамуы банктік аудитсіз дамуы мүмкін емес.
Ең басты тапшылық болып банктік аудите жоғарғы санаты қызметкерлердің жоқшылығы және аудиторлық компаниялардың жоқшылығы. Егер барлық коммерциялық банктер өздерінің қаражатына өз қызметерлерің шет елдерде оқытып санатарын жоғарлатып және білімдерің жетілдірсе онда әр түрлі кіші мектептерге қарағанда банктік аудит өте тез қарқанымен алға баспақ болады.
Банктік аудитің ағымды сұрақтарын шешу үшін әр түрлі семинар мен конференциялар құрылуы қажет. Осындай шаралар арқылы болып жатқан өзгерістерді толық бейімдеуге қол жеткіздіреді.
Өзімнің дипломдық жұмысымда Қазақстан Республикасының банктік жүйенің даму тарихы туралы мен және аудитін пайда болуы, мәні мен банктік қызметегі орны туралы, мазмұны және даму тенденциясы мен банктегі қаржылық аудит технологиясы туралы қарастырдым.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Азаматық кодекс 1995 жыл – құқықтық нормативтік актілер жинағы А.: EconoMix Data, 2000.
2. Аудит негіздері Абленов А.Б. Алматы 2005 жыл.
3. Халық банкінің 1 мамыр 1995 жылғы.
4. Ақша, несиелер, банктер Сейтксымов С.Г. Алматы 1999жыл.
5. Балабонов И.Т. Финансовый менеджмент,- М.: Ф и С. 1994г.
6. Брук Н. Банковское дело и финансирование инвестиций. -Институт экономического развития Всемирного Банка, 1994.
7. Ведомости. // Коммерсант-Daily 14.05.97 (№68) стр. 11.
8. Колесников В.И. , Кроливецкая Л.П Банковское дело М.: "Финансы и статистика" 1999 г.
9. Лаврушин О.И. Банковское дело.- М.: Ф.и С., 1999.
10. Сейткасымов С. Г. «Деньги, кредит, банки», 1999 г. Алматы
11. Уго Финци. Всемирный Банк и анализ проектов. ИЭР ВБ, 1994.
12. «Қазақстан банктері» журнал, 2000 ж., №3, 10-18 бет.
13. «Қазақстан банктері» журнал, 2000 ж., №3, 13-17 бет.
14. www. nationalbank.kz
1. Қазақстан Республикасының Азаматық кодекс 1995 жыл – құқықтық нормативтік актілер жинағы А.: EconoMix Data, 2000.
2. Аудит негіздері Абленов А.Б. Алматы 2005 жыл.
3. Халық банкінің 1 мамыр 1995 жылғы.
4. Ақша, несиелер, банктер Сейтксымов С.Г. Алматы 1999жыл.
5. Балабонов И.Т. Финансовый менеджмент,- М.: Ф и С. 1994г.
6. Брук Н. Банковское дело и финансирование инвестиций. -Институт экономического развития Всемирного Банка, 1994.
7. Ведомости. // Коммерсант-Daily 14.05.97 (№68) стр. 11.
8. Колесников В.И. , Кроливецкая Л.П Банковское дело М.: "Финансы и статистика" 1999 г.
9. Лаврушин О.И. Банковское дело.- М.: Ф.и С., 1999.
10. Сейткасымов С. Г. «Деньги, кредит, банки», 1999 г. Алматы
11. Уго Финци. Всемирный Банк и анализ проектов. ИЭР ВБ, 1994.
12. «Қазақстан банктері» журнал, 2000 ж., №3, 10-18 бет.
13. «Қазақстан банктері» журнал, 2000 ж., №3, 13-17 бет.
14. www. nationalbank.kz
Кіріспе.
Қазақстан Республикасында Банктік аудит жанағана дамып бет алып келе
жатқан кезең деп айтуға болады. Үйткені көптеген сұрақтардын шешілмеуі мен
банктік аудит жайлы баланстік зандылық аумақтың жоқ болуының салдарынан ҚР
банктік аудитің толық дамуына жол бермейді. Қазақстан республикасының
Үкіметі банктік аудиті қолдау жайлы біршама сұрақтарды шешкелі отыр.
Еліміздің банктік жүйенің дамуы банктік аудитсіз дамуы мүмкін емес.
Ең басты тапшылық болып банктік аудите жоғарғы санаты қызметкерлердің
жоқшылығы және аудиторлық компаниялардың жоқшылығы. Егер барлық
коммерциялық банктер өздерінің қаражатына өз қызметерлерің шет елдерде
оқытып санатарын жоғарлатып және білімдерің жетілдірсе онда әр түрлі кіші
мектептерге қарағанда банктік аудит өте тез қарқанымен алға баспақ болады.
Банктік аудитің ағымды сұрақтарын шешу үшін әр түрлі семинар мен
конференциялар құрылуы қажет. Осындай шаралар арқылы болып жатқан
өзгерістерді толық бейімдеуге қол жеткіздіреді.
Өзімнің дипломдық жұмысымда Қазақстан Республикасының банктік жүйенің
даму тарихы туралы мен және аудитін пайда болуы, мәні мен банктік қызметегі
орны туралы, мазмұны және даму тенденциясы мен банктегі қаржылық аудит
технологиясы туралы қарастырдым.
1 Бөлім. ҚР банктік жүйенің даму тарихы мен банктік қызметті ұйымдастырудың
негізгі банктердің типтері.
1.1. Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағыида КСРО-ның орталыктандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекелелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығарудың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерцйялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операциялардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді
ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да
несиелендірді. 1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен
мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз
капитал нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 ж. шоғырланудын жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалык несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекетгік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мең; ипотекалықенесиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
кұрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрыдды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 ж. ауыл шаруащылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір карсанынды КСРО-да 16
185 серіктестіктер құрылған еді, бұллардың ішінде 2426 - несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 - ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік
акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық
банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына карай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы кдеметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всеком-банк,
Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жж. құрылған басқа да банктерге
көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жж. жүргізілген несиелік реформанын нәтиежесінде
жаңа қағидаларда салалык банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі - өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк)
болып қайта құрылды. Ол 1959 ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін каржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде жоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) кұрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатгы. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-кұрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк - шаруашылықтан осы салаларындағы кәсіпорындар
мен бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға - КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметгтік саямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына - КСРО Тұрғын үй-
әлеуметгік банкі; халыққа кызметті - КСРО Жинақ банкі көрсетгі. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
облыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның.мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды.
Олардың ауданньың яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне
тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды.
Көрсетілген банктердің салаларға жатуы, олардын клиенттерінің
әмбебаптағымен қарсы келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды
құрумен байланысты бір-қатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай
кұйылуымен күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу
үшін КСРО Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық
есеп айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылғандар ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, кебіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеггік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтарақ және көп бөлімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократгық
аппаратгақ жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің ролі
әлде қайда әлсіреп кетгі, ол маман-дандырылған банктердің жұмысына. ықпал
ете алмады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополиясын
жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі - Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің кызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме болды.
КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы қалада,
өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына инвестициялык қызмет
көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы
сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және валютамен жасалатын
операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда катаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы
қалыптасқан каржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде
жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен керіксіз
КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына
несиелік жүйені тугелдей басып алды және бәсекелестіктің элементтерін,
жарыс пен тәуекелдікті толығы-мен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, "Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы" Зан қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР ¥лттық банкне айналады.
Республикалық өнер кәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран
банкіне, Агроөнеркәсіпбанк
Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық Агробанке, Республикалық
Жинақ банкі – ҚР акционерлік- коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993ж. бұл
банктер акционерлік банктер болып қайта өзгерілді, ал Жинақ банкі Қазақстан
Республикасы Халықтық банк деген атқа ие болды.
1989ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Инетеринвестбанк КРАМДС банк
сияқты және т.б. коммерциялық бантер құрылды.
1.2. Банктік қызметті ұйымдастырудың негізгі банктердің типтері.
Банктік зандарда, банктердің жарғылық қоры қандай көздерден
құрылғанына байланысты оларды: мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік,
аралас және шетелдік банктер деп жіктейді.
Банктерді ұйымдастырудың акционерлік формасының ерекшеліктері мен
артықшылықтары неде? Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар
туралы заңға сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам- бұл құрылтайшылардың
(акционерлік қоғамының қатысушыларын құрылтайшылар дейді) меншік құқығын,
Ұлттық банк берген лицензия негізінде шығарылатын акциялармен
куәландырылатын занды тұлға. Акционерлердің банк меншігіндегі үлесі мен
табысы сатып алынған акциялардың санымен тікелей байланысты. Акционерлердің
жауапкершілігі тек сатып алынған акция сомасымен ғана шектелген. Егер банк
банкротқа ұшыраса немесе өз қызметтің тоқтатса, барлық кінә жеке
акционерлерге емес, банкке қойылады.
Банкті басқаруда акционердің жауапкершілігі тек басқарманы сайлау мен
жылдық жиналыстарда банк саясатына қатысты сұрақтар бойынша дауыс берумен
шектеледі.
Банкті ұйымдастырудың акционерлік емес формасы (үлестік жарна
формасы) қатысушылардың меншік құқын куәландыратын қандайда бір формаолды
куәлікті қажет етпейді.
Үлес қосушы банк қызметтімен байланысты бар тәуекелді өз мойнына
алады да, оның барлық міндеттері бойынша жауап береді. Банкрот болған
жағдайда кінә банкке және де өзінің бар мүлкімен жауап беретін әрбір
үлескерге де қойылады.
Екіншіден, акционер өз акцияларын басқа тұлғаға бере алады. Бұл жерде
банктің қызмет етуі жекелеген акционерлердің қоғамнан шығуына,
біліксіздігіне банкротықа ұшырауына байланыссыз. Ал үлестік жарна
формасында қатысушы өз үлесін, басқа қатысушылардың келісімінсіз бере
алмайды.
Үшіншіден, акционерлік банкте оны басқару бойынша қызметтер нақты
үлестірілген. Акционерлер басқарманы таңдайды, соңғысы – төрағаны, ал ол
басқару аппаратын, басқару аппараты өз кезеніңде мамандар мен
қызметкерлердің міндеттерін анықтайды.
Жеке банкте қатысушылар өздері тікелей банкті басқаруға қатысады да
әкімшілік қызметкелері болады және басқарудың тиімділігі олардың жеке
бастарының жұмыс сапасына байланысты.
Банкті ұйымдастырудың акционерлік формасының кемшіліктеріне мыналар
жатады: акционерлік банкті құру қиындығы (жергілікті билік органдарынан
рұқсат алуды талап етеді), өзгермелі жағдайларға бейімделу мен икемділік
дәрежесінің төмен болуы.
Осы жоғарыда аталған кемшіліктерге қарамастан банкті ұйымдастырудың
акционерлік формасы нарық жағдайда тиімді, қолайлы болып келеді және
нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде банктеракционерлік компания
немесе корпорация нысанында ұйымдастырылуы да кездей-соқтық емес.
2 Бөлім. Банктік қызмет етуде аудитін пайда болуы, мәні, мазмұны және даму
тенденциясы.
2.1. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әлаукатының артуы
Жолдауында XX ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасыида орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық
саяси және экономикалык реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның құлауы және
қазақстандық экономиканын әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бэсекеге қабілеттілігін кұрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бүл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылык жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптаскан жағдайды ескеру арқылы үзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинак
акша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалык өсу
анықталды. Экономикалык өсу каржы тұрактылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды сшіаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылык жүргізудің макродан микродеңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазакстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтык экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалык жетістіктерді
жылдам енгізетінін, адамның кажеттіліктерін жан-жақты қанағат-тандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтык катынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің щаруашылық
қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастыру
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалык әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші –
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. , Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарыктық
инфракұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы
шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
кажеттіліктерін канағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім кабылдаушы, шаруашылық жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлык экономика
бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп жэне каржылык есеп берушілер туралы заңда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
қәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлык заңды тұлғаларды, сондай-ақ ел
аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді.
Ұлттык экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылык
кызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылыгын
баскару жүйесің қайта кұрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстурлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
канағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.
Әміршіл-әкімшілік жуйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтык ресурстардың сақталуын тексеру
бойынша тиісті ревизиялық кызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық
экономика жағдайында шаруашылык жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша
шындыққа жанасымды ақпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек
белгіленген параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру гана емес, сонымен қатар
шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметтерін жақсарту бойынша
ғылыми негізделген ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және
басқадай да жоғары кәсіби денгейде тиісті аудиторлық кызмет
керсетуді талап етеді.
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі танда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялык негізін және мәнін ашу
керек.
Нарықтык экономикаға етпелі кезеңде шаруашылык жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды кұралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарыктық катынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
каржылық бакылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.
Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі кайта өзгерту, енгізу
және тэуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына
принциптер жаткызылды:
1. Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бакылау объектілерін дәл
оқшаулау;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, коғамдық, аудиторлық (тәуелсіз),
ведомствалық (фирмалык) және іштей (ішкі шаруашылыктық) деп бөлу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен
шығысын дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс
әлеуетін пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және
бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, коғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлык ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын
анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалык бухгалтерлер ассоциациясының зертгеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны
иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүлделерінің қабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына экеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес акпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалык салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттын шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін
фирманың пайдаланушыларында жок арнайы білім болуы кажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін
уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті акпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін араластырмай
жеткізу.
2.2. Аудиттің мәні, кажеттілігі және зерделеу аспектілері.
Америкалык бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит
- бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердін
бағалауын. оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүлделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай каржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген кажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта тусуі;
3) Экономикалық тұрактылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
камтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың кызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік
жазбаларына әдетте колдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) Пайдаланушылар кәбылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды
болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын акпараттың толық болуы мен
анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылык жүргізуші субъек-тілердің
кызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялык мазмұны жағынан бір-
біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бакылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол
экономикалык бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше
толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұгымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталгандардың және есептік, бакылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты - кемшіліктерді құрту және
жамандылты жою, ал аудиттің максаты - кемшіліктерді кеміту және кастықты
шектеу.
Әкімшіліктік кұқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз калауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен тандайды жэне олардың арасындагы қарым-катынас деңгейлес
байланыска жол ашатын азаматтық куқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау тусініктеріне карағанда, аудит ұғымының аясы
кең, өйткені бүл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыкка жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылык қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін камтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және каржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жургізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыкка жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймактың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
алу бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқамалар 310 Бизнесті
білу атты аудиттің халықаралык стандартында ашып көрсетілген (15). Алайда
бүл стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда колданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру
шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметін қаржылык-кредиттік,
материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың
тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен баска
мемлекеттік, каржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтык жэне басқа да
органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі
салықтык жеңілдіктер беру, кредит жэне баға саясатын жақсарту, өндірісті,
отандық өнімдердің, жұмыс, кызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті
басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық жағдай тудыратын
мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да елеулі көмек көрсете
атамайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды
жаксартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарыктық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру кажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
түрақтылығына қол жеткізбейінше, инфляция деңгейін төмендетпейінше,
өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылыкты пайдалануды жақсартпайынша,
шаруашылық жургізуші субъектілердің жабдықтаушылык, өткізушілік және
қаржылық кызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
Нарықтык экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп кырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп корсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның бакылаушы-
талдамалы кызметінің басқа да шектес ғылымдары және турлерімен өзара
байланысын анықтау; аудиттің нүхкаларын, түрлерін және типтерін ғылыми
жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
принциптері мен компоненттерін, тұжырымдамасын әзірлеу;
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау, бизнес
жағдайынын талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін
таңдау, экономикалык әлеуетті (потенциалды) пайдалану тиімділігіне әсер
ететін факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін жақсарту бойынша әзірлеу;
3) Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпаратық базалардың мағынасын
ашу; аудиторлық бақылаушы-талдамалы кызметтердің технологиясы мен нақты
рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
- бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға кол жеткізу;
- шаруашылық кызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің озық
әдістерін анықтау;
— қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін
колданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
- бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;
- бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен
технологиясын, ұйымдык қүрылымын жетілдіру;
- бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші
субъектілер қызметін басқару жүйесін оңтайландыру.
Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу үлттык экономиканың нақты секторындағы
шаруашылык жүргізуші субъектілердің жабдыктаушылық, өндірістік, қаржылық
және өткізушілік кызметтерінде болатын оқиғалар мен процестердің
ерекшеліктерін ескеру аркылы оның ұйымдастырылуын жетілдіру бойынша,
ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне
кызмет етеді.
2.3. Аудиттің алатын орыны және мән-мағынасы мен түрлері
Біздің түсінігміздегі аудиторлық қызмет дегеніміз, ол бақылаудын, өз
алдына-ерекше ұйымдық-құқықтық түрі. Бұл ереженің мән-мағнасын ашуға
кіріспес бұрын нарықтық экономика қалыптасқан барлық дамыған мемлекеттерде
қазіргі кезде қаржылық бақылау органдарын ұйымдастырудың әдетте мынадай
үлгілері пайдаланылатындығын есте ұстаған жөн.
-Парламентке немесе Президентке бағынатын мемле-
кеттік бюджеттің жұмсалуына жалпы бақылау жасап оты-
ратын мемлекеттік қаржы бақылауының жоғарғы органы
(есеп палатасы немесе бас аудитордын аппараты);
-Үкіметке немесе мемлекеттің қаржы министіріне бағы-
натын, мемлекеттік бюджеттің табыс бөлімінің орындалуына
бақылау жасап отыратын салық ведомствосы;
Бір жағынан мемлекеттік қаржы бақылауының жоғар-
ғы органына, екінші жағынан министрге бағынатын, бюджет
есебінен каржыландырылатын министрліктер мен ведомство-
лардағы бюджет қаражатының дұрыс жұмсалуын нақты
қадағалап отыратын бақылау-тексеру бөлімдері;
-Мемлекеттік емес экономика секторының шаруашы-
лық жүргізуші субъектілеріндегі қаражат есебінің дұрыстығын, атқарылған
шаруашылық операцияларының және бух-
галтерлік есеп, салык, заңы мен қаржы саласында консуль-
тациялық қызмет көрсетудің қажеттілігін төлемді — шарт
жасасу негізінде тексеретін тәуелсіз аудиторлық бақылау.
Жоғары мамандығы бар аудиторлар жүргізетін тәуелсіз аудиторлық
тексеру, дамыған елдердегі сыртқы экономикалық, бақылаудың жетекші түрі
болып табылады. Әр түрлі елдердің аудит ұйымдастыру саласындағы заңдарын
Қазақстан Республикасы заңдарымен салыстыратын болсақ, белгілі бір
ұқсастықты байқауға болады. Ол компаниямың қаржылық жылдык есебіне аудиттың
міндеттілігі туралы ережеден, аудиторлық қызметпен айналысқысы келетіндерге
белгілі түрде кәсіптік талаптар қоюдан, аудиторларды тек өз елінің
азаматтарынан тағайындаудан көрінеді. Осыған байланысты бақылаудың бұл түрі
кең тарағаны сонша, халықаралық аудиторлық фирмалар құрылуға дейін барды.
Аудиторлық фирмалардың саны қай мемлекетте болса да жетерлік.
Дипломды бухгалтерлердің коғамдық фирмаларының халықаралық ассоциациясы
қазір әлемнің 150 елінде жұмыс істейтін төрт мыңнан астам аудиторлық
фирмаларды біріктіреді. БҰҰ ұйымы жанынан мемлекеттік жоғарғы қаржы бақылау
органдарының Халыкаралық ұйымы құрылды. Ол әлемдік экономиканы
интернационалдандыруға, бизнес пен сауданы кеңейте түсуге, көп ұлтты
корпорациялық операцияларды дамытуға, тиімді қаражат бақылауына ұмтылуға,
мемлекеттік бакылауды күшейтуге және шетел инвестициясын реттеуге
байланысты құрылған болатын.
Көптеген фирмаларда, компанияларда, банктерде айналым шығынына,
табысқа, рентабельділік деңгейіне өз тарапынан бақылау жасап отыру үшін,
үнемдеудің оңтайлы тәртібін сақтау мен сатып алушыға сапалы қызмет көрсету
үшін, сыртқы аудиттен баска ішкі аудит те құрылуда.
Ішкі аудиттің негізгі міндеті фирманың қаржы-шаруашылық саласын
реттейтін заңның сақталуын қадағалау, бухгалтерлік есеп жүргізу, есеп беру,
мемлекеттік органдар мен жекеменшік істерін қаржы жағдайы туралы ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғары мамандықты аудитке арқа сүйеудің үлкен мәні бар, өйткені олар
зерттейтін мәселенің егжей-тегжейін қазбалап жатпастан, оларды неғүрлым
әділ әрі күмәнсіз шешіп бере алады. Оған қоса, шакырылған аудиторлар
көбінесе батыл да пайдалы идеялар ұсынады, ол өз мамандарының қолынан келе
бермейді. Аудиторлар тәуелсіз бола тұрғанмен, олардың фирмалары өз қызметін
жүзеге асыру үшін мемле-кеттік органдардан арнайы заңды өкілеттік
(лицензиялар) алулары керек. Өз қызметінде аудиторлар еліміздің заңын және
жекелей шаруашылық есеп мүлделерін басшылыққа алады. Аудиторлық бизнестегі
бәсеке жағдайында мұның өзі экономикалық жағынан аудит өткізу деңгейінің
жоғарылауына ықпал етеді. Өз кезегінде, аудиторлық фирмалардың қызметін
пайдаланатын занды және жеке тұлғалар,
серіктестікке жоғары кәсіпті; ешбір ведомствоға тәуелді емес мамандарды
таңдап алу құқығы қаралған, ал мемлекет болса, мемлекет қазынасынан қаражат
жұмсамай-ақ қаржы есебінің дұрыстығына, одан туындайтын салық салудың
заңдылығын бақылап отыруға мүмкіндік алады. Аудиторлар өз міндеттерін
біліктілікпен және адал орындау үшін жауап береді.
Аудиторлар тексерілген кәсіпорындағы хал-ахуал мен қаржылық есеп
айырысудың дұрыстығына баға беретін тұжырым даярлайды. Акционерлер жиналысы
аудиторлық тұжырым негізінде жылдық қаржы есебін және қаражат нәтижелерін
бекіту туралы шешім қабылдайды. Неғұрлым ірі акционерлік қоғамдардың
тұжырымдары баланспен және басқа да қаржылық есептерімен қоса ашык
баспасөзде жарияланады. Тәуелсіз аудиторлардың тұжырымдары модификациясы
болуы мүмкін немесе экономикалық нормативтерге сүйенетін, өз елінің
көпшілік қабылдаған стандарттарына сәйкес жасалуы тиіс.
Сонымен, аудиторлық және оның қаржылық бақылауда алатын орны туралы
түсінік, қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жасау, құжаттық кешенді бақылау,
баланс есебін тексеру, ақша аудару және салық төлеу немесе бухгалтерлік-сот
экспертизасы туралы түсініктермен бірдей емес екен. Алайда, өз қызметін
жүзеге асырған кезде аудиторлардың есеп айырысу және талдау-бақылау
қызметінің екі жақтағы саласын да пайдалана беретіні сирек емес.
Жоғарыда атап өткендей, аудиттің қажеттілігі ең алдымен есеп беру
тұжырымдамасын жүзеге асыру талаптарынан туындайды. Мұның өзі екі жақтың
бірі есеп беруге міндетті екенін мойындаудан және сол міндеттің жүзеге
асырылуын қадағалау керектігінен шығады және де мұндай бақылауға кейбір
ақпараттар, түсіндірмелер немесе есеп беру жатады. Есеп берушілік мынадай
жағдайда, айталық төменгі буын-дардың меңгерушілері жоғарғы буындағы
басшылардың алдында немесе меңгерушілер акция иелерінің алдында есеп беруге
тиіс болған жағдайда және баска да жағдайларда тууы мүмкін. Осыған сәйкес
аудит бақылау мен экспертизаның қозғаушы күші ретінде қызмет етеді және
есеп берушілікті жүзеге асыруға септігін тигізеді.
Аудит қозғаушы күшінің арқасында делдалдық қарым-қатынастар жүзеге
асырылады, онда сенім білдіруші өз мүддесін қорғай отырып, делдал
қызметін қадағалайды.
Айқын ақпарат, берілген мәліметтердегі үйлесімсіздікті анықтау үшін
аудит өте-мөте қажет. Сол арқылы ол қабылданатын шешімдердің сапасын
арттырады, нарықтық операциялардың тиімділігін күшейтеді және активтер мен
таза пайданы дұрыс бөлуге көмегін тигізеді. Ең соңында, аудиторлық тексеру
сенімді кепілдік функциясын атқарушы құрал ретінде қаралуы да мүмкін.
Аудит дегеніміз тәуелсіз экспертиза және шаруашылық жүргізуші
субъектінің қаржылық есебіне талдау жасау болып табылады, оны өкілетті
тұлғалар (аудиторлар) шаруашылық есептің дұрыстығына, қолданылып жүрген
заңға және бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есеп айырысуға, басқа да
бақылау жұмыстарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндігіне көз жеткізу
үшін жүргізеді.
Аудит біздің түсінігімізде - бухгалтерлік есепті тексеру процессі,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі жөніндегі
түпқұжаттар мен ақпараттарды талдау арқылы ол ессеп айырысудың дұрыстығын,
толымдылығын және қолданылып жүрген заң мен белгіленген нормативтерге
сәйкес келетідігін анықтау үшін жүргізіледі.
Аудит іскерлік қызметтің бір түрі ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектің жұмыс істеу ережесіне қатысты фактілер немесе сондай ережелер мен
жұмыстар туралы ақпараттар жинастырумен және тексерумен шұғылданады, оны
өкілетті, білікті тұлға жүзіеге асырады әрі белгіленген нормативтерге
сәйкес жұыстың, ереженің немесе ақпараттың сапалық жағы туралы тұжырым
береді. Осы ережіенің төңі-регінде аудиторлық, қызметтің бірсыпыра қадау-
қадау мәселесін аңғаруға болады:
1) кез келген аудиторлық қызметті атқару үшін оның шекаралары
туралы айқын түсінік болуы шарт. Бұл шекаралар шаруашылық жүргізуші
нақты субъектілердің параметрлері арқылы анықталуы мүмкін немесе басқа
бір жағдайларда, мәселен, сала ішіндегі аудитте ақпарат
процедурасын қарап шығумен шектеледі;
2) аудитор аудит объектісі мен оны өткізуге мүлделі адамдар
арасындағы ақпараттық проблемаларды толтыруға тырысады. Мұның өзі есеп
берген кезде аудит өткізушінін көкейіндегі әлде бір ақпараттың
жетпей жататындығына немесе берілген есепті тұжырым жасау үшін дұрыс және
сенімді негізге алуға бодмады деп табуға байланысты туады;
3) негізгі ұйғарымды кезеңге аудиті жүзеге асырушы тұлғалардың
біліктілігі жатады. Аудитор тиісті фактілерді жинай білуі керек және
сол фактілерге баға беруге негіз бола алатын критеийлерді түсіне
білгені лазым. Бұған қоса, одан белгілі мінез-құлық нормалалын сақтау
талап етіледі, ол ең алдымен оның тәуелсіздігімен және сырттан ықпал ету
мен қысым жасауға қарсы тұра білушілімен өлшенеді.
Аудиторлар — нарық экономикасындағы әртүрлі компаненттердің қаржы-
шаруашылық қызметін тексеретін және бағалайтын, есеп, бақылау, сараптау,
бизнеісті бағалау саласындағы жоғары білікті мамандар (аудиторлык,
кызметпен шұғылдануға құқық беретін тиісті лицензиялары немеее
сертификаттары болуы шарт), олар әдетте төлемді шарт бойынша жұмыс істейді,
сондай-ақ зерттелген жүйенің белгілі кезең ішіндегі түткі нәтижелері
туралы тұжырым жасайды;
4) аудиторлық қызіметтің негізгі мазмұны фактілер жинастыру және
бағалау болып табылады, онсыз ешқандай есеп айырысу аудит нәтижесі
ретінде қабылдана алмайды;
5) тексеру көзі болып табылатын дәлелдер мен ақпараттарға қатысты
жинастрылған фактілер стандарттарға немесе нормативтерге сәйкес бағаланады.
Мұндай қорытындылаушы критерийлер сыртқы аудит тарапынан сырттай
белгіленуі мүмкін, немесе ішкі аудит жағдайында аудиторлық
тексерудің нақты бір түріне компания басшылығы белгілейтін жоспарлар мен
пиғылдардан туындауы мүмкін;
6) аудиттін шешуші кезеңіне жан-жақты аудиторлық есеп
(тұжырым) жасау ісі жатады, тексеруші сонын көмегімен тексеру
барысында анықталған хал-ахуал және бұған аса мүлделі болып отырған таптар
үшін жасалған тұжырымдар туралы мәлімет береді.
Осыған сүйене отырып, аудит ұғымының параметрлері аумағында оның
бірнеше компоненттерін айыруға болады:
— қаржылық ақпараттың талымдылығы мен дұрыстығын, оның белгілі бір
критерийлерге сәйкестігін анықтауға септігін тигізетін қаржылық есеп
айырысу аудиті;
— қызметтің нақты процедураларының, нормаларының немесе ережелерінің
сақталуын тексеруді басты мақсат етіп қоятын келісілген немесе кезекті
аудит. Бұл жағдайда аудиттің тексеретін нәрсесі ең алдымен тексерілетін
объекті мен оның адамдарының жұмыс әдісі болмақ. Мұнда басшы адамдардын,
қате нұсқауларының салдарынан жіберілген компания жұмысындағы кемшіліктерге
жанжақты талдау жасалады;
— компания қызметіндегі сапалық аспектілерді тексеруден тұратын өндірістік-
коммерциялық қызмет аудиті. Оның негізгі мақсаты — мүмкін болған төмен
көтерме бағамен тауар өнімдерін көбейтуге көмектесу. Бұл жағдайда
аудитор кампанияның тиімділігін арттырудың және өндіріс қуатын дамытудың
нақты бағыттарын ұсынуға тиіс;
— компаниядағы қаржы тәртібінің сақталуын тексеруді мақсат ететін аудит.
Оны жүргізтен кезде компаниядағы қаржы бағытының негізгі ережелері
зерттеледі. Мұндай жағдайда аудиторлардыц ұсыныстары дамудың белгілі бір
тенденцияларын мақұлдау немесе мақұлдамауға, қабылдайтын шешімнің мүмкін
болатын себеп-салдарын алдын ала көре білуге болады. Аудиттің бұл түрі
еңбекті көп керек етеді, өйткені сарапқа түсетін проблеманың көптеген
болжамдарын зерттеуді талап етеді.
Егер еліміздің заңына сәйкес тексеру көзделмеген болса, мүлделі
кампанияның тапсырысы бойынша өткізілген жағдайда аудит ерікті (ықыласты)
болуы мүмкін. Мұндай аудиттің сипаты мен аумағы клиенттің тілегіне
байланысты болмақ.
Ерікті аудиттен міндетті аудиттің айырмашылығы, мұнда ол мемлекеттік
органдардың нормативтік актілерінде атап көрсетілген, ал компания қаржы-
шаруашылық қызмет пен табыс декларацйясын тексерту үшін аудитор шақыруға
міндетті. Міндетті аудит өткізудің көлемі мен тәртібі заңда айқын
көрсетілген және компанияның (кәсіпорынның) міндетті аудитке жататын
салалары белгіленген. Қазақстанда аудиттің бұл түрі республика
Президентінің Жарлығымем реттелген, ол бойынша бірлескен кәсіпорындардың,
коммерциялық банктардың және тағы басқалардың қаржылық есеп айырысуы
міндетті түрде және жыл сайын аудиторлық тексеруден өткізілуге тиіс.
2.3.1. Кәсіптік этика және аудиторға қойылатын талаптар, оның құқығы мен
жауапкершілігі
Өзінің атқарымдық міндеттерін ойдағыдан жүзеге асыру үшін, аудитор
толып жатқан кәсіптік талаптар мсн Қазақстан Республикасы аудиторлары
этикасынын Кодексіне жауап беруге тиіс. Соңғысы Қазақстан Рәспубликасы
аудиторлар Палатасының кезектен тыс конференциясында 1995 жылдың 20—21
шілдесінде қабылданды.
Халықаралық аудиторлық қызмет директивасында аудит өткізген кезде
сақталуға тикті мынадай принциптер көрсетілген: тұтастық, әділеттілік,
тәуелісіздік, құпиялық, кәсіпкерлік, біліктілік; ойдағыдай жинақылық,
адалдық. Аудиторға қажетті талап — ол тиісті білімінін болуы.
Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (БХФ) мұқият зерттеуге тиісті
шешуін мәселелерге аудкторлық тексерудің мақсаты, оның тұжырымдары, нақты
мәліметтері, практикасы және процедуралары, сондай-ақ аудитордың құқығы,
міндеттері мен жауапкершілігі жататыт айтады. Онымен қатар, мұндай аудитті
бухгалтерлік есеп, кәсіпкерлік пен бизнес, қаражат, сондай-ақ ақпарат
құралдары сияқты басты-басты салаларды терең білмейінше жүргізу мүмкін
емес. Аудитор өзінің теориялық білімін іс жүзіне асыруға тиіс, сондықтан ол
практикалық курстан өтуге міндетті.
Кәсіпкер аудитордың бір ерекше қасиеті —қоғам алдындағы жауапкершілік
сезіне білу. Қазақстан Ресбуликасы аудиторлары этикасының Кодекісінде
аудитордың кәсіптік мінез-құлқы айтыла келе, аудитордың кәсіптік идеалы
ретінде негізгі алты принцип сөз -болады. Кодекс алға қойған мақсатты
мінсіз атқару үшін аудитор орындауға тиісті мінез-қылықтар мен іргелі
принциптерді белгілеп берген.
Аудитордың кәсіптік мінез құлқы немен сипатталады?
Біріншіден, оқу мен білімнің арқасында қол жеткен кәсіптік машықты жете
менгерумен сипатталады.
Екіншіден, қоғамға да, клиентке де бірдей қатысы бар міндеттемелер
қабылдауымен сипатталады.
Үшіншіден, клиентке міндетті түрде әділдікіпен қараумен ерекшеленеді.
Төртіншіден, мінез-құлық пен жұмыс атқарудың биік талаптарына
сай және қызмет көрсетумен айқындалса керек. Аудитор мамандығында қоғамдық
мүлде, Қоғамдық әлауқат ретінде қабылданады, аудитор сол үшін қызмет
етеді.. Өйткені аудитордың түпкі мақсаты клиенттің жеке басының талаптарын
қанағаттандыруда ғана емес, себебі аудиторлық стандарттар ең алдымен
қоғамдық мүлдемен байланысты. Мәселен, аудиторлар несиелерді немесе
ақшалай қаражаттарды біршама негіздеп беретін қаржы-қаражат -органдары
мен акционерлерге жасалған қаржылық есеп айырысудың дұрыстығын
растайды. Енді бір жағдайда аудиторлар кеңесші ретінде Қазақстан
Республикасы салық заңына сәйкес ақша аудару мен салық төлеудін,
дұрыстығын тексереді.
Аудитор мамандығының мақсаты негізінен алғанда қоғамдық мүлделердің
талаптарын қанағаттандыру жолында барынша мол пайда келтіретіндей жоғары
кәсіпкерлімен нормативтерге ісай жұмыс істеу больш табылады. Бұл негізгі
төрт шартты сөзсіз орындауды талап етеді, олар: анықтық, кәсіпкерлік,
сапалы қызімет көрсету және сенім.
Анықтық. Жұмыстың нәтижелі әрі әділеттілігі ең алдымен
тексерілетін акпараттың анықтығына және аудитордың біліктілігіне, оның
кәсіптік этика талалтарына сәйкес келетіндігіне байланысты.
Әрине, аудитордың кәсіпттік міндеттеріне байланысты тексерілетін
компанияның сан түрлі қаржы шаруашылық операциялары мен өндірістік
қызметіне кідірссіз кіре алатын құқығы болуы қажет. Ол тиісті лауазымды
адамдардан қажетті құжаттарды, есептерді, жазбаша және ауызша түсінік
төмелер мен туындайтын сұрақтар төңірегіндегі анықтамаларды, ал кажет
болған жағдайда тексерілетін объектіге байланысы бар үшінші адамдар туралы
ақпараттарды алып отыруға құқылы. Текеерілетін компанияның басшысы
аудиторға берілетін құжаттардың аныктығы үшін бір өзі тікелей жауап береді.
Егер бұдан да гөрі дәлірек айтатын болсақ, аудитордың мынандай құқықтары
бар:
— бухгалтерлік кітаптарды, ақша құжаттарын және каржы-шаруашылық қызадет
туралы басқа да құжаттарды, акшалай қаржынын; бағалы кағаздардың,
материалдық запастардьң және тауар өнімдерінің бар-жоғын тексереді;
— шарт жасасу негізінде жұмысқа мамандар тарта алады (төксерілетін
компанияда істейтін адамдардаи баска);
— қажет болған жағдайда компания мүлкіне жаппай немесе ішінара
инвентаризация жүргізеді.
Кәсіпкерлік. Аудиторлар этикасының Кодексінде клиенттердің, жұмыс
берушілердің және баска да мүлделі адамдардың аудит саласындағы
кәсіпкерлерге қоятын талаптары белгіленген. Ол аудит тиісті дайындығы,
тәжірибесі және аудит өткізуге іскерлік құкығы бар кәсіпкерлер арқылы
өткізілуге тиіс деген мағнаға саяды. Кәсіпкерлік аудиторлардан тексерілетін
компанияны терең зерттеуді, ішкі аудит әдістеріне зер салуды, компанияның
қаржы мәселесі туралы кажетті ақпараттар алуды, күтпеген окиғаларға
дереу назар аударуды, қаржы-шаруашылық қызметіндегі мүмкін болатын тәртіп
бұзушылықка тексеру жүргізуді, өз көмекшілерін білгірлікпен үйретіп отыруды
талап етеді. Ал ол үшін аудитор білікті болуға тиіс. Біздің
аңғаруымыз бойынша, білікті аудитор аудиттің теориясы мен практикасын
жақсы біледі, кәсіптік дайыңдықтың, тәжірибе мен мамандықтың белгілі
бір деңгейінде қызмет етеді. Ол жан-жакты қабардар адам болуға тиіс,
орынды қорытындылар мен үсыныстар жасау үшін, жеткілікті деректерді
пайдалана отырып, жұмысты жоспарлы жүргізуі тіиіс, кәзіргі талаптарға
сай болуға үмтылуы керек. Аудитор өз мамандығына деген сенімді жоғалтатын
әрекеттердің қандайынан болса да тартынуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасында Банктік аудит жанағана дамып бет алып келе
жатқан кезең деп айтуға болады. Үйткені көптеген сұрақтардын шешілмеуі мен
банктік аудит жайлы баланстік зандылық аумақтың жоқ болуының салдарынан ҚР
банктік аудитің толық дамуына жол бермейді. Қазақстан республикасының
Үкіметі банктік аудиті қолдау жайлы біршама сұрақтарды шешкелі отыр.
Еліміздің банктік жүйенің дамуы банктік аудитсіз дамуы мүмкін емес.
Ең басты тапшылық болып банктік аудите жоғарғы санаты қызметкерлердің
жоқшылығы және аудиторлық компаниялардың жоқшылығы. Егер барлық
коммерциялық банктер өздерінің қаражатына өз қызметерлерің шет елдерде
оқытып санатарын жоғарлатып және білімдерің жетілдірсе онда әр түрлі кіші
мектептерге қарағанда банктік аудит өте тез қарқанымен алға баспақ болады.
Банктік аудитің ағымды сұрақтарын шешу үшін әр түрлі семинар мен
конференциялар құрылуы қажет. Осындай шаралар арқылы болып жатқан
өзгерістерді толық бейімдеуге қол жеткіздіреді.
Өзімнің дипломдық жұмысымда Қазақстан Республикасының банктік жүйенің
даму тарихы туралы мен және аудитін пайда болуы, мәні мен банктік қызметегі
орны туралы, мазмұны және даму тенденциясы мен банктегі қаржылық аудит
технологиясы туралы қарастырдым.
1 Бөлім. ҚР банктік жүйенің даму тарихы мен банктік қызметті ұйымдастырудың
негізгі банктердің типтері.
1.1. Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағыида КСРО-ның орталыктандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекелелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығарудың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерцйялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операциялардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді
ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да
несиелендірді. 1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен
мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз
капитал нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 ж. шоғырланудын жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалык несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекетгік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мең; ипотекалықенесиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
кұрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрыдды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 ж. ауыл шаруащылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір карсанынды КСРО-да 16
185 серіктестіктер құрылған еді, бұллардың ішінде 2426 - несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 - ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік
акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық
банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына карай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы кдеметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всеком-банк,
Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жж. құрылған басқа да банктерге
көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жж. жүргізілген несиелік реформанын нәтиежесінде
жаңа қағидаларда салалык банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі - өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк)
болып қайта құрылды. Ол 1959 ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін каржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде жоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) кұрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатгы. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-кұрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк - шаруашылықтан осы салаларындағы кәсіпорындар
мен бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға - КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметгтік саямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына - КСРО Тұрғын үй-
әлеуметгік банкі; халыққа кызметті - КСРО Жинақ банкі көрсетгі. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
облыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның.мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды.
Олардың ауданньың яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне
тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды.
Көрсетілген банктердің салаларға жатуы, олардын клиенттерінің
әмбебаптағымен қарсы келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды
құрумен байланысты бір-қатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай
кұйылуымен күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу
үшін КСРО Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық
есеп айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылғандар ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, кебіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеггік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтарақ және көп бөлімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократгық
аппаратгақ жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің ролі
әлде қайда әлсіреп кетгі, ол маман-дандырылған банктердің жұмысына. ықпал
ете алмады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополиясын
жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі - Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің кызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме болды.
КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы қалада,
өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына инвестициялык қызмет
көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы
сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және валютамен жасалатын
операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда катаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы
қалыптасқан каржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде
жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен керіксіз
КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына
несиелік жүйені тугелдей басып алды және бәсекелестіктің элементтерін,
жарыс пен тәуекелдікті толығы-мен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, "Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы" Зан қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР ¥лттық банкне айналады.
Республикалық өнер кәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран
банкіне, Агроөнеркәсіпбанк
Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық Агробанке, Республикалық
Жинақ банкі – ҚР акционерлік- коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993ж. бұл
банктер акционерлік банктер болып қайта өзгерілді, ал Жинақ банкі Қазақстан
Республикасы Халықтық банк деген атқа ие болды.
1989ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Инетеринвестбанк КРАМДС банк
сияқты және т.б. коммерциялық бантер құрылды.
1.2. Банктік қызметті ұйымдастырудың негізгі банктердің типтері.
Банктік зандарда, банктердің жарғылық қоры қандай көздерден
құрылғанына байланысты оларды: мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік,
аралас және шетелдік банктер деп жіктейді.
Банктерді ұйымдастырудың акционерлік формасының ерекшеліктері мен
артықшылықтары неде? Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар
туралы заңға сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам- бұл құрылтайшылардың
(акционерлік қоғамының қатысушыларын құрылтайшылар дейді) меншік құқығын,
Ұлттық банк берген лицензия негізінде шығарылатын акциялармен
куәландырылатын занды тұлға. Акционерлердің банк меншігіндегі үлесі мен
табысы сатып алынған акциялардың санымен тікелей байланысты. Акционерлердің
жауапкершілігі тек сатып алынған акция сомасымен ғана шектелген. Егер банк
банкротқа ұшыраса немесе өз қызметтің тоқтатса, барлық кінә жеке
акционерлерге емес, банкке қойылады.
Банкті басқаруда акционердің жауапкершілігі тек басқарманы сайлау мен
жылдық жиналыстарда банк саясатына қатысты сұрақтар бойынша дауыс берумен
шектеледі.
Банкті ұйымдастырудың акционерлік емес формасы (үлестік жарна
формасы) қатысушылардың меншік құқын куәландыратын қандайда бір формаолды
куәлікті қажет етпейді.
Үлес қосушы банк қызметтімен байланысты бар тәуекелді өз мойнына
алады да, оның барлық міндеттері бойынша жауап береді. Банкрот болған
жағдайда кінә банкке және де өзінің бар мүлкімен жауап беретін әрбір
үлескерге де қойылады.
Екіншіден, акционер өз акцияларын басқа тұлғаға бере алады. Бұл жерде
банктің қызмет етуі жекелеген акционерлердің қоғамнан шығуына,
біліксіздігіне банкротықа ұшырауына байланыссыз. Ал үлестік жарна
формасында қатысушы өз үлесін, басқа қатысушылардың келісімінсіз бере
алмайды.
Үшіншіден, акционерлік банкте оны басқару бойынша қызметтер нақты
үлестірілген. Акционерлер басқарманы таңдайды, соңғысы – төрағаны, ал ол
басқару аппаратын, басқару аппараты өз кезеніңде мамандар мен
қызметкерлердің міндеттерін анықтайды.
Жеке банкте қатысушылар өздері тікелей банкті басқаруға қатысады да
әкімшілік қызметкелері болады және басқарудың тиімділігі олардың жеке
бастарының жұмыс сапасына байланысты.
Банкті ұйымдастырудың акционерлік формасының кемшіліктеріне мыналар
жатады: акционерлік банкті құру қиындығы (жергілікті билік органдарынан
рұқсат алуды талап етеді), өзгермелі жағдайларға бейімделу мен икемділік
дәрежесінің төмен болуы.
Осы жоғарыда аталған кемшіліктерге қарамастан банкті ұйымдастырудың
акционерлік формасы нарық жағдайда тиімді, қолайлы болып келеді және
нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде банктеракционерлік компания
немесе корпорация нысанында ұйымдастырылуы да кездей-соқтық емес.
2 Бөлім. Банктік қызмет етуде аудитін пайда болуы, мәні, мазмұны және даму
тенденциясы.
2.1. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әлаукатының артуы
Жолдауында XX ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасыида орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық
саяси және экономикалык реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның құлауы және
қазақстандық экономиканын әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бэсекеге қабілеттілігін кұрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бүл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылык жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптаскан жағдайды ескеру арқылы үзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинак
акша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалык өсу
анықталды. Экономикалык өсу каржы тұрактылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды сшіаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылык жүргізудің макродан микродеңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазакстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтык экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалык жетістіктерді
жылдам енгізетінін, адамның кажеттіліктерін жан-жақты қанағат-тандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтык катынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің щаруашылық
қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастыру
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалык әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші –
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. , Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарыктық
инфракұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы
шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
кажеттіліктерін канағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім кабылдаушы, шаруашылық жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлык экономика
бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп жэне каржылык есеп берушілер туралы заңда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
қәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлык заңды тұлғаларды, сондай-ақ ел
аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді.
Ұлттык экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылык
кызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылыгын
баскару жүйесің қайта кұрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстурлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
канағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.
Әміршіл-әкімшілік жуйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтык ресурстардың сақталуын тексеру
бойынша тиісті ревизиялық кызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық
экономика жағдайында шаруашылык жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша
шындыққа жанасымды ақпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек
белгіленген параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру гана емес, сонымен қатар
шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметтерін жақсарту бойынша
ғылыми негізделген ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және
басқадай да жоғары кәсіби денгейде тиісті аудиторлық кызмет
керсетуді талап етеді.
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі танда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялык негізін және мәнін ашу
керек.
Нарықтык экономикаға етпелі кезеңде шаруашылык жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды кұралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарыктық катынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
каржылық бакылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.
Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі кайта өзгерту, енгізу
және тэуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына
принциптер жаткызылды:
1. Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бакылау объектілерін дәл
оқшаулау;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, коғамдық, аудиторлық (тәуелсіз),
ведомствалық (фирмалык) және іштей (ішкі шаруашылыктық) деп бөлу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен
шығысын дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс
әлеуетін пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және
бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, коғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлык ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын
анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалык бухгалтерлер ассоциациясының зертгеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны
иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүлделерінің қабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына экеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес акпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалык салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттын шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін
фирманың пайдаланушыларында жок арнайы білім болуы кажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін
уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті акпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін араластырмай
жеткізу.
2.2. Аудиттің мәні, кажеттілігі және зерделеу аспектілері.
Америкалык бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит
- бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердін
бағалауын. оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүлделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай каржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген кажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта тусуі;
3) Экономикалық тұрактылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
камтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың кызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік
жазбаларына әдетте колдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) Пайдаланушылар кәбылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды
болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын акпараттың толық болуы мен
анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылык жүргізуші субъек-тілердің
кызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялык мазмұны жағынан бір-
біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бакылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол
экономикалык бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше
толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұгымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталгандардың және есептік, бакылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты - кемшіліктерді құрту және
жамандылты жою, ал аудиттің максаты - кемшіліктерді кеміту және кастықты
шектеу.
Әкімшіліктік кұқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз калауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен тандайды жэне олардың арасындагы қарым-катынас деңгейлес
байланыска жол ашатын азаматтық куқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау тусініктеріне карағанда, аудит ұғымының аясы
кең, өйткені бүл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыкка жанасымдылығын
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылык қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін камтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және каржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жургізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыкка жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймактың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
алу бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқамалар 310 Бизнесті
білу атты аудиттің халықаралык стандартында ашып көрсетілген (15). Алайда
бүл стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда колданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру
шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметін қаржылык-кредиттік,
материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың
тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен баска
мемлекеттік, каржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтык жэне басқа да
органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі
салықтык жеңілдіктер беру, кредит жэне баға саясатын жақсарту, өндірісті,
отандық өнімдердің, жұмыс, кызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті
басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық жағдай тудыратын
мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да елеулі көмек көрсете
атамайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды
жаксартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарыктық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру кажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
түрақтылығына қол жеткізбейінше, инфляция деңгейін төмендетпейінше,
өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылыкты пайдалануды жақсартпайынша,
шаруашылық жургізуші субъектілердің жабдықтаушылык, өткізушілік және
қаржылық кызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
Нарықтык экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп кырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп корсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның бакылаушы-
талдамалы кызметінің басқа да шектес ғылымдары және турлерімен өзара
байланысын анықтау; аудиттің нүхкаларын, түрлерін және типтерін ғылыми
жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
принциптері мен компоненттерін, тұжырымдамасын әзірлеу;
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау, бизнес
жағдайынын талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін
таңдау, экономикалык әлеуетті (потенциалды) пайдалану тиімділігіне әсер
ететін факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін жақсарту бойынша әзірлеу;
3) Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпаратық базалардың мағынасын
ашу; аудиторлық бақылаушы-талдамалы кызметтердің технологиясы мен нақты
рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
- бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға кол жеткізу;
- шаруашылық кызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің озық
әдістерін анықтау;
— қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін
колданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
- бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;
- бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен
технологиясын, ұйымдык қүрылымын жетілдіру;
- бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші
субъектілер қызметін басқару жүйесін оңтайландыру.
Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу үлттык экономиканың нақты секторындағы
шаруашылык жүргізуші субъектілердің жабдыктаушылық, өндірістік, қаржылық
және өткізушілік кызметтерінде болатын оқиғалар мен процестердің
ерекшеліктерін ескеру аркылы оның ұйымдастырылуын жетілдіру бойынша,
ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне
кызмет етеді.
2.3. Аудиттің алатын орыны және мән-мағынасы мен түрлері
Біздің түсінігміздегі аудиторлық қызмет дегеніміз, ол бақылаудын, өз
алдына-ерекше ұйымдық-құқықтық түрі. Бұл ереженің мән-мағнасын ашуға
кіріспес бұрын нарықтық экономика қалыптасқан барлық дамыған мемлекеттерде
қазіргі кезде қаржылық бақылау органдарын ұйымдастырудың әдетте мынадай
үлгілері пайдаланылатындығын есте ұстаған жөн.
-Парламентке немесе Президентке бағынатын мемле-
кеттік бюджеттің жұмсалуына жалпы бақылау жасап оты-
ратын мемлекеттік қаржы бақылауының жоғарғы органы
(есеп палатасы немесе бас аудитордын аппараты);
-Үкіметке немесе мемлекеттің қаржы министіріне бағы-
натын, мемлекеттік бюджеттің табыс бөлімінің орындалуына
бақылау жасап отыратын салық ведомствосы;
Бір жағынан мемлекеттік қаржы бақылауының жоғар-
ғы органына, екінші жағынан министрге бағынатын, бюджет
есебінен каржыландырылатын министрліктер мен ведомство-
лардағы бюджет қаражатының дұрыс жұмсалуын нақты
қадағалап отыратын бақылау-тексеру бөлімдері;
-Мемлекеттік емес экономика секторының шаруашы-
лық жүргізуші субъектілеріндегі қаражат есебінің дұрыстығын, атқарылған
шаруашылық операцияларының және бух-
галтерлік есеп, салык, заңы мен қаржы саласында консуль-
тациялық қызмет көрсетудің қажеттілігін төлемді — шарт
жасасу негізінде тексеретін тәуелсіз аудиторлық бақылау.
Жоғары мамандығы бар аудиторлар жүргізетін тәуелсіз аудиторлық
тексеру, дамыған елдердегі сыртқы экономикалық, бақылаудың жетекші түрі
болып табылады. Әр түрлі елдердің аудит ұйымдастыру саласындағы заңдарын
Қазақстан Республикасы заңдарымен салыстыратын болсақ, белгілі бір
ұқсастықты байқауға болады. Ол компаниямың қаржылық жылдык есебіне аудиттың
міндеттілігі туралы ережеден, аудиторлық қызметпен айналысқысы келетіндерге
белгілі түрде кәсіптік талаптар қоюдан, аудиторларды тек өз елінің
азаматтарынан тағайындаудан көрінеді. Осыған байланысты бақылаудың бұл түрі
кең тарағаны сонша, халықаралық аудиторлық фирмалар құрылуға дейін барды.
Аудиторлық фирмалардың саны қай мемлекетте болса да жетерлік.
Дипломды бухгалтерлердің коғамдық фирмаларының халықаралық ассоциациясы
қазір әлемнің 150 елінде жұмыс істейтін төрт мыңнан астам аудиторлық
фирмаларды біріктіреді. БҰҰ ұйымы жанынан мемлекеттік жоғарғы қаржы бақылау
органдарының Халыкаралық ұйымы құрылды. Ол әлемдік экономиканы
интернационалдандыруға, бизнес пен сауданы кеңейте түсуге, көп ұлтты
корпорациялық операцияларды дамытуға, тиімді қаражат бақылауына ұмтылуға,
мемлекеттік бакылауды күшейтуге және шетел инвестициясын реттеуге
байланысты құрылған болатын.
Көптеген фирмаларда, компанияларда, банктерде айналым шығынына,
табысқа, рентабельділік деңгейіне өз тарапынан бақылау жасап отыру үшін,
үнемдеудің оңтайлы тәртібін сақтау мен сатып алушыға сапалы қызмет көрсету
үшін, сыртқы аудиттен баска ішкі аудит те құрылуда.
Ішкі аудиттің негізгі міндеті фирманың қаржы-шаруашылық саласын
реттейтін заңның сақталуын қадағалау, бухгалтерлік есеп жүргізу, есеп беру,
мемлекеттік органдар мен жекеменшік істерін қаржы жағдайы туралы ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғары мамандықты аудитке арқа сүйеудің үлкен мәні бар, өйткені олар
зерттейтін мәселенің егжей-тегжейін қазбалап жатпастан, оларды неғүрлым
әділ әрі күмәнсіз шешіп бере алады. Оған қоса, шакырылған аудиторлар
көбінесе батыл да пайдалы идеялар ұсынады, ол өз мамандарының қолынан келе
бермейді. Аудиторлар тәуелсіз бола тұрғанмен, олардың фирмалары өз қызметін
жүзеге асыру үшін мемле-кеттік органдардан арнайы заңды өкілеттік
(лицензиялар) алулары керек. Өз қызметінде аудиторлар еліміздің заңын және
жекелей шаруашылық есеп мүлделерін басшылыққа алады. Аудиторлық бизнестегі
бәсеке жағдайында мұның өзі экономикалық жағынан аудит өткізу деңгейінің
жоғарылауына ықпал етеді. Өз кезегінде, аудиторлық фирмалардың қызметін
пайдаланатын занды және жеке тұлғалар,
серіктестікке жоғары кәсіпті; ешбір ведомствоға тәуелді емес мамандарды
таңдап алу құқығы қаралған, ал мемлекет болса, мемлекет қазынасынан қаражат
жұмсамай-ақ қаржы есебінің дұрыстығына, одан туындайтын салық салудың
заңдылығын бақылап отыруға мүмкіндік алады. Аудиторлар өз міндеттерін
біліктілікпен және адал орындау үшін жауап береді.
Аудиторлар тексерілген кәсіпорындағы хал-ахуал мен қаржылық есеп
айырысудың дұрыстығына баға беретін тұжырым даярлайды. Акционерлер жиналысы
аудиторлық тұжырым негізінде жылдық қаржы есебін және қаражат нәтижелерін
бекіту туралы шешім қабылдайды. Неғұрлым ірі акционерлік қоғамдардың
тұжырымдары баланспен және басқа да қаржылық есептерімен қоса ашык
баспасөзде жарияланады. Тәуелсіз аудиторлардың тұжырымдары модификациясы
болуы мүмкін немесе экономикалық нормативтерге сүйенетін, өз елінің
көпшілік қабылдаған стандарттарына сәйкес жасалуы тиіс.
Сонымен, аудиторлық және оның қаржылық бақылауда алатын орны туралы
түсінік, қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жасау, құжаттық кешенді бақылау,
баланс есебін тексеру, ақша аудару және салық төлеу немесе бухгалтерлік-сот
экспертизасы туралы түсініктермен бірдей емес екен. Алайда, өз қызметін
жүзеге асырған кезде аудиторлардың есеп айырысу және талдау-бақылау
қызметінің екі жақтағы саласын да пайдалана беретіні сирек емес.
Жоғарыда атап өткендей, аудиттің қажеттілігі ең алдымен есеп беру
тұжырымдамасын жүзеге асыру талаптарынан туындайды. Мұның өзі екі жақтың
бірі есеп беруге міндетті екенін мойындаудан және сол міндеттің жүзеге
асырылуын қадағалау керектігінен шығады және де мұндай бақылауға кейбір
ақпараттар, түсіндірмелер немесе есеп беру жатады. Есеп берушілік мынадай
жағдайда, айталық төменгі буын-дардың меңгерушілері жоғарғы буындағы
басшылардың алдында немесе меңгерушілер акция иелерінің алдында есеп беруге
тиіс болған жағдайда және баска да жағдайларда тууы мүмкін. Осыған сәйкес
аудит бақылау мен экспертизаның қозғаушы күші ретінде қызмет етеді және
есеп берушілікті жүзеге асыруға септігін тигізеді.
Аудит қозғаушы күшінің арқасында делдалдық қарым-қатынастар жүзеге
асырылады, онда сенім білдіруші өз мүддесін қорғай отырып, делдал
қызметін қадағалайды.
Айқын ақпарат, берілген мәліметтердегі үйлесімсіздікті анықтау үшін
аудит өте-мөте қажет. Сол арқылы ол қабылданатын шешімдердің сапасын
арттырады, нарықтық операциялардың тиімділігін күшейтеді және активтер мен
таза пайданы дұрыс бөлуге көмегін тигізеді. Ең соңында, аудиторлық тексеру
сенімді кепілдік функциясын атқарушы құрал ретінде қаралуы да мүмкін.
Аудит дегеніміз тәуелсіз экспертиза және шаруашылық жүргізуші
субъектінің қаржылық есебіне талдау жасау болып табылады, оны өкілетті
тұлғалар (аудиторлар) шаруашылық есептің дұрыстығына, қолданылып жүрген
заңға және бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есеп айырысуға, басқа да
бақылау жұмыстарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндігіне көз жеткізу
үшін жүргізеді.
Аудит біздің түсінігімізде - бухгалтерлік есепті тексеру процессі,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі жөніндегі
түпқұжаттар мен ақпараттарды талдау арқылы ол ессеп айырысудың дұрыстығын,
толымдылығын және қолданылып жүрген заң мен белгіленген нормативтерге
сәйкес келетідігін анықтау үшін жүргізіледі.
Аудит іскерлік қызметтің бір түрі ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектің жұмыс істеу ережесіне қатысты фактілер немесе сондай ережелер мен
жұмыстар туралы ақпараттар жинастырумен және тексерумен шұғылданады, оны
өкілетті, білікті тұлға жүзіеге асырады әрі белгіленген нормативтерге
сәйкес жұыстың, ереженің немесе ақпараттың сапалық жағы туралы тұжырым
береді. Осы ережіенің төңі-регінде аудиторлық, қызметтің бірсыпыра қадау-
қадау мәселесін аңғаруға болады:
1) кез келген аудиторлық қызметті атқару үшін оның шекаралары
туралы айқын түсінік болуы шарт. Бұл шекаралар шаруашылық жүргізуші
нақты субъектілердің параметрлері арқылы анықталуы мүмкін немесе басқа
бір жағдайларда, мәселен, сала ішіндегі аудитте ақпарат
процедурасын қарап шығумен шектеледі;
2) аудитор аудит объектісі мен оны өткізуге мүлделі адамдар
арасындағы ақпараттық проблемаларды толтыруға тырысады. Мұның өзі есеп
берген кезде аудит өткізушінін көкейіндегі әлде бір ақпараттың
жетпей жататындығына немесе берілген есепті тұжырым жасау үшін дұрыс және
сенімді негізге алуға бодмады деп табуға байланысты туады;
3) негізгі ұйғарымды кезеңге аудиті жүзеге асырушы тұлғалардың
біліктілігі жатады. Аудитор тиісті фактілерді жинай білуі керек және
сол фактілерге баға беруге негіз бола алатын критеийлерді түсіне
білгені лазым. Бұған қоса, одан белгілі мінез-құлық нормалалын сақтау
талап етіледі, ол ең алдымен оның тәуелсіздігімен және сырттан ықпал ету
мен қысым жасауға қарсы тұра білушілімен өлшенеді.
Аудиторлар — нарық экономикасындағы әртүрлі компаненттердің қаржы-
шаруашылық қызметін тексеретін және бағалайтын, есеп, бақылау, сараптау,
бизнеісті бағалау саласындағы жоғары білікті мамандар (аудиторлык,
кызметпен шұғылдануға құқық беретін тиісті лицензиялары немеее
сертификаттары болуы шарт), олар әдетте төлемді шарт бойынша жұмыс істейді,
сондай-ақ зерттелген жүйенің белгілі кезең ішіндегі түткі нәтижелері
туралы тұжырым жасайды;
4) аудиторлық қызіметтің негізгі мазмұны фактілер жинастыру және
бағалау болып табылады, онсыз ешқандай есеп айырысу аудит нәтижесі
ретінде қабылдана алмайды;
5) тексеру көзі болып табылатын дәлелдер мен ақпараттарға қатысты
жинастрылған фактілер стандарттарға немесе нормативтерге сәйкес бағаланады.
Мұндай қорытындылаушы критерийлер сыртқы аудит тарапынан сырттай
белгіленуі мүмкін, немесе ішкі аудит жағдайында аудиторлық
тексерудің нақты бір түріне компания басшылығы белгілейтін жоспарлар мен
пиғылдардан туындауы мүмкін;
6) аудиттін шешуші кезеңіне жан-жақты аудиторлық есеп
(тұжырым) жасау ісі жатады, тексеруші сонын көмегімен тексеру
барысында анықталған хал-ахуал және бұған аса мүлделі болып отырған таптар
үшін жасалған тұжырымдар туралы мәлімет береді.
Осыған сүйене отырып, аудит ұғымының параметрлері аумағында оның
бірнеше компоненттерін айыруға болады:
— қаржылық ақпараттың талымдылығы мен дұрыстығын, оның белгілі бір
критерийлерге сәйкестігін анықтауға септігін тигізетін қаржылық есеп
айырысу аудиті;
— қызметтің нақты процедураларының, нормаларының немесе ережелерінің
сақталуын тексеруді басты мақсат етіп қоятын келісілген немесе кезекті
аудит. Бұл жағдайда аудиттің тексеретін нәрсесі ең алдымен тексерілетін
объекті мен оның адамдарының жұмыс әдісі болмақ. Мұнда басшы адамдардын,
қате нұсқауларының салдарынан жіберілген компания жұмысындағы кемшіліктерге
жанжақты талдау жасалады;
— компания қызметіндегі сапалық аспектілерді тексеруден тұратын өндірістік-
коммерциялық қызмет аудиті. Оның негізгі мақсаты — мүмкін болған төмен
көтерме бағамен тауар өнімдерін көбейтуге көмектесу. Бұл жағдайда
аудитор кампанияның тиімділігін арттырудың және өндіріс қуатын дамытудың
нақты бағыттарын ұсынуға тиіс;
— компаниядағы қаржы тәртібінің сақталуын тексеруді мақсат ететін аудит.
Оны жүргізтен кезде компаниядағы қаржы бағытының негізгі ережелері
зерттеледі. Мұндай жағдайда аудиторлардыц ұсыныстары дамудың белгілі бір
тенденцияларын мақұлдау немесе мақұлдамауға, қабылдайтын шешімнің мүмкін
болатын себеп-салдарын алдын ала көре білуге болады. Аудиттің бұл түрі
еңбекті көп керек етеді, өйткені сарапқа түсетін проблеманың көптеген
болжамдарын зерттеуді талап етеді.
Егер еліміздің заңына сәйкес тексеру көзделмеген болса, мүлделі
кампанияның тапсырысы бойынша өткізілген жағдайда аудит ерікті (ықыласты)
болуы мүмкін. Мұндай аудиттің сипаты мен аумағы клиенттің тілегіне
байланысты болмақ.
Ерікті аудиттен міндетті аудиттің айырмашылығы, мұнда ол мемлекеттік
органдардың нормативтік актілерінде атап көрсетілген, ал компания қаржы-
шаруашылық қызмет пен табыс декларацйясын тексерту үшін аудитор шақыруға
міндетті. Міндетті аудит өткізудің көлемі мен тәртібі заңда айқын
көрсетілген және компанияның (кәсіпорынның) міндетті аудитке жататын
салалары белгіленген. Қазақстанда аудиттің бұл түрі республика
Президентінің Жарлығымем реттелген, ол бойынша бірлескен кәсіпорындардың,
коммерциялық банктардың және тағы басқалардың қаржылық есеп айырысуы
міндетті түрде және жыл сайын аудиторлық тексеруден өткізілуге тиіс.
2.3.1. Кәсіптік этика және аудиторға қойылатын талаптар, оның құқығы мен
жауапкершілігі
Өзінің атқарымдық міндеттерін ойдағыдан жүзеге асыру үшін, аудитор
толып жатқан кәсіптік талаптар мсн Қазақстан Республикасы аудиторлары
этикасынын Кодексіне жауап беруге тиіс. Соңғысы Қазақстан Рәспубликасы
аудиторлар Палатасының кезектен тыс конференциясында 1995 жылдың 20—21
шілдесінде қабылданды.
Халықаралық аудиторлық қызмет директивасында аудит өткізген кезде
сақталуға тикті мынадай принциптер көрсетілген: тұтастық, әділеттілік,
тәуелісіздік, құпиялық, кәсіпкерлік, біліктілік; ойдағыдай жинақылық,
адалдық. Аудиторға қажетті талап — ол тиісті білімінін болуы.
Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (БХФ) мұқият зерттеуге тиісті
шешуін мәселелерге аудкторлық тексерудің мақсаты, оның тұжырымдары, нақты
мәліметтері, практикасы және процедуралары, сондай-ақ аудитордың құқығы,
міндеттері мен жауапкершілігі жататыт айтады. Онымен қатар, мұндай аудитті
бухгалтерлік есеп, кәсіпкерлік пен бизнес, қаражат, сондай-ақ ақпарат
құралдары сияқты басты-басты салаларды терең білмейінше жүргізу мүмкін
емес. Аудитор өзінің теориялық білімін іс жүзіне асыруға тиіс, сондықтан ол
практикалық курстан өтуге міндетті.
Кәсіпкер аудитордың бір ерекше қасиеті —қоғам алдындағы жауапкершілік
сезіне білу. Қазақстан Ресбуликасы аудиторлары этикасының Кодекісінде
аудитордың кәсіптік мінез-құлқы айтыла келе, аудитордың кәсіптік идеалы
ретінде негізгі алты принцип сөз -болады. Кодекс алға қойған мақсатты
мінсіз атқару үшін аудитор орындауға тиісті мінез-қылықтар мен іргелі
принциптерді белгілеп берген.
Аудитордың кәсіптік мінез құлқы немен сипатталады?
Біріншіден, оқу мен білімнің арқасында қол жеткен кәсіптік машықты жете
менгерумен сипатталады.
Екіншіден, қоғамға да, клиентке де бірдей қатысы бар міндеттемелер
қабылдауымен сипатталады.
Үшіншіден, клиентке міндетті түрде әділдікіпен қараумен ерекшеленеді.
Төртіншіден, мінез-құлық пен жұмыс атқарудың биік талаптарына
сай және қызмет көрсетумен айқындалса керек. Аудитор мамандығында қоғамдық
мүлде, Қоғамдық әлауқат ретінде қабылданады, аудитор сол үшін қызмет
етеді.. Өйткені аудитордың түпкі мақсаты клиенттің жеке басының талаптарын
қанағаттандыруда ғана емес, себебі аудиторлық стандарттар ең алдымен
қоғамдық мүлдемен байланысты. Мәселен, аудиторлар несиелерді немесе
ақшалай қаражаттарды біршама негіздеп беретін қаржы-қаражат -органдары
мен акционерлерге жасалған қаржылық есеп айырысудың дұрыстығын
растайды. Енді бір жағдайда аудиторлар кеңесші ретінде Қазақстан
Республикасы салық заңына сәйкес ақша аудару мен салық төлеудін,
дұрыстығын тексереді.
Аудитор мамандығының мақсаты негізінен алғанда қоғамдық мүлделердің
талаптарын қанағаттандыру жолында барынша мол пайда келтіретіндей жоғары
кәсіпкерлімен нормативтерге ісай жұмыс істеу больш табылады. Бұл негізгі
төрт шартты сөзсіз орындауды талап етеді, олар: анықтық, кәсіпкерлік,
сапалы қызімет көрсету және сенім.
Анықтық. Жұмыстың нәтижелі әрі әділеттілігі ең алдымен
тексерілетін акпараттың анықтығына және аудитордың біліктілігіне, оның
кәсіптік этика талалтарына сәйкес келетіндігіне байланысты.
Әрине, аудитордың кәсіпттік міндеттеріне байланысты тексерілетін
компанияның сан түрлі қаржы шаруашылық операциялары мен өндірістік
қызметіне кідірссіз кіре алатын құқығы болуы қажет. Ол тиісті лауазымды
адамдардан қажетті құжаттарды, есептерді, жазбаша және ауызша түсінік
төмелер мен туындайтын сұрақтар төңірегіндегі анықтамаларды, ал кажет
болған жағдайда тексерілетін объектіге байланысы бар үшінші адамдар туралы
ақпараттарды алып отыруға құқылы. Текеерілетін компанияның басшысы
аудиторға берілетін құжаттардың аныктығы үшін бір өзі тікелей жауап береді.
Егер бұдан да гөрі дәлірек айтатын болсақ, аудитордың мынандай құқықтары
бар:
— бухгалтерлік кітаптарды, ақша құжаттарын және каржы-шаруашылық қызадет
туралы басқа да құжаттарды, акшалай қаржынын; бағалы кағаздардың,
материалдық запастардьң және тауар өнімдерінің бар-жоғын тексереді;
— шарт жасасу негізінде жұмысқа мамандар тарта алады (төксерілетін
компанияда істейтін адамдардаи баска);
— қажет болған жағдайда компания мүлкіне жаппай немесе ішінара
инвентаризация жүргізеді.
Кәсіпкерлік. Аудиторлар этикасының Кодексінде клиенттердің, жұмыс
берушілердің және баска да мүлделі адамдардың аудит саласындағы
кәсіпкерлерге қоятын талаптары белгіленген. Ол аудит тиісті дайындығы,
тәжірибесі және аудит өткізуге іскерлік құкығы бар кәсіпкерлер арқылы
өткізілуге тиіс деген мағнаға саяды. Кәсіпкерлік аудиторлардан тексерілетін
компанияны терең зерттеуді, ішкі аудит әдістеріне зер салуды, компанияның
қаржы мәселесі туралы кажетті ақпараттар алуды, күтпеген окиғаларға
дереу назар аударуды, қаржы-шаруашылық қызметіндегі мүмкін болатын тәртіп
бұзушылықка тексеру жүргізуді, өз көмекшілерін білгірлікпен үйретіп отыруды
талап етеді. Ал ол үшін аудитор білікті болуға тиіс. Біздің
аңғаруымыз бойынша, білікті аудитор аудиттің теориясы мен практикасын
жақсы біледі, кәсіптік дайыңдықтың, тәжірибе мен мамандықтың белгілі
бір деңгейінде қызмет етеді. Ол жан-жакты қабардар адам болуға тиіс,
орынды қорытындылар мен үсыныстар жасау үшін, жеткілікті деректерді
пайдалана отырып, жұмысты жоспарлы жүргізуі тіиіс, кәзіргі талаптарға
сай болуға үмтылуы керек. Аудитор өз мамандығына деген сенімді жоғалтатын
әрекеттердің қандайынан болса да тартынуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz