Экологиялық құқықтың қоғамдағы ролі
Түсіндірме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Пәннің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...201
Практикалық (семинарлык) сабақтардың тақырыптарының үлгілі тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..208
Курстық жұмыстардың үлгілі тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 208
Ұсынылатын әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..211
Ұсынылатын нормативтік актілердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 212
Пәннің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...201
Практикалық (семинарлык) сабақтардың тақырыптарының үлгілі тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..208
Курстық жұмыстардың үлгілі тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 208
Ұсынылатын әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..211
Ұсынылатын нормативтік актілердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 212
Қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын зерттеу процесін зерттелетін объектінің, талдау нысанының дәл шекарасын белгілеуден және әдістемелік айқындамалардан, тәсілдер мен амалдардан бастаған жөн.
Табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғи ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің әдіснамалық негізі экологиялық ғылым болып табылады. 1866 ж. неміс ғалымы Э. Геккель тірі организмдердің өздері мекендейтін қоршаған ортамен қатынасы туралы ілімді экология деп атаған болатын. Экология ұзақ уақыт бойы ғылыми әдебиетте классикалық биологиялық ғылым ретінде қабылданып, дамыды, тек жуықта ғана ғылыми әдебиетте "әлеуметтік экология" термині қолданыла бастады. Бұл ғылымның объектісі адам қоғамы және оның қоршаған ортамен өзара әрекеті болып табылады, бұл ретте табиғат қатысады. Мынаны атап көрсету керек: қазіргі кезенде жалпы "экология" ғылымы 40-тан астам әр түрлі "экологиялық ілімдерде" өзінше түсіндіріліп келді.
"Әлеуметтік экологая" ұғымы немесе "адам экологиясы" қазіргі заман әдебиетінде әр түрлі түсіндіріледі. "Адам экологиясының мақсаты — оның өмірін, денсаулығын, биологиялық өніміне қабілетін, оның тектік беріктігін, мутацияларға, қоршаған ортаның басқа да ықпалына тұрақтылығын қорғау болып табылады. "Адам экологиясы" осы түсіндірмеде жалпы "әлеуметтік экологияның" тек бөлімі болып табылатынын байқау қиын емес, ол табиғаттың адамға ықпал ету қатынасын ғана емес, сонымен бірге басқа процестерді де реттейді. Ол ол ма, атап айтқанда адамның табиғатқа ықпалы экологиялық құқық қалыптасуының алғышарты болып табылады.
Адамның қоғамдық өмірі саласының кең ауқымына қарамастан, оның көпқырлылығы, оның негізгі қызметі табиғат аясында, мекендеуінің табиғи ортасында өтеді. Адам табиғатпен тыныстайды, оның өмір сүруінің көздері де осында. Бұл мәселе бойынша мейлінше дұрыс айқындама О.С.Колбасовтың көзқарасы болып табылады. "Табиғат" пен "адам қоғамы" ұғымын шектей отырып, ол бұлардың біршама дербестігі туралы айтады. Өзінің терең мәні жағынан табиғат пен қоғам өзектес. Олар ұдайы тоқтаусыз қозғалып отыратын материяның бірыңғай әлемін құрайды, одан басқа мәні болмайды. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда табиғат пен оның ортақ материалдық негізі бар деп пайымдауға болады, олар біртұтас дүниенің тек екі бөлігі. Олардың арасындағы принципті түбегейлі айырмашылық мынада: қоғам материя қозғалысының жоғары нысаны болып табылады, ол ойлау қабілеті тән болатын тіршілік иелерінен тұрады, сондықтан олар өздерін және бүкіл материалдық дүниені тани алады және осыған байланысты өзінің мінез-құлқын мақсатты түрде басқарып, өз әрекеттерін бақылай алады. Табиғат — бұл материя, ол қоғамды қоршаған.
Сонымен бірге, табиғат — бұл біртекті объект емес. Бұл орасан зор әлем, онда тұрақты түрде биологиялық, геологаялық, гидрологиялық және тағысын тағы процестер болып тұрады. Табиғат — бұл "тірі объект". Заңгерлер табиғатты құқық субъектісі ретінде танудан бас тартады, өйткені ол субъектінің сипатты белгілеріне ие болмайды (санасы, құқық қабілеті болмайды). Бірақ сонымен бірге мынаны мойындағанымыз жөн: бұл құқықтың әдеттен тыс объектісі. Бұл объект пәрменді, ол түрін өзгерте алады, өзінің жай-күйін өзгерте отырып ол адамның тіршілік ету жағдайларын өзгертеді.
Табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғи ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің әдіснамалық негізі экологиялық ғылым болып табылады. 1866 ж. неміс ғалымы Э. Геккель тірі организмдердің өздері мекендейтін қоршаған ортамен қатынасы туралы ілімді экология деп атаған болатын. Экология ұзақ уақыт бойы ғылыми әдебиетте классикалық биологиялық ғылым ретінде қабылданып, дамыды, тек жуықта ғана ғылыми әдебиетте "әлеуметтік экология" термині қолданыла бастады. Бұл ғылымның объектісі адам қоғамы және оның қоршаған ортамен өзара әрекеті болып табылады, бұл ретте табиғат қатысады. Мынаны атап көрсету керек: қазіргі кезенде жалпы "экология" ғылымы 40-тан астам әр түрлі "экологиялық ілімдерде" өзінше түсіндіріліп келді.
"Әлеуметтік экологая" ұғымы немесе "адам экологиясы" қазіргі заман әдебиетінде әр түрлі түсіндіріледі. "Адам экологиясының мақсаты — оның өмірін, денсаулығын, биологиялық өніміне қабілетін, оның тектік беріктігін, мутацияларға, қоршаған ортаның басқа да ықпалына тұрақтылығын қорғау болып табылады. "Адам экологиясы" осы түсіндірмеде жалпы "әлеуметтік экологияның" тек бөлімі болып табылатынын байқау қиын емес, ол табиғаттың адамға ықпал ету қатынасын ғана емес, сонымен бірге басқа процестерді де реттейді. Ол ол ма, атап айтқанда адамның табиғатқа ықпалы экологиялық құқық қалыптасуының алғышарты болып табылады.
Адамның қоғамдық өмірі саласының кең ауқымына қарамастан, оның көпқырлылығы, оның негізгі қызметі табиғат аясында, мекендеуінің табиғи ортасында өтеді. Адам табиғатпен тыныстайды, оның өмір сүруінің көздері де осында. Бұл мәселе бойынша мейлінше дұрыс айқындама О.С.Колбасовтың көзқарасы болып табылады. "Табиғат" пен "адам қоғамы" ұғымын шектей отырып, ол бұлардың біршама дербестігі туралы айтады. Өзінің терең мәні жағынан табиғат пен қоғам өзектес. Олар ұдайы тоқтаусыз қозғалып отыратын материяның бірыңғай әлемін құрайды, одан басқа мәні болмайды. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда табиғат пен оның ортақ материалдық негізі бар деп пайымдауға болады, олар біртұтас дүниенің тек екі бөлігі. Олардың арасындағы принципті түбегейлі айырмашылық мынада: қоғам материя қозғалысының жоғары нысаны болып табылады, ол ойлау қабілеті тән болатын тіршілік иелерінен тұрады, сондықтан олар өздерін және бүкіл материалдық дүниені тани алады және осыған байланысты өзінің мінез-құлқын мақсатты түрде басқарып, өз әрекеттерін бақылай алады. Табиғат — бұл материя, ол қоғамды қоршаған.
Сонымен бірге, табиғат — бұл біртекті объект емес. Бұл орасан зор әлем, онда тұрақты түрде биологиялық, геологаялық, гидрологиялық және тағысын тағы процестер болып тұрады. Табиғат — бұл "тірі объект". Заңгерлер табиғатты құқық субъектісі ретінде танудан бас тартады, өйткені ол субъектінің сипатты белгілеріне ие болмайды (санасы, құқық қабілеті болмайды). Бірақ сонымен бірге мынаны мойындағанымыз жөн: бұл құқықтың әдеттен тыс объектісі. Бұл объект пәрменді, ол түрін өзгерте алады, өзінің жай-күйін өзгерте отырып ол адамның тіршілік ету жағдайларын өзгертеді.
0I ТАРАУ. Экологиялық Құқықтың Қоғамдағы Ролі
§ 1. Экологиялық құқықтың түсінігі және мәні.
Қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын зерттеу процесін зерттелетін
объектінің, талдау нысанының дәл шекарасын белгілеуден және әдістемелік
айқындамалардан, тәсілдер мен амалдардан бастаған жөн.
Табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғи ортаны қорғау жөніндегі
қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің әдіснамалық негізі экологиялық
ғылым болып табылады. 1866 ж. неміс ғалымы Э. Геккель тірі организмдердің
өздері мекендейтін қоршаған ортамен қатынасы туралы ілімді экология деп
атаған болатын. Экология ұзақ уақыт бойы ғылыми әдебиетте классикалық
биологиялық ғылым ретінде қабылданып, дамыды, тек жуықта ғана ғылыми
әдебиетте "әлеуметтік экология" термині қолданыла бастады. Бұл ғылымның
объектісі адам қоғамы және оның қоршаған ортамен өзара әрекеті болып
табылады, бұл ретте табиғат қатысады. Мынаны атап көрсету керек: қазіргі
кезенде жалпы "экология" ғылымы 40-тан астам әр түрлі "экологиялық
ілімдерде" өзінше түсіндіріліп келді.
"Әлеуметтік экологая" ұғымы немесе "адам экологиясы" қазіргі заман
әдебиетінде әр түрлі түсіндіріледі. "Адам экологиясының мақсаты — оның
өмірін, денсаулығын, биологиялық өніміне қабілетін, оның тектік беріктігін,
мутацияларға, қоршаған ортаның басқа да ықпалына тұрақтылығын қорғау болып
табылады. "Адам экологиясы" осы түсіндірмеде жалпы "әлеуметтік экологияның"
тек бөлімі болып табылатынын байқау қиын емес, ол табиғаттың адамға ықпал
ету қатынасын ғана емес, сонымен бірге басқа процестерді де реттейді. Ол ол
ма, атап айтқанда адамның табиғатқа ықпалы экологиялық құқық қалыптасуының
алғышарты болып табылады.
Адамның қоғамдық өмірі саласының кең ауқымына қарамастан, оның
көпқырлылығы, оның негізгі қызметі табиғат аясында, мекендеуінің табиғи
ортасында өтеді. Адам табиғатпен тыныстайды, оның өмір сүруінің көздері де
осында. Бұл мәселе бойынша мейлінше дұрыс айқындама О.С.Колбасовтың
көзқарасы болып табылады. "Табиғат" пен "адам қоғамы" ұғымын шектей отырып,
ол бұлардың біршама дербестігі туралы айтады. Өзінің терең мәні жағынан
табиғат пен қоғам өзектес. Олар ұдайы тоқтаусыз қозғалып отыратын
материяның бірыңғай әлемін құрайды, одан басқа мәні болмайды. Осы көзқарас
тұрғысынан алғанда табиғат пен оның ортақ материалдық негізі бар деп
пайымдауға болады, олар біртұтас дүниенің тек екі бөлігі. Олардың
арасындағы принципті түбегейлі айырмашылық мынада: қоғам материя
қозғалысының жоғары нысаны болып табылады, ол ойлау қабілеті тән болатын
тіршілік иелерінен тұрады, сондықтан олар өздерін және бүкіл материалдық
дүниені тани алады және осыған байланысты өзінің мінез-құлқын мақсатты
түрде басқарып, өз әрекеттерін бақылай алады. Табиғат — бұл материя, ол
қоғамды қоршаған.
Сонымен бірге, табиғат — бұл біртекті объект емес. Бұл орасан зор әлем,
онда тұрақты түрде биологиялық, геологаялық, гидрологиялық және тағысын
тағы процестер болып тұрады. Табиғат — бұл "тірі объект". Заңгерлер
табиғатты құқық субъектісі ретінде танудан бас тартады, өйткені ол
субъектінің сипатты белгілеріне ие болмайды (санасы, құқық қабілеті
болмайды). Бірақ сонымен бірге мынаны мойындағанымыз жөн: бұл құқықтың
әдеттен тыс объектісі. Бұл объект пәрменді, ол түрін өзгерте алады, өзінің
жай-күйін өзгерте отырып ол адамның тіршілік ету жағдайларын өзгертеді.
Табиғат дербес өмір сүретін элементтер кешені болып табылады. Заңгерлер
алты құрамды бөліктерді — жерді, оның қойнауын, суды, орманды, жануарлар
әлемін, атмосфера ауасын бөліп көрсетеді. Сөз жоқ, былайша бөлу мейлінше
шартты түрде екені белгілі, ол қоғамдық қатынастардың барынша қалыптасқан
түрлеріне қолданылады. Басқа ғылымдарда, мысалы, биологияда барлық жанды
және жансыз табиғат дәстүрлі түрде атмосфераға, гидросфераға және
литосфераға бөлінеді, оларда өз кезегінде бұдан да күрделірек бөліну бар
(тропобиосфера, фитосфера, педосфера, фотосфера және т.б.) Осының бәрі
табиғат кешенінің күрделі екенін білдіреді. Сонымен бірге ғалым – экологтар
пайымдайтын негізгі қорытынды — бұл әзара байланысты процестердің заңы.
Оның үстіне, табиғат дербес құрамды бөліктердің кешені болып табылады.
Бұл құрамды бөліктер бір-бірімен тығыз байланысқан, бір - біріне ықпал
етеді, бір құрамды бөліктің түрін өзгертуі табиғаттың басқа объектілері
өзгеруінің "экологиялық тізбегі" болып табылады, мұның өзі сайып келгенде
табиғаттың түрін өзгертеді. Ендігі жерде адам қалыптасқан биологиялық
жағдайға араласқан кездегі күтпеген салдарларды туғызған орасан зор
көптеген мысалдарын келтіруге де болады.
Мысалы, адам қоғамы дамуының осы заманғы кезеңінде табиғат кешенінің
жалпы жай-күйін ескерместен су ресурстарын пайдалану жөніндегі қатынастарды
құқықта қарастыруға болмайды. Болмайтын себебі, адамның табиғатқа ықпалының
деңгейі бүгінгі таңда көп есе өсіп отыр. Су ресурстарының сапалық жай-күйі
жердің, ауаның жай-күйіне әсер етеді, жануарлар дүниесіне де қатысты
болады. Мұндай жағдай кез келген табиғат ресурсын пайдалану саласынан
көрініс табуы ықтимал. Сондықтан мұндай қатынастарды табиғи кешеннің жалпы
жүйесіндегі олардың рөлі мен маңызын ескермей жеке қарастыруға болмайды.
Адамның тіршілік ету ортасы туралы мәселені қарастыра отырып,
"мекендеудің жасанды ортасы" проблемасы да назардан тыс қалмауы тиіс. Соңғы
уақытта әдебиетте "әлеуметтік экология" мазмұнына "адамның мекендеу ортасы"
ретінде табиғатка талдау жасау кезінде жаңа сипаттамалар енгізу мейлінше
дәлелді ұсынылып жүр. Осы ұғымнан ғалымдар табиғаттың өзін жоққа шығарып
(?), адам мекендеуінің табиғи ортасын жасауға тірек тауып отыр. Дәлелдер
ретінде адам мүдделерін, шаруашылық және әлеуметтік процестерді қамтамасыз
етуді ескере отырып, қоршаған ортасы өзгерген қалалардан мысалдар
келтірілуде.
Біздің көзқарасымызша, бұл көзқарас нақты оқиғаның жайын аңғартады.
Бәлкім жуықта болмас та. Тіпті қалалардағы жасанды орта табиғаттың
қасиеттеріне негізделген ғой. Шөлейтті өзгертуге болар, алайда бұл
табиғаттың бір қасиетін басқа қасиетпен ауыстыру деген сөз. Табиғаттың өзі
жасанды немесе табиғи жолмен құрып кетпейді. Табиғатта болатын процестер
жойылмайды, адам оларға ықпал етіп — шапшандатуы, түрін өзгертуі немесе
тоқтатуы мүмкін, бірақ өзінің негізінде бұл табиғи процестер болып қала
береді.
Сондықтан, біз қандай бір қоғамдық өмір саласын қарастырған кезде
"үзінді көріністер" мен "жалпы көріністі", жеке процестер мен негізгі
мақсатты бөліп көрсетуіміз керек". Осыдан келіп, әдіснамалық жағынан жер,
тау немесе орман құқық қатынастарын, яғни жекелеген барлық табиғаттың
тіршілігін қамтамасыз ету тұрғысынан барлық табиғи кешенді, жекелеген
табиғи ресурсты қорғау немесе пайдалану жөніндегі кез келген қоғамдық
қатынастарды дұрыс қарастырған жөн, оның ауқымында адамзат тіршілік етуі
немесе, әрі кеткенде бүгінгі сәтте тіршілік етуі мүмкін.
Тиісті дүниетаным, саясат, экономика мен құқықты әзірлеу үшін қажетті
ілім ретінде экологияны пайдаланудың дұрыстығы және объективтілігі мынамен
анықталады: бұл арада жүйелі көзқарас пайдаланылады, ол жүйе барлық
құбылысты кешенді түрде көруіне мүмкіндік береді. "Экология" терминін
пайдалану тиісінше ұғымдық аппаратпен — "экологиялық саясатпен",
"экологиялық құқықпен" және т.б. байланысты болды.
Бұл тақырыптың негізгі қорытындысының мәні мынада: қоршаған ортадағы
организмдердің өзара қатынасы туралы ілім ретінде экология мемлекетіміздің
өзара іс-қимылының құқықтық проблемаларына біздің көзқарастарымыздың бізді
қоршаған орта сияқты мемлекетіміздің өзара, оның жекелеген субъектілерінің
біздің өзара көзқарастарымыздың өзгеруі кезінде қажетті бітімгершілік,
философиялық әдіснамалық негіз қызметін атқарады. Бұл ілімді біз
экологиялық құқық пен заңнама жүйесін құрған кезде пайдаланамыз.
Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологаялық құқығының мәнін
анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір
саланы реттеудің мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей
бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа да
қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын реттеуге
бағытталған. Осы қисынды ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық
құқықтың мәні адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның
субъектілерінің табиғат ресурстарын пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара
әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.
Жалпы бұл анықтама дұрыс, бірақ ол қоғамдық қатынастардың басқа түрлерінен
өзгеше, экологиялық құқық қатынастарының мәнін, олардың құқықтық
ерекшеліктерін ашып көрсете алмайды.
Экологиялық құқық мәнінің ұғымын іргелі ғалымдар ертеректе зерттеген.
Ресей окулықгарын ерекше атап көрсеткен жөн, олардан біз мынадай
анықтамаларды ұшыратамыз: "Экологиялық құқықтың мәні қоғам мен табиғаттың
өзара әрекеті саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады... олар
тұтастай алғанда табиғи объектілер мен қоршаған табиғи ортаны қорғау
тұрғысында туындап, дамиды", "Экологиялық құқықтың мәні — бұл экологиялық-
құқықтық нормалардың қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда
қазіргі және болашақтағы ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап
қалу мақсатында табиғи объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау,
жақсарту, қалпына келтіру, тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде
мемлекеттің қатысуы жағдайында азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік
қатынастармен байланысты болуы".
Бұл анықтамаларды қабылдауға болады, алайда олардың мәнінің ашылуына
қарай аталған көзқарастар онша жетілмеген.
Біздің көзқарасымыз бойынша, негізгі қателік мынада болып табылады:
қоғам мен табиғат қатынастарының саналуан болуынан ғалымдар тек табиғат
қорғау қатынастарын ғана бөліп көрсетеді (В. В. Петров), экологиялық
құқықты табиғат ресурсы құқығынан бөліп көрсетеді (Б. В. Ерофеев). Бұл
мәселе өте күрделі болып табылады, оның үстіне оның сипаттамасына
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы, табиғат ресурстарын тауар
айналымына тартуы ықпал етеді, осының салдары ретінде экологиялық
қатынастарды реттеуде азаматтық-құқықтық нормалардың қолданылуы күшейе
түседі. Мынадай көзқарастар белең ала бастады: жерді пайдалану тұрғысындағы
мүліктік қатынастар (ипотека, жалға беру, сатып алу-сату және т.б.)
азаматтық құқық институтының мазмұны болып табылады. Сондай-ақ табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін және қоршаған ортаны ластағаны үшін
экологиялық төлемдер мен салықтар салық құқығын реттеудің мәні болып табыла
ма дейтін көзқарасты тым даулы көзқарас деп тануға да болар.
Біз бұл сұрақтарға қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті туралы
тұжырымдаманы әдістемелік база ретінде пайдалана отырып жауап береміз.
Экологиялық қатынастар — бұл объектісі табиғат пен оның құрамындағы
элементтер болып табылатын қатынастар. Осының негізінде біз экологиялық
қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның жекелеген бөлімдеріне
бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан жер, су, тау, орман,
фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама дербестікке ие болады және
жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа құқығының мәні болып
табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат ресурстары қатынастарына
жатады, олар экологиялық қатынастары құрамына кіреді. Сондай-ақ экологиялық
қатынастарға объектісі табиғат кешені, табиғи орта болып табылатын
қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың, экологиялық апат
аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше айқын көрінеді.
Алайда бұл орайда мынаны ескеру керек: "жер, жер қойнауы, су, ормандар,
жануарлар әлемі, ауа" ұғымы мен "табиғи ресурс" ұғымы арасында айырмашылық
бар. Әрбір су экологиялық қатынастардың әманда объектісі бола бермейді,
"орман" экологиялық құқықпен де әманда реттеле бермейді, жануарлар әлемінің
өкілі ретінде "қасқыр немесе аю" экологиялық заңмен әманда Қорғала
бермейді. Мұның бәрі, егер аталған объектілер табиғат ресурстары болып,
мына белгілерге сай келген жағдайда ғана мүмкін болады:
а) шығу тегінің табиғи сипаты. Табиғат ресурсы жасанды жолмен алынбауға
тиіс, ол табиғат туындысының нәтижесі болып табылады;
б) ол қоршаған табиғатпен табиғи байланыста болып, онда белгілі бір
экологиялық қызмет атқаруға тиіс.
Егер белгілі бір қоғамдық қатынаста табиғат объектісі табиғи ортадан
алынатын болса, онда ол экологиялық құқықтың объектісі болудан қалады. Ол
мүліктік қатынастардың объектісі, яғни азаматтық құқықтың объектісі болуға,
тауар болуға тиіс. Табиғаттан алынған оған адам еңбегі жұмсалады және ол
"бағалану" қасиетіне ие болады, оған құндылық ұғымы беріледі. Өзендегі "су"
және елді мекеннің ауыз су жүйесіндегі "су" ("крандағы су") өзінің
физикалық қасиеттері жағынан біртекті өнім болып табылады, бірақ әр алуан
заңдармен реттелетін болады. "Өзендегі су" — бұл табиғи ресурс, оны
пайдалану мен қорғау экологиялық қатынастардың объктісі болып табылады.
"Крандағы су" — бұл объект табиғи ортадан алынған және бұл қоғамдық
қатынастар санитариялық-гигиеналық және коммуналдық заңнамамен реттелетін
болады.
Сөйтіп, мынадай қорытынды жасауға болады: экологиялық қатынастарға
объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болатын, белгілі бір өлшемдерге
сай келетін қоғамдық қатынастарды жатқызуға болады.
Экологиялық құқық қатынастарының азаматтық, салық және т.т. арақатынасы
туралы мәселені мына тұрғыда қарастырған жөн. Экологиялық құқықтың мәні
болып табылатын белгілі бір экологиялық құқық қатынастарының тобы болады.
Бұл құқықтың басқа салалары бұл қатынастарды реттей алмайды және олар жеке
сала ауқымында "тұйықталып қалған" дегенді білдірмейді. Экологиялық құқық
қатынастары (олардың объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болып
табылады) азаматтық құқық нормаларымен реттеледі (мүліктік сипаты - жалға
беру, табиғат ресурсын кепілға салу, залалды өтеу және т.б. көрініс табатын
қатынастарда), салық құқығының нормаларымен — (мемлекет табиғат ресурстарын
пайдаланғаны үшін ақы мөлшерін белгілейтін қатынастарда), қылмыстық құқық
нормаларымен — (мемлекет экологиялық талаптарды сақтамағаны үшін жазалау
шараларын белгілейтін қатынастарда) реттеледі.
Құқықтың қылмыстық, азаматтық, қаржы, әкімшілік салалары құқық
қатынастарын реттеудің жалпы ережелерін белгілейді және құқықтың әр түрлі
салаларывда (мысалы, экологиялық) олар өзінің айрықша көрінісін табады.
Экологиялық құқық қатынастарының субъектілері заңды және жеке
тұлғалардың кең ауқымы болып табылады, оларды жіктеу субъектілердің
құқықтары мен міндеттерінің көлеміне, нақты құқық қатынасының түріне, өзге
де жағдайларға байланысты болады.
Экологиялық қатынастар субъектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) Қазақстан Республикасы – біздің мемлекетіміз табиғат ресурстарының
меншік иесі бола отырып, экологиялық қатынастардың субъектісі болып
табылады және табиғат пайдалану мен табиғатты қорғау мәселелері бойынша
құқық қатынастарында міндетті тарап ретінде қатысады;
2) шетелдік мемлекеттер – Қазақстанның табиғат ресурстарын пайдалану
мәселелері бойынша экологиялық қатынастардың субъекгілері болып табылады,
республикаға табиғи ортаға келтірген залалы үшін жауап береді ("Байқоңыр"
кешенін жалға беру, шекаралық су объектілері бойынша бірлесіп су
пайдалануы);
3) халықаралық ұйымдар — экологиялық қатынастардың субъектілері ретінде
халықаралық ұйымдарға мамандандырылган экологиялық ұйымдарды (ЮНЕП, МСОП,
Грин Пис), сондай-ақ экологиялық проблеманы шешуде белгілі бір қызметті
орындайтын ұйымдарды (ХВҚ, ББҰ. Сорос қоры, Эберта және т.б.) жатқызуға
болады;
4) заңды тұлғалар — бұл топта тұлғалардың кең ауқымын атауға болады.
Бұл кез келген меншік нысанының заңды тұлғалары — мемлекеттік кәсіпорындар,
ұйымдар, мекемелер; шағын және орташа бизнестің мемлекеттік емес жекеше
кәсіпорындары; шетелдік кәсіпорындар, бірлескен кәсіпорындар, олар
Қазақстанның пайдалы қазындыларын игеруге маманданған және т.б.;
5) жеке тұлғалар — бұл арада Қазақстан Республикасының азаматтарын,
шетелдік азаматтарды, азаматтығы жоқ адамдарды атауға болады. Олар әлеуетті
табиғат пайдаланушылар, экологиялық құқықтарға ие бола алады және
экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты болады
§ 2. Қазақстан Республикасындағы экологиялық құқықтық қатынастар мен
саясаттар.
Қоғам мен табиғаттың өзара қатынасы мәселесі бойынша объективті дұрыс
әдіснамалық база дерексіз ұғым болып табылмайды, қайта адамның табиғатпен,
мемлекеттің қоршаған ортамен қатынасын қалай құру керек? — деген мағынада
таза қажетті практикалық іске асыруы болып табылады. Біз мынаны түсінеміз:
бұл процесс біржақты процесс емес, онда көптеген факторлар болады, оны
нақты жүзеге асыру ең дұрыс ілімдерден, көзқарастар мен әдістемелерден
алшақ болуы мүмкін.
Экологиялық ілімді мемлекет, оның органдары тікелей қызметінде
пайдаланады. Бұл қатынастар үшін сипатты болатын билік сипаты болып
табылады, ол қоғамдық өмірдің нақты саласында мемлекет жүргізетін саясат
арқылы көрінісін табады. "Саясат" термині негізінен мемлекеттік басқару,
мемлекеттің мақсаттары және сол мақсатқа жетудің ең жақсы құралдары туралы
ғылым ретінде ұғынылады. Саясатты талдау кезінде екі ерекше құбылысты:
билік пен мемлекетті негізге алу керек. Саясат қызмет ретінде қоғам
дамуының ұзақ мерзімді (стратегиялық) және ағымдағы (тактикалық)
анықтамасын көздейді.
Қазақстанның саясаттану ғылымында, біздің ойымызша, "экологиялық
саясат" сияқты саяси құбылыстың сипаттамасына немқұрайлықпен аз көңіл
бөлінген. Оның құрамындағы элементтер, негізгі артықшылықтары, іске асыру
тетігін дамыту стратегиясы. Құқықтану саласындағы мамандарға арналған оқу
құралы осы проблеманы толық шешуді өз мойнына ала алмайды Ал бұл мәселеден
айналып өте алмаймыз. Қазақстанның экологиялық дамуының негізгі
тұжырымдамасын білмей тұрып, біз экологиялық заңнама жүйесін құра алмаймыз,
қайсыбір заңды қабылдау артықшылығын анықтай алмаймыз, тіпті экологиялық
қатынастарды реттеудің құқықтық әдістері мемлекеттің қоғамдық өмірдің осы
саласына ықпал ету тиімділігін қандай тәсілдермен шешу керек деп есептейді,
оның түсінігінде экологиялық проблеманы қалай шешу керек дегенге байланысты
болады.
Құқықтық көзқарас тұрғысынан "экологиялық саясат" анықтамасын қоғам мен
мемлекеттің нақты экологиялық мақсаттары мен міндеттерін орындауға
бағытталған қазіргі, қисыны жағынан өзара байланысты жүйені, белгілі бір
ресми құжат ретінде ресімделген құқықтық мәртебесі бар құжатты ұғынған жөн.
Іс жүзінде республиканың Үкіметі экологиялық басымдықты жариялайды, адам
өмірінің экологиялық жағдайларын жақсартуды өзінің мақсаты етіп алға қояды
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабы), сонымен бірге
экономикалық дағдарыстан шығудың бағдарламасын жасай отырып табиғи
ресурстарды пайдалануды күшейту саясатын жүргізеді. Біздің көзқарасымыз
бойынша, істің мұндай жағдайы Қазақстанның осы заманғы экологиялық
саясатының шынайы мазмұны болып табылады.
Мынаны атап көрсету керек: біздің мемлекетімізде экологиялық саясаттың
құқықтық негізін жасауға ұмтылыс жасалды.
"Қазақ КСР-де қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы" Заңында (1991 ж.)
Республика Жоғарғы Кеңесінің құзыретіне табиғатты қорғау және табиғатты
ұғымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты анықтау жатты (9-бап).
Мемлекеттік экологиялық бағдарламаны жасау мен жүзеге асыру Министрлер
Кабинетіне жүктелді, ал оны жүзеге асыруды қамтамасыз етуге халық
депутатгарының жергілікті кеңестері жауап беретін болды (10-11-баптар).
1994 жылы ҚР Экология және биоресурстар министрлігі "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік экологиялық саясатының негіздері" жобасын
жасап, Министрлер Кабинетіне жолдады. 1994 жылғы шілде айында Министрлер
Кабинеті "Реформаларды тереңдету және экономикалық дағдарыстан шығу
жөніндегі Үкімет іс-қимылының бағдарламасын" дайындады, оған "Экологиялық
саясаттың" XIII тарауы енгізілген. Онда негізгі бағыттар ретінде
экологиялық заңнаманың дамыған жүйесін құру баянды етілді, экологиялық
басқарма жүйесін құру, экологиялық бақылаудың бірыңғай жүйесін енгізу
көзделген. Алайда осы құжаттардың елеулі маңызына қарамастан олардың бірде-
бірі бекітілмеді немесе қандай да бір мемлекеттік деңгейде қабылданбай
қалды.
1996 жылғы 30 сәуірде ҚР Қауіпсіздік Кеңесі Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын қабылдады. Бұл құжат Қазақстан
Президентінің N 29677 өкімімен мақұлданған болатын. Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы мемлекет таныған принциптер мен басымдықтарының жүйесі болып
табылды, олардың негізінде сыртқы және ішкі экологиялық саясат, құқықтық
және экономикалық тетіктер, сондай-ақ қолайлы қоршаған орта мен тұрақты
экономикалық және адам дамуын қамтамасыз ету мен сақтау үшін, табиғи
зілзалалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдын алудың қажетті қызмет
бағыттары қалыптастырылды. Сонымен бір мезгілде, экологиялық қауіпсіздік
Тұжырымдамада Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі бағыттарының бірі, құрамдас
бөлігі, стратегиялық іргелі компонент ретінде анықталды. Заңнамалық
тұрғыдан бұл "Қазақстан Републикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" заңмен
(1998 ж.) дәлелденген, онда "Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету"
деген 21-бап бар.
Меншік нысанына қарамастан, тиісінше мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті мыналар болып
табылады:
1) қоршаған ортаны қорғау, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және
қорғау;
2) Қазақстанға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды, заттар мен
материалдарды бақылаусыз әкелуге жол бермеу;
3) ел аумағының радиоактивтік, химиялық ластануына, бактериологиялық
зақымдануына жол бермеу;
4) экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды қолдану
көлемін қысқарту;
5) шаруашылық және өзге де қызметтің келеңсіз экологиялық салдарларын
жою".
Тұжырымдамада ҚР экологиялық қауіпсіздігінің экологиялық саясаттың
кейбір элементтері белгіленген. Онда, атап айтқанда, былай делінген:
экологиялық қауіпсіздіктің мемлекеттік саясаты экологиялық принциптердің
жүйесіне негізделген. Бірыңғай экологиялық саясатты жүргізу үшін табиғат
қорғау органдарының құзыретін, олардың қызметінің нысандары мен әдістерін
жетілдіру керек, әрбір облыс үшін қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық
кешенді схемаларын (ҚОҚАКС) жасау ұсынылды, оларда қоршаған ортаға ықпал
етуді төмендету, табиғатты тұрақты пайдалану жөніндегі және қорғалатын
аумақтардың жүйесін құру жөніндегі қызметтің негізгі бағыттары белгіленген.
Аумақтық облыстық схемалар негізінде мемлекет көлемінде жаһандық
экологиялық бағдарламалар жасау керек:
— ұзақ мерзімді бағдарлама — республиканың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін XXI ғасырға арналған Қазақстанның Күн тәртібі;
— кезек күттірмейтін бағдарлама — Қоршаған ортаны қорғау және тұрақты
даму жөніндегі іс-қимылдардың Ұлттық жоспары (ҚОҚІ және ТДҰЖ) (3.1-бап.
"Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары мен тетіктері").
Экологиялық саясаттың элементтері арасынан Тұжырымдама нормативтік-
құқықтық базаны жетілдіру; экологиялық басқаруға қатысу жөнінде қоғамдық
ұйымдарды тарту, табиғат қорғау шараларын жүргізуге қаржы-экономикалық
саясатын өзгерту, халықаралық экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында халықаралық ынтымақтастықты дамыту қажеттігін атап көрсетеді.
Осы талапты ескере отырып, 2003 жылғы 3 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Президентінің N1241 Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-
2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасы мақұлданды.
Бұл құжаттың түбегейлі өзгеше мазмұны мен бағыты бар. Бұл ресми мәлімдеу
нормаларын, жалпы жарияланған экологиялық басымдықтарды бәсеңдетуден,
белгілі бір аумаққа таңылған нақты ұзақ мерзімдік проблема мен шаралардың
болуынан айқын көрінді. Сондықтан кіріспе бөлімдер: 1 "Жалпы ережелер"; II
бөлім "Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негіздері, принциптері
мен мақсаттары" көлемі жағынан онша-мұнша үлкен де емес. Сонымен бір
мезгілде 3 бөлім "Экологиялық қауіпсіздік проблемалары және оларды шешу
жолдарына" дербес 3 қосымша бөлім енгізілген, оларда жаһандық, ұлттық және
жергілікті экологиялық проблемалар қарастырылады. 4 бөлімді "Экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі бағыттары мен тетіктерін" іс-
қимылға басшылыққа алуға болады деп есептер едік. Бұл бөлімнен біз
экологиялық қауіпсіздіктің нақты элементтерін экологиялық бақылауды,
сараптаманы, мониторингті, статистиканы, төлемдер ставкаларын, халықаралық
экологиялық ынтымақтастықты алғаш рет көре аламыз.
Бірінші кезенде (2004-2007 жылдары) 2005-2007 жылдарға арналған
қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы қабылданып, іске асырылатын болады,
қоршаған ортаны қорғау, экологиялық сақтандыру, өндіріс пен тұтыну
қалдықтары, экологиялық аудит мәселелерін реттеуге бағытталған заң актілері
шығарылатын болады, қоршаған орта мен табиғат ресурстары мониторингінің
бірыңғай жүйесі жасалады.
Сонымен бірге, мынадай бағдарламаларды жүзеге асыру жоспарланған:
2004-2010 жылдарға арналған төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды
жоюдың мемлекеттік жүйесін дамыту;
2015 жылға дейін Қазақстан Республикасында парник газдары
шығарындыларын төмендету жөніндегі;
сумен жабдықтау жөніндегі;
шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі іс-қимылдар;
халықтың ішкі көші-қоны мен өңірдің аумағын шаруашылыққа пайдалану;
экологиялық апат;
тарихи ластануды жою жөніндегі бағдарлама;
өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарын басқаруды жетілдіру жөніндегі;
әскери-ғарыштық және сынақ кешендері аумақтарының экологиялық жай-
күйінің мониторингі жөніндегі бағдарлама.
Екінші кезенде (2008-2010 жылдары) қоршаған ортаны қорғаудың 2008-2010
жылдарға арналған бағдарламасын жүзеге асыру арқылы тұрақты даму
принциптеріне сәйкес келетін және үшінші кезеңнің басталуына байланысты
қоршаған ортаның жай-күйінің сапалық жақсаруын қамтамасыз ететін қоршаған
ортаны қорғаудың жүйесін құру процесі толықтай аяқталуға тиіс.
Үшінші кезеңде (2011-2015 жылдары) белгіленген барлық бағдарламалардың
аяқталуы нәтижесінде қоршаған орта объектілерінің сапалық нормативтік
көрсеткіштеріне және қоғамның тұрақты дамуына қол жеткізілуге, қоршаған
ортаға ықпал етуді төмендету, қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесі
қалыптасуға тиіс.
Мемлекеттік экологиялық саясатты қалыптастыру үшін Экологиялық
қауіпсіздік Тұжырымдамасының маңызы аса зор. Бұл құжат әдіснамалық база
болып табылады, онда Қазақстанның экологиялық саясатының негізгі
басымдықтары мен бағыттары баянды етілген. Аталған басымдықтарды жүзеге
асыруға бағытталған ұзақ мерзімді шараларды әзірлеу, оларды мемлекеттік
бағдарламаға біріктіру, бұл бағдарламадағы мемлекет қызметінің барлық
салалары – экономиика, экология, саясат, ғылым, әлеуметтік сала және т.б.
осының бәрі Мемлекеттік Экологиялық саясаттың мазмұнын құрауға тиіс, бұл
саясат құқықтық мәртебесі жағынан заңдық актінің күшіне ие болады.
Халықаралық құқық тәжірибесі мынаны көрсетіп отыр: бірқатар
мемлекеттердің заңнамасында экологиялық саясатты жүргізудің тәртібі мен
шарттарын реттейтін заңдар қабылданған. Бұл актілерде экологиялық
басымдықтарды жариялаудан басқа, осы қызмет жүктелетін ұйымдық мемлекеттік
құрылым тікелей көрсетілген, ол оның экономикалық тетігін, сондай-ақ ықпал
етудің заңдық тәсілдерін қамтамасыз етеді.
1969 жылы, Америка Құрама Штаттарының Сенаты мен Өкілдер Палатасы
Конгрестің бірлескен мәжілісінде "Қоршаған орта саласындағы ұлттық саясат
туралы актіні бекітті". Оған сәйкес АҚШ Президенті жыл сайын Конгреске
Қоршаған ортаны қорғаудың жай-күйін жақсарту жөніндегі мемлекеттің шаралары
көрініс табатын Экологиялық сапа жөнінде баяндама ұсынуға тиіс Президент
әкімшілігінің атқарушы аппаратында үш мүшеден тұратын Экологиялық сапа
жөнінде Кеңес құрылады, олардың кандидатурасы АҚШ Сенатында талқыланып,
бекітіледі. Бұл Кеңес дербес қаржыландырылады, биліктің атқарушы
органдарының экологиялық қызметін ұйымдастырады, ұлттық экологиялық
саясатты әзірлейді.
1994 жылғы 6 ақпанда Ресей Федерациясының Президенті "Қоршаған ортаны
қорғау және тұрақты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі Ресей Федерациясының
мемлекеттік стратегиясы туралы" жарлыққа қол қойды. Оған сәйкес Ресей
Президенті жанындағы Экологиялық саясат жөнінде Үйлестіру кеңесі құрылды,
оны жүзеге асырудың негізгі бағыттары белгіленді. Ресей Үкіметі, 1994 жьшғы
мамыр айынан бастап, жыл сайын қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-қимыл
Жоспарын бекітеді.
Қазақстан Республикасында да кезінде Экология жөніндегі Мемлекеттік
Кеңес болған еді, бірақ 1995 жылы ол таратыдды. "Қоршаған ортаны қорғау
туралы" Жаңа Заңның (1997 ж.) 27-бабында Қазақстан Үкіметінің құзыреті
туралы бізге таныс тұжырымды қайта жаңғыртты: "мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттарын, оны жүзеге асыру жөніндегі стратегиялық және тактикалық
шараларды әзірлейді, ұлттық (мемлекеттік) экологиялық және табиғат
пайдаланудың әр түрлі бағыттары бойынша бағдарламаларды әзірлейді, оларды
Президентке бекітуге береді".
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: Қазақстан Республикасының
экологиялық саясаты мемлекеттік, ұзақ мерзімді бағдарлама ретінде әлі де
болса қалыптаса қойған жоқ, қалыптаспаған, өзінің құқықтық мәртебесі жоқ,
жаңадан орнығу сатысында болып отыр. Бағдарламаны қамтамасыз етуге
бағытталған факторларды анықтау керек.
Мыналарды жеке-дара бөліп көрсеткен жөн:
— ұйымдық қамтамасыз ету — бұл мемлекеттік құрылымды құру, оған
экологиялық саясатты әзірлеу, жүзеге асыру, экологиялық саясатты жүргізу
тәртібін бақылау міндеті жүктеледі. (Экологиялық саясат қоғамдық өмірдің
барлық саласына қатысты болуын және оны жүзеге асыру үшін мемлекетке бұл
ұйымдық құрылымның ведомствоның үстінен қарайтын орган мәртебесі болуын
ескере отырып, белгілі бір мүдделерден бас тартуына тура келеді);
— құқықтық қамтамасыз ету – бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғат
пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңнамалық жүйені
әзірлеу және осы заңнаманың орындалуына мемлекет тарапынан бақылау;
— экономикалық қамтамасыз ету — бұл экономикалық проблемаларды шешудің
қажетті материалдық-техникалық базасын жасау: өндірістің өндеуші салаларын
дамыту есебінен (экономиканың шикізаттық дамуынан бас тарту), табиғатты
қорғау қызметін материалдық жағынан ынталандыру;
— идеологиялық қамтамасыз ету — бұл қоғамда экологиялық сананың қажетті
деңгейіне тәрбиелеу, экологиялық білім беру және ағарту жұмыстары арқылы;
— халықаралық қамтамасыз ету — бұл халықаралық қауымдастықты Жер
ғаламшары үшін экологиялық проблеманың ортақтығын түсінуге қол жеткізу.
Тек осы шарттарды біріктіріп қана экологиялық саясаттың тиімділігі
туралы айтуға болады.
§ 3. Құқықтың экологиялық қызметі
Қазақстанның экологиялық саясатының маңызды элементтерінің бірі
құқықтық қамтамасыз ету болып табылатынын анықтағаннан кейін, біз қоғамдық
өмірдің бұл саласын құқықтық реттеу мәселесіне тікелей көшеміз.
Республиканың осы заманғы құқықтық жүйесі мемлекеттің экологиялық дербес
жаңа қызметі ретінде анықтады.
Қазақстан Республикасының экологиялық қызметінің дамуы мен орнығуы
мәселесін зерттеген Б. А. Мұқамеджанов былай деп атап көрсетеді: белгілі
бір кезеңде мемлекеттік қызметтің бытыраңқы бағыттары дербес бір бағытқа –
экологиялық қызметке бірігеді. Мемлекеттің экологиялық қызметі – бұл
қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
қызметтің экологиялық саладағы объективті-қажетті, мақсатты, заң жүзінде
қамтамасыз етілетін бағыт. Мемлекеттің экологиялық қызметін жүзеге асырудың
құқықтық тетігі, құқықтық құралдары құқықтың экологиялық қызметінің мазмұны
болып табылады. Құқықтың қызметі — бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір
тобын құқықтық жағынан реттеудің бағыты екенін ескере отырып, мынадай
қорытынды жасауға да болар: Қазақстанда қалыптасқан экологиялық қоғамдық
қатынастар құқықтың экологиялық қызметінің қалыптасуына себепші болды.
Мемлекет қоғамның экологиялық мүдделерін жүзеге асырып, орындай отырып,
тиісінше ұйымдық тетікті құрады, бұл тетікке өкілеттіктерге ие болатын
белгілі бір құрылым жатады; экологиялық қатынастардың субъектілері
орындауға іміндетті нормалар мен ережелерді қабылдайды және осы қызметтің
тиімділігіне бақылауды жүзеге асырады.
Экологиялық нормалар мен талаптар — бұл экологиялық қатынастар
субъектілерінің құқықтық актілерінде баянды етілген тәртібінің ережелері,
олар Қазақстанның осы заманғы құқығы жүйесіндегі құқықтың оқшау саласының
мазмұны болып табылады. Табиғат ресурстары мен қоршаған ортаны қорғау
министрлігі экологиялық қызметті орындау жүктелген мемлекеттік ұйымдық
құрылым болып табылады. Сонымен мынадай қорытынды жасауға болады: осы
элементтердің — құқық саласы мен мемлекеттік тетіктің болуы — мемлекет пен
құқықтың дербес экологиялық қызметін қалыптастыруды дәлелдейді.
Біз бқдан бұрын атап көрсеткеніміздей, табиғат – құқықтық реттеудің
ерекше объектісі болып табылады. Оны кешенді, өзара ұштасқан сипатын ескере
отырып, экологиялық-құқықтық нормаларға тек жер, тау, су, орман, фауналық,
ауа құқығының нормаларын ғана жатқызып қоймай, сонымен бірге экологаялық
емес қатынастарды реттейтін, сондай-ақ табиғи ортаға қатысты және ықпал
ететін құқықтың басқа салаларының нормаларын да жатқызуға болады.
Экологиялық-құқықтық нормалар әрекетінің сан алуандығы азаматтық, әкімшілік
құқығы өкілдерінің саласы ретінде экологаялық құқықтың болуына әр түрлі
көзқарасты туғызады. Тіпті экологиялық құқықтың ауқымында осы саланың
құқықтық мәніне бірнеше мектеп, көзқарастар жүйесі орын алып отыр (бұған
біз келесі тарауда егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз).
Экологиялық құқықты бірнеше мәнінде: Қазақстанның осы заманғы құқығының
саласы ретінде; заңдық және экологиялық жүйесіндегі студенттер үшін оқу
пәні ретінде; құқықтық зерттеулердің бағыты ретінде түсінген жөн.
Біршама жуықта ғана дербес бағыттар ретінде ресімделген мемлекеттің
экологиялық қызметі мен құқықтың экологиялық қызметінен өзгеше экологиялық
құқықтың тарихы ғылым бағыты ретінде жуықта қалыптасты.
Қазақстан Республикасында экологиялық-құқықтық зерттеулердің өкілдері
аса көрнекті ғалым – заңгерлер С. Б. Байсалов, А. Е. Еренов, Н. Б.
Мұхитдинов, М. С. Сахипов, А. С. Стамқұлов, К. А. Шайбеков болды. Олар
табиғат қорғаудың және табиғат ресурстарын ұтымды пайдаланудың жалпы
теориялық мәселелерін зерделеді. Табиғаттың жекелеген объектілерінің
қоғамдық қатынастарының құқықтық зерттеулеріне ресурстық көзқарасты көрсете
отырып, жер құқығы бойынша Б. Ж. Әбдірайымовтың, А. Е. Ереновтың. А. Е.
Бектүрғановтың, А. С. Стамқұловтың; су құқығы бойынша: С. Б. Байсаловтың;
тау құқығы бойынша: Н. Б. Мұхитдиновтың докторлық диссертацияларымен іргелі
ғылыми еңбектерін атап өткен жөн.
Экологиялық құқықтың ұғымы мен сипаттамасы алғаш рет Д. Л.
Байділдиновтың докторлық диссертациясында берілді.
Қазақстан ғалымдарының кандидаттық диссертациялар деңгейінде
жүргізілген зерттеулері де құқық салалары бойынша бөлінеді.
Табиғат қорғау құқығы саласында мынадай диссертациялар қорғалды: Серік
Мәжитұлы Имашев. "Табиғат пайдаланудың қайта қалпына келтіру құқығы
(теорияның кейбір мәністері)" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін
алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор,
Қазақстанның еңбек сіңірген заңгері С. Б. Байсалов. Алматы, 1991 ж. Бекиев
Илмұрад. "Түркіменстанда табиғат пайдалану мен табиғат ортасын қорғаудың
құқықтық проблемалары" - заң ғылымдары докторының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация — ғылыми консултанты з.ғ.д., профессор, Қазақстан
Республикасының еңбек сіңірген заңгері С. Б. Байсалов. Алматы, 1995 ж.
Алтынбай Пернебайұлы Асылбеков. "Қазақстан Республикасында экологиялық
бақылауды құқықтық реттеудің проблемалары" — заң ғылымдары кандидатының
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д.,
профессор Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 1998. Қайырлы Кеңесбекұлы Таукен.
"Төтенше экологиялық жағдайларды құқықтық реттеу" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы, 1999 ж. Нұржан Серікұлы
Бәйімбетов. "Қазақстан Республикасында экологиялық сараптаманы құқықтық
реттеу проблемалары". — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Д. Л.
Байділдинов, Алматы, 1999 ж. Юлия Владимировна Митрофанская. "Қазақстан
Республикасының қалаларында қоршаған ортаны құқықтық қорғау" -заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми
жетекшісі з.ғ.д., профессор А. С. Стамкұлов, — Алматы, 1999 ж. Жаннат
Амандыққызы Исаева. "Арал өңірін экологиялық сауықтыруды құқықтық реттеудің
проблемалары" - заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған
диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы,
1999 ж. Мұқтар Есіркепұлы Есжанов. "Қазақстан Республикасында экологиялық
мониторингті құқықтық реттеу проблемалары" — заң ғылымдары кандидатының
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д.,
профессор Д. Л. Байділдинов, Алматы, 1999 ж. Рахима Қалиқызы Қарабұлова.
"Экологиялық құқық бұзушылық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік" - заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, А. Т. Ащеулов. Алматы, 2000 ж. Қуат
Хансумұханұлы Рахымбердиев. "Нарық жағдайларында Қазақстан Республикасында
атмосфералық ауаны қорғаудың құқықтық негіздері" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 2000 ж. Сәбигүл Жаңабайқызы
Бекішева. "Қазақстан Республикасының прокуратура және Ішкі істер
министрлігі органдарының қызметіндегі қоршаған ортаны қорғау проблемалары"
— заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы, 2000 ж. Нұрлан
Мұқтарұлы Батырбаев. "Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғаудың
құқықтық негіздері" -заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Н. Б.
Мұхитдинов, Алматы, 2001 ж. Асхат Ералыұлы Есеналиев. "Қоршаған ортаны
қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері" — заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, Н. Б. Мұхитдинов. Алматы, 2002 ж.
Алтынбек Жетпісұлы Оспанов. "Қазақстан Республикасында өндіріс және тұтыну
қалдықтарымен ластанудан қоршаған ортаны құқықтық қорғау" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми
жетекшісі з.ғ.д., профессор Д.Л.Байділдинов, Алматы, 2002 ж. Сәуле
Шаханқызы Төлеубекова. "Экологиялық конвенцилар бойынша Қазақстан
Республикасының міндеттемелерін орындауды құқықтық қамтамасыз ету" — заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Д. Л. Байділдинов, Алматы, 2003 ж. Жер
құқығы бойынша — Ләззат Қалымбекқызы Еркінбаева. "Жерге келтірілген зиянды
өтеуді құқықтық реттеу" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор С. Б. Байсалов.
Алматы, 1995 ж. Ералы Әбдікәрім. "Жерге меншік құқығының құқықтық
негіздері" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған
диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы,
1997 ж. Садық Тәңірбергенұлы Есімқұлов. "Қазақстанның нарыққа көшуі
жағдайларында ауыл шаруашылығына арналған жерлерді ұтымды пайдалануды
қамтамасыз етудің құқықтық проблемалары"— заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор,
ҚР ҒА корреспондент-мүшесі А. Е. Еренов, Алматы, 1997 ж. Ләззат Абайқызы
Құсайынова. "Нарықтық қатынастарды дамыту жағдайларында шаруалар
(фермерлер) шаруашылықтарының жер пайдалану құқығы" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы, 1998 ж. Еркін Шәжиұлы Дүсіпов.
"Жерге жеке меншік құқығының негіздері" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор
А. Е. Бектұрғанов. Алматы, 2001 ж. Гүлмира Ғалиқызы Нұрахметова. "Жер
қатынастары саласында мәмілелерді құқықтық реттеу" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор А. Е. Бектұрғанов. Алматы, 2002 ж. Бакдәулет Бегалиев.
"Қазақстанда жер реформасын құқықтық реттеу" — заң ғылымдары кандидатының
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д.,
профессор Д.Л.Байділдинов, Алматы, 2003 ж.
Су құқығы бойынша Алмасбек Жахангерейұлы Түкеев. "Қазақстан
Республикасында суға мемлекеттік меншік жоспары" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 1995 ж. Қалдарбек Жүнісбайұлы
Қуандықов. "Нарыққа көшу кезеңінде Қазақстан Республикасында ауыл
шаруашылығының су пайдалану құқығы" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор,
ҚР ҮҒА корреспондент-мүшесі А. Е. Еренов, Алматы, 1996 ж. Сәуле
Жүсіпбекқызы Сүлейменова. "Суды антропогендік ластанудан, бітеліп қалу мен
тартылудан құқықтық қорғау" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін
алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор А. С.
Стамқұлов, Алматы, 2001 ж. Анар Абайқызы Мұқашева. "Нарықтық қатынастар
жағдайларында Қазақстан Республикасында суды пайдалану құқығы" — заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми
жетекшісі з.ғ.д., профессор Д.Л.Байділдинов, Алматы, 2003 ж.
Тау құқығы өкілдерінің арасынан мына авторларды атап көрсету керек:
Светлана Павловна Мороз. "Қазақстан Республикасында жер қойнауын
концессиялауға құқық" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Н. Б.
Мұхитдинов, Алматы, 1994 ж.
Гүлнар Бисенғазизқызы Ахметжанова. "Қазақстан Республикасында жер
қойнауын қорғаудың құқықтық негіздері" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор
Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 1997 ж. Қанат Амангелдіұлы Шөкенов. "Мұнай мен
газ кеніштерінде шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу"— заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация – ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Н.Б.Мұхитдинов, Алматы, 2001 ж.
Орман құқығы ғалымдар — Гүлнар Әбдезқызы Стамқұлованың еңбектері арқылы
берілген. "Қазақстан Республикасында орман емес өсімдіктер әлемін қайта
өсіру мен пайдалануды қорғаудың құқықтық негіздері" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор А. Е. Бектұрғанов. Алматы, 2000 ж. Гүлнар Жамалбекқызы
Тілешова. "Нарық жағдайларында Қазақстан Республикасындағы орман қорының
құқықтық негіздері "-заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов.
Алматы, 2001 ж.
Экологиялық құқықтың қазақстандық мектебінің өкілдері арасынан кеңес
кезеңінде кандидаттық диссертациялар қорғаған ғалымдардың диссертациялық
зерттеулерін және отандық ғылымның орнығуына елеулі үлес қосқан ғалымдарды
атап көрсету керек. Олар — Л. В. Ильященко, Л. Р. Насырова, С. Т.
Күлтелеев, Ж.Ж.Қосанов, А. X. Хаджиев, С. Т. Шолтанбаев.
Бүгінгі таңда, ғылым ретінде қоғамның, мемлекеттің табиғат ортасымен
және оның ресурстарымен өзара қатынасының проблемасына құқықтық көзқарастар
жүйесі болып табылатын экологиялык құқық серпінді дамып, Қазақстанның
экономикалық өзгерістерін және нарықтық реформаны айқын көрсетеді.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
МЕН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
§ 2. Экологиялық құқықтың әдісі
Экологиялық құқықтың келесі белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық
реттеуі әдісінің болуы. Құқық теориясынан мына жайтта белгілі: құқық
саласының әдісі ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпал ету
тәсілдері, осы қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық құқық
біршама жуықта ғана дербес сала ретінде танылуымен байланысты экологиялық
құқық әдісін анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр.
Қазіргі көзқарастар арасында әдіс ретінде ұсынымдар мен міндетті нұсқамалар
әдісі деп аталатыны да белгілі, басқа бір көзқараста — экологиялық құқықта
дербес әдістің болуын жалпы теріске шығарады, үшінші көзқараста —
экологиялық қатынастарды реттеу үшін осы заманғы құқықтың белгілі
әдістерінің бәрі тартылады делінген.
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып
табылады және ол жеке зерттелуге тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы мен
реттеу мәні сипаттамасынан бастау алуымен анықталады. Экологиялық құқықтың
анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат ресурстарын
пайдаланудың ішкі салалық процестерін ортақ мақсатқа — адамның тіршілігі
үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны
дәлелдеп отыр: экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген салалардың
(жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда
экологиялық құқық әдісі — бұл неғұрым күрделі құбылыс. Біздің
көзқарасымызда, экологиялық қатынастарды реттеуде осы заманғы заң ғылымында
белгілі көптеген әдістер, құқықтық тәсілдер қатысады. Солардан
экологияландыру әдісі "орталық" орын алады. Оның мазмұнынан экологиялық
құқық қатынастарын құқықтық реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл ретте қоршаған
табиғи ортаға немесе оның жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген
шаруашылық және өзге де ықпал ету бүкіл табиғат сапасын сақтау мақсатына
бағындырылуға тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін
салу кезінде, республика аумағына шетелдік өнеркәсіп технологияларын әкелу
кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған кезде және т.б. кезінде барлық
жерде экологияландыру әдісі қолданылады.
"Басты" мәртебесі бар осы әдістен басқа экологиялық қатынастарды
реттеуде азаматтық құқық әдісі – тараптардың теңдігі әдісі қатысады. Бұл
әдіс, егер экологиялық құқық қатынасының мазмұны азаматтық құқықтық
мәмілелер, залалдың орнын толтыру болып табылатын жағдайларда, қолданылады.
Бұл қатынастардың субъектілері, әдетте, бірдей жағдайда болады, бірі-біріне
тәуелсіз құқықтар мен міндеттердің бірдей көлеміне ие болады. Оларды тек
шарт қана байланыстырады (мысалы, жер учаскесін жалға алу, шарттың
талаптарын сақтамаған жағдайда дау тек сот тәртібінде ғана шешілуі мүмкін).
Экологаялық құқық қатынастарының елеулі саны биліктің ықпал етуімен
реттеледі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді болған, олардың
құқықтары мен міндеттерінің көлемін жоғары тұрған субъекті анықтаған
жағдайдағы экологиялық құқық қатынастарында қолданылады. Айталық, Қазақстан
Республикасының аумағында табиғат ресурстарын пайдалану жөніндегі барлық
құқық қатынастары іс жүзінде мемлекеттік орган беретін рұқсаттың
(лицензияның) негізінде жүзеге асырылады, бұл орган осы қатынастың
туындауына, өзгеруіне және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал етуінің
әдісі табиғат ресурстарын пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды
жауапкершілікке тарту жөнінде министрліктер мен ведомстволар басқаруды
жүзеге асыру кезінде, бекітілетін табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру
кезінде қолданылады.
Мәжбүрлеу әдісі кінәлі адамды жауапкершілікке тарту жөніндегі
қатынастарды реттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс биліктің ықпал ету
әдісінің құрамдас бөлігі ретінде толық заңды түрде қарастырылады, өйткені
кінәлі адам мемлекет белгілеген тәртіп ережесін бұзған кезде құқық
қатынасын реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§ 1. Экологиялық құқықтың түсінігі және мәні.
Қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын зерттеу процесін зерттелетін
объектінің, талдау нысанының дәл шекарасын белгілеуден және әдістемелік
айқындамалардан, тәсілдер мен амалдардан бастаған жөн.
Табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғи ортаны қорғау жөніндегі
қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің әдіснамалық негізі экологиялық
ғылым болып табылады. 1866 ж. неміс ғалымы Э. Геккель тірі организмдердің
өздері мекендейтін қоршаған ортамен қатынасы туралы ілімді экология деп
атаған болатын. Экология ұзақ уақыт бойы ғылыми әдебиетте классикалық
биологиялық ғылым ретінде қабылданып, дамыды, тек жуықта ғана ғылыми
әдебиетте "әлеуметтік экология" термині қолданыла бастады. Бұл ғылымның
объектісі адам қоғамы және оның қоршаған ортамен өзара әрекеті болып
табылады, бұл ретте табиғат қатысады. Мынаны атап көрсету керек: қазіргі
кезенде жалпы "экология" ғылымы 40-тан астам әр түрлі "экологиялық
ілімдерде" өзінше түсіндіріліп келді.
"Әлеуметтік экологая" ұғымы немесе "адам экологиясы" қазіргі заман
әдебиетінде әр түрлі түсіндіріледі. "Адам экологиясының мақсаты — оның
өмірін, денсаулығын, биологиялық өніміне қабілетін, оның тектік беріктігін,
мутацияларға, қоршаған ортаның басқа да ықпалына тұрақтылығын қорғау болып
табылады. "Адам экологиясы" осы түсіндірмеде жалпы "әлеуметтік экологияның"
тек бөлімі болып табылатынын байқау қиын емес, ол табиғаттың адамға ықпал
ету қатынасын ғана емес, сонымен бірге басқа процестерді де реттейді. Ол ол
ма, атап айтқанда адамның табиғатқа ықпалы экологиялық құқық қалыптасуының
алғышарты болып табылады.
Адамның қоғамдық өмірі саласының кең ауқымына қарамастан, оның
көпқырлылығы, оның негізгі қызметі табиғат аясында, мекендеуінің табиғи
ортасында өтеді. Адам табиғатпен тыныстайды, оның өмір сүруінің көздері де
осында. Бұл мәселе бойынша мейлінше дұрыс айқындама О.С.Колбасовтың
көзқарасы болып табылады. "Табиғат" пен "адам қоғамы" ұғымын шектей отырып,
ол бұлардың біршама дербестігі туралы айтады. Өзінің терең мәні жағынан
табиғат пен қоғам өзектес. Олар ұдайы тоқтаусыз қозғалып отыратын
материяның бірыңғай әлемін құрайды, одан басқа мәні болмайды. Осы көзқарас
тұрғысынан алғанда табиғат пен оның ортақ материалдық негізі бар деп
пайымдауға болады, олар біртұтас дүниенің тек екі бөлігі. Олардың
арасындағы принципті түбегейлі айырмашылық мынада: қоғам материя
қозғалысының жоғары нысаны болып табылады, ол ойлау қабілеті тән болатын
тіршілік иелерінен тұрады, сондықтан олар өздерін және бүкіл материалдық
дүниені тани алады және осыған байланысты өзінің мінез-құлқын мақсатты
түрде басқарып, өз әрекеттерін бақылай алады. Табиғат — бұл материя, ол
қоғамды қоршаған.
Сонымен бірге, табиғат — бұл біртекті объект емес. Бұл орасан зор әлем,
онда тұрақты түрде биологиялық, геологаялық, гидрологиялық және тағысын
тағы процестер болып тұрады. Табиғат — бұл "тірі объект". Заңгерлер
табиғатты құқық субъектісі ретінде танудан бас тартады, өйткені ол
субъектінің сипатты белгілеріне ие болмайды (санасы, құқық қабілеті
болмайды). Бірақ сонымен бірге мынаны мойындағанымыз жөн: бұл құқықтың
әдеттен тыс объектісі. Бұл объект пәрменді, ол түрін өзгерте алады, өзінің
жай-күйін өзгерте отырып ол адамның тіршілік ету жағдайларын өзгертеді.
Табиғат дербес өмір сүретін элементтер кешені болып табылады. Заңгерлер
алты құрамды бөліктерді — жерді, оның қойнауын, суды, орманды, жануарлар
әлемін, атмосфера ауасын бөліп көрсетеді. Сөз жоқ, былайша бөлу мейлінше
шартты түрде екені белгілі, ол қоғамдық қатынастардың барынша қалыптасқан
түрлеріне қолданылады. Басқа ғылымдарда, мысалы, биологияда барлық жанды
және жансыз табиғат дәстүрлі түрде атмосфераға, гидросфераға және
литосфераға бөлінеді, оларда өз кезегінде бұдан да күрделірек бөліну бар
(тропобиосфера, фитосфера, педосфера, фотосфера және т.б.) Осының бәрі
табиғат кешенінің күрделі екенін білдіреді. Сонымен бірге ғалым – экологтар
пайымдайтын негізгі қорытынды — бұл әзара байланысты процестердің заңы.
Оның үстіне, табиғат дербес құрамды бөліктердің кешені болып табылады.
Бұл құрамды бөліктер бір-бірімен тығыз байланысқан, бір - біріне ықпал
етеді, бір құрамды бөліктің түрін өзгертуі табиғаттың басқа объектілері
өзгеруінің "экологиялық тізбегі" болып табылады, мұның өзі сайып келгенде
табиғаттың түрін өзгертеді. Ендігі жерде адам қалыптасқан биологиялық
жағдайға араласқан кездегі күтпеген салдарларды туғызған орасан зор
көптеген мысалдарын келтіруге де болады.
Мысалы, адам қоғамы дамуының осы заманғы кезеңінде табиғат кешенінің
жалпы жай-күйін ескерместен су ресурстарын пайдалану жөніндегі қатынастарды
құқықта қарастыруға болмайды. Болмайтын себебі, адамның табиғатқа ықпалының
деңгейі бүгінгі таңда көп есе өсіп отыр. Су ресурстарының сапалық жай-күйі
жердің, ауаның жай-күйіне әсер етеді, жануарлар дүниесіне де қатысты
болады. Мұндай жағдай кез келген табиғат ресурсын пайдалану саласынан
көрініс табуы ықтимал. Сондықтан мұндай қатынастарды табиғи кешеннің жалпы
жүйесіндегі олардың рөлі мен маңызын ескермей жеке қарастыруға болмайды.
Адамның тіршілік ету ортасы туралы мәселені қарастыра отырып,
"мекендеудің жасанды ортасы" проблемасы да назардан тыс қалмауы тиіс. Соңғы
уақытта әдебиетте "әлеуметтік экология" мазмұнына "адамның мекендеу ортасы"
ретінде табиғатка талдау жасау кезінде жаңа сипаттамалар енгізу мейлінше
дәлелді ұсынылып жүр. Осы ұғымнан ғалымдар табиғаттың өзін жоққа шығарып
(?), адам мекендеуінің табиғи ортасын жасауға тірек тауып отыр. Дәлелдер
ретінде адам мүдделерін, шаруашылық және әлеуметтік процестерді қамтамасыз
етуді ескере отырып, қоршаған ортасы өзгерген қалалардан мысалдар
келтірілуде.
Біздің көзқарасымызша, бұл көзқарас нақты оқиғаның жайын аңғартады.
Бәлкім жуықта болмас та. Тіпті қалалардағы жасанды орта табиғаттың
қасиеттеріне негізделген ғой. Шөлейтті өзгертуге болар, алайда бұл
табиғаттың бір қасиетін басқа қасиетпен ауыстыру деген сөз. Табиғаттың өзі
жасанды немесе табиғи жолмен құрып кетпейді. Табиғатта болатын процестер
жойылмайды, адам оларға ықпал етіп — шапшандатуы, түрін өзгертуі немесе
тоқтатуы мүмкін, бірақ өзінің негізінде бұл табиғи процестер болып қала
береді.
Сондықтан, біз қандай бір қоғамдық өмір саласын қарастырған кезде
"үзінді көріністер" мен "жалпы көріністі", жеке процестер мен негізгі
мақсатты бөліп көрсетуіміз керек". Осыдан келіп, әдіснамалық жағынан жер,
тау немесе орман құқық қатынастарын, яғни жекелеген барлық табиғаттың
тіршілігін қамтамасыз ету тұрғысынан барлық табиғи кешенді, жекелеген
табиғи ресурсты қорғау немесе пайдалану жөніндегі кез келген қоғамдық
қатынастарды дұрыс қарастырған жөн, оның ауқымында адамзат тіршілік етуі
немесе, әрі кеткенде бүгінгі сәтте тіршілік етуі мүмкін.
Тиісті дүниетаным, саясат, экономика мен құқықты әзірлеу үшін қажетті
ілім ретінде экологияны пайдаланудың дұрыстығы және объективтілігі мынамен
анықталады: бұл арада жүйелі көзқарас пайдаланылады, ол жүйе барлық
құбылысты кешенді түрде көруіне мүмкіндік береді. "Экология" терминін
пайдалану тиісінше ұғымдық аппаратпен — "экологиялық саясатпен",
"экологиялық құқықпен" және т.б. байланысты болды.
Бұл тақырыптың негізгі қорытындысының мәні мынада: қоршаған ортадағы
организмдердің өзара қатынасы туралы ілім ретінде экология мемлекетіміздің
өзара іс-қимылының құқықтық проблемаларына біздің көзқарастарымыздың бізді
қоршаған орта сияқты мемлекетіміздің өзара, оның жекелеген субъектілерінің
біздің өзара көзқарастарымыздың өзгеруі кезінде қажетті бітімгершілік,
философиялық әдіснамалық негіз қызметін атқарады. Бұл ілімді біз
экологиялық құқық пен заңнама жүйесін құрған кезде пайдаланамыз.
Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологаялық құқығының мәнін
анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір
саланы реттеудің мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей
бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа да
қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын реттеуге
бағытталған. Осы қисынды ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық
құқықтың мәні адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның
субъектілерінің табиғат ресурстарын пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара
әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.
Жалпы бұл анықтама дұрыс, бірақ ол қоғамдық қатынастардың басқа түрлерінен
өзгеше, экологиялық құқық қатынастарының мәнін, олардың құқықтық
ерекшеліктерін ашып көрсете алмайды.
Экологиялық құқық мәнінің ұғымын іргелі ғалымдар ертеректе зерттеген.
Ресей окулықгарын ерекше атап көрсеткен жөн, олардан біз мынадай
анықтамаларды ұшыратамыз: "Экологиялық құқықтың мәні қоғам мен табиғаттың
өзара әрекеті саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады... олар
тұтастай алғанда табиғи объектілер мен қоршаған табиғи ортаны қорғау
тұрғысында туындап, дамиды", "Экологиялық құқықтың мәні — бұл экологиялық-
құқықтық нормалардың қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда
қазіргі және болашақтағы ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап
қалу мақсатында табиғи объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау,
жақсарту, қалпына келтіру, тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде
мемлекеттің қатысуы жағдайында азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік
қатынастармен байланысты болуы".
Бұл анықтамаларды қабылдауға болады, алайда олардың мәнінің ашылуына
қарай аталған көзқарастар онша жетілмеген.
Біздің көзқарасымыз бойынша, негізгі қателік мынада болып табылады:
қоғам мен табиғат қатынастарының саналуан болуынан ғалымдар тек табиғат
қорғау қатынастарын ғана бөліп көрсетеді (В. В. Петров), экологиялық
құқықты табиғат ресурсы құқығынан бөліп көрсетеді (Б. В. Ерофеев). Бұл
мәселе өте күрделі болып табылады, оның үстіне оның сипаттамасына
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы, табиғат ресурстарын тауар
айналымына тартуы ықпал етеді, осының салдары ретінде экологиялық
қатынастарды реттеуде азаматтық-құқықтық нормалардың қолданылуы күшейе
түседі. Мынадай көзқарастар белең ала бастады: жерді пайдалану тұрғысындағы
мүліктік қатынастар (ипотека, жалға беру, сатып алу-сату және т.б.)
азаматтық құқық институтының мазмұны болып табылады. Сондай-ақ табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін және қоршаған ортаны ластағаны үшін
экологиялық төлемдер мен салықтар салық құқығын реттеудің мәні болып табыла
ма дейтін көзқарасты тым даулы көзқарас деп тануға да болар.
Біз бұл сұрақтарға қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті туралы
тұжырымдаманы әдістемелік база ретінде пайдалана отырып жауап береміз.
Экологиялық қатынастар — бұл объектісі табиғат пен оның құрамындағы
элементтер болып табылатын қатынастар. Осының негізінде біз экологиялық
қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның жекелеген бөлімдеріне
бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан жер, су, тау, орман,
фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама дербестікке ие болады және
жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа құқығының мәні болып
табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат ресурстары қатынастарына
жатады, олар экологиялық қатынастары құрамына кіреді. Сондай-ақ экологиялық
қатынастарға объектісі табиғат кешені, табиғи орта болып табылатын
қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың, экологиялық апат
аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше айқын көрінеді.
Алайда бұл орайда мынаны ескеру керек: "жер, жер қойнауы, су, ормандар,
жануарлар әлемі, ауа" ұғымы мен "табиғи ресурс" ұғымы арасында айырмашылық
бар. Әрбір су экологиялық қатынастардың әманда объектісі бола бермейді,
"орман" экологиялық құқықпен де әманда реттеле бермейді, жануарлар әлемінің
өкілі ретінде "қасқыр немесе аю" экологиялық заңмен әманда Қорғала
бермейді. Мұның бәрі, егер аталған объектілер табиғат ресурстары болып,
мына белгілерге сай келген жағдайда ғана мүмкін болады:
а) шығу тегінің табиғи сипаты. Табиғат ресурсы жасанды жолмен алынбауға
тиіс, ол табиғат туындысының нәтижесі болып табылады;
б) ол қоршаған табиғатпен табиғи байланыста болып, онда белгілі бір
экологиялық қызмет атқаруға тиіс.
Егер белгілі бір қоғамдық қатынаста табиғат объектісі табиғи ортадан
алынатын болса, онда ол экологиялық құқықтың объектісі болудан қалады. Ол
мүліктік қатынастардың объектісі, яғни азаматтық құқықтың объектісі болуға,
тауар болуға тиіс. Табиғаттан алынған оған адам еңбегі жұмсалады және ол
"бағалану" қасиетіне ие болады, оған құндылық ұғымы беріледі. Өзендегі "су"
және елді мекеннің ауыз су жүйесіндегі "су" ("крандағы су") өзінің
физикалық қасиеттері жағынан біртекті өнім болып табылады, бірақ әр алуан
заңдармен реттелетін болады. "Өзендегі су" — бұл табиғи ресурс, оны
пайдалану мен қорғау экологиялық қатынастардың объктісі болып табылады.
"Крандағы су" — бұл объект табиғи ортадан алынған және бұл қоғамдық
қатынастар санитариялық-гигиеналық және коммуналдық заңнамамен реттелетін
болады.
Сөйтіп, мынадай қорытынды жасауға болады: экологиялық қатынастарға
объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болатын, белгілі бір өлшемдерге
сай келетін қоғамдық қатынастарды жатқызуға болады.
Экологиялық құқық қатынастарының азаматтық, салық және т.т. арақатынасы
туралы мәселені мына тұрғыда қарастырған жөн. Экологиялық құқықтың мәні
болып табылатын белгілі бір экологиялық құқық қатынастарының тобы болады.
Бұл құқықтың басқа салалары бұл қатынастарды реттей алмайды және олар жеке
сала ауқымында "тұйықталып қалған" дегенді білдірмейді. Экологиялық құқық
қатынастары (олардың объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болып
табылады) азаматтық құқық нормаларымен реттеледі (мүліктік сипаты - жалға
беру, табиғат ресурсын кепілға салу, залалды өтеу және т.б. көрініс табатын
қатынастарда), салық құқығының нормаларымен — (мемлекет табиғат ресурстарын
пайдаланғаны үшін ақы мөлшерін белгілейтін қатынастарда), қылмыстық құқық
нормаларымен — (мемлекет экологиялық талаптарды сақтамағаны үшін жазалау
шараларын белгілейтін қатынастарда) реттеледі.
Құқықтың қылмыстық, азаматтық, қаржы, әкімшілік салалары құқық
қатынастарын реттеудің жалпы ережелерін белгілейді және құқықтың әр түрлі
салаларывда (мысалы, экологиялық) олар өзінің айрықша көрінісін табады.
Экологиялық құқық қатынастарының субъектілері заңды және жеке
тұлғалардың кең ауқымы болып табылады, оларды жіктеу субъектілердің
құқықтары мен міндеттерінің көлеміне, нақты құқық қатынасының түріне, өзге
де жағдайларға байланысты болады.
Экологиялық қатынастар субъектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) Қазақстан Республикасы – біздің мемлекетіміз табиғат ресурстарының
меншік иесі бола отырып, экологиялық қатынастардың субъектісі болып
табылады және табиғат пайдалану мен табиғатты қорғау мәселелері бойынша
құқық қатынастарында міндетті тарап ретінде қатысады;
2) шетелдік мемлекеттер – Қазақстанның табиғат ресурстарын пайдалану
мәселелері бойынша экологиялық қатынастардың субъекгілері болып табылады,
республикаға табиғи ортаға келтірген залалы үшін жауап береді ("Байқоңыр"
кешенін жалға беру, шекаралық су объектілері бойынша бірлесіп су
пайдалануы);
3) халықаралық ұйымдар — экологиялық қатынастардың субъектілері ретінде
халықаралық ұйымдарға мамандандырылган экологиялық ұйымдарды (ЮНЕП, МСОП,
Грин Пис), сондай-ақ экологиялық проблеманы шешуде белгілі бір қызметті
орындайтын ұйымдарды (ХВҚ, ББҰ. Сорос қоры, Эберта және т.б.) жатқызуға
болады;
4) заңды тұлғалар — бұл топта тұлғалардың кең ауқымын атауға болады.
Бұл кез келген меншік нысанының заңды тұлғалары — мемлекеттік кәсіпорындар,
ұйымдар, мекемелер; шағын және орташа бизнестің мемлекеттік емес жекеше
кәсіпорындары; шетелдік кәсіпорындар, бірлескен кәсіпорындар, олар
Қазақстанның пайдалы қазындыларын игеруге маманданған және т.б.;
5) жеке тұлғалар — бұл арада Қазақстан Республикасының азаматтарын,
шетелдік азаматтарды, азаматтығы жоқ адамдарды атауға болады. Олар әлеуетті
табиғат пайдаланушылар, экологиялық құқықтарға ие бола алады және
экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты болады
§ 2. Қазақстан Республикасындағы экологиялық құқықтық қатынастар мен
саясаттар.
Қоғам мен табиғаттың өзара қатынасы мәселесі бойынша объективті дұрыс
әдіснамалық база дерексіз ұғым болып табылмайды, қайта адамның табиғатпен,
мемлекеттің қоршаған ортамен қатынасын қалай құру керек? — деген мағынада
таза қажетті практикалық іске асыруы болып табылады. Біз мынаны түсінеміз:
бұл процесс біржақты процесс емес, онда көптеген факторлар болады, оны
нақты жүзеге асыру ең дұрыс ілімдерден, көзқарастар мен әдістемелерден
алшақ болуы мүмкін.
Экологиялық ілімді мемлекет, оның органдары тікелей қызметінде
пайдаланады. Бұл қатынастар үшін сипатты болатын билік сипаты болып
табылады, ол қоғамдық өмірдің нақты саласында мемлекет жүргізетін саясат
арқылы көрінісін табады. "Саясат" термині негізінен мемлекеттік басқару,
мемлекеттің мақсаттары және сол мақсатқа жетудің ең жақсы құралдары туралы
ғылым ретінде ұғынылады. Саясатты талдау кезінде екі ерекше құбылысты:
билік пен мемлекетті негізге алу керек. Саясат қызмет ретінде қоғам
дамуының ұзақ мерзімді (стратегиялық) және ағымдағы (тактикалық)
анықтамасын көздейді.
Қазақстанның саясаттану ғылымында, біздің ойымызша, "экологиялық
саясат" сияқты саяси құбылыстың сипаттамасына немқұрайлықпен аз көңіл
бөлінген. Оның құрамындағы элементтер, негізгі артықшылықтары, іске асыру
тетігін дамыту стратегиясы. Құқықтану саласындағы мамандарға арналған оқу
құралы осы проблеманы толық шешуді өз мойнына ала алмайды Ал бұл мәселеден
айналып өте алмаймыз. Қазақстанның экологиялық дамуының негізгі
тұжырымдамасын білмей тұрып, біз экологиялық заңнама жүйесін құра алмаймыз,
қайсыбір заңды қабылдау артықшылығын анықтай алмаймыз, тіпті экологиялық
қатынастарды реттеудің құқықтық әдістері мемлекеттің қоғамдық өмірдің осы
саласына ықпал ету тиімділігін қандай тәсілдермен шешу керек деп есептейді,
оның түсінігінде экологиялық проблеманы қалай шешу керек дегенге байланысты
болады.
Құқықтық көзқарас тұрғысынан "экологиялық саясат" анықтамасын қоғам мен
мемлекеттің нақты экологиялық мақсаттары мен міндеттерін орындауға
бағытталған қазіргі, қисыны жағынан өзара байланысты жүйені, белгілі бір
ресми құжат ретінде ресімделген құқықтық мәртебесі бар құжатты ұғынған жөн.
Іс жүзінде республиканың Үкіметі экологиялық басымдықты жариялайды, адам
өмірінің экологиялық жағдайларын жақсартуды өзінің мақсаты етіп алға қояды
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабы), сонымен бірге
экономикалық дағдарыстан шығудың бағдарламасын жасай отырып табиғи
ресурстарды пайдалануды күшейту саясатын жүргізеді. Біздің көзқарасымыз
бойынша, істің мұндай жағдайы Қазақстанның осы заманғы экологиялық
саясатының шынайы мазмұны болып табылады.
Мынаны атап көрсету керек: біздің мемлекетімізде экологиялық саясаттың
құқықтық негізін жасауға ұмтылыс жасалды.
"Қазақ КСР-де қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы" Заңында (1991 ж.)
Республика Жоғарғы Кеңесінің құзыретіне табиғатты қорғау және табиғатты
ұғымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты анықтау жатты (9-бап).
Мемлекеттік экологиялық бағдарламаны жасау мен жүзеге асыру Министрлер
Кабинетіне жүктелді, ал оны жүзеге асыруды қамтамасыз етуге халық
депутатгарының жергілікті кеңестері жауап беретін болды (10-11-баптар).
1994 жылы ҚР Экология және биоресурстар министрлігі "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік экологиялық саясатының негіздері" жобасын
жасап, Министрлер Кабинетіне жолдады. 1994 жылғы шілде айында Министрлер
Кабинеті "Реформаларды тереңдету және экономикалық дағдарыстан шығу
жөніндегі Үкімет іс-қимылының бағдарламасын" дайындады, оған "Экологиялық
саясаттың" XIII тарауы енгізілген. Онда негізгі бағыттар ретінде
экологиялық заңнаманың дамыған жүйесін құру баянды етілді, экологиялық
басқарма жүйесін құру, экологиялық бақылаудың бірыңғай жүйесін енгізу
көзделген. Алайда осы құжаттардың елеулі маңызына қарамастан олардың бірде-
бірі бекітілмеді немесе қандай да бір мемлекеттік деңгейде қабылданбай
қалды.
1996 жылғы 30 сәуірде ҚР Қауіпсіздік Кеңесі Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын қабылдады. Бұл құжат Қазақстан
Президентінің N 29677 өкімімен мақұлданған болатын. Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы мемлекет таныған принциптер мен басымдықтарының жүйесі болып
табылды, олардың негізінде сыртқы және ішкі экологиялық саясат, құқықтық
және экономикалық тетіктер, сондай-ақ қолайлы қоршаған орта мен тұрақты
экономикалық және адам дамуын қамтамасыз ету мен сақтау үшін, табиғи
зілзалалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдын алудың қажетті қызмет
бағыттары қалыптастырылды. Сонымен бір мезгілде, экологиялық қауіпсіздік
Тұжырымдамада Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі бағыттарының бірі, құрамдас
бөлігі, стратегиялық іргелі компонент ретінде анықталды. Заңнамалық
тұрғыдан бұл "Қазақстан Републикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" заңмен
(1998 ж.) дәлелденген, онда "Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету"
деген 21-бап бар.
Меншік нысанына қарамастан, тиісінше мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті мыналар болып
табылады:
1) қоршаған ортаны қорғау, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және
қорғау;
2) Қазақстанға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды, заттар мен
материалдарды бақылаусыз әкелуге жол бермеу;
3) ел аумағының радиоактивтік, химиялық ластануына, бактериологиялық
зақымдануына жол бермеу;
4) экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды қолдану
көлемін қысқарту;
5) шаруашылық және өзге де қызметтің келеңсіз экологиялық салдарларын
жою".
Тұжырымдамада ҚР экологиялық қауіпсіздігінің экологиялық саясаттың
кейбір элементтері белгіленген. Онда, атап айтқанда, былай делінген:
экологиялық қауіпсіздіктің мемлекеттік саясаты экологиялық принциптердің
жүйесіне негізделген. Бірыңғай экологиялық саясатты жүргізу үшін табиғат
қорғау органдарының құзыретін, олардың қызметінің нысандары мен әдістерін
жетілдіру керек, әрбір облыс үшін қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық
кешенді схемаларын (ҚОҚАКС) жасау ұсынылды, оларда қоршаған ортаға ықпал
етуді төмендету, табиғатты тұрақты пайдалану жөніндегі және қорғалатын
аумақтардың жүйесін құру жөніндегі қызметтің негізгі бағыттары белгіленген.
Аумақтық облыстық схемалар негізінде мемлекет көлемінде жаһандық
экологиялық бағдарламалар жасау керек:
— ұзақ мерзімді бағдарлама — республиканың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін XXI ғасырға арналған Қазақстанның Күн тәртібі;
— кезек күттірмейтін бағдарлама — Қоршаған ортаны қорғау және тұрақты
даму жөніндегі іс-қимылдардың Ұлттық жоспары (ҚОҚІ және ТДҰЖ) (3.1-бап.
"Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары мен тетіктері").
Экологиялық саясаттың элементтері арасынан Тұжырымдама нормативтік-
құқықтық базаны жетілдіру; экологиялық басқаруға қатысу жөнінде қоғамдық
ұйымдарды тарту, табиғат қорғау шараларын жүргізуге қаржы-экономикалық
саясатын өзгерту, халықаралық экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында халықаралық ынтымақтастықты дамыту қажеттігін атап көрсетеді.
Осы талапты ескере отырып, 2003 жылғы 3 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Президентінің N1241 Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-
2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасы мақұлданды.
Бұл құжаттың түбегейлі өзгеше мазмұны мен бағыты бар. Бұл ресми мәлімдеу
нормаларын, жалпы жарияланған экологиялық басымдықтарды бәсеңдетуден,
белгілі бір аумаққа таңылған нақты ұзақ мерзімдік проблема мен шаралардың
болуынан айқын көрінді. Сондықтан кіріспе бөлімдер: 1 "Жалпы ережелер"; II
бөлім "Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негіздері, принциптері
мен мақсаттары" көлемі жағынан онша-мұнша үлкен де емес. Сонымен бір
мезгілде 3 бөлім "Экологиялық қауіпсіздік проблемалары және оларды шешу
жолдарына" дербес 3 қосымша бөлім енгізілген, оларда жаһандық, ұлттық және
жергілікті экологиялық проблемалар қарастырылады. 4 бөлімді "Экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі бағыттары мен тетіктерін" іс-
қимылға басшылыққа алуға болады деп есептер едік. Бұл бөлімнен біз
экологиялық қауіпсіздіктің нақты элементтерін экологиялық бақылауды,
сараптаманы, мониторингті, статистиканы, төлемдер ставкаларын, халықаралық
экологиялық ынтымақтастықты алғаш рет көре аламыз.
Бірінші кезенде (2004-2007 жылдары) 2005-2007 жылдарға арналған
қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы қабылданып, іске асырылатын болады,
қоршаған ортаны қорғау, экологиялық сақтандыру, өндіріс пен тұтыну
қалдықтары, экологиялық аудит мәселелерін реттеуге бағытталған заң актілері
шығарылатын болады, қоршаған орта мен табиғат ресурстары мониторингінің
бірыңғай жүйесі жасалады.
Сонымен бірге, мынадай бағдарламаларды жүзеге асыру жоспарланған:
2004-2010 жылдарға арналған төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды
жоюдың мемлекеттік жүйесін дамыту;
2015 жылға дейін Қазақстан Республикасында парник газдары
шығарындыларын төмендету жөніндегі;
сумен жабдықтау жөніндегі;
шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі іс-қимылдар;
халықтың ішкі көші-қоны мен өңірдің аумағын шаруашылыққа пайдалану;
экологиялық апат;
тарихи ластануды жою жөніндегі бағдарлама;
өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарын басқаруды жетілдіру жөніндегі;
әскери-ғарыштық және сынақ кешендері аумақтарының экологиялық жай-
күйінің мониторингі жөніндегі бағдарлама.
Екінші кезенде (2008-2010 жылдары) қоршаған ортаны қорғаудың 2008-2010
жылдарға арналған бағдарламасын жүзеге асыру арқылы тұрақты даму
принциптеріне сәйкес келетін және үшінші кезеңнің басталуына байланысты
қоршаған ортаның жай-күйінің сапалық жақсаруын қамтамасыз ететін қоршаған
ортаны қорғаудың жүйесін құру процесі толықтай аяқталуға тиіс.
Үшінші кезеңде (2011-2015 жылдары) белгіленген барлық бағдарламалардың
аяқталуы нәтижесінде қоршаған орта объектілерінің сапалық нормативтік
көрсеткіштеріне және қоғамның тұрақты дамуына қол жеткізілуге, қоршаған
ортаға ықпал етуді төмендету, қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесі
қалыптасуға тиіс.
Мемлекеттік экологиялық саясатты қалыптастыру үшін Экологиялық
қауіпсіздік Тұжырымдамасының маңызы аса зор. Бұл құжат әдіснамалық база
болып табылады, онда Қазақстанның экологиялық саясатының негізгі
басымдықтары мен бағыттары баянды етілген. Аталған басымдықтарды жүзеге
асыруға бағытталған ұзақ мерзімді шараларды әзірлеу, оларды мемлекеттік
бағдарламаға біріктіру, бұл бағдарламадағы мемлекет қызметінің барлық
салалары – экономиика, экология, саясат, ғылым, әлеуметтік сала және т.б.
осының бәрі Мемлекеттік Экологиялық саясаттың мазмұнын құрауға тиіс, бұл
саясат құқықтық мәртебесі жағынан заңдық актінің күшіне ие болады.
Халықаралық құқық тәжірибесі мынаны көрсетіп отыр: бірқатар
мемлекеттердің заңнамасында экологиялық саясатты жүргізудің тәртібі мен
шарттарын реттейтін заңдар қабылданған. Бұл актілерде экологиялық
басымдықтарды жариялаудан басқа, осы қызмет жүктелетін ұйымдық мемлекеттік
құрылым тікелей көрсетілген, ол оның экономикалық тетігін, сондай-ақ ықпал
етудің заңдық тәсілдерін қамтамасыз етеді.
1969 жылы, Америка Құрама Штаттарының Сенаты мен Өкілдер Палатасы
Конгрестің бірлескен мәжілісінде "Қоршаған орта саласындағы ұлттық саясат
туралы актіні бекітті". Оған сәйкес АҚШ Президенті жыл сайын Конгреске
Қоршаған ортаны қорғаудың жай-күйін жақсарту жөніндегі мемлекеттің шаралары
көрініс табатын Экологиялық сапа жөнінде баяндама ұсынуға тиіс Президент
әкімшілігінің атқарушы аппаратында үш мүшеден тұратын Экологиялық сапа
жөнінде Кеңес құрылады, олардың кандидатурасы АҚШ Сенатында талқыланып,
бекітіледі. Бұл Кеңес дербес қаржыландырылады, биліктің атқарушы
органдарының экологиялық қызметін ұйымдастырады, ұлттық экологиялық
саясатты әзірлейді.
1994 жылғы 6 ақпанда Ресей Федерациясының Президенті "Қоршаған ортаны
қорғау және тұрақты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі Ресей Федерациясының
мемлекеттік стратегиясы туралы" жарлыққа қол қойды. Оған сәйкес Ресей
Президенті жанындағы Экологиялық саясат жөнінде Үйлестіру кеңесі құрылды,
оны жүзеге асырудың негізгі бағыттары белгіленді. Ресей Үкіметі, 1994 жьшғы
мамыр айынан бастап, жыл сайын қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-қимыл
Жоспарын бекітеді.
Қазақстан Республикасында да кезінде Экология жөніндегі Мемлекеттік
Кеңес болған еді, бірақ 1995 жылы ол таратыдды. "Қоршаған ортаны қорғау
туралы" Жаңа Заңның (1997 ж.) 27-бабында Қазақстан Үкіметінің құзыреті
туралы бізге таныс тұжырымды қайта жаңғыртты: "мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттарын, оны жүзеге асыру жөніндегі стратегиялық және тактикалық
шараларды әзірлейді, ұлттық (мемлекеттік) экологиялық және табиғат
пайдаланудың әр түрлі бағыттары бойынша бағдарламаларды әзірлейді, оларды
Президентке бекітуге береді".
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: Қазақстан Республикасының
экологиялық саясаты мемлекеттік, ұзақ мерзімді бағдарлама ретінде әлі де
болса қалыптаса қойған жоқ, қалыптаспаған, өзінің құқықтық мәртебесі жоқ,
жаңадан орнығу сатысында болып отыр. Бағдарламаны қамтамасыз етуге
бағытталған факторларды анықтау керек.
Мыналарды жеке-дара бөліп көрсеткен жөн:
— ұйымдық қамтамасыз ету — бұл мемлекеттік құрылымды құру, оған
экологиялық саясатты әзірлеу, жүзеге асыру, экологиялық саясатты жүргізу
тәртібін бақылау міндеті жүктеледі. (Экологиялық саясат қоғамдық өмірдің
барлық саласына қатысты болуын және оны жүзеге асыру үшін мемлекетке бұл
ұйымдық құрылымның ведомствоның үстінен қарайтын орган мәртебесі болуын
ескере отырып, белгілі бір мүдделерден бас тартуына тура келеді);
— құқықтық қамтамасыз ету – бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғат
пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңнамалық жүйені
әзірлеу және осы заңнаманың орындалуына мемлекет тарапынан бақылау;
— экономикалық қамтамасыз ету — бұл экономикалық проблемаларды шешудің
қажетті материалдық-техникалық базасын жасау: өндірістің өндеуші салаларын
дамыту есебінен (экономиканың шикізаттық дамуынан бас тарту), табиғатты
қорғау қызметін материалдық жағынан ынталандыру;
— идеологиялық қамтамасыз ету — бұл қоғамда экологиялық сананың қажетті
деңгейіне тәрбиелеу, экологиялық білім беру және ағарту жұмыстары арқылы;
— халықаралық қамтамасыз ету — бұл халықаралық қауымдастықты Жер
ғаламшары үшін экологиялық проблеманың ортақтығын түсінуге қол жеткізу.
Тек осы шарттарды біріктіріп қана экологиялық саясаттың тиімділігі
туралы айтуға болады.
§ 3. Құқықтың экологиялық қызметі
Қазақстанның экологиялық саясатының маңызды элементтерінің бірі
құқықтық қамтамасыз ету болып табылатынын анықтағаннан кейін, біз қоғамдық
өмірдің бұл саласын құқықтық реттеу мәселесіне тікелей көшеміз.
Республиканың осы заманғы құқықтық жүйесі мемлекеттің экологиялық дербес
жаңа қызметі ретінде анықтады.
Қазақстан Республикасының экологиялық қызметінің дамуы мен орнығуы
мәселесін зерттеген Б. А. Мұқамеджанов былай деп атап көрсетеді: белгілі
бір кезеңде мемлекеттік қызметтің бытыраңқы бағыттары дербес бір бағытқа –
экологиялық қызметке бірігеді. Мемлекеттің экологиялық қызметі – бұл
қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
қызметтің экологиялық саладағы объективті-қажетті, мақсатты, заң жүзінде
қамтамасыз етілетін бағыт. Мемлекеттің экологиялық қызметін жүзеге асырудың
құқықтық тетігі, құқықтық құралдары құқықтың экологиялық қызметінің мазмұны
болып табылады. Құқықтың қызметі — бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір
тобын құқықтық жағынан реттеудің бағыты екенін ескере отырып, мынадай
қорытынды жасауға да болар: Қазақстанда қалыптасқан экологиялық қоғамдық
қатынастар құқықтың экологиялық қызметінің қалыптасуына себепші болды.
Мемлекет қоғамның экологиялық мүдделерін жүзеге асырып, орындай отырып,
тиісінше ұйымдық тетікті құрады, бұл тетікке өкілеттіктерге ие болатын
белгілі бір құрылым жатады; экологиялық қатынастардың субъектілері
орындауға іміндетті нормалар мен ережелерді қабылдайды және осы қызметтің
тиімділігіне бақылауды жүзеге асырады.
Экологиялық нормалар мен талаптар — бұл экологиялық қатынастар
субъектілерінің құқықтық актілерінде баянды етілген тәртібінің ережелері,
олар Қазақстанның осы заманғы құқығы жүйесіндегі құқықтың оқшау саласының
мазмұны болып табылады. Табиғат ресурстары мен қоршаған ортаны қорғау
министрлігі экологиялық қызметті орындау жүктелген мемлекеттік ұйымдық
құрылым болып табылады. Сонымен мынадай қорытынды жасауға болады: осы
элементтердің — құқық саласы мен мемлекеттік тетіктің болуы — мемлекет пен
құқықтың дербес экологиялық қызметін қалыптастыруды дәлелдейді.
Біз бқдан бұрын атап көрсеткеніміздей, табиғат – құқықтық реттеудің
ерекше объектісі болып табылады. Оны кешенді, өзара ұштасқан сипатын ескере
отырып, экологиялық-құқықтық нормаларға тек жер, тау, су, орман, фауналық,
ауа құқығының нормаларын ғана жатқызып қоймай, сонымен бірге экологаялық
емес қатынастарды реттейтін, сондай-ақ табиғи ортаға қатысты және ықпал
ететін құқықтың басқа салаларының нормаларын да жатқызуға болады.
Экологиялық-құқықтық нормалар әрекетінің сан алуандығы азаматтық, әкімшілік
құқығы өкілдерінің саласы ретінде экологаялық құқықтың болуына әр түрлі
көзқарасты туғызады. Тіпті экологиялық құқықтың ауқымында осы саланың
құқықтық мәніне бірнеше мектеп, көзқарастар жүйесі орын алып отыр (бұған
біз келесі тарауда егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз).
Экологиялық құқықты бірнеше мәнінде: Қазақстанның осы заманғы құқығының
саласы ретінде; заңдық және экологиялық жүйесіндегі студенттер үшін оқу
пәні ретінде; құқықтық зерттеулердің бағыты ретінде түсінген жөн.
Біршама жуықта ғана дербес бағыттар ретінде ресімделген мемлекеттің
экологиялық қызметі мен құқықтың экологиялық қызметінен өзгеше экологиялық
құқықтың тарихы ғылым бағыты ретінде жуықта қалыптасты.
Қазақстан Республикасында экологиялық-құқықтық зерттеулердің өкілдері
аса көрнекті ғалым – заңгерлер С. Б. Байсалов, А. Е. Еренов, Н. Б.
Мұхитдинов, М. С. Сахипов, А. С. Стамқұлов, К. А. Шайбеков болды. Олар
табиғат қорғаудың және табиғат ресурстарын ұтымды пайдаланудың жалпы
теориялық мәселелерін зерделеді. Табиғаттың жекелеген объектілерінің
қоғамдық қатынастарының құқықтық зерттеулеріне ресурстық көзқарасты көрсете
отырып, жер құқығы бойынша Б. Ж. Әбдірайымовтың, А. Е. Ереновтың. А. Е.
Бектүрғановтың, А. С. Стамқұловтың; су құқығы бойынша: С. Б. Байсаловтың;
тау құқығы бойынша: Н. Б. Мұхитдиновтың докторлық диссертацияларымен іргелі
ғылыми еңбектерін атап өткен жөн.
Экологиялық құқықтың ұғымы мен сипаттамасы алғаш рет Д. Л.
Байділдиновтың докторлық диссертациясында берілді.
Қазақстан ғалымдарының кандидаттық диссертациялар деңгейінде
жүргізілген зерттеулері де құқық салалары бойынша бөлінеді.
Табиғат қорғау құқығы саласында мынадай диссертациялар қорғалды: Серік
Мәжитұлы Имашев. "Табиғат пайдаланудың қайта қалпына келтіру құқығы
(теорияның кейбір мәністері)" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін
алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор,
Қазақстанның еңбек сіңірген заңгері С. Б. Байсалов. Алматы, 1991 ж. Бекиев
Илмұрад. "Түркіменстанда табиғат пайдалану мен табиғат ортасын қорғаудың
құқықтық проблемалары" - заң ғылымдары докторының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация — ғылыми консултанты з.ғ.д., профессор, Қазақстан
Республикасының еңбек сіңірген заңгері С. Б. Байсалов. Алматы, 1995 ж.
Алтынбай Пернебайұлы Асылбеков. "Қазақстан Республикасында экологиялық
бақылауды құқықтық реттеудің проблемалары" — заң ғылымдары кандидатының
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д.,
профессор Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 1998. Қайырлы Кеңесбекұлы Таукен.
"Төтенше экологиялық жағдайларды құқықтық реттеу" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы, 1999 ж. Нұржан Серікұлы
Бәйімбетов. "Қазақстан Республикасында экологиялық сараптаманы құқықтық
реттеу проблемалары". — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Д. Л.
Байділдинов, Алматы, 1999 ж. Юлия Владимировна Митрофанская. "Қазақстан
Республикасының қалаларында қоршаған ортаны құқықтық қорғау" -заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми
жетекшісі з.ғ.д., профессор А. С. Стамкұлов, — Алматы, 1999 ж. Жаннат
Амандыққызы Исаева. "Арал өңірін экологиялық сауықтыруды құқықтық реттеудің
проблемалары" - заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған
диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы,
1999 ж. Мұқтар Есіркепұлы Есжанов. "Қазақстан Республикасында экологиялық
мониторингті құқықтық реттеу проблемалары" — заң ғылымдары кандидатының
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д.,
профессор Д. Л. Байділдинов, Алматы, 1999 ж. Рахима Қалиқызы Қарабұлова.
"Экологиялық құқық бұзушылық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік" - заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, А. Т. Ащеулов. Алматы, 2000 ж. Қуат
Хансумұханұлы Рахымбердиев. "Нарық жағдайларында Қазақстан Республикасында
атмосфералық ауаны қорғаудың құқықтық негіздері" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 2000 ж. Сәбигүл Жаңабайқызы
Бекішева. "Қазақстан Республикасының прокуратура және Ішкі істер
министрлігі органдарының қызметіндегі қоршаған ортаны қорғау проблемалары"
— заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы, 2000 ж. Нұрлан
Мұқтарұлы Батырбаев. "Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғаудың
құқықтық негіздері" -заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Н. Б.
Мұхитдинов, Алматы, 2001 ж. Асхат Ералыұлы Есеналиев. "Қоршаған ортаны
қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері" — заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, Н. Б. Мұхитдинов. Алматы, 2002 ж.
Алтынбек Жетпісұлы Оспанов. "Қазақстан Республикасында өндіріс және тұтыну
қалдықтарымен ластанудан қоршаған ортаны құқықтық қорғау" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми
жетекшісі з.ғ.д., профессор Д.Л.Байділдинов, Алматы, 2002 ж. Сәуле
Шаханқызы Төлеубекова. "Экологиялық конвенцилар бойынша Қазақстан
Республикасының міндеттемелерін орындауды құқықтық қамтамасыз ету" — заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, —
ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Д. Л. Байділдинов, Алматы, 2003 ж. Жер
құқығы бойынша — Ләззат Қалымбекқызы Еркінбаева. "Жерге келтірілген зиянды
өтеуді құқықтық реттеу" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор С. Б. Байсалов.
Алматы, 1995 ж. Ералы Әбдікәрім. "Жерге меншік құқығының құқықтық
негіздері" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған
диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы,
1997 ж. Садық Тәңірбергенұлы Есімқұлов. "Қазақстанның нарыққа көшуі
жағдайларында ауыл шаруашылығына арналған жерлерді ұтымды пайдалануды
қамтамасыз етудің құқықтық проблемалары"— заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация, ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор,
ҚР ҒА корреспондент-мүшесі А. Е. Еренов, Алматы, 1997 ж. Ләззат Абайқызы
Құсайынова. "Нарықтық қатынастарды дамыту жағдайларында шаруалар
(фермерлер) шаруашылықтарының жер пайдалану құқығы" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов. Алматы, 1998 ж. Еркін Шәжиұлы Дүсіпов.
"Жерге жеке меншік құқығының негіздері" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор
А. Е. Бектұрғанов. Алматы, 2001 ж. Гүлмира Ғалиқызы Нұрахметова. "Жер
қатынастары саласында мәмілелерді құқықтық реттеу" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор А. Е. Бектұрғанов. Алматы, 2002 ж. Бакдәулет Бегалиев.
"Қазақстанда жер реформасын құқықтық реттеу" — заң ғылымдары кандидатының
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д.,
профессор Д.Л.Байділдинов, Алматы, 2003 ж.
Су құқығы бойынша Алмасбек Жахангерейұлы Түкеев. "Қазақстан
Республикасында суға мемлекеттік меншік жоспары" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 1995 ж. Қалдарбек Жүнісбайұлы
Қуандықов. "Нарыққа көшу кезеңінде Қазақстан Республикасында ауыл
шаруашылығының су пайдалану құқығы" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор,
ҚР ҮҒА корреспондент-мүшесі А. Е. Еренов, Алматы, 1996 ж. Сәуле
Жүсіпбекқызы Сүлейменова. "Суды антропогендік ластанудан, бітеліп қалу мен
тартылудан құқықтық қорғау" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін
алуға арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор А. С.
Стамқұлов, Алматы, 2001 ж. Анар Абайқызы Мұқашева. "Нарықтық қатынастар
жағдайларында Қазақстан Республикасында суды пайдалану құқығы" — заң
ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми
жетекшісі з.ғ.д., профессор Д.Л.Байділдинов, Алматы, 2003 ж.
Тау құқығы өкілдерінің арасынан мына авторларды атап көрсету керек:
Светлана Павловна Мороз. "Қазақстан Республикасында жер қойнауын
концессиялауға құқық" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор Н. Б.
Мұхитдинов, Алматы, 1994 ж.
Гүлнар Бисенғазизқызы Ахметжанова. "Қазақстан Республикасында жер
қойнауын қорғаудың құқықтық негіздері" — заң ғылымдары кандидатының ғылыми
дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор
Н. Б. Мұхитдинов, Алматы, 1997 ж. Қанат Амангелдіұлы Шөкенов. "Мұнай мен
газ кеніштерінде шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу"— заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация – ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Н.Б.Мұхитдинов, Алматы, 2001 ж.
Орман құқығы ғалымдар — Гүлнар Әбдезқызы Стамқұлованың еңбектері арқылы
берілген. "Қазақстан Республикасында орман емес өсімдіктер әлемін қайта
өсіру мен пайдалануды қорғаудың құқықтық негіздері" — заң ғылымдары
кандидатының ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация — ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор А. Е. Бектұрғанов. Алматы, 2000 ж. Гүлнар Жамалбекқызы
Тілешова. "Нарық жағдайларында Қазақстан Республикасындағы орман қорының
құқықтық негіздері "-заң ғылымдары кандидатының ғылыми дәрежесін алуға
арналған диссертация, — ғылыми жетекшісі з.ғ.д., профессор, С. Б. Байсалов.
Алматы, 2001 ж.
Экологиялық құқықтың қазақстандық мектебінің өкілдері арасынан кеңес
кезеңінде кандидаттық диссертациялар қорғаған ғалымдардың диссертациялық
зерттеулерін және отандық ғылымның орнығуына елеулі үлес қосқан ғалымдарды
атап көрсету керек. Олар — Л. В. Ильященко, Л. Р. Насырова, С. Т.
Күлтелеев, Ж.Ж.Қосанов, А. X. Хаджиев, С. Т. Шолтанбаев.
Бүгінгі таңда, ғылым ретінде қоғамның, мемлекеттің табиғат ортасымен
және оның ресурстарымен өзара қатынасының проблемасына құқықтық көзқарастар
жүйесі болып табылатын экологиялык құқық серпінді дамып, Қазақстанның
экономикалық өзгерістерін және нарықтық реформаны айқын көрсетеді.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
МЕН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
§ 2. Экологиялық құқықтың әдісі
Экологиялық құқықтың келесі белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық
реттеуі әдісінің болуы. Құқық теориясынан мына жайтта белгілі: құқық
саласының әдісі ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпал ету
тәсілдері, осы қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық құқық
біршама жуықта ғана дербес сала ретінде танылуымен байланысты экологиялық
құқық әдісін анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр.
Қазіргі көзқарастар арасында әдіс ретінде ұсынымдар мен міндетті нұсқамалар
әдісі деп аталатыны да белгілі, басқа бір көзқараста — экологиялық құқықта
дербес әдістің болуын жалпы теріске шығарады, үшінші көзқараста —
экологиялық қатынастарды реттеу үшін осы заманғы құқықтың белгілі
әдістерінің бәрі тартылады делінген.
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып
табылады және ол жеке зерттелуге тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы мен
реттеу мәні сипаттамасынан бастау алуымен анықталады. Экологиялық құқықтың
анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат ресурстарын
пайдаланудың ішкі салалық процестерін ортақ мақсатқа — адамның тіршілігі
үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны
дәлелдеп отыр: экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген салалардың
(жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда
экологиялық құқық әдісі — бұл неғұрым күрделі құбылыс. Біздің
көзқарасымызда, экологиялық қатынастарды реттеуде осы заманғы заң ғылымында
белгілі көптеген әдістер, құқықтық тәсілдер қатысады. Солардан
экологияландыру әдісі "орталық" орын алады. Оның мазмұнынан экологиялық
құқық қатынастарын құқықтық реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл ретте қоршаған
табиғи ортаға немесе оның жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген
шаруашылық және өзге де ықпал ету бүкіл табиғат сапасын сақтау мақсатына
бағындырылуға тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін
салу кезінде, республика аумағына шетелдік өнеркәсіп технологияларын әкелу
кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған кезде және т.б. кезінде барлық
жерде экологияландыру әдісі қолданылады.
"Басты" мәртебесі бар осы әдістен басқа экологиялық қатынастарды
реттеуде азаматтық құқық әдісі – тараптардың теңдігі әдісі қатысады. Бұл
әдіс, егер экологиялық құқық қатынасының мазмұны азаматтық құқықтық
мәмілелер, залалдың орнын толтыру болып табылатын жағдайларда, қолданылады.
Бұл қатынастардың субъектілері, әдетте, бірдей жағдайда болады, бірі-біріне
тәуелсіз құқықтар мен міндеттердің бірдей көлеміне ие болады. Оларды тек
шарт қана байланыстырады (мысалы, жер учаскесін жалға алу, шарттың
талаптарын сақтамаған жағдайда дау тек сот тәртібінде ғана шешілуі мүмкін).
Экологаялық құқық қатынастарының елеулі саны биліктің ықпал етуімен
реттеледі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді болған, олардың
құқықтары мен міндеттерінің көлемін жоғары тұрған субъекті анықтаған
жағдайдағы экологиялық құқық қатынастарында қолданылады. Айталық, Қазақстан
Республикасының аумағында табиғат ресурстарын пайдалану жөніндегі барлық
құқық қатынастары іс жүзінде мемлекеттік орган беретін рұқсаттың
(лицензияның) негізінде жүзеге асырылады, бұл орган осы қатынастың
туындауына, өзгеруіне және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал етуінің
әдісі табиғат ресурстарын пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды
жауапкершілікке тарту жөнінде министрліктер мен ведомстволар басқаруды
жүзеге асыру кезінде, бекітілетін табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру
кезінде қолданылады.
Мәжбүрлеу әдісі кінәлі адамды жауапкершілікке тарту жөніндегі
қатынастарды реттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс биліктің ықпал ету
әдісінің құрамдас бөлігі ретінде толық заңды түрде қарастырылады, өйткені
кінәлі адам мемлекет белгілеген тәртіп ережесін бұзған кезде құқық
қатынасын реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz