Халықаралық теңіз құқығы туралы білімдер жүйесін қалыптастыру

Жоспар
Кіріспе

1) Халықаралық теңiз құқығының түсiнiгi, қағидалары мен қайнар көздерi
2) Теңiз кеңiстiктерiнiң классификациясы
3) Iшкi және территориялық сулар ұғымы
4) Ашық теңiз ұғымы
5) Жағалауындағы аймақ және континенталдық шельф
6) Ерекше экономикалық аймақ.
7) Теңiз түбiндегi халықаралық аудан және халықаралық шығанақтар, каналдар.
8) Әскери кемелердiң құқықтық режимi

Халықаралық теңіз құқығы халықаралық құқықтың негізгі саласының бірі болып табылады. Сондықтан халықаралық қатынастарды реттейтін қазіргі халықаралық құқықтың көпшілікке танылған қағидалары мен нормалары, сондай-ақ Әлемдік мұхит кеңістіктері мен ресурстарын игеру процесіндегі мемлекеттердің қатынастары мен қызметтері – құқықтық реттеудің негізі болады.
ХХғ. бірінші жартысына дейін халықаралық теңіз құқығы жөнінде мемлекеттердің көпшілік-құқықтық қатынастарын реттеу ережелері негізгі әдеттік-құқықтық және көбінесе теңіз кеңістіктерінің құқықтық мәртебесіне, теңізде жүзу және балық аулаудың нақты тәртібін белгілеудің анықтамаларына шоғырландырылған болатын. Сол уақытта теңізде жүрудің бөлек арнайы мәселелері жөнінде мемлекеттер халықаралық келісімдер жасасты. Бұл жасалғандарға ХVІІІғ. Ресейдің басқа елдермен Ашық теңізде салют болдырмау жөніндегі келісімдері, 1780ж. “Қарулы бейтараптық жөніндегі” Декларация, 1856ж. “Теңіз соғысы жөніндегі” Декларация, 1884 ж. “Су асты телеграф кабельдерін қорғау жөніндегі” Конвенция, 1888ж. “Суэц каналының режимі жөніндегі” Конвенция жатады. Алайда халықаралық әдет-ғұрыптарды барлық мемлекеттер тани білмейді, соның салдарынан осы немесе басқа да халықаралық-құқықтық норма жалпы міндеттеме ретінде бар ма деген мәселеге мемлекеттер арасында жиі дау туып отырған.
Сондықтан халықаралық теңіз құқығының әмбебап деңгейдегі нормаларын бір жүйеге түсіру қажет болды. Әсіресе мұндай қажеттілік ғылыми-техникалық төңкеріс кезеңінде жетілді, теңіз шаруашылығында жаңа технология пайда болғанда теңіз ресурстарын және кеңістіктерін жан-жақты және кешенді игеруге өту үшін дәйекті талаптар құрылды, бұлар Әлемдік мұхитта мемлекеттер қызметінің жаңа түрлерін қамтыды, яғни ғылыми зерттеулер, барлау және мұнай мен газды пайдалану мақсатында бұрғылау, іздеулер және теңіз түбінің пайдалы қазылған терең аудандарын өңдеу, мұхиттық экспедициялық барлық кәсібі және т.с.с. Барлық осы мәселелер халықаралық деңгейде егжей-тегжейлі құқықтық тәртіп белгілеуді керек етті.
Алғашында теңіз құқығы жай нормалар нысанында құрылған; оның кодификациясы ХХ ғасырдың ортасында жүргізілді. 1930ж. Ұлттар Лигасының қамқорлығымен құрылған Гаага конференциясында басталған іспен, аймақтық сулардың құқықтық режиміне қатысты нормаларын бірінші жүйеге келтіруге әрекет, теңіздік ірі мемлекеттердің алауыздықтарынан табысты аяқталмады. Келешекте қайта қарап талқылауға Конвенцияның жобасы ғана дайындалды.
28 жыл өткен соң Женевада БҰҰ-ның І Конференциясы барысында 86 елдің қатысуымен теңіз құқығы бойынша бірінші рет теңіз құқығының әмбебап деңгейде барлық маңызды әдетті құқықтық қағидалары мен нормаларын жүйеге келтіруге мүмкіндік туды. Теңіз құқығының дәстүрлі нормаларымен қатар, “Континенттік қайраң” деген жаңа құқықтық ұғым, оның режимінің толық тәртіп белгілеуімен енгізілді.
Нәтижесінде 1958ж. БҰҰ І Конференциясында 4 Конвенция қабылданды: “Аймақтық теңіз және іргелес аймақ жөніндегі” Конвенция; “Ашық теңіз жөніндегі” Конвенция; “Балық аулау және ашық теңіздің тірі ресурстарын қорғау жөніндегі” Конвенция; “Континенттік қайраң жөніндегі” Конвенция.
Конференцияда тағы да, Ашық теңізде ядролық қаруды сынақтан өткізу жөнінде, Теңіздің радиоактивтік қалдықтармен ластануы жөнінде, Балық аулау жөнінде, Тарихи сулар жөнінде қарарлар мақұлданды.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

халықаралық теңіз құқығы туралы білімдер жүйесін қалыптастыру

Негізгі сұрақтар

1) Халықаралық теңiз құқығының түсiнiгi, қағидалары мен қайнар көздерi
2) Теңiз кеңiстiктерiнiң классификациясы
3) Iшкi және территориялық сулар ұғымы
4) Ашық теңiз ұғымы
5) Жағалауындағы аймақ және континенталдық шельф
6) Ерекше экономикалық аймақ.
7) Теңiз түбiндегi халықаралық аудан және халықаралық шығанақтар, каналдар.
8) Әскери кемелердiң құқықтық режимi

Халықаралық теңіз құқығы халықаралық құқықтың негізгі саласының бірі болып табылады. Сондықтан халықаралық қатынастарды реттейтін қазіргі халықаралық құқықтың көпшілікке танылған қағидалары мен нормалары, сондай-ақ Әлемдік мұхит кеңістіктері мен ресурстарын игеру процесіндегі мемлекеттердің қатынастары мен қызметтері – құқықтық реттеудің негізі болады.
ХХғ. бірінші жартысына дейін халықаралық теңіз құқығы жөнінде мемлекеттердің көпшілік-құқықтық қатынастарын реттеу ережелері негізгі әдеттік-құқықтық және көбінесе теңіз кеңістіктерінің құқықтық мәртебесіне, теңізде жүзу және балық аулаудың нақты тәртібін белгілеудің анықтамаларына шоғырландырылған болатын. Сол уақытта теңізде жүрудің бөлек арнайы мәселелері жөнінде мемлекеттер халықаралық келісімдер жасасты. Бұл жасалғандарға ХVІІІғ. Ресейдің басқа елдермен Ашық теңізде салют болдырмау жөніндегі келісімдері, 1780ж. “Қарулы бейтараптық жөніндегі” Декларация, 1856ж. “Теңіз соғысы жөніндегі” Декларация, 1884 ж. “Су асты телеграф кабельдерін қорғау жөніндегі” Конвенция, 1888ж. “Суэц каналының режимі жөніндегі” Конвенция жатады. Алайда халықаралық әдет-ғұрыптарды барлық мемлекеттер тани білмейді, соның салдарынан осы немесе басқа да халықаралық-құқықтық норма жалпы міндеттеме ретінде бар ма деген мәселеге мемлекеттер арасында жиі дау туып отырған.
Сондықтан халықаралық теңіз құқығының әмбебап деңгейдегі нормаларын бір жүйеге түсіру қажет болды. Әсіресе мұндай қажеттілік ғылыми-техникалық төңкеріс кезеңінде жетілді, теңіз шаруашылығында жаңа технология пайда болғанда теңіз ресурстарын және кеңістіктерін жан-жақты және кешенді игеруге өту үшін дәйекті талаптар құрылды, бұлар Әлемдік мұхитта мемлекеттер қызметінің жаңа түрлерін қамтыды, яғни ғылыми зерттеулер, барлау және мұнай мен газды пайдалану мақсатында бұрғылау, іздеулер және теңіз түбінің пайдалы қазылған терең аудандарын өңдеу, мұхиттық экспедициялық барлық кәсібі және т.с.с. Барлық осы мәселелер халықаралық деңгейде егжей-тегжейлі құқықтық тәртіп белгілеуді керек етті.
Алғашында теңіз құқығы жай нормалар нысанында құрылған; оның кодификациясы ХХ ғасырдың ортасында жүргізілді. 1930ж. Ұлттар Лигасының қамқорлығымен құрылған Гаага конференциясында басталған іспен, аймақтық сулардың құқықтық режиміне қатысты нормаларын бірінші жүйеге келтіруге әрекет, теңіздік ірі мемлекеттердің алауыздықтарынан табысты аяқталмады. Келешекте қайта қарап талқылауға Конвенцияның жобасы ғана дайындалды.
28 жыл өткен соң Женевада БҰҰ-ның І Конференциясы барысында 86 елдің қатысуымен теңіз құқығы бойынша бірінші рет теңіз құқығының әмбебап деңгейде барлық маңызды әдетті құқықтық қағидалары мен нормаларын жүйеге келтіруге мүмкіндік туды. Теңіз құқығының дәстүрлі нормаларымен қатар, “Континенттік қайраң” деген жаңа құқықтық ұғым, оның режимінің толық тәртіп белгілеуімен енгізілді.
Нәтижесінде 1958ж. БҰҰ І Конференциясында 4 Конвенция қабылданды: “Аймақтық теңіз және іргелес аймақ жөніндегі” Конвенция; “Ашық теңіз жөніндегі” Конвенция; “Балық аулау және ашық теңіздің тірі ресурстарын қорғау жөніндегі” Конвенция; “Континенттік қайраң жөніндегі” Конвенция.
Конференцияда тағы да, Ашық теңізде ядролық қаруды сынақтан өткізу жөнінде, Теңіздің радиоактивтік қалдықтармен ластануы жөнінде, Балық аулау жөнінде, Тарихи сулар жөнінде қарарлар мақұлданды.
БҰҰ теңіз құқығы жөніндегі І Конференциясының нәтижесі халықаралық теңіз құқығы конвенциялық құқық болуымен қорытындыланды. Халықаралық теңіз құқығының негізгі қайнар көзі конвенциялар болып табылады. Халықаралық теңіз құқығы біржолата халықаралық құқықтың ерекше саласы болып қалды.
Сол уақытта Конференцияда жағадағы мемлекеттің тірі ресурстарға қатысты құқықтарын жүзеге асыра алатын аймақтық сулар және тікелей оған жанасатын ерекше аймақтардың сыртқы шегі жөнінде мәселелерді шеше алмады. Бұл сондай-ақ, аймақтық су ені және балық аулау заңдылығының аймағы 12 мильден аспайтын жай нормалардың тууына әкеліп соқты. Мемлекеттердің біржақты тәжірибесінде алалық болды.
Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу үшін арнайы құрылған БҰҰ-ның 1960ж. ІІ Конференциясы нәтижесіз аяқталды. Бұдан басқа, 1958ж. Женева Конвенциясын өңдеуге қатыспаған көптеген дамушы мемлекеттер Әлемдік мұхиттың барлық режимдерін қайта қарауды талап етті.
Осы мақсатпен БҰҰ Бас Ассамблеясы 1970ж. 17 желтоқсанда №2570 С (ХХҮ) қарар қабылдады. Ол 1973ж. БҰҰ-ның барлық теңіз кеңістіктерінің жаңа құқытық режимін өңдеу мақсатында теңіз құқығы бойынша ІІІ Конференциясын шақырту жөнінде шешім шығарды. БҰҰ-ның ІІІ Конференциясы 1973 жылдан 1982 жылға дейін созылды және 1982ж. жаңа халықаралық-құқықтық акт - “Халықаралық теңіз құқығы жөніндегі” БҰҰ-ның Конвенциясына қол қоюмен аяқталды. Бұл Конвенция халықаралық теңіз құқығының, оның ішінде бұрын 1958 ж. Женева Конвенциясында бекітілген, барлық жалпы танылған қағидалар мен нормаларды жүйелендірді және жетілдірді. Мұнымен қоса, “ерекше экономикалық аймақ”, “архипелагтық сулар”, “аудан” және басқа жаңа ұғымдар, институттар өңделіп қосылды.
1994ж. 16 қарашада БҰҰ-ның Конвенциясы күшіне енді (2000 жылдың бірінші қаңтарынан ҚР осы Конвенцияның қатысушысы емес), сонымен бірге БҰҰ-ның 1982ж. 10 желтоқсандағы Теңіз құқығы бойынша Конвенциясының ХІ бөлімін жүзеге асыру жөніндегі Келісімі күшіне енді.
1982ж. БҰҰ Конвенциясы және 1958 ж. Женева Конвенцияларымен бірге қазіргі уақытта 40-қа жуық Конвенциялар өз күшінде, бұл арнайы көпжақты және екіжақты Конвенциялар. Оларға жататындар теңіздік орта және биоресурстарды қорғау, теңізде адам өмірін қорғау, халықаралық кеме қатынастарын жеңілдету бойынша, кемелердің теңізді ластамауы және басқа да мәселелер бойынша. Олардың ішінде Қазақстан мынадай конвенциялар-дың толық құқықты қатысушысы болып табылады: “Мұнаймен ластаудан залалға азаматтық жауапкершілік жөніндегі” халықаралық Конвенция 29.11.1969 ж., “Кемелердің теңізді ластауын жою жөніндегі” Конвенция 17.02.1978 ж., хаттамамен өзгертулер енгізілген; “Теңізде кемелер тоғысуының алдын алудың халықаралық ережелері жөніндегі” Конвенция; 20.10.1972 ж., “Теңізшілерді дипломдау және вахтаны түсіруге дайындық жөнінде” халықаралық Конвенция 07.07.1978 ж., “Теңізде адам өмірін қорғау жөнінде” халықаралық Конвенция 01.11.1974 ж. және 05.04.1966 ж. “Жүкті маркалар жөнінде” халықаралық Конвенциялар Қазақстанда 1994 ж. 5-7 маусымда бекітілді.
Сонымен бірге, қазіргі халықаралық теңіз құқығын халықаралық құқық субъектілерінің қатынастарын әлемдік мұхиттағы қызметтері бойынша реттейтін заңдылық қағидалар мен нормалардың жүйесі ретінде сипаттауға болады.
Халықаралық теңіз құқығы жалпы халықаралық құқықтық жүйенің құрамдас бөлімі болғандықтан, жалпы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын басшылыққа алады. Бұл қағидалар: өзара күш қолданбау, қорқытпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің қызметтестігі, барлық халықтар теңдей өз тағдырын өздері шеше алады, мемлекеттердің егемендігі бірдей, барлық мемлекеттер өздеріне алған міндеттерді ойдағыдай орындауға тиісті.
Өз мәні бойынша әмбебап және барлық мемлекеттерге кез келген қызметтер де міндетті, соның ішінде, әлемдік мұхитты зерттеу және пайдалану жөнінде мемлекеттердің қызметтері, олар барлық халықаралық құқықтық қатынастарда болатын негізгі заңды ережелер мен нормалардан тұрады.
Халықаралық теңіз құқығында сонымен бірге өзіндік негізгі қағидалар, оған сипатталатын халықаралық құқықтың жалпы жүйесінің бір саласына ғана жататындар кіреді.
Халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидалары қатарына жататындар: ашық теңіз бостандығы; теңіз ресурстарын сақтау және орынды пайдалану; теңіздік ортаны қорғау; әлемдік теңіздерді бейбіт мақсатта пайдалану.
Ашық теңіз бостандығы қағидасы – халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидасы болып табылады. Ашық теңіз бостандығы қағидасына сәйкес, аумақтық теңіздің сыртқы шекарасына теңіз кеңістіктері ашық және қандай да бір мемлекеттердің егемендігіне жатпайтын барлық мемлекеттерге белгіленген халықаралық құқық пен жағдайына байланысты берілген.
1958ж. “Ашық теңіз жөніндегі” Женева Конвенциясы бірінші рет осы қағиданы 2-бапта: “ашық теңіз барлық ұлттарға ашық және ешқандай мемлекет өз егемендігіне қандай да бір бөлігін бағындыруға қақысы жоқ” деп, жариялай отырып, шарттық негізді бекітті.
Ашық теңіз бостандығы қағидасы – теңізде жүзу еркіндігін, ашық теңіздің әуе кеңістігіндегі ұшу еркіндігін, су асты кабельдері мен құбырлар салу еркіндігін, жасанды аралдар тұрғызу еркіндігін, балық аулау еркіндігін және ғылыми зерттеулер жүргізу еркіндігін білдіреді.
Жоғарыда көрсетілген еркіндіктер ашық теңіз еркіндігінің туынды элементтері болып табылады, сондай-ақ, теңіз құқығының бөлек қағидалары ретінде өзіндік мәндерге болады. Теңізде жүзу немесе кеме қатынасы бостандығы - әрбір мемлекеттің, жағадағы не болмаса жағадан тыс мемлекеттің ашық теңізде өз жалауымен еркін жүруі болып табылады.
Ұшқыш аппараттардың ұшу бостандығы қағидасы (азаматтық, әскери) ХХ ғасырдың бірінші жартысында құрылды. Осы қағидаға сәйкес, барлық мемлекеттер ұйымдарға, азаматтық және әскери ұшқыш аппараттардың ұшуын жүзеге асыруға; олардың көмегімен ғылыми зерттеулер жүргізуге; радиотехникалық құралдарды пайдалануға; теңіз жағдайындағы сауда, әскери, кәсіптік, ғылыми-зерттеу кемелерінің мүдделерін әуеден бақылап, теңізде көмек көрсетуге бірдей құқықтарға ие.
Теңіз кеңістігін қорғау қағидасы. Теңіз кеңістігін қорғау қағидасы ірі сипаттағы сипаттағы жалпы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі – қоршаған ортаны қорғау қағидасының құрамдас бөлігі болғандықтан, теңіз кеңістігін қорғау жалпы мемлекеттердің халықаралық қызметтестік мәселелерінде шешілуі қажет.
БҰҰ-ның 1982 ж. теңіз құқығы жөніндегі Конвенциясы бұл қағиданы теңіз кеңістігін қорғау жайындағы мемлекеттердің жалпы халықаралық міндеті ретінде бекітті. Конвенцияның 192-бабына сәйкес “Мемлекеттер теңіз кеңістігін қорғауға және сақтауға міндетті”.
Теңіз кеңістігін қорғау қағидасын жасаудағы үлкен рөлді осы мәселенің әр түрлі аспектілері бойынша теңіз кеңістігін қорғауға шақыратын көптеген халықаралық конвенциялар атқарады. Оларға жататындар: 1954 ж. Теңіздердің мұнайдан ластануын болдырмау жөніндегі халықаралық Конвенция және 1973 ж. Теңіздердің кемелермен ластануын болдырмау жөніндегі халықаралық Конвенция (07.06.1994 ж. Қазақстан осы Конвенцияның қатысушысы); 1972 ж. Теңіздердің қалдықтар мен басқа да материалдарды тастаудан ластануын болдырмау жөніндегі Конвенция; 1969 ж. Мұнайдан ластануға алып келетін апат жағдайында Ашық теңізде араласу жөніндегі халықаралық Конвенция және т.б.
Теңіздің тірі ресурстарын сақтау және орынды пайдалану қағидасы теңіз кеңістігін қорғау және балық аулау бостандығымен тығыз байланысты. Бұл қағиданың өзгешілігі кез келген мемлекеттің теңіз ресурстары ауланған түрлерінің қорларын сақтау есбімен Әлемдік мұхиттың тірі ресурстары кәсібіне құқығы бар екендігінен тұрады.
1958 ж. “Балық аулау жөніндегі” және “Ашық теңіздің тірі ресурстарын қорғау жөніндегі” Женева Конвенциялары және 1982 ж. Теңіз құқығы жөніндегі БҰҰ Конвенциясы теңіздік биоресурстар кәсібін тиімдірек ету және тәртіпке салудағы объективті қажеттіліктерді бекітті. БҰҰ Конвенциясының 177-бабына сәйкес “Барлық мемлекеттер Ашық теңіздің тірі ресурстарын сақтау үшін қажетті шаралар қолданады немесе өз азаматтарына қатысты қабылданған осындай шаралары бар басқа мемлекеттермен қызметтеседі”.
Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағидасы. Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану және толық қарусыздандыру режимін бекітуді қамтитын 1959 ж. Антарктика жөніндегі шарттың, 1971 ж. Теңіздер және мұхиттар түбіне және рның қойнауына ядролық қарулар мен жаппай қарулардың басқа да түрлерін орналастыруға тыйым салу жөніндегі шарттың және 1963 ж. “Ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды сынақтан өткізуге тыйым салу жөніндегі” шарттардың маңызы зор. Қазіргі уақытта бұл қағиданың бөлек нормативтік мазмұнын ашатын жалпы түсінік шығарылған жоқ. Бірақ әлемдік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағидасының мазмұны – сөзсіз мемлекеттердің Дүниежүзілік мұхитты пайдалану жөніндегі қызметтерін күшпен немесе күш қаупімен іске асыруды болғызбаудан тұрады.
1982ж. БҰҰ Конвенциясының кіріспесінде осының көмегімен “теңіздер мен мұхиттарды бейбіт мақсатта пайдалануға жәрдем беретін” Дүниежүзілік мұхитта құқықтық режим бекітілетіні жарияланған.
Бұл қағиданың мазмұнын ашатын жалпы тұжырымды айтылған қорытынды бойынша, 301-бапқа сәйкес қатысушы мемлекеттер күш қаупінен немесе кез келген мемлекеттің аумақтық тұтастығы және саяси тәуелсіздігіне қарсы қолданудан немесе БҰҰ жарғысында іске асырылған халықаралық құқық қағидаларына сыйыспайтын басқа да түрлерден тыйылады.
Халықаралық теңіз құқығының ұғымы,қайнар көздері және қағидалары
Халықаралық теңіз құқығы халықаралық құқықтың негізгі саласының бірі болып табылады. Сондықтан халықаралық қатынастарды реттейтін қазіргі халықаралық құқықтың көпшілікке танылған қағидалары мен нормалары, сондай-ақ Әлемдік мұхит кеңістіктері мен ресурстарын игеру процесіндегі мемлекеттердің қатынастары мен қызметтері – құқықтық реттеудің негізі болады.
ХХғ. бірінші жартысына дейін халықаралық теңіз құқығы жөнінде мемлекеттердің көпшілік-құқықтық қатынастарын реттеу ережелері негізгі әдеттік-құқықтық және көбінесе теңіз кеңістіктерінің құқықтық мәртебесіне, теңізде жүзу және балық аулаудың нақты тәртібін белгілеудің анықтамаларына шоғырландырылған болатын. Сол уақытта теңізде жүрудің бөлек арнайы мәселелері жөнінде мемлекеттер халықаралық келісімдер жасасты. Бұл жасалғандарға ХVІІІғ. Ресейдің басқа елдермен Ашық теңізде салют болдырмау жөніндегі келісімдері, 1780ж. “Қарулы бейтараптық жөніндегі” Декларация, 1856ж. “Теңіз соғысы жөніндегі” Декларация, 1884 ж. “Су асты телеграф кабельдерін қорғау жөніндегі” Конвенция, 1888ж. “Суэц каналының режимі жөніндегі” Конвенция жатады. Алайда халықаралық әдет-ғұрыптарды барлық мемлекеттер тани білмейді, соның салдарынан осы немесе басқа да халықаралық-құқықтық норма жалпы міндеттеме ретінде бар ма деген мәселеге мемлекеттер арасында жиі дау туып отырған.
Сондықтан халықаралық теңіз құқығының әмбебап деңгейдегі нормаларын бір жүйеге түсіру қажет болды. Әсіресе мұндай қажеттілік ғылыми-техникалық төңкеріс кезеңінде жетілді, теңіз шаруашылығында жаңа технология пайда болғанда теңіз ресурстарын және кеңістіктерін жан-жақты және кешенді игеруге өту үшін дәйекті талаптар құрылды, бұлар Әлемдік мұхитта мемлекеттер қызметінің жаңа түрлерін қамтыды, яғни ғылыми зерттеулер, барлау және мұнай мен газды пайдалану мақсатында бұрғылау, іздеулер және теңіз түбінің пайдалы қазылған терең аудандарын өңдеу, мұхиттық экспедициялық барлық кәсібі және т.с.с. Барлық осы мәселелер халықаралық деңгейде егжей-тегжейлі құқықтық тәртіп белгілеуді керек етті.
Алғашында теңіз құқығы жай нормалар нысанында құрылған; оның кодификациясы ХХ ғасырдың ортасында жүргізілді. 1930ж. Ұлттар Лигасының қамқорлығымен құрылған Гаага конференциясында басталған іспен, аймақтық сулардың құқықтық режиміне қатысты нормаларын бірінші жүйеге келтіруге әрекет, теңіздік ірі мемлекеттердің алауыздықтарынан табысты аяқталмады. Келешекте қайта қарап талқылауға Конвенцияның жобасы ғана дайындалды.
28 жыл өткен соң Женевада БҰҰ-ның І Конференциясы барысында 86 елдің қатысуымен теңіз құқығы бойынша бірінші рет теңіз құқығының әмбебап деңгейде барлық маңызды әдетті құқықтық қағидалары мен нормаларын жүйеге келтіруге мүмкіндік туды. Теңіз құқығының дәстүрлі нормаларымен қатар, “Континенттік қайраң” деген жаңа құқықтық ұғым, оның режимінің толық тәртіп белгілеуімен енгізілді.
Нәтижесінде 1958ж. БҰҰ І Конференциясында 4 Конвенция қабылданды: “Аймақтық теңіз және іргелес аймақ жөніндегі” Конвенция; “Ашық теңіз жөніндегі” Конвенция; “Балық аулау және ашық теңіздің тірі ресурстарын қорғау жөніндегі” Конвенция; “Континенттік қайраң жөніндегі” Конвенция.
Конференцияда тағы да, Ашық теңізде ядролық қаруды сынақтан өткізу жөнінде, Теңіздің радиоактивтік қалдықтармен ластануы жөнінде, Балық аулау жөнінде, Тарихи сулар жөнінде қарарлар мақұлданды.
БҰҰ теңіз құқығы жөніндегі І Конференциясының нәтижесі халықаралық теңіз құқығы конвенциялық құқық болуымен қорытындыланды. Халықаралық теңіз құқығының негізгі қайнар көзі конвенциялар болып табылады. Халықаралық теңіз құқығы біржолата халықаралық құқықтың ерекше саласы болып қалды.
Сол уақытта Конференцияда жағадағы мемлекеттің тірі ресурстарға қатысты құқықтарын жүзеге асыра алатын аймақтық сулар және тікелей оған жанасатын ерекше аймақтардың сыртқы шегі жөнінде мәселелерді шеше алмады. Бұл сондай-ақ, аймақтық су ені және балық аулау заңдылығының аймағы 12 мильден аспайтын жай нормалардың тууына әкеліп соқты. Мемлекеттердің біржақты тәжірибесінде алалық болды.
Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу үшін арнайы құрылған БҰҰ-ның 1960ж. ІІ Конференциясы нәтижесіз аяқталды. Бұдан басқа, 1958ж. Женева Конвенциясын өңдеуге қатыспаған көптеген дамушы мемлекеттер Әлемдік мұхиттың барлық режимдерін қайта қарауды талап етті.
Осы мақсатпен БҰҰ Бас Ассамблеясы 1970ж. 17 желтоқсанда №2570 С (ХХҮ) қарар қабылдады. Ол 1973ж. БҰҰ-ның барлық теңіз кеңістіктерінің жаңа құқытық режимін өңдеу мақсатында теңіз құқығы бойынша ІІІ Конференциясын шақырту жөнінде шешім шығарды. БҰҰ-ның ІІІ Конференциясы 1973 жылдан 1982 жылға дейін созылды және 1982ж. жаңа халықаралық-құқықтық акт - “Халықаралық теңіз құқығы жөніндегі” БҰҰ-ның Конвенциясына қол қоюмен аяқталды. Бұл Конвенция халықаралық теңіз құқығының, оның ішінде бұрын 1958 ж. Женева Конвенциясында бекітілген, барлық жалпы танылған қағидалар мен нормаларды жүйелендірді және жетілдірді. Мұнымен қоса, “ерекше экономикалық аймақ”, “архипелагтық сулар”, “аудан” және басқа жаңа ұғымдар, институттар өңделіп қосылды.
1994ж. 16 қарашада БҰҰ-ның Конвенциясы күшіне енді (2000 жылдың бірінші қаңтарынан ҚР осы Конвенцияның қатысушысы емес), сонымен бірге БҰҰ-ның 1982ж. 10 желтоқсандағы Теңіз құқығы бойынша Конвенциясының ХІ бөлімін жүзеге асыру жөніндегі Келісімі күшіне енді.
1982ж. БҰҰ Конвенциясы және 1958 ж. Женева Конвенцияларымен бірге қазіргі уақытта 40-қа жуық Конвенциялар өз күшінде, бұл арнайы көпжақты және екіжақты Конвенциялар. Оларға жататындар теңіздік орта және биоресурстарды қорғау, теңізде адам өмірін қорғау, халықаралық кеме қатынастарын жеңілдету бойынша, кемелердің теңізді ластамауы және басқа да мәселелер бойынша. Олардың ішінде Қазақстан мынадай конвенциялар-дың толық құқықты қатысушысы болып табылады: “Мұнаймен ластаудан залалға азаматтық жауапкершілік жөніндегі” халықаралық Конвенция 29.11.1969 ж., “Кемелердің теңізді ластауын жою жөніндегі” Конвенция 17.02.1978 ж., хаттамамен өзгертулер енгізілген; “Теңізде кемелер тоғысуының алдын алудың халықаралық ережелері жөніндегі” Конвенция; 20.10.1972 ж., “Теңізшілерді дипломдау және вахтаны түсіруге дайындық жөнінде” халықаралық Конвенция 07.07.1978 ж., “Теңізде адам өмірін қорғау жөнінде” халықаралық Конвенция 01.11.1974 ж. және 05.04.1966 ж. “Жүкті маркалар жөнінде” халықаралық Конвенциялар Қазақстанда 1994 ж. 5-7 маусымда бекітілді.
Сонымен бірге, қазіргі халықаралық теңіз құқығын халықаралық құқық субъектілерінің қатынастарын әлемдік мұхиттағы қызметтері бойынша реттейтін заңдылық қағидалар мен нормалардың жүйесі ретінде сипаттауға болады.
Халықаралық теңіз құқығы жалпы халықаралық құқықтық жүйенің құрамдас бөлімі болғандықтан, жалпы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын басшылыққа алады. Бұл қағидалар: өзара күш қолданбау, қорқытпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің қызметтестігі, барлық халықтар теңдей өз тағдырын өздері шеше алады, мемлекеттердің егемендігі бірдей, барлық мемлекеттер өздеріне алған міндеттерді ойдағыдай орындауға тиісті.
Өз мәні бойынша әмбебап және барлық мемлекеттерге кез келген қызметтер де міндетті, соның ішінде, әлемдік мұхитты зерттеу және пайдалану жөнінде мемлекеттердің қызметтері, олар барлық халықаралық құқықтық қатынастарда болатын негізгі заңды ережелер мен нормалардан тұрады.
Халықаралық теңіз құқығында сонымен бірге өзіндік негізгі қағидалар, оған сипатталатын халықаралық құқықтың жалпы жүйесінің бір саласына ғана жататындар кіреді.
Халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидалары қатарына жататындар: ашық теңіз бостандығы; теңіз ресурстарын сақтау және орынды пайдалану; теңіздік ортаны қорғау; әлемдік теңіздерді бейбіт мақсатта пайдалану.
Ашық теңіз бостандығы қағидасы – халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидасы болып табылады. Ашық теңіз бостандығы қағидасына сәйкес, аумақтық теңіздің сыртқы шекарасына теңіз кеңістіктері ашық және қандай да бір мемлекеттердің егемендігіне жатпайтын барлық мемлекеттерге белгіленген халықаралық құқық пен жағдайына байланысты берілген.
1958ж. “Ашық теңіз жөніндегі” Женева Конвенциясы бірінші рет осы қағиданы 2-бапта: “ашық теңіз барлық ұлттарға ашық және ешқандай мемлекет өз егемендігіне қандай да бір бөлігін бағындыруға қақысы жоқ” деп, жариялай отырып, шарттық негізді бекітті.
Ашық теңіз бостандығы қағидасы – теңізде жүзу еркіндігін, ашық теңіздің әуе кеңістігіндегі ұшу еркіндігін, су асты кабельдері мен құбырлар салу еркіндігін, жасанды аралдар тұрғызу еркіндігін, балық аулау еркіндігін және ғылыми зерттеулер жүргізу еркіндігін білдіреді.
Жоғарыда көрсетілген еркіндіктер ашық теңіз еркіндігінің туынды элементтері болып табылады, сондай-ақ, теңіз құқығының бөлек қағидалары ретінде өзіндік мәндерге болады. Теңізде жүзу немесе кеме қатынасы бостандығы - әрбір мемлекеттің, жағадағы не болмаса жағадан тыс мемлекеттің ашық теңізде өз жалауымен еркін жүруі болып табылады.
Ұшқыш аппараттардың ұшу бостандығы қағидасы (азаматтық, әскери) ХХ ғасырдың бірінші жартысында құрылды. Осы қағидаға сәйкес, барлық мемлекеттер ұйымдарға, азаматтық және әскери ұшқыш аппараттардың ұшуын жүзеге асыруға; олардың көмегімен ғылыми зерттеулер жүргізуге; радиотехникалық құралдарды пайдалануға; теңіз жағдайындағы сауда, әскери, кәсіптік, ғылыми-зерттеу кемелерінің мүдделерін әуеден бақылап, теңізде көмек көрсетуге бірдей құқықтарға ие.
Теңіз кеңістігін қорғау қағидасы. Теңіз кеңістігін қорғау қағидасы ірі сипаттағы сипаттағы жалпы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі – қоршаған ортаны қорғау қағидасының құрамдас бөлігі болғандықтан, теңіз кеңістігін қорғау жалпы мемлекеттердің халықаралық қызметтестік мәселелерінде шешілуі қажет.
БҰҰ-ның 1982 ж. теңіз құқығы жөніндегі Конвенциясы бұл қағиданы теңіз кеңістігін қорғау жайындағы мемлекеттердің жалпы халықаралық міндеті ретінде бекітті. Конвенцияның 192-бабына сәйкес “Мемлекеттер теңіз кеңістігін қорғауға және сақтауға міндетті”.
Теңіз кеңістігін қорғау қағидасын жасаудағы үлкен рөлді осы мәселенің әр түрлі аспектілері бойынша теңіз кеңістігін қорғауға шақыратын көптеген халықаралық конвенциялар атқарады. Оларға жататындар: 1954 ж. Теңіздердің мұнайдан ластануын болдырмау жөніндегі халықаралық Конвенция және 1973 ж. Теңіздердің кемелермен ластануын болдырмау жөніндегі халықаралық Конвенция (07.06.1994 ж. Қазақстан осы Конвенцияның қатысушысы); 1972 ж. Теңіздердің қалдықтар мен басқа да материалдарды тастаудан ластануын болдырмау жөніндегі Конвенция; 1969 ж. Мұнайдан ластануға алып келетін апат жағдайында Ашық теңізде араласу жөніндегі халықаралық Конвенция және т.б.
Теңіздің тірі ресурстарын сақтау және орынды пайдалану қағидасы теңіз кеңістігін қорғау және балық аулау бостандығымен тығыз байланысты. Бұл қағиданың өзгешілігі кез келген мемлекеттің теңіз ресурстары ауланған түрлерінің қорларын сақтау есбімен Әлемдік мұхиттың тірі ресурстары кәсібіне құқығы бар екендігінен тұрады.
1958 ж. “Балық аулау жөніндегі” және “Ашық теңіздің тірі ресурстарын қорғау жөніндегі” Женева Конвенциялары және 1982 ж. Теңіз құқығы жөніндегі БҰҰ Конвенциясы теңіздік биоресурстар кәсібін тиімдірек ету және тәртіпке салудағы объективті қажеттіліктерді бекітті. БҰҰ Конвенциясының 177-бабына сәйкес “Барлық мемлекеттер Ашық теңіздің тірі ресурстарын сақтау үшін қажетті шаралар қолданады немесе өз азаматтарына қатысты қабылданған осындай шаралары бар басқа мемлекеттермен қызметтеседі”.
Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағидасы. Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану және толық қарусыздандыру режимін бекітуді қамтитын 1959 ж. Антарктика жөніндегі шарттың, 1971 ж. Теңіздер және мұхиттар түбіне және рның қойнауына ядролық қарулар мен жаппай қарулардың басқа да түрлерін орналастыруға тыйым салу жөніндегі шарттың және 1963 ж. “Ауада, ғарыш кеңістігінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.