Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ..3
1 Мектепке психологиялық даярлаудың теориялық мәселелері
1.1 Баланы мектепке даярлаудың педагогикалық.психологиялық негіздемесі ... ... ... ... ...7
1.2 Мектепке дейінгі бала психикасының дамуына мектеп алды дағдарысының психологиялық ықпалы ... ... .18
1.3Баланы мектепке оқуғадаярлаудың және бейімдеудің психологиялық мүмкіндіктері ... ..25
2 Мектепке психологиялық даярлаудағы тәжірибелік жұмыстардың әдістемесі
2. 1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Мектепке психологиялық даярлықты қалыптастыру шаралары мен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМШАЛАР
1 Мектепке психологиялық даярлаудың теориялық мәселелері
1.1 Баланы мектепке даярлаудың педагогикалық.психологиялық негіздемесі ... ... ... ... ...7
1.2 Мектепке дейінгі бала психикасының дамуына мектеп алды дағдарысының психологиялық ықпалы ... ... .18
1.3Баланы мектепке оқуғадаярлаудың және бейімдеудің психологиялық мүмкіндіктері ... ..25
2 Мектепке психологиялық даярлаудағы тәжірибелік жұмыстардың әдістемесі
2. 1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Мектепке психологиялық даярлықты қалыптастыру шаралары мен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты халыққа Жолдауында елімізде алдағы онжылдықта атқарылар істер мен оны жүзеге асыру жолдарының мүмкіндіктерін айқындап берді. Президенттің білімнің бастауы, қайнар бұлағы болған мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мәселесіне тереңірек, жан-жақты тоқталуы бүгінгі таңда мектепке дейінгі сала қызметкерлерінің қоғам алдындағы абырой беделі мен құндылығының арта түскендігін аңғартады [1].
Бүгінгі таңда мемлекет талабына сай жан-жақты жетілген, өзіндік ұлтжандылығы мен жеке тұлғалық психологиясы қалыптасқан өркениеттті елдің азаматын тәрбиелеп өсіру әрбір отбасының, балабақшаның, мектептің және бүкіл бір ұлттың міндетіне айналуда. Заман алға қойған бұл міндеттер мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру саласына тың өзгерістер әкелуді көздейді. Балаға берілетін тәрбиенің өзегі жанұядағы қарым-қатынастан басталады. Алайда ғылымға негізделген түрлі психологиялық-педагогикалық әдіс-тәсілмен берілетін ойын түрлері балабақшадан басталып, мектепте оқу үдерісімен тікелей байланыста өз үйлесімін табады [2, 5-8 б].
Бүгінгі таңда мемлекет талабына сай жан-жақты жетілген, өзіндік ұлтжандылығы мен жеке тұлғалық психологиясы қалыптасқан өркениеттті елдің азаматын тәрбиелеп өсіру әрбір отбасының, балабақшаның, мектептің және бүкіл бір ұлттың міндетіне айналуда. Заман алға қойған бұл міндеттер мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру саласына тың өзгерістер әкелуді көздейді. Балаға берілетін тәрбиенің өзегі жанұядағы қарым-қатынастан басталады. Алайда ғылымға негізделген түрлі психологиялық-педагогикалық әдіс-тәсілмен берілетін ойын түрлері балабақшадан басталып, мектепте оқу үдерісімен тікелей байланыста өз үйлесімін табады [2, 5-8 б].
1 Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына ЖОЛДАУЫ. «Жаңа онжылдық – Жаңа эканомикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Астана, 2010 ж. 29қаңтар.
2 «Балбөбек» бағдарламасы. Алматы. -2006ж. 5-8 б.
3 «ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына арналған Мемлекеттік бағдарламасы» мен Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (2007ж.)
4 М.Мұқанов. Жас және педагогикалық психология. Алматы 1982. 6-9 б
5 Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. 1985. 20-25 б.
6Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы білім және ғылым
қызметкерлерінің І-съезінде сейлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. 2001. 3-4 б.
7 Оспанбаева М.П. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының
ғылыми негіздері. Алматы, 2002. 55-89 б.
8 Шадриков В.Д. Психология деятельности и способности человека
готовность детей к обучению. Диссертация. М., 1996. С.95.
9 Лобанова Н.Н. Психологические проблемы подготовки ребенка к школе.
Л., 1982. С. 78.
10 Қойбағаров К. Баланы мектепке даярлау. А., 1965. 55-78 б.
11 Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1960. С. 98-120.
12 Психология 3-том. Алматы 2005.436-450 б.
13 Венгер А.Л., Филиппова Е.В. Готовность 6-7 летних детей к обучению в
школе. М., 1980. С. 101.
14 Баймұратова Б. «Балбөбек» бағдарламасының ғылыми-теориялық негіздері. // Отбасы және балабақша. А., 1997., № 4-6. 12-15 б.
15 Сейсенбаев Қ. Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін
пайдалану проблемалары. Авторефераты. А., 1986. 4-6 б.
16 Рысбекова Ж. Педагогические проблемы подготовки детей 6-7 лет к
обучению в школе. Автореферат дис. А., 1997. 10 б.
17 Эльконин Д.Б. Актуальные вопросы исследования периодизацин
психического развития в детстве. М., 1976. С. 120-125.
18 Амонашвили Ш. Мектепке алты жастан. А., 1990.150-190 б.
19 Дүйсенова Ж.Қ, Нығметова Қ.Н. Балалар психологиясы. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір» 2012. 195-200 б.
20 Леонтьев А.Н. Психическое развитие ребенка в дошкольном возрасте. М-
Л., 1948. С. 101-120.
21 Лисина М.И. О мехаиизмах смеиы ведущей деятельности у детей первых
семи лет жизни. // Вопросы психологии. М., 1978., № 4. С.55-90.
22 Эльконин Д.Б. К проблеме подготовки детей школьному обучению. М.
1972. с. 120-130.
23 Мухина В.С. Шестилетний ребенок в школе. М., 1990. С.90-120
24 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968. С. 150.
25 ЭльконинД.Б. Психическое развитие в детских возрастах: Избрангые
психологические труды. -М: Воронеж, 1995. С. 185.
26 РубинштейнЛ.С. Организация и развитие совместных действий детей
в процессе обучения. М., 1952. С. 170.
27 Иванова-СмоленскийЕ.К.Об изучении совместной работы первой и
второй сигнальной системы. Журнал «Высшейнервнойдеятельноси» вып.№1. 1951. С. 20-50.
28 МенчинскаяН.А. Вопросы умственного развиия ребенка.
М.3нание.1970.с. 220.
29 МеңжановаА. Мектеп жасына дейінгі педагогика. Алматы. 1983. 142-160 б.
30 Леонтьев.А.А. Деятельностьи общение. – М., Изд-во, 1974. С. 122-128.
31СорокинаА.И. Дидактические игры детском саду. М., 1982. С. 133.
32 Психология «Адамзат ақыл-ойының қазынасы» 4 том. Алматы: Таймас баспа үйі, 2005. 432-470 б.
33 Буева Л.П. Человек: деятельность и общение.-М.,Педагогика, 1978. - С.113.
34 Мухина В.С. Венгер Л.А., Основные закономерности психического
развития ребенка. // Дошкольное воспитание. 1973. № 5. С. 15-18.
35 Қасымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения
развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста. Диссертация,
А., 1997. С. 25-27
36. Дүйсенова Ж.Қ, Нығметова Ғ.Н. Балалар психологиясы. Алтаты: «Нур-Принт» , 2015. 267-284 б.
37 Кеэс П.Я. К разработке диагностических тестов интеллектуального
развития детей. // Вопросы психологии. М., 1983., №6. С.3.
38 ЖұмабаевМ. Таңдамалы. Алматы.,Рауан.1993. 36 б
39 ҚұсаиновА.Қ. «Баланың дамуы» Алматы. Рауан 2000. 48-60 б.
40 М.П.Оспанбаева. Мектепке психологиялық даярлық диогностикасы. Тараз-2009. 55-77 б.
41 БекбауыловаА. Ойын түрлері. Бастауыш мектеп. 1990. №11. 12-14 б.
42 Көлбаева Р.Ойын сабағы. Бастауыш мектеп. 1993 №10. 10-13 б.
43 ҚайбулдаеваГ., М.Жаздықбаева, С.Әлімбекова. Ойын технологиясы. Түркістан -2007. 39-51 б.
44 Сәтімбекова М. Мектепке дейінгі тәрбиенің өзекті мәселелері. //
Қазақстан мектебі. А., 2000., № 5-6. 18-20 б.
45 Сейсенбаев Қ. Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін
пайдалану проблемалары. Авторефераты. А., 1986. 9-12 б.
46 Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою. Бастауыш мектеп. 2005 №9. 15-18 б.
47 Мектепке дейінгі тіл дамыту әдістемесі. Алматы 1986. 57-60 б.
48 Битьянова М.Р. Адаптация ребенка в школе: диагностика, коррекция, педагогичесігая поддержка. М., 1997. С. 99-109.
49 Эльконин Д.Б. Психологические аспекты проблемы готовности к
обучению в школе. М., 1971. С.155-160.
50Ермекбаева Л.К, Нығметова Қ.Н. Баланың мектепке психологиялық дайындығын айқындау. Алматы: «Нур-Принт» баспасы, 2015. 5- 21 б.
2 «Балбөбек» бағдарламасы. Алматы. -2006ж. 5-8 б.
3 «ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына арналған Мемлекеттік бағдарламасы» мен Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (2007ж.)
4 М.Мұқанов. Жас және педагогикалық психология. Алматы 1982. 6-9 б
5 Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. 1985. 20-25 б.
6Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы білім және ғылым
қызметкерлерінің І-съезінде сейлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. 2001. 3-4 б.
7 Оспанбаева М.П. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының
ғылыми негіздері. Алматы, 2002. 55-89 б.
8 Шадриков В.Д. Психология деятельности и способности человека
готовность детей к обучению. Диссертация. М., 1996. С.95.
9 Лобанова Н.Н. Психологические проблемы подготовки ребенка к школе.
Л., 1982. С. 78.
10 Қойбағаров К. Баланы мектепке даярлау. А., 1965. 55-78 б.
11 Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1960. С. 98-120.
12 Психология 3-том. Алматы 2005.436-450 б.
13 Венгер А.Л., Филиппова Е.В. Готовность 6-7 летних детей к обучению в
школе. М., 1980. С. 101.
14 Баймұратова Б. «Балбөбек» бағдарламасының ғылыми-теориялық негіздері. // Отбасы және балабақша. А., 1997., № 4-6. 12-15 б.
15 Сейсенбаев Қ. Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін
пайдалану проблемалары. Авторефераты. А., 1986. 4-6 б.
16 Рысбекова Ж. Педагогические проблемы подготовки детей 6-7 лет к
обучению в школе. Автореферат дис. А., 1997. 10 б.
17 Эльконин Д.Б. Актуальные вопросы исследования периодизацин
психического развития в детстве. М., 1976. С. 120-125.
18 Амонашвили Ш. Мектепке алты жастан. А., 1990.150-190 б.
19 Дүйсенова Ж.Қ, Нығметова Қ.Н. Балалар психологиясы. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір» 2012. 195-200 б.
20 Леонтьев А.Н. Психическое развитие ребенка в дошкольном возрасте. М-
Л., 1948. С. 101-120.
21 Лисина М.И. О мехаиизмах смеиы ведущей деятельности у детей первых
семи лет жизни. // Вопросы психологии. М., 1978., № 4. С.55-90.
22 Эльконин Д.Б. К проблеме подготовки детей школьному обучению. М.
1972. с. 120-130.
23 Мухина В.С. Шестилетний ребенок в школе. М., 1990. С.90-120
24 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968. С. 150.
25 ЭльконинД.Б. Психическое развитие в детских возрастах: Избрангые
психологические труды. -М: Воронеж, 1995. С. 185.
26 РубинштейнЛ.С. Организация и развитие совместных действий детей
в процессе обучения. М., 1952. С. 170.
27 Иванова-СмоленскийЕ.К.Об изучении совместной работы первой и
второй сигнальной системы. Журнал «Высшейнервнойдеятельноси» вып.№1. 1951. С. 20-50.
28 МенчинскаяН.А. Вопросы умственного развиия ребенка.
М.3нание.1970.с. 220.
29 МеңжановаА. Мектеп жасына дейінгі педагогика. Алматы. 1983. 142-160 б.
30 Леонтьев.А.А. Деятельностьи общение. – М., Изд-во, 1974. С. 122-128.
31СорокинаА.И. Дидактические игры детском саду. М., 1982. С. 133.
32 Психология «Адамзат ақыл-ойының қазынасы» 4 том. Алматы: Таймас баспа үйі, 2005. 432-470 б.
33 Буева Л.П. Человек: деятельность и общение.-М.,Педагогика, 1978. - С.113.
34 Мухина В.С. Венгер Л.А., Основные закономерности психического
развития ребенка. // Дошкольное воспитание. 1973. № 5. С. 15-18.
35 Қасымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения
развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста. Диссертация,
А., 1997. С. 25-27
36. Дүйсенова Ж.Қ, Нығметова Ғ.Н. Балалар психологиясы. Алтаты: «Нур-Принт» , 2015. 267-284 б.
37 Кеэс П.Я. К разработке диагностических тестов интеллектуального
развития детей. // Вопросы психологии. М., 1983., №6. С.3.
38 ЖұмабаевМ. Таңдамалы. Алматы.,Рауан.1993. 36 б
39 ҚұсаиновА.Қ. «Баланың дамуы» Алматы. Рауан 2000. 48-60 б.
40 М.П.Оспанбаева. Мектепке психологиялық даярлық диогностикасы. Тараз-2009. 55-77 б.
41 БекбауыловаА. Ойын түрлері. Бастауыш мектеп. 1990. №11. 12-14 б.
42 Көлбаева Р.Ойын сабағы. Бастауыш мектеп. 1993 №10. 10-13 б.
43 ҚайбулдаеваГ., М.Жаздықбаева, С.Әлімбекова. Ойын технологиясы. Түркістан -2007. 39-51 б.
44 Сәтімбекова М. Мектепке дейінгі тәрбиенің өзекті мәселелері. //
Қазақстан мектебі. А., 2000., № 5-6. 18-20 б.
45 Сейсенбаев Қ. Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін
пайдалану проблемалары. Авторефераты. А., 1986. 9-12 б.
46 Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою. Бастауыш мектеп. 2005 №9. 15-18 б.
47 Мектепке дейінгі тіл дамыту әдістемесі. Алматы 1986. 57-60 б.
48 Битьянова М.Р. Адаптация ребенка в школе: диагностика, коррекция, педагогичесігая поддержка. М., 1997. С. 99-109.
49 Эльконин Д.Б. Психологические аспекты проблемы готовности к
обучению в школе. М., 1971. С.155-160.
50Ермекбаева Л.К, Нығметова Қ.Н. Баланың мектепке психологиялық дайындығын айқындау. Алматы: «Нур-Принт» баспасы, 2015. 5- 21 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақбаева Әсел Қарасайқызы
Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Түркістан 2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Педагогикалық ғылымдар
кафедра меңгерушісі
___________ п.ғ.к., доцент А.Қ.Рысбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Орындаған ППП – 211
тобының студенті _____________ Қ.Ә.Ақбаева
Ғылыми жетекші,
ХҚТУ доценті ________________ Ж.Дүйсенова
Түркістан 2016
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep берілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына ЖОЛДАУЫ. Жаңа онжылдық – Жаңа эканомикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Астана, 2010 ж. 29қаңтар.
Балбөбек бағдарламасы. Алматы. -2006ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен ресімдеуге әдістемелі нұсқаулық. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, №1, 02.09.2014.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар көрсетілген:
Психотренинг - бұл да қолданбалы психологиядағы белсенді әдістердің бірі;
Өтпелі кезең - баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне ауысу барысы
Дағдарыс - дамудың бір кезеңінен екінші кезеңіне өтуде міндетті түрде ескі жүйенің (қатынастардың, байланыстың, қимыл-әрекеттің) қирауын, жеңілуін талап ететін сәт
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Психодиагностикалық әдіс - мінез-құлықтармен әрекеттердің ерекшелік-тері мен заңдылықтарын анықтауға, бағалауға мүмкіндік беретін, зерттеу-шілерге ықпал ететін ұсыныстар жиынтығы.
Психопрафилактикалық жұмыс - практикалық психологияда үлкен қажеттілігіне және үлкен қолданысына қарамастан аз өңделген аз қарастырылған психологиялық жұмыс болып есептеледі.
Психологиялық қызмет - бала дамуындағы әр жас кезеңдегі жан-дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған дүниеге деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік жасау.
Интервьюдің бір түрі стандартты интервью-анкетаның бір түрі, педагог-психолгтың баламен немесе үлкенмен қарым-қатынасы барысында тікелей немесе жанама түрде ауызша формада жүргізіледі.
Сұрақ-жауап - анкетаның бір түрі - ол тұлғаның көрністері мен жеке қасиеттерін зерттеуге арналып жасалған.
Тестілеу - тұлғаның белгілі бір психологиялық қасиетінің даму деңгейін өлшеуге арналған тапсырмалар жүйесі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КСРО – Кеңестік социалистік Республикалар Одағы
ССРО – Советтік социалистік Республикалар Одағы
АҚШ – Америка Құрама Штаты
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
МЖД –Мектеп жасына дейінгі
Аннотация
Особенности психологической подготовки детей к школе
В дипломной работе рассматриваются теоретические основы психологических особенностей подготовки ребенка к школ. Было определено психологическое содержание дошкольного кризиса в процессе подготовки детей и выявлены факторы способствующие подготовке детей к школе. А также были определены эффективные способы и методы психологической подготовки детей к щколе. Была проведена методическая работа связанная с мерами по формированию психологической подготовки к школе.
Özet
Çocukları Okula Hazırlamann Psikolojik Özellikleri
Diploma sırasında çocuğu okula hazırlamanın psikolojik özelliklerinin teori temelleri işlenmiş. Çocukları okula hazrlama srasında okul öncesi krizin psikolojik içeriği belirlenerek çocukları okula hazırlama srasnda eğitimine katkıda bulunan faktörler de belirlendi. Yanı sıra çocuğu okula hazırlama sırasında psikolojik yolların etkili yöntemleri de tanımlandı. Okula psikolojik hazırlığı oluşturma önlemleri ile ilgili yöntem çalışmalar yapılmış..
Annotatıon
Features of psychological traınıng of children to school
The dıploma work deals wıth the theoretıcal bascıs of psychological traınıng of the child to school. The content of the psychological traınıng of pre-school crisis ın the process traınıng of chıldren and identified factors that contribute to the training of children to school. And also effective ways and methods of the psychological traınıng of children was defined. In thıs work dıscussed about methodical work wth the connection of formatıon of psychological training t to school.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мектепке психологиялық даярлаудың теориялық мәселелері
1.1 Баланы мектепке даярлаудың педагогикалық-психологиялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мектепке дейінгі бала психикасының дамуына мектеп алды дағдарысының психологиялық ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Баланы мектепке оқуға даярлаудың және бейімдеудің психологиялық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Мектепке психологиялық даярлаудағы тәжірибелік жұмыстардың әдістемесі
2. 1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Мектепке психологиялық даярлықты қалыптастыру шаралары мен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауында елімізде алдағы онжылдықта атқарылар істер мен оны жүзеге асыру жолдарының мүмкіндіктерін айқындап берді. Президенттің білімнің бастауы, қайнар бұлағы болған мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мәселесіне тереңірек, жан-жақты тоқталуы бүгінгі таңда мектепке дейінгі сала қызметкерлерінің қоғам алдындағы абырой беделі мен құндылығының арта түскендігін аңғартады [1].
Бүгінгі таңда мемлекет талабына сай жан-жақты жетілген, өзіндік ұлтжандылығы мен жеке тұлғалық психологиясы қалыптасқан өркениеттті елдің азаматын тәрбиелеп өсіру әрбір отбасының, балабақшаның, мектептің және бүкіл бір ұлттың міндетіне айналуда. Заман алға қойған бұл міндеттер мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру саласына тың өзгерістер әкелуді көздейді. Балаға берілетін тәрбиенің өзегі жанұядағы қарым-қатынастан басталады. Алайда ғылымға негізделген түрлі психологиялық-педагогикалық әдіс-тәсілмен берілетін ойын түрлері балабақшадан басталып, мектепте оқу үдерісімен тікелей байланыста өз үйлесімін табады [2, 5-8 б].
Бала алғашқа сәби шағынан бастап білім нәрімен өз дәрежесінде сусындап, балабақшадағы білімі дұрыс қаланса, балалар бақшалары көп болып, мектепке дейінгі жастан балалар оқу дағдыларына үйреніп, бастапқы мектеп алды дайындықтан өткен болса, жалпы бірыңғай ұлттық тестінің кезеңінде оқушылардың білім сапасы неғұрлым жоғары дейгейді көрсетер еді. Осы мәселелерді ескере келе, еліміздегі қала мен көптеген аудандардың барлық елді мекендерінде балабақшалар ашу қажеттілігі әлі де туындап отыр.
Балалар бақшасы халыққа білім беру жүйесінің бірінші сатысы болып саналатын болғандықтан баланы мектепке жан-жақты даярлау осы мекеменің басты міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы мектепке дейінгі білім беру саласына тың серпіліс әкелді. Осы тұжырымдамада Мектепке жасына дейінгі тәрбие мен оқыту саласы баланың жасын және өзіне тән жеке басының психологиялық ерекшеліктерін түбегейлі жан-жақты ескере отырып, оның толыққанды жас ерекшелігіне сай
қалыптасуының бастапқы деңгейін қарастыруды көздейді.
Баланы мектепке оқуға психологиялық даярлау мәселесі ғылымда шешуі нақты табылмаған және зерттеу жұмыстары күн тәртібінен әлі де түсе қоймаған, үнемі ізденіс пен тәжірибелік зерттеуді қажет ететін өзекті мәселе болып отыр. Адамзат қоғамының өркендеуі үшін халықты біртұтас нысана ретінде емес, бірліктерден құралған жиын ретінде қарастыру керек. Бұның мәні қоғамдағы әрбір азаматтың адам ретінде қалыптасуы, дамуы, саналылығы, мәдениеті, білімділігі, адамгершілігінің қайнар көзі болмақ. Жеке адамның бойында осы сапалар қалыптасу үшін қоғам саналы білім беру ісін жүзеге асыруда.
Жалпыға ортақ білім беру мен ағарту саласындағы негізгі буын жалпы мектептер арқылы орындалады. Ал осы мектеп есігін ашу неше жастан басталуы керек және оған қандай даярлықтармен келу керек? деген мәселелер балалар психологиясы ғылымында әлі талас тудырып келе жатқан, тұрлауы табылмаған өзекті тақырып болып отыр. Осы тақырыпты тереңірек зерттеумен
айналысқан көптеген ғалымдар еңбегі теңдесіз мәліметтер бергенімен, зерттеу нәтижелерін білім беру жүйесіне ендіру осы уақытқа дейін эксперименттік сипат алып отыр. Баланың жеке басын жан-жақты дамыту мен жалпы мектепке
даярлау ісі бүгінгі таңда білім беру саласындағы аса маңызды шаралардың бірі.
Жалпы білім беретін мектептердің 1-сыныбына қабылданған балалар мектептік оқу жүйесінде айтарлықтай көп қиындықтарға ұшырайды. Олардың
сәтсіздіктерінің басты себебі мектепте берілетін оқуға даяр еместігінде.
Әрбір ата-ананың баланы мектепке оқуға берерде тек биологиялық жасына немесе дене дамуының көрсеткіштеріне сүйенбей, мектепке психологиялық даярлығының өлшеміне қарау керектігін тәжірибе көрсетіп отыр.
ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына арналған Мемлекеттік бағдарламасы мен Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының (2007ж.) талаптарына сәйкес, мектепалды даярлық сыныптарының жұмысы
қайта жандандырылуда. Бұл ескеретін игі шараның үлкен жетістіктерінің бірі өзімен сыныптас балалардың жас мөлшерлерінің реттелуінде және баланы заманауи талаптар тұрғысынан дамыту ісінің мақсатты түрде, жоспарлы әрі қарқынды жүргізіле бастауында [3].
Республика мектептерінде мектепалды сыныптарын тәмамдаған балалар 1-сыныптарға қабылданады. Ал мектепке отбасынан, бала бақшадан келген балалардың мектептік оқуға даярлық деңгейлері аудандық, қалалық білім басқармаларының нұсқауы және тікелей басшылықтарымен тексеруден өтеді. Бұл үрдістегі негізгі қажеттілік балаларды қабылдап алатын ұстаз бен олардың әрқайсысының білімі, іскерлігі, дағдысының көлемі туралы мағлұмат алуы. Баланың жалпы дамуы мен білім алуы барысында бұл мәліметтер маңыздылығы аса құнды мәселе болып табылады.
Бұл бағытта Л.С.Выготский, К.Д.Ушинский, А.П.Усова, ФА.Сохина, Т.В.Тарунтаева, Л.П.Болтунов, А.Н.Леонтьев Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Ю.А.Левин Е.Е.Кравцова, Е.Г.Сапогова, Қ.Аймағамбетова, Қ.Қойбағаров, Қ.Сейсембаев, Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, Ж.Рысбекова,
Х.Т.Шериазданова, Г.М.Қасымова, М.Сәтімбекова, М.А. Асылхановалардың зерттеу еңбектерін атап өтуге болады [4, 6-9 б].
Жеке адам тек білімділігімен ғана емес, жан-жақтылығымен бүкіл адами қасиеттерінің жиынтығымен ерекшеленеді. Мектепке жаңа оқуға барған бала өзінің психологиялық ерекшеліктерімен, қарым-қабілетімен танылып, өзі оқитын сыныбына бейімделіп, төселеді. Топқа бейімделудің өзі балаға оңайға соқпайды. Баланың қасындағы кұрдастарымен қарым-қатынасы, мұғаліммен қарым-қатынасы, мектепке, сыныбына, сабаққа қатынасы, топтағы, сыныптағы
құрдастарымен қарым-қатынасы, сөйлеу әрекеті, тіл байлығы, бір-бірін түсініп, байланыс жасаудың өзі бұл балалардың психикасына үлкен салмақ түсіреді. Мұғалімге оқушы жай-күйін еппен бағдарлап, жаңа ортаға абайлап баулу үшін, бала туралы толық мағлұмат қажет-ақ. Бұл мағлұматты тәрбиеші баланың мектептегі оқуға психологиялық тұрғыда даярлығын анықтау үшін жүргізеді. Ал баланың психологиялық тұрғыда дайындығын анықтап зерттеу жұмысын тәжірибеден байқағанымыздай, бұл жұмысты көп жағдайда мектеп психологы жүргізеді. Сауатты ұйымдастырылған психодиагностикалық тексеру мен мектеп ішілік психолог жұмыстарын жүргізуге және психологиялық оқу-әдістемелік құралдары қазақ тілді мектептер үшін әлі де қажет [5, 20-25 б].
Басқа тілден аударылып, бүгінде қолданысқа ылайықты пайдаланыльш жүрген әдістемелер мағыналық өзгерістерге ұшырап, психологиялық өлшеу құралдарына қойылатын талаптарды (валидтілік, беріктік, сәйкестік) сақтай бермейді. Бұл - бір. Ал екіншіден, бір әдістеме әр түрлі жерде, әркімнің аударуымен түрліше сипат алып отыр. Сондықтан, баланы мектепке дайындаудың диагностикалау мәселесі осы мақсаттағы психодиагностика мазмұнын жүйелеп жасау, тексеру немесе өлшеу құралдарын дайындау сынды келелі істерді күтуде. Баланы мектепке психологиялық дайындау шаралары қандай өзекті мәселелерді қамтитыны, оны анықтау мазмұны туралы деректер бүгінгі таңда мемлекеттік тілде жеткілікті сапада, деңгейде емес. Көпшілігі орыс тілінен тәржімеленген немесе аударма жасалған еңбектердің мазмұны ұлттық ерекшеліктерге аса сәйкес келе бермейді. Бүгінгі күн талабына лайық, осы заманғы қазақ бүлдіршіндерінің психикалық ерекшеліктерін анықтайтын ортақ құралдар жасалынуы қажет етілуде. Осы мәселені шешу мақсатында, баланың мектеп деген білім ордасына бейімдеуге даярлық жұмыстарын кәсіби сауатты ұйымдастыру үшін, әрі болашақтағы 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында болашақ мамандарға көмек ретінде жазылып, түбегейлі терең зерттелген дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу нысаны: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктерін жетілдіру үрдісі.
Зерттеу пәні: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктерін айқындау мүмкіндіктері.
Зерттеу мақсаты: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық
мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру;
баланы мектепке даярлаудағы мектепалды дағдарысының
психологиялық мазмұнын, баланы мектепке даярлауға ықпал етуші факторларды қамти отырып мүмкіндіктерін анықтау;
баланы мектепке даярлаудың психологиялық бағыттарының тиімді
жолдары мен әдістерін айқындау;
баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдарын анықтау;
мектепке психологиялық даярлықты қалыптастыру шараларына
байланысты жұмыстар жүргізу.
Зерттеу көздері: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, философтардың, психологтар мен педагогтардың еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-психологтардың озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері: Эксперимент барысында баланы мектепке даярлаудың психологиялық мәселесін зерттеуге арналған, профессор Л.ІІ.Нечаевтың, Х.Т.Шерьязданова, Б.Баймұратованың т.б. әдістемелері, эксперименттік, бақылау, байқау әдістері қолданылды.
Диплом құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық мәселелері
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педагогикалық-психологиялық негіздемесі
Қоғамның даму әлеуеті білім деңгейі мен білімділік көлемімен өлшенеді. Әлеуметтік ортадағы адамзат баласының білімділігінің негізін қалайтын қасиетті орын - мектеп. Ғылымның әрбір саласынан хабар беретін мектеп оқуы жүйелілігімен, бірізділігімен ерекшеленеді. Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы бастауыш білім болса, сол бастауыш білімнің де, өз кезегінде сүйенер негізі бар. Ол - білім беру жүйесінің бастапқы буыны мектепке дейінгі тәрбие. Сәбилерге алғашқы мәдени-гигиеналы дағдыларды үйретуден бастап, саналы тәртіп, салиқалы ой қорытындысын жасауға дейін көтеретін бұл тәрбие ошақтары болашақ оқушыны мектептегі оқу ісіне даярлаудағы маңызы зор екендігі еш талас тудырмайды.
Еліміз бастан кешкен экономикалық дағдарыс, бақытты балалық шақтың
белгісіндей, осы бір аялы мекендердің өміріне де салқынын тигізбей қоймады.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің 2001ж. съезінде Елбасы: Н.Назарбаев 1994-1998 жылдардың аралығындағы кезеңде мектепке дейінгі тәрбие беретін ұйымдардың жүйесі шын мәнінде қиратылып біткен. Бұл мәселені шешу керек - деп атап айтқан болатын. Мектепке дейінгі мекемелердің күрт азаюы салдарынан, жалпы білім беретін мектептер табалдырығын аттаған балдырғандардың мектептегі оқу ісіне даярлығының көлемі де төмендеп кетті. Баланың мектеп талабын түсінбеуі ішкі ережелерге бағынбауды тудырады; оқушылық міндетті жеткілікті дәрежеде сезінбеу - мұғалім тапсырмасын дұрыс орындауды, ұғынуды болдырмайды [6, 3-4 б].
Мектепке психологиялық даярлық бала өмірін дұрыс ұйымдастыруды, жаңа білімдер мен жаңа бағыттағы технологияларды меңгертуді және бала тәрбиесіндегі тың жаңалықтарды қамтамасыз етіп отыруды көздейді. Бұл туралы М.Оспанбаева былай дейді: Мектептің 1-сыныбына барынша жақсы даярлықпен келетіндер - мектепке дейінгі кезеңде отбасында, бала бақшада жүйелі түрде үйрету жұмыстары жүргізілген балалар.
Көпжылдық зерттеу жұмыстары эксперименттерінің қорытынды нәтижелеріне сүйене отырып бақылау жасайтын болсақ, жалпы орта мектепке
жаңа барған оқушылардың 1-сыныптың басындағы оқу үлгеріміне мұғалім де, бағдарлама да емес, баланың мектепке даярлығы әсер етеді, сондықтан баланы дер кезінде мектепке даярлай білу керек, бірақ "даярлық" сыртқы сипатқа ие болу керек. Ол баланың оқи алуы, санай білуі, іскерлік сұрақтарға жауап бере алуы, т.б. емес, белгілі бір психологиялық ерекшеліктерге: мектептік оқуға қатынасы, танымдық белсенділігі, көңіл-күйінің тұрақтылығы т.б. негізделе жүргізілуі қажет деп қорытындылайды [7, 55-89 б].
Мектептегі оқуға психологиялық даярлық мәселесіне арналған зерттеулерде, мектептегі оқу мазмұны мен шарттарына баланың психикалық дамуының сәйкестігі қарастырылады. Бірақ, бұл мектепке психологиялық даярлық мәселесінің жалпы көрінісі. Зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздемесі дәлелді болу үшін көптеген ғалымдардың зерттеулеріне шолу жасадық. Осы тақырыпты зерттеумен айналысқан әр ғалым бұл ұғымға түрліше анықтама береді. Мәселен, В.Д.Шадриковтың зерттеуінде "мектепке алдын-ала
психологиялық даярлық, бір жағынан ағза мен психика дамуының генетикалық бағдарламасымен анықталса, екінші жағынан, баланың жеке тәжірибесі мен білімдер қорымен өлшенеді. Мұндағы мәселе - биологиялық даму мен психикалық дамуды қатар қарастыруда емес, оларды салыстыруда да емес, біртұтас зерттеуде", - делінеді [8, с. 95].
Мектепке психологиялық даярлық ұғымы құрамына мотивтік, эмоциялық-еріктік, танымдық сапаларды жатқыза отырып, М.Н.Лобанова мектепке психологиялық даярлық нақты тапсырмаларды орындау іскерлігімен емес, мектеп талаптарын орындауға негіз болар алғы шарттардың қалыптасуымен сипатталатынын атап көрсетеді. Ол "даярлықтың әр құрылымы ырықты түрде емес, балаға мектеп ұсынатын талаптар арқылы анықталады" -дейді [9, с. 78].
Ал енді бір зерттеулер тобы, мектепке психологиялық даярлықты, 6-7 жас шамасындағы балаларда өтетін даму дағдарысының нәтижесімен байланыстыра қарастырады. "Ойыннан ішкі үрдістерге өту жолы - дамудың басты жолы; осы байланысты кім түсінсе, сол баланың мектепке даярлығының ерекшеліктерін ажырата алады" - деп, Л.С.Выготский өз зерттеулерінде атап көрсеткен болатын.
Баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне ауысу барысы өтпелі кезең, яғни 7 жас дағдарысы" деп аталған. П.С.Выготский мектепке психологиялық даярлықтағы негізгі нәрсе білімдер мен ұғымдардың сандық қоры емес, психологиялық әрекеттің жаңа сапасы екендігін, ал мұндай жаңа құрылымдар баланың бүкіл психикалық өміріне өзгеріс әкелетін жинақтай алу жүйесінің пайда болуы екендігіне негіздеді. Кейіннен, осы тұжырым негізінде ғалымдар Л.А.Венгер, ГЛ.Выготская баланың жинақтап, топтастыра алу ұғымының қалыптасуын анықтау әдістемелерін жасады.
Сонымен баланы мектепке психологиялық даярлау үдерісінің маңызы - оның оқушы позициясына жылдам әрі оңай бейімделіп, психикалық дамуы сапалы өзгерістермен толығып, оқушы сипатында мазмұнды қалыптасуына негіз болатындығымен анықталады.
Баланы мектепке психологиялық даярлау мәселесін ең алғаш көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болды. Ол:
"Мектепті оқуға дайын бала - оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы зейінін шоғырландыра алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу меңгерілетін нәрселерді жылдам игеретіндігімен сипатталады". Ұлы ағартушының бұл көзқарасы, мектепке баратын баланың психикалық қабілетінің сапасын дөп басып көрсете алуымен ерекшеленеді. Мәселен, осы күнгі мектепке даярлық мазмұнын құрайтын мотивтік даярлықты оқығысы келу тілегі, танымдық даярлықты зейінін шоғырландыру, материалды игер ұғымдары арқылы белгіленген.
К.Д.Ушинский мен Л.С.Выготский зерттеулері негізінде, А.Н.Леонтьевтің басшылығымен баланың мектептегі оқуға даярлығының психологиялық мазмұны мәселесіне арналған зерттеулер тобы жүргізіле бастайды. Мектепке даярлық мәселесін мектеп талабынан бөліп қарастыра отырып, А.Н.Леонтьев, мектепте оқудың баланың есіне, қабылдауына және тілінің дамуына, яғни психикасыиың даму деңгейіне талап қоятындығын атап көрсетеді. Осы тақырып негізінде бала психикасын тануға арналған зерттеулер жарық көре бастайды. Олар З.М.Истомина - ырықты ес процесінің дамуы, А.В Запорожец - ерікті қозғалыс процесінің дамуы, З.Б.Мануйленко - ырықты мінез-кұлық дамуы.
Осы зерттеулер негізінде жатқан теориялық ой, яғни психикалық әрекеттің ырықты процестері үнемі әрекет ретінде қалыптасатындығы - баланың психикалық дамуын зерттеуде түбірлі мәнге айналды.
Баланы мектепке даярлық мәселесінің психологиялық мазмұны 1960-жылдардың басында қалыптаса бастады. Ол баланың балалар бақшасындағы тәрбие ықпалының негізінде қалыптасатын психиканың сапалық ерекшеліктері болып белгіленді. Сол кездегі зерттеулер (барысында алынғаи жаңа құрылымдар былайша жіктелді:
- Бұрын жеке-дара көрінетін психикалық әрекеттердің жүйеге топтастырылуы (Л.С.Выготский).
- Психикалық процестердің ырықтылығы, яғни саналы түрде мақсатқа бағытталуы мен меңгерілуі (А.Н.Леонтьев).
- Мотивтік-қажеттілік саласының жаңа сапалық құрылымы мен мазмұны (Л.И.Божович).
- "Өзіндік сананың" пайда болуы; оның құрылымында ерекше мәнге ие болатын - өзіндік баға (Д.Б.Элъконин).
1960 жылдарда баланы мектепке даярлау мәселесі бойынша бұрынғы педагогика саласының қойған талаптарына өзгерістер енгізіліп, алдағы уақытта психологиялық зерттеулердің тиімділігі нәтижесі негізінде психология ғылымы зерттеу жұмысының нысаны болып табылды. Осы мерзімде жүргізілген зерттеулер нәтижесі мектепке психологиялық даярлық ұғымының қалыптасуына жол ашты.
1970-жылдары бастауыш оқу мерзімінің өзгеруімен және оқу материалының толықтыру мен жүйелену деңгейінің көтерілуімен, мсктепке психологиялық даярлық мәселесінің зерттелу жағдайы күрт жоғарылады. Бастауыш білім жүйесінің өзгерісі бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қарқындандыруға әкеп соқты. Ол, кезегінде, білім саласының алғашқы сатыларының арасындағы сабақтастықтың нығаюына түрткі болса, екінші есепте балалардың мектепке психологиялық даярлығы мәселесіне жаңаша қарауға итермеледі.
Жоғарыда шолу жасаған зерттеулердің мерзімі мен мазмұнынан балаларды мекгепке психологиялық даярлық тақырыбының балалар психологиясы мен
педагогикалық психология ғылымдарында қалай туындағанын К.Қойбағаров еңбектерінен байқауға болады. Ал осы тақырып төңірегіндегі сан түрлі көзқарастар мен пікірлердің қайшылықтары мәселенің 1980-90 жылдардың өзіндегі зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша әлі шешуін таппағандығын, әлі де жүйеленбегендігін дәлелдейді [10, 55-78 б].
Мәселенің шешімі мектепке даярлаудағы психологиялық тұрғыны іздестірумен өлшенеді.
1984жылы КСРО-ның білім беру саласы реформаланды. Мұндағы басты өзгеріс балаларды мектеп қабырғасына бұрынғыдай 7 жастан бастап емес, 6 жастан қабылдау бағдарламасы еді. Осы жаңалыққа орай, мектепке дейінгі балалар психологиясының жас ерекшеліктері мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың қалыптасқан қағидаларды қайта қарауына тура келді.
Осы кезеңде Л.С.Выготский теориясындағы 7 жас дағдарысы да қайта құрудың қармағына ілініп кетті. Атақты балалар психологы А.Л.Венгер Л.С.Выготскийдің 7 жас дағдарысы ұғымын ғасырдың бас жағында енгізілгенін мәлімдей отырып, уақыт талабының өзгеру салдарынан, дәл осы дағдарыс мәселесіне де басқаша қарау керектігін абайлап отырып, түсіндірді.
1990-2000 жылдар аралығында жарияланған еңбектерден мектепке психологиялық даярлық мәселесінің бір жүйеге келгендігін көруге болады. Бұл кезеңдерге тән ерекшелік - мектепке психологиялық даярлықтың практикалық сипат ала бастауында еді. Мәселені Эльконин Д.Б. (1995), Немов Р.С. (1995), Бурменская Г.В. (1990) Слуцкий В.М. (1991), Урунтаева ГА. (1995), Чейни Д. (1992) зерттеулері баланы мектепке қалай даярлау қажеттілігі туралы жаңа теориялық тұжырымдармен толықтырса, Дубровина И.В. (1991), Овчарова Р.В. (1993), Рогов Е.І' (1995), Шевандрин Н.И. (1995), зерттеулері мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру жолдары туралы тәжірибелік маңызы аса құнды практикалық материалдар ұсынды. Ал Венгер Л.А Поливанова К.Н., Сушкова Е.Ю. (1989), Худик В.А. (1992), Гуткин Н.И. (1993), Гильбух Ю.З. (1993) зерттеулері мектепке психологиялық даярлық диагностикасын өлшеу әдістемелерінің жиынтығын құрады. Осылайша балалар психологиясы пәні мен психодиагностика пәндерінің тоғысында мектепке психологиялық даярлық диагностикасы деп аталатын жаңа пән өмірге келді.
Қай кезеңді алып қарасақ та барлық ғылыми зерттеу жұмысы тарихи дамуы жолынан өтеді. Балаларды мектепке даярлау процесі іс жүзінде Ресейде 1970-жылдардан басталса, батыс еуропа елдерінде 1950-жылдардың өзінде-ақ жалпы сипатқа ие болған.
Батыс Еуропада баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығының диагностикасы тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасты. Мәселен, 1920-жылдардың басында Германияда мектепке барар баланы сынақтан өткізетін екі орталық жұмыс істеді. Атап айтар болсақ Лейпциг қаласындағы Винклер зертханасы мен Мюнхендегі Гуд және Пеннингтер орталықтары болатын. Бұл тексерулердің міндеті мұғалімнің, баланың ақыл-ой қабілеті туралы мүмкіндігінше әрі тез, әрі батыл түрде мәлімет алуына көмектесу болатын. Әр оқушыны адам ретінде дамытып, қалыптастыру және дидактиканың белгілі бір міндеттерін шешуге күш салу мақсатында балаға құрылатын жеке оқу, бағдарламалары үшін мұндай деректер күші маңызды болып табылады.
1922 жылы Гамбургтегі психологиялық зертхана күшімен өткізілген "Альтон сұрыптауы" деп аталатын тәжірибеге 240 оқушы қатысқан. Ондағы мақсат оқушыларды қабілеттеріне қарай 3 сыныпқа бөлу еді. Бұл зерттеудің ерекшелігі сынақ мұғалімдердің алғашқы айда оқушылар туралы алған әсерлері бойынша жіктелген топтарды тексеруге бағытталғандығы болатын. Сынақ құралы сөздік емес тесттер болды және олар жеке-жеке өткізілді. Сынақ қорытындысы мұғалім пікірі мен тест нәтижелерінің сәйкестігін көрсетті. Білім берудегі ізгілік ұстанымына қайшы келгенімен, қабілет деңгейіне қарай топтастырып оқыту, бәлкім, тиімді де шығар. Дәл осындай тәжірибелер оқу үдерісінде де кездесіп қалады.
Америка Құрама Штаттарында алғаш жалпы мектепке барар балаларды
психодиагностикалық тексеру жұмысын І937жылдары Термен бастады. Зерттеу Стенфорд бағаны бойынша, жаппай сынақ жолымен жүргізілген. Эксперимент нәтижесі негізінде баланың хронологиялық жасы мен дарындылық жасы салыстырылып, жоғары нәтижеге қол жеткізген балалар мектепке бірден қабылданатын болған.
Американдық ғалым Д.Б.Эванс баланы мектепке даярлау жұмысын жас мөлшеріне қатысты қарастырды. Зерттеу жасы мөлшеріне сай келген бала, сол жас көрсеткіштерінің өзімен-ақ, психикалық ерекшеліктерімен және басқа жақтардан да (педагогикалық, физиологиялық тұрғыда) даяр болатындығы туралы айтты. Бұл көзқарасқа Д.П.Озубел оппоненттік жасады. Мектепке даярлық баланың жасына емес, психологиялық қасиеті мінез-құлқына қатысты, себебі түрлі жас шамасындағы балалар жетілу қарқыны жағынан әр түрлі, әрі өмірлік зерттеу тәжірибелері де әр қилы болады. Мектепке психологиялық даярлықты тек қана бір фактор, яғни жас шамасына қатысты қарастыру жеткіліксіз. Бұл ретте Д.П.Озубелдің пікірі ғылыми дәлелденген тұжырымдар - дамудағы даралық ерекшелік факторы және дамуға орта ықпалы теориясымен сәйкес.
Д.П. Озубел мен Д.Е.Эванс жүргізген зерттеулері, жалпы алғанда мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мәселелерін жан-жақты талдап шешеді, бірақ олар ұсынған ұғымдар нақтылауды, психологиялық терминологияны қолдануды қажет етеді. Авторлар өз тұжырымдарын дәлелдегенде бір жақты үстірт пікір ұстанады.
Чех ғалымдары А.Керн мен Я.Йирасек мектепке пcихологиялық даярлық диагностикасы туралы ғылыми ізденістер жүргізіп, зерттеу қорытындысы ретінде әйгілі Керн-Йирасек тестін ұсынады. Олардың пікірінше, мектепке барған бала оқушыға тән кейбір белгілерді игеруі қажет:
- ақыл-ой кемелі;
- көңіл-күй кемелі;
- әлеуметтік қатынастар кемелі.
А.Керн мен Я.Йирасек ақыл-ой кемеліне баланың заттардың жеке бөліктерін қабылдай алуын, ерікті зейінін, салыстыра ойлай алу қабілетін; көңіл-күй кемеліне баланың көңіл-күйінің тұрақтылығын, оқыс реакцияның түгелдей жойылуын жатқызады. Ал әлеуметтік кемелді қарым-қатынас қажеттілігімен, топта қабылданған ережелерге бағына алу қабілетімен, сондай-ақ жаңа қоғамдық ортада оқушының әлеуметтік қатынастарға икемделе алуымен байланыстырады. Керн-Йирасек зерттеулерінде кейбір психологиялық категориялар педагогикалық терминдермен беріледі. Мәселен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнындағы ақыл-ой кемелін авторлардың өздері қабылдау, зейін, ойлау деп белгілейді. Қазіргі психология бұл сапаны ақыл-ой кемелі деп емес, танымдық процестер даярлығы деп атайды.
1965ж. Америка зерттеушілері Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс мектепке психологиялық даярлық диагностикасынан төмен көрсеткіш берген балаларды мектептен қайтадан шығарып алып, кептеген жаттығулар жүргізіп, даярлықтың белгілі бір деңгейіне жеткізіп барып, мектепке кайта беру керек деген пікір айтқан. Олардың бұл ұсынысы мектепке даярлық деңгейі қалыпты даму жағдағдайына сәйкес емес балалармен өткізілетін жұмыс түріне ұқсас.
Д.Б Эльконин мынадай пікір айтады: бала мектептегі оқуға даяр болмаған жағдайда мектептегі оқу бағдарламасын өзгертіп, сол арқылы бірте-бірте балалардың даму деңгейін теңестіру қажет. Көрсетпей кетуге болмайтын қайшылық - екі зерттеушінің де, балалардың мектепке даярлығының көлемін мектепке қабылданған соң тексеретіндіктерінде. Егер бұл үрдіс мeктепке қабылдар алдында жүргізілсе, сыналушыларға қатысты ізгілік принципіне де, дамудағы диалектика заңдылығына да, психологтың кәсіби-этикалық ұстанымына нұқсан келмес еді [11, с. 98-120].
Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс 5 пен 10 жас аралығындағы балалардың мектепке даярлық деңгейін диагностикалауға байланысты арнайы тапсырмалар жүйесін жасады. Бұл тестердің тәжірибелік маңызы қазір де жоғары.
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы Ресей елінде (КСРО) өткен ғасырдың бас кезінде баланың психологиялық қабілетін өлшеудің ең қарапайым жолдарымен басталды. 1924жылдары кеңестік зерттеуші психологтар Е.Н.Эвергетова мен А.Б.Серебрянников "Бала ақыл-ойының даму деңгейін барынша қарапайым өлшеу" деп аталатын, профессор Л.ІІ.Нечаев әдістемесін қолданып, зерттеу жүргізді. Тексеру қорытындысы А.П.Нечаев әдісінің балалармен жылдам танысуға ықпал ететінін және кейінгі бақылауларға тірек бола алатынын көрсетті.
1925 жылдан бастап, Ленинград қаласында (Санкт-Петербург) арнайы
педологиялық кабинеттер торабы жұмыс істей бастады. Профессор Л..Грибоедов атындағы Ленинград "Балаларды Тексеру Институтының" әдістемелік басшылығымен, мектептерде жаппай 2 бағыттағы тексерулер жүргізіле бастады. Олар:
- мектептік жетістікті тексеру;
- ақыл-ой дамуының психометриялық сынақтары.
Олар 1-сынып оқушыларын мектепке түскен алғашқы ай барысында зерттеп, 3 бағытта қарастырды. Олар:
1) от басы жағдайын;
2) дене дамуын;
3) ақыл-ой деңгейін.
Берілген мәселе төңірегінде атқарылған орасан зор еңбек, зерттеу барысында алынған мәліметтерді өңдеп, нақты қорытынды жасаумен ғана шектелді. Мектепке даярлықтың психологиялық өлшемдерін жасау туралы мәселе көтерілмеді. Әйтсе де, аталмыш институттың мектепке даярлықтың психологиялық жақтарын іздестіру барысында қарастырған бағыттары, күні бүгінге дейін мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құраумен келеді.
Мәселен: от басы жағдайы - әлеуметтік ортасы;
дене дамуы - биологиялық кемелденуі;
ақыл-ой деңгейі – танымдық даярлығы;
-деп қарастырылуда.
Институт ұжымының осы зерттеулері ССРО-дағы тәжірибелік психология саласындағы, мектепке психологиялық даярлық туралы алғашқы ресми деректер екендігімен де құнды [12, 436-450 б].
Мектептегі оқуға даярлық мазмұнына терең эксперименттік талдауға деген ынта, 70-жылдардың басында, мектепке даярлықты анықтау жолдары мен өлшемдерін жасауға талпыныспен жалғасты. І978 жылы Л.А.Венгер мен Б.В.Холмовская басшылығымен мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы көрсеткіштері жүйесін белгілейтін негізгі зерттеулердің бірі жүзеге асырылды.
Мектепке даярлықты бағалауға мүмкіндік беретін арнайы психологиялық,
психодиагностикалық шаралар жасауға П.Я.Кэес (1982) еңбегі арналды. Автор пікірінше, мектепке даярлықты анықтау үшін балалардың психологиялық қабілетін тексеру керек. "Бірақ ақыл-ой қабілетінің сан түрлілігіне орай, оның барлығын зерттеп шығуға мүмкіндік жоқ.
Сондықтан, баланың ақыл-ойының даму деңгейі туралы мәлімет беретін бірнеше негізгі қабілеттерді зерттеу жеткілікті.
А.Л.Венгер және Е.В.Филиппова (1980) 6-7 жасар балалардың мектептегі оқуға даярлығын белгілеп, сосын әр түрлі оқу-тәрбие жағдайында олардың психикалық даму барысын бақылады. Бұл, зерттеудің ерекшелігі отбасында тәрбиеленген бала мен ата-ана бақылауынан тыс мекемелер тәрбиеленушілерін салыстыра отырып зерттеуі [13, с. 101].
Жоғарыдағы зерттеулердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты анықтау құралдары топтық сипатқа ие, ал анықтау тәсілдері белгіленген сапаларды өлшеуге бағытталады. Мектепке даярлықты анықтау нәтижелері реттік орын көрсеткіші немесе ақыл-ой деңгейі арқылы анықталады. Мұндай бағытта шешілетін міндет - озаттарды іріктеу, артта қалушыларды белгілеу болып табылды". Дегенмен, бұл зерттеулердің, мектепке психологиялық даярлықты анықтау мәселесінің жасалып, қалыптасу тарихына қосқан үлес-салмағы айтарлықтай зор еді. Олар мектепке психологиялық даярлықты анықтау құралдарын жасау арқылы, осы мәселенің тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасуына үлкен ыкпал етті.
Енді мектепке психологиялық даярлық диагностикасының Қазақстанда даму ерекшелігіне тоқталсақ, Республикамызда әр жылдары мектепке даярлау мәселесін зерттеумен айналысқан ғалымдар еңбектерін талдау барысында зерттеушілердің мәселені психологиялық тұрғыдан емес, педагогикалық тұрғыдан шешуді басшылыққа алғандары айқындалды. Айта кетер болсақ Б.Баймұратованың "Балаларды мектепке даярлау жөнінде" (1975) еңбегінде мектепке даярлау мектепке дейінгі кезеңнің басты мәселелерінің бірі деген бағытты ұстана отырып, балаларды мектептегі оқуға даярлаудағы негізгі міндетті мектепке дейінгі мекемелер қызметі деп тауып, бала бақшадағы оку-тәрбие үрдісі арқылы шешу жолдары ұсынылады [14, 12-15 б]. Олар:
1) баланың тілін дамыту арқылы;
2) сауат ашу жұмыстарын жандандыру арқылы;
3) балаларға оқып беру үшін қосымша мәтіндер жасау арқылы.
Зерттеушінің Баланы мектепке даярлау - бала 7 жасқа толғанда емес, оның сәби шағынан басталуға тиісті деген пікірі әлі күнге өзектілігін жойған жоқ.
Баланы мектепке даярлау деп аталатын Қойбағаровтың еңбегі мектепке даярлаудың қажеттілігін насихаттай отырып, қоғамдық тәрбие рөлін жақтайды.
Қ.Сейсенбаевтың "Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану проблемасы" еңбегі ұлттық реңкте жазылған туынды. Этникалық педагогика мен психология ғылымының негіздеріне сүйене отырып, мектепке даярлауды баланың сөздік қорын молайту, есте сақтау, ойлауын дамытуға арналған ауыз әдебиетінің кіші жанрларының үлгілерін және ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды пайдалану арқылы шешуді көздейді [15, 4-6 б].
6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық мәселелері тақырыбындағы Ж.Рысбекованың ғылыми зерттеуінде мектепке психологиялық даярлық бағыттарына биологиялық кемел, танымдық даярлық, еріктік, көңіл күйлік және жеке басының даярлықтарына сәйкес педагогикалық категориялар жатқызылады [16, 10 б]. Баланы мектепке даярлауды анықтау бағыттарын кесте түрінде былай көрсетуге болады:
Кесте-1. Мектепке психологиялық даярлықты анықтау бағыттары
Мектепке психологиялық даярлықты анықтау бағыттары
Психологиялық категориялар
Педагогиқалық ұғымдар
Биологиялық кемел
Дене тәрбиесі
Танымдық даярлық
Ақыл-ой даярлығы
Жеке басының даярлығы
Адамгершілік даярлығы
Көңіл-күйі бағыты
Эстетикалық тәрбие
Мотивтік бағыты
Әлеуметтік тәрбие
Қазақстанға белгілі психология ғылымдарының докторы, профессор
Х.Т.Шериазданованың Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері атты зерттеуінде былай делінеді: "Оқытудың теориялық негіздерін жасаған Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов Л.В.Занков, Л.Н.Леонтьев, Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин зерттеулеріне сүйене отырып, оның балалардың танымдық әрекетін сондай-ақ эмоциялық, еріктік, мотивтік салаларына ықпалын көрсетіп, біз, басты өлшемі мектептегі оқуға даярлық болып табылатын, өтпелі кезеңге көңіл бөлдік. Ғалым өз еңбегінде, баланың мектепке танымдық даярлығын аса маңызды үш тұрғыда анықтаған. Олар:
- зейіннің даму деңгейі ырықты;
- ырықсыз естің даму;
- ойлаудың қарапайымнан жоғары формаға дейінгі даму деңгейі қарастырылады.
Олардың әрқайсысының кері жолдары қарым-қатынастың түрлі стильдері арқылы сипатталынған. Мәселен, зейін қасиеттері мен түрлері: көлемі, тұрақтылығы: алаңдағыштығы, шашыраңқылығы, шоғырлануы және ырықтылығы, өктемдік, тәуелсіздік, ымырашылдық стильдерінде қалай көрінетіндігі; есте сақтау мен қайта жаңғыртудың көрнекі-бейнелік қозғалыс, логикалық ойлау түрлерінің жоғарыда аталған қарым-қатынастың 3 түрлі стилінде көріну жолдары талданған.
Қ.Т.Шериазданованың мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуындағы қарым-қатынас рөлі тұжырымдамасы ресейлік ғалымдар Е.О.Смирнова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцовалар зерттеулерімен үндес сондай-ақ баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығымен байланысты қарастырылады: Мектепте жақсы оқуы үшін балада қарым-қатынастың формалары қалыптасқан болуы керек. Ол оқушыдағы жетекші әрекет - оқу әрекетінің міндеттерін игеру үшін қажет. Үлкендермен қарым-қатынас балаға жаңа білімдер мен іскерліктерді меңгеруге көмектеседі, әрі бірте-бірте жетекші әрекеттің жаңа түріне көшуге даярлайды" [17, 120-125 б].
Қазақстан Республикасының Ы.Алтынсарин атындағы Білім Академиясының мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім зертханасы да балаларды мектепке даярлау істерін зерттеумен кең көлемде айналысты. Балалардың психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мектепке даярлықты жүзеге асырудың сан түрлі жолдарын қарастыратын бұл кешенді зерттеудің ғылымилық жағынан гөрі, әдістемелік жағы, психологиялық қырынан гөрі, педагогикалық қыры басым. Осы зертхана мәліметтері практикалық құндылығымен әлі күнге өзекті болып келеді.
Мектепке бейімдеудегі психикалық факторларға сипаттама бере отырып, басты фактор ретінде танымдық іс-әрекетке тоқталады. Әйтсе де, мектепке даярлау мен бейімделу екі бөлек мазмұндағы тақырыптар. Даярлық ісі мектепке дейін жүргізілсе, бейімдеу ісі мектепке келгеннен соң жүзеге асырылатын шара. "Мектепке бейімделу әлеуметтік тәжірибелерді меңгеру үрдісінің тарихи белгіленуі; оқушылардың әлеуметтенуінің бір құрылымы ретінде анықталады". Яғни, сыналушының бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту барысы емес, (егер олай болғанда 6 жастағы өтпелі кезең дағдарысы деп қарастыруға болар еді) жаңа әлеуметтік ортадағы (мектептегі) психикалық күйі сипатталады. Ш.Амонашвили мектепке баланы
бейімделудің басты факторы ретінде танымдық іс-әрекет қарастырылған, ал мектепке психологиялық даярлық диогностикасы мазмұнында танымдық даярлық негізгі өлшем ретінде сипатталады [18. 150-190 б].
Мектепқе психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері (2002ж.) деп аталатын М.П.Оспанбаеваның ғылыми зерттеуінде алғаш рет мектепалды даярлық диогностикасының құрылымы жіктеледі және оның мазмұны мектеп алды дағдарысымен бірлікте қарастырылады. Бұған дейін зерттелінген еңбектердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты қалай анықтау керек?" "мектепке психологиялық даярлық табиғаты неде? сипатындағы қолданбалы сұрақтар іздестіріледі. Ал, мәселені жиі зерттеу саласы деңгейіне көтеріп, оны нақты деректермен негіздеу жағы қарастырылмайды. М.Оспанбаева зерттеуі мектепке психологиялық даярлық диагностикасын теориялық ғылым, тәжірибелік іс-әрекет ретінде зерттеуімен құнды. Мектепке қабылданар баланың психологиялық даярлық деңгейін тексеру; диагноз қою; дамыту жолдарын белгілеу ісі қысқа мерзімді диагностикалық шара болып табылады. Даярлық диагностикасы мазмұнын тың деректермен жетілдіріп, оны пайдалану деңгейін де қарастыра отырып, теориясын жасауға талпынуы автордың дербес ғылыми жетістігі болып табылады.
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының Қазақстандағы жағдайын талдау барысында осы мәселенің ашық сипаты шамамен екі кезеңге бөлінетіндігі анықталды. Олар 1965-1990жылдар аралығындағы мектепалды даярлық маңызы туралы болса, 1991-2005жылдар аралығындағы мектепалды даярлық психодиагностикасының қалыптасу кезеңі.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын ғылымда 5, 5-7 жас кезеңдерінде анықтау қалыптасқан. Бұл жас мөлшері балалар психологиясында мектеп жасына дейінгі ересек кезең болып табылады. Мектеп жасына дейінгі кезеңнен мектептік кезеңге көшу құбылысын өтпелі кезең деп, ондағы негізгі ерекшелікті мектепке психологиялық даярлық деп көрсетеді. Осы мәселенің жасалу жолын ғылыми талдау барысында, мектепке психологиялық даярлық диагностикасының шартты түрде 5 кезеңге бөлінетіндігі анықталды.
Сонымен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасының калыптасу кезеңдері келесі ретпен кезеңделеді.
1-кезең - 1920-1946 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңге тән ерекшелік берілген мәселенің эксперименттік сипат алуы. Қол жеткен табыстары баланың мектепке оқуға даярлығын ұйымдастыру қажеттілігінің мәселе ретінде көтерулері. Баланың мектеп талаптарын орындау шамасы психикалық даму барысына тәуелді; ал ол, өз кезегінде, әлеуметтік орта мен дене дамуына тікелей қатысты деп тауып, осы жорамалдың ақиқаттылығына көз жеткізу үшін кешенді тексерулер ұйымдастыруы. Өкілдері А.П.Нечаев, А.Б.Серебряников.
2-кезең - 1947-1960 жылдар. Бұл кезеңге тән ерекшелік - баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығының мазмұнын жасауға деген талпыныспен сипатталады.
Қол жеткен табыстары даярлық процесін мектеп талаптарынан бөліп алып қарастыру барысында, баланың жалпы мектептегі оқуға даярлығын үлкен
психологиялық мәселе ретінде қалыптастырулары еді. Өкілдері: А.Н.Леонтьев А.В.Запорожец, З.М.Истомина, З.В.Мануйленко, Л.С.Выготския Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин т.т. Олар мектепке психологиялық даярлық мазмұны тәрбие ықпалымен қалыптасатын, психиканы сапалық өзгерістері, яғни жаңа құрылымдар деп тапты.
3-кезең - 1961-1980 жылдар. Бұл кезеңдегі басты ерекшелік бастауыш оқу мерзімінің өзгеруіне байланысты, баланы мектепке психологиялық даярлық
диагностикасының зерттелу жағдайының күрт жоғарылауы болды. Осы оқу ісі
әрекетінің қарқындандырылуы мектепке психологиялық даярлық мәселесіне жаңа қырынан қарауға итермеледі.
Мектепке психологиялық даярлық мазмұнын анықтау міндеті оқу әрекетін игеруге қажетті алғы шарттарды табу болып табылады деген кезқарас қалыптасты. Қол жеткен табыстары мектепке психологиялық даярлықты жетілдіру жолдарын іздестіре бастауларында еді. Бұл кезең өкілдері: Л.А.Венгер В.С.Мухина, Е.А.Проскура, А.В.Запорожец, Т.Б.Тарунтаев А.Е.Журова, А.М.Леушина т.т.
4-кезең - 1981-1990 жылдар аралығы. Жалпы білім беретін мектептердің реформалануына байланысты, мектепке қабылдау жасы бір жылға кейін шегерілді. 6 жасарларды оқыту мәселесі балалар психологиясында бұған дейін қалыптасқан жас дағдарысы" ұғымын қайта қарау қажеттілігін тудырды. Ол мектепке психологиялық даярлық жас көрсеткішіне тәуелді деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақбаева Әсел Қарасайқызы
Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Түркістан 2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Педагогикалық ғылымдар
кафедра меңгерушісі
___________ п.ғ.к., доцент А.Қ.Рысбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Орындаған ППП – 211
тобының студенті _____________ Қ.Ә.Ақбаева
Ғылыми жетекші,
ХҚТУ доценті ________________ Ж.Дүйсенова
Түркістан 2016
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep берілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына ЖОЛДАУЫ. Жаңа онжылдық – Жаңа эканомикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Астана, 2010 ж. 29қаңтар.
Балбөбек бағдарламасы. Алматы. -2006ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен ресімдеуге әдістемелі нұсқаулық. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, №1, 02.09.2014.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар көрсетілген:
Психотренинг - бұл да қолданбалы психологиядағы белсенді әдістердің бірі;
Өтпелі кезең - баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне ауысу барысы
Дағдарыс - дамудың бір кезеңінен екінші кезеңіне өтуде міндетті түрде ескі жүйенің (қатынастардың, байланыстың, қимыл-әрекеттің) қирауын, жеңілуін талап ететін сәт
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Психодиагностикалық әдіс - мінез-құлықтармен әрекеттердің ерекшелік-тері мен заңдылықтарын анықтауға, бағалауға мүмкіндік беретін, зерттеу-шілерге ықпал ететін ұсыныстар жиынтығы.
Психопрафилактикалық жұмыс - практикалық психологияда үлкен қажеттілігіне және үлкен қолданысына қарамастан аз өңделген аз қарастырылған психологиялық жұмыс болып есептеледі.
Психологиялық қызмет - бала дамуындағы әр жас кезеңдегі жан-дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған дүниеге деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік жасау.
Интервьюдің бір түрі стандартты интервью-анкетаның бір түрі, педагог-психолгтың баламен немесе үлкенмен қарым-қатынасы барысында тікелей немесе жанама түрде ауызша формада жүргізіледі.
Сұрақ-жауап - анкетаның бір түрі - ол тұлғаның көрністері мен жеке қасиеттерін зерттеуге арналып жасалған.
Тестілеу - тұлғаның белгілі бір психологиялық қасиетінің даму деңгейін өлшеуге арналған тапсырмалар жүйесі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КСРО – Кеңестік социалистік Республикалар Одағы
ССРО – Советтік социалистік Республикалар Одағы
АҚШ – Америка Құрама Штаты
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
МЖД –Мектеп жасына дейінгі
Аннотация
Особенности психологической подготовки детей к школе
В дипломной работе рассматриваются теоретические основы психологических особенностей подготовки ребенка к школ. Было определено психологическое содержание дошкольного кризиса в процессе подготовки детей и выявлены факторы способствующие подготовке детей к школе. А также были определены эффективные способы и методы психологической подготовки детей к щколе. Была проведена методическая работа связанная с мерами по формированию психологической подготовки к школе.
Özet
Çocukları Okula Hazırlamann Psikolojik Özellikleri
Diploma sırasında çocuğu okula hazırlamanın psikolojik özelliklerinin teori temelleri işlenmiş. Çocukları okula hazrlama srasında okul öncesi krizin psikolojik içeriği belirlenerek çocukları okula hazırlama srasnda eğitimine katkıda bulunan faktörler de belirlendi. Yanı sıra çocuğu okula hazırlama sırasında psikolojik yolların etkili yöntemleri de tanımlandı. Okula psikolojik hazırlığı oluşturma önlemleri ile ilgili yöntem çalışmalar yapılmış..
Annotatıon
Features of psychological traınıng of children to school
The dıploma work deals wıth the theoretıcal bascıs of psychological traınıng of the child to school. The content of the psychological traınıng of pre-school crisis ın the process traınıng of chıldren and identified factors that contribute to the training of children to school. And also effective ways and methods of the psychological traınıng of children was defined. In thıs work dıscussed about methodical work wth the connection of formatıon of psychological training t to school.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мектепке психологиялық даярлаудың теориялық мәселелері
1.1 Баланы мектепке даярлаудың педагогикалық-психологиялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мектепке дейінгі бала психикасының дамуына мектеп алды дағдарысының психологиялық ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Баланы мектепке оқуға даярлаудың және бейімдеудің психологиялық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Мектепке психологиялық даярлаудағы тәжірибелік жұмыстардың әдістемесі
2. 1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Мектепке психологиялық даярлықты қалыптастыру шаралары мен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауында елімізде алдағы онжылдықта атқарылар істер мен оны жүзеге асыру жолдарының мүмкіндіктерін айқындап берді. Президенттің білімнің бастауы, қайнар бұлағы болған мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мәселесіне тереңірек, жан-жақты тоқталуы бүгінгі таңда мектепке дейінгі сала қызметкерлерінің қоғам алдындағы абырой беделі мен құндылығының арта түскендігін аңғартады [1].
Бүгінгі таңда мемлекет талабына сай жан-жақты жетілген, өзіндік ұлтжандылығы мен жеке тұлғалық психологиясы қалыптасқан өркениеттті елдің азаматын тәрбиелеп өсіру әрбір отбасының, балабақшаның, мектептің және бүкіл бір ұлттың міндетіне айналуда. Заман алға қойған бұл міндеттер мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру саласына тың өзгерістер әкелуді көздейді. Балаға берілетін тәрбиенің өзегі жанұядағы қарым-қатынастан басталады. Алайда ғылымға негізделген түрлі психологиялық-педагогикалық әдіс-тәсілмен берілетін ойын түрлері балабақшадан басталып, мектепте оқу үдерісімен тікелей байланыста өз үйлесімін табады [2, 5-8 б].
Бала алғашқа сәби шағынан бастап білім нәрімен өз дәрежесінде сусындап, балабақшадағы білімі дұрыс қаланса, балалар бақшалары көп болып, мектепке дейінгі жастан балалар оқу дағдыларына үйреніп, бастапқы мектеп алды дайындықтан өткен болса, жалпы бірыңғай ұлттық тестінің кезеңінде оқушылардың білім сапасы неғұрлым жоғары дейгейді көрсетер еді. Осы мәселелерді ескере келе, еліміздегі қала мен көптеген аудандардың барлық елді мекендерінде балабақшалар ашу қажеттілігі әлі де туындап отыр.
Балалар бақшасы халыққа білім беру жүйесінің бірінші сатысы болып саналатын болғандықтан баланы мектепке жан-жақты даярлау осы мекеменің басты міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы мектепке дейінгі білім беру саласына тың серпіліс әкелді. Осы тұжырымдамада Мектепке жасына дейінгі тәрбие мен оқыту саласы баланың жасын және өзіне тән жеке басының психологиялық ерекшеліктерін түбегейлі жан-жақты ескере отырып, оның толыққанды жас ерекшелігіне сай
қалыптасуының бастапқы деңгейін қарастыруды көздейді.
Баланы мектепке оқуға психологиялық даярлау мәселесі ғылымда шешуі нақты табылмаған және зерттеу жұмыстары күн тәртібінен әлі де түсе қоймаған, үнемі ізденіс пен тәжірибелік зерттеуді қажет ететін өзекті мәселе болып отыр. Адамзат қоғамының өркендеуі үшін халықты біртұтас нысана ретінде емес, бірліктерден құралған жиын ретінде қарастыру керек. Бұның мәні қоғамдағы әрбір азаматтың адам ретінде қалыптасуы, дамуы, саналылығы, мәдениеті, білімділігі, адамгершілігінің қайнар көзі болмақ. Жеке адамның бойында осы сапалар қалыптасу үшін қоғам саналы білім беру ісін жүзеге асыруда.
Жалпыға ортақ білім беру мен ағарту саласындағы негізгі буын жалпы мектептер арқылы орындалады. Ал осы мектеп есігін ашу неше жастан басталуы керек және оған қандай даярлықтармен келу керек? деген мәселелер балалар психологиясы ғылымында әлі талас тудырып келе жатқан, тұрлауы табылмаған өзекті тақырып болып отыр. Осы тақырыпты тереңірек зерттеумен
айналысқан көптеген ғалымдар еңбегі теңдесіз мәліметтер бергенімен, зерттеу нәтижелерін білім беру жүйесіне ендіру осы уақытқа дейін эксперименттік сипат алып отыр. Баланың жеке басын жан-жақты дамыту мен жалпы мектепке
даярлау ісі бүгінгі таңда білім беру саласындағы аса маңызды шаралардың бірі.
Жалпы білім беретін мектептердің 1-сыныбына қабылданған балалар мектептік оқу жүйесінде айтарлықтай көп қиындықтарға ұшырайды. Олардың
сәтсіздіктерінің басты себебі мектепте берілетін оқуға даяр еместігінде.
Әрбір ата-ананың баланы мектепке оқуға берерде тек биологиялық жасына немесе дене дамуының көрсеткіштеріне сүйенбей, мектепке психологиялық даярлығының өлшеміне қарау керектігін тәжірибе көрсетіп отыр.
ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына арналған Мемлекеттік бағдарламасы мен Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының (2007ж.) талаптарына сәйкес, мектепалды даярлық сыныптарының жұмысы
қайта жандандырылуда. Бұл ескеретін игі шараның үлкен жетістіктерінің бірі өзімен сыныптас балалардың жас мөлшерлерінің реттелуінде және баланы заманауи талаптар тұрғысынан дамыту ісінің мақсатты түрде, жоспарлы әрі қарқынды жүргізіле бастауында [3].
Республика мектептерінде мектепалды сыныптарын тәмамдаған балалар 1-сыныптарға қабылданады. Ал мектепке отбасынан, бала бақшадан келген балалардың мектептік оқуға даярлық деңгейлері аудандық, қалалық білім басқармаларының нұсқауы және тікелей басшылықтарымен тексеруден өтеді. Бұл үрдістегі негізгі қажеттілік балаларды қабылдап алатын ұстаз бен олардың әрқайсысының білімі, іскерлігі, дағдысының көлемі туралы мағлұмат алуы. Баланың жалпы дамуы мен білім алуы барысында бұл мәліметтер маңыздылығы аса құнды мәселе болып табылады.
Бұл бағытта Л.С.Выготский, К.Д.Ушинский, А.П.Усова, ФА.Сохина, Т.В.Тарунтаева, Л.П.Болтунов, А.Н.Леонтьев Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Ю.А.Левин Е.Е.Кравцова, Е.Г.Сапогова, Қ.Аймағамбетова, Қ.Қойбағаров, Қ.Сейсембаев, Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, Ж.Рысбекова,
Х.Т.Шериазданова, Г.М.Қасымова, М.Сәтімбекова, М.А. Асылхановалардың зерттеу еңбектерін атап өтуге болады [4, 6-9 б].
Жеке адам тек білімділігімен ғана емес, жан-жақтылығымен бүкіл адами қасиеттерінің жиынтығымен ерекшеленеді. Мектепке жаңа оқуға барған бала өзінің психологиялық ерекшеліктерімен, қарым-қабілетімен танылып, өзі оқитын сыныбына бейімделіп, төселеді. Топқа бейімделудің өзі балаға оңайға соқпайды. Баланың қасындағы кұрдастарымен қарым-қатынасы, мұғаліммен қарым-қатынасы, мектепке, сыныбына, сабаққа қатынасы, топтағы, сыныптағы
құрдастарымен қарым-қатынасы, сөйлеу әрекеті, тіл байлығы, бір-бірін түсініп, байланыс жасаудың өзі бұл балалардың психикасына үлкен салмақ түсіреді. Мұғалімге оқушы жай-күйін еппен бағдарлап, жаңа ортаға абайлап баулу үшін, бала туралы толық мағлұмат қажет-ақ. Бұл мағлұматты тәрбиеші баланың мектептегі оқуға психологиялық тұрғыда даярлығын анықтау үшін жүргізеді. Ал баланың психологиялық тұрғыда дайындығын анықтап зерттеу жұмысын тәжірибеден байқағанымыздай, бұл жұмысты көп жағдайда мектеп психологы жүргізеді. Сауатты ұйымдастырылған психодиагностикалық тексеру мен мектеп ішілік психолог жұмыстарын жүргізуге және психологиялық оқу-әдістемелік құралдары қазақ тілді мектептер үшін әлі де қажет [5, 20-25 б].
Басқа тілден аударылып, бүгінде қолданысқа ылайықты пайдаланыльш жүрген әдістемелер мағыналық өзгерістерге ұшырап, психологиялық өлшеу құралдарына қойылатын талаптарды (валидтілік, беріктік, сәйкестік) сақтай бермейді. Бұл - бір. Ал екіншіден, бір әдістеме әр түрлі жерде, әркімнің аударуымен түрліше сипат алып отыр. Сондықтан, баланы мектепке дайындаудың диагностикалау мәселесі осы мақсаттағы психодиагностика мазмұнын жүйелеп жасау, тексеру немесе өлшеу құралдарын дайындау сынды келелі істерді күтуде. Баланы мектепке психологиялық дайындау шаралары қандай өзекті мәселелерді қамтитыны, оны анықтау мазмұны туралы деректер бүгінгі таңда мемлекеттік тілде жеткілікті сапада, деңгейде емес. Көпшілігі орыс тілінен тәржімеленген немесе аударма жасалған еңбектердің мазмұны ұлттық ерекшеліктерге аса сәйкес келе бермейді. Бүгінгі күн талабына лайық, осы заманғы қазақ бүлдіршіндерінің психикалық ерекшеліктерін анықтайтын ортақ құралдар жасалынуы қажет етілуде. Осы мәселені шешу мақсатында, баланың мектеп деген білім ордасына бейімдеуге даярлық жұмыстарын кәсіби сауатты ұйымдастыру үшін, әрі болашақтағы 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында болашақ мамандарға көмек ретінде жазылып, түбегейлі терең зерттелген дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу нысаны: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктерін жетілдіру үрдісі.
Зерттеу пәні: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық ерекшеліктерін айқындау мүмкіндіктері.
Зерттеу мақсаты: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері: - баланы мектепке даярлаудың психологиялық
мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру;
баланы мектепке даярлаудағы мектепалды дағдарысының
психологиялық мазмұнын, баланы мектепке даярлауға ықпал етуші факторларды қамти отырып мүмкіндіктерін анықтау;
баланы мектепке даярлаудың психологиялық бағыттарының тиімді
жолдары мен әдістерін айқындау;
баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдарын анықтау;
мектепке психологиялық даярлықты қалыптастыру шараларына
байланысты жұмыстар жүргізу.
Зерттеу көздері: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, философтардың, психологтар мен педагогтардың еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-психологтардың озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері: Эксперимент барысында баланы мектепке даярлаудың психологиялық мәселесін зерттеуге арналған, профессор Л.ІІ.Нечаевтың, Х.Т.Шерьязданова, Б.Баймұратованың т.б. әдістемелері, эксперименттік, бақылау, байқау әдістері қолданылды.
Диплом құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық мәселелері
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педагогикалық-психологиялық негіздемесі
Қоғамның даму әлеуеті білім деңгейі мен білімділік көлемімен өлшенеді. Әлеуметтік ортадағы адамзат баласының білімділігінің негізін қалайтын қасиетті орын - мектеп. Ғылымның әрбір саласынан хабар беретін мектеп оқуы жүйелілігімен, бірізділігімен ерекшеленеді. Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы бастауыш білім болса, сол бастауыш білімнің де, өз кезегінде сүйенер негізі бар. Ол - білім беру жүйесінің бастапқы буыны мектепке дейінгі тәрбие. Сәбилерге алғашқы мәдени-гигиеналы дағдыларды үйретуден бастап, саналы тәртіп, салиқалы ой қорытындысын жасауға дейін көтеретін бұл тәрбие ошақтары болашақ оқушыны мектептегі оқу ісіне даярлаудағы маңызы зор екендігі еш талас тудырмайды.
Еліміз бастан кешкен экономикалық дағдарыс, бақытты балалық шақтың
белгісіндей, осы бір аялы мекендердің өміріне де салқынын тигізбей қоймады.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің 2001ж. съезінде Елбасы: Н.Назарбаев 1994-1998 жылдардың аралығындағы кезеңде мектепке дейінгі тәрбие беретін ұйымдардың жүйесі шын мәнінде қиратылып біткен. Бұл мәселені шешу керек - деп атап айтқан болатын. Мектепке дейінгі мекемелердің күрт азаюы салдарынан, жалпы білім беретін мектептер табалдырығын аттаған балдырғандардың мектептегі оқу ісіне даярлығының көлемі де төмендеп кетті. Баланың мектеп талабын түсінбеуі ішкі ережелерге бағынбауды тудырады; оқушылық міндетті жеткілікті дәрежеде сезінбеу - мұғалім тапсырмасын дұрыс орындауды, ұғынуды болдырмайды [6, 3-4 б].
Мектепке психологиялық даярлық бала өмірін дұрыс ұйымдастыруды, жаңа білімдер мен жаңа бағыттағы технологияларды меңгертуді және бала тәрбиесіндегі тың жаңалықтарды қамтамасыз етіп отыруды көздейді. Бұл туралы М.Оспанбаева былай дейді: Мектептің 1-сыныбына барынша жақсы даярлықпен келетіндер - мектепке дейінгі кезеңде отбасында, бала бақшада жүйелі түрде үйрету жұмыстары жүргізілген балалар.
Көпжылдық зерттеу жұмыстары эксперименттерінің қорытынды нәтижелеріне сүйене отырып бақылау жасайтын болсақ, жалпы орта мектепке
жаңа барған оқушылардың 1-сыныптың басындағы оқу үлгеріміне мұғалім де, бағдарлама да емес, баланың мектепке даярлығы әсер етеді, сондықтан баланы дер кезінде мектепке даярлай білу керек, бірақ "даярлық" сыртқы сипатқа ие болу керек. Ол баланың оқи алуы, санай білуі, іскерлік сұрақтарға жауап бере алуы, т.б. емес, белгілі бір психологиялық ерекшеліктерге: мектептік оқуға қатынасы, танымдық белсенділігі, көңіл-күйінің тұрақтылығы т.б. негізделе жүргізілуі қажет деп қорытындылайды [7, 55-89 б].
Мектептегі оқуға психологиялық даярлық мәселесіне арналған зерттеулерде, мектептегі оқу мазмұны мен шарттарына баланың психикалық дамуының сәйкестігі қарастырылады. Бірақ, бұл мектепке психологиялық даярлық мәселесінің жалпы көрінісі. Зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздемесі дәлелді болу үшін көптеген ғалымдардың зерттеулеріне шолу жасадық. Осы тақырыпты зерттеумен айналысқан әр ғалым бұл ұғымға түрліше анықтама береді. Мәселен, В.Д.Шадриковтың зерттеуінде "мектепке алдын-ала
психологиялық даярлық, бір жағынан ағза мен психика дамуының генетикалық бағдарламасымен анықталса, екінші жағынан, баланың жеке тәжірибесі мен білімдер қорымен өлшенеді. Мұндағы мәселе - биологиялық даму мен психикалық дамуды қатар қарастыруда емес, оларды салыстыруда да емес, біртұтас зерттеуде", - делінеді [8, с. 95].
Мектепке психологиялық даярлық ұғымы құрамына мотивтік, эмоциялық-еріктік, танымдық сапаларды жатқыза отырып, М.Н.Лобанова мектепке психологиялық даярлық нақты тапсырмаларды орындау іскерлігімен емес, мектеп талаптарын орындауға негіз болар алғы шарттардың қалыптасуымен сипатталатынын атап көрсетеді. Ол "даярлықтың әр құрылымы ырықты түрде емес, балаға мектеп ұсынатын талаптар арқылы анықталады" -дейді [9, с. 78].
Ал енді бір зерттеулер тобы, мектепке психологиялық даярлықты, 6-7 жас шамасындағы балаларда өтетін даму дағдарысының нәтижесімен байланыстыра қарастырады. "Ойыннан ішкі үрдістерге өту жолы - дамудың басты жолы; осы байланысты кім түсінсе, сол баланың мектепке даярлығының ерекшеліктерін ажырата алады" - деп, Л.С.Выготский өз зерттеулерінде атап көрсеткен болатын.
Баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне ауысу барысы өтпелі кезең, яғни 7 жас дағдарысы" деп аталған. П.С.Выготский мектепке психологиялық даярлықтағы негізгі нәрсе білімдер мен ұғымдардың сандық қоры емес, психологиялық әрекеттің жаңа сапасы екендігін, ал мұндай жаңа құрылымдар баланың бүкіл психикалық өміріне өзгеріс әкелетін жинақтай алу жүйесінің пайда болуы екендігіне негіздеді. Кейіннен, осы тұжырым негізінде ғалымдар Л.А.Венгер, ГЛ.Выготская баланың жинақтап, топтастыра алу ұғымының қалыптасуын анықтау әдістемелерін жасады.
Сонымен баланы мектепке психологиялық даярлау үдерісінің маңызы - оның оқушы позициясына жылдам әрі оңай бейімделіп, психикалық дамуы сапалы өзгерістермен толығып, оқушы сипатында мазмұнды қалыптасуына негіз болатындығымен анықталады.
Баланы мектепке психологиялық даярлау мәселесін ең алғаш көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болды. Ол:
"Мектепті оқуға дайын бала - оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы зейінін шоғырландыра алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу меңгерілетін нәрселерді жылдам игеретіндігімен сипатталады". Ұлы ағартушының бұл көзқарасы, мектепке баратын баланың психикалық қабілетінің сапасын дөп басып көрсете алуымен ерекшеленеді. Мәселен, осы күнгі мектепке даярлық мазмұнын құрайтын мотивтік даярлықты оқығысы келу тілегі, танымдық даярлықты зейінін шоғырландыру, материалды игер ұғымдары арқылы белгіленген.
К.Д.Ушинский мен Л.С.Выготский зерттеулері негізінде, А.Н.Леонтьевтің басшылығымен баланың мектептегі оқуға даярлығының психологиялық мазмұны мәселесіне арналған зерттеулер тобы жүргізіле бастайды. Мектепке даярлық мәселесін мектеп талабынан бөліп қарастыра отырып, А.Н.Леонтьев, мектепте оқудың баланың есіне, қабылдауына және тілінің дамуына, яғни психикасыиың даму деңгейіне талап қоятындығын атап көрсетеді. Осы тақырып негізінде бала психикасын тануға арналған зерттеулер жарық көре бастайды. Олар З.М.Истомина - ырықты ес процесінің дамуы, А.В Запорожец - ерікті қозғалыс процесінің дамуы, З.Б.Мануйленко - ырықты мінез-кұлық дамуы.
Осы зерттеулер негізінде жатқан теориялық ой, яғни психикалық әрекеттің ырықты процестері үнемі әрекет ретінде қалыптасатындығы - баланың психикалық дамуын зерттеуде түбірлі мәнге айналды.
Баланы мектепке даярлық мәселесінің психологиялық мазмұны 1960-жылдардың басында қалыптаса бастады. Ол баланың балалар бақшасындағы тәрбие ықпалының негізінде қалыптасатын психиканың сапалық ерекшеліктері болып белгіленді. Сол кездегі зерттеулер (барысында алынғаи жаңа құрылымдар былайша жіктелді:
- Бұрын жеке-дара көрінетін психикалық әрекеттердің жүйеге топтастырылуы (Л.С.Выготский).
- Психикалық процестердің ырықтылығы, яғни саналы түрде мақсатқа бағытталуы мен меңгерілуі (А.Н.Леонтьев).
- Мотивтік-қажеттілік саласының жаңа сапалық құрылымы мен мазмұны (Л.И.Божович).
- "Өзіндік сананың" пайда болуы; оның құрылымында ерекше мәнге ие болатын - өзіндік баға (Д.Б.Элъконин).
1960 жылдарда баланы мектепке даярлау мәселесі бойынша бұрынғы педагогика саласының қойған талаптарына өзгерістер енгізіліп, алдағы уақытта психологиялық зерттеулердің тиімділігі нәтижесі негізінде психология ғылымы зерттеу жұмысының нысаны болып табылды. Осы мерзімде жүргізілген зерттеулер нәтижесі мектепке психологиялық даярлық ұғымының қалыптасуына жол ашты.
1970-жылдары бастауыш оқу мерзімінің өзгеруімен және оқу материалының толықтыру мен жүйелену деңгейінің көтерілуімен, мсктепке психологиялық даярлық мәселесінің зерттелу жағдайы күрт жоғарылады. Бастауыш білім жүйесінің өзгерісі бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қарқындандыруға әкеп соқты. Ол, кезегінде, білім саласының алғашқы сатыларының арасындағы сабақтастықтың нығаюына түрткі болса, екінші есепте балалардың мектепке психологиялық даярлығы мәселесіне жаңаша қарауға итермеледі.
Жоғарыда шолу жасаған зерттеулердің мерзімі мен мазмұнынан балаларды мекгепке психологиялық даярлық тақырыбының балалар психологиясы мен
педагогикалық психология ғылымдарында қалай туындағанын К.Қойбағаров еңбектерінен байқауға болады. Ал осы тақырып төңірегіндегі сан түрлі көзқарастар мен пікірлердің қайшылықтары мәселенің 1980-90 жылдардың өзіндегі зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша әлі шешуін таппағандығын, әлі де жүйеленбегендігін дәлелдейді [10, 55-78 б].
Мәселенің шешімі мектепке даярлаудағы психологиялық тұрғыны іздестірумен өлшенеді.
1984жылы КСРО-ның білім беру саласы реформаланды. Мұндағы басты өзгеріс балаларды мектеп қабырғасына бұрынғыдай 7 жастан бастап емес, 6 жастан қабылдау бағдарламасы еді. Осы жаңалыққа орай, мектепке дейінгі балалар психологиясының жас ерекшеліктері мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың қалыптасқан қағидаларды қайта қарауына тура келді.
Осы кезеңде Л.С.Выготский теориясындағы 7 жас дағдарысы да қайта құрудың қармағына ілініп кетті. Атақты балалар психологы А.Л.Венгер Л.С.Выготскийдің 7 жас дағдарысы ұғымын ғасырдың бас жағында енгізілгенін мәлімдей отырып, уақыт талабының өзгеру салдарынан, дәл осы дағдарыс мәселесіне де басқаша қарау керектігін абайлап отырып, түсіндірді.
1990-2000 жылдар аралығында жарияланған еңбектерден мектепке психологиялық даярлық мәселесінің бір жүйеге келгендігін көруге болады. Бұл кезеңдерге тән ерекшелік - мектепке психологиялық даярлықтың практикалық сипат ала бастауында еді. Мәселені Эльконин Д.Б. (1995), Немов Р.С. (1995), Бурменская Г.В. (1990) Слуцкий В.М. (1991), Урунтаева ГА. (1995), Чейни Д. (1992) зерттеулері баланы мектепке қалай даярлау қажеттілігі туралы жаңа теориялық тұжырымдармен толықтырса, Дубровина И.В. (1991), Овчарова Р.В. (1993), Рогов Е.І' (1995), Шевандрин Н.И. (1995), зерттеулері мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру жолдары туралы тәжірибелік маңызы аса құнды практикалық материалдар ұсынды. Ал Венгер Л.А Поливанова К.Н., Сушкова Е.Ю. (1989), Худик В.А. (1992), Гуткин Н.И. (1993), Гильбух Ю.З. (1993) зерттеулері мектепке психологиялық даярлық диагностикасын өлшеу әдістемелерінің жиынтығын құрады. Осылайша балалар психологиясы пәні мен психодиагностика пәндерінің тоғысында мектепке психологиялық даярлық диагностикасы деп аталатын жаңа пән өмірге келді.
Қай кезеңді алып қарасақ та барлық ғылыми зерттеу жұмысы тарихи дамуы жолынан өтеді. Балаларды мектепке даярлау процесі іс жүзінде Ресейде 1970-жылдардан басталса, батыс еуропа елдерінде 1950-жылдардың өзінде-ақ жалпы сипатқа ие болған.
Батыс Еуропада баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығының диагностикасы тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасты. Мәселен, 1920-жылдардың басында Германияда мектепке барар баланы сынақтан өткізетін екі орталық жұмыс істеді. Атап айтар болсақ Лейпциг қаласындағы Винклер зертханасы мен Мюнхендегі Гуд және Пеннингтер орталықтары болатын. Бұл тексерулердің міндеті мұғалімнің, баланың ақыл-ой қабілеті туралы мүмкіндігінше әрі тез, әрі батыл түрде мәлімет алуына көмектесу болатын. Әр оқушыны адам ретінде дамытып, қалыптастыру және дидактиканың белгілі бір міндеттерін шешуге күш салу мақсатында балаға құрылатын жеке оқу, бағдарламалары үшін мұндай деректер күші маңызды болып табылады.
1922 жылы Гамбургтегі психологиялық зертхана күшімен өткізілген "Альтон сұрыптауы" деп аталатын тәжірибеге 240 оқушы қатысқан. Ондағы мақсат оқушыларды қабілеттеріне қарай 3 сыныпқа бөлу еді. Бұл зерттеудің ерекшелігі сынақ мұғалімдердің алғашқы айда оқушылар туралы алған әсерлері бойынша жіктелген топтарды тексеруге бағытталғандығы болатын. Сынақ құралы сөздік емес тесттер болды және олар жеке-жеке өткізілді. Сынақ қорытындысы мұғалім пікірі мен тест нәтижелерінің сәйкестігін көрсетті. Білім берудегі ізгілік ұстанымына қайшы келгенімен, қабілет деңгейіне қарай топтастырып оқыту, бәлкім, тиімді де шығар. Дәл осындай тәжірибелер оқу үдерісінде де кездесіп қалады.
Америка Құрама Штаттарында алғаш жалпы мектепке барар балаларды
психодиагностикалық тексеру жұмысын І937жылдары Термен бастады. Зерттеу Стенфорд бағаны бойынша, жаппай сынақ жолымен жүргізілген. Эксперимент нәтижесі негізінде баланың хронологиялық жасы мен дарындылық жасы салыстырылып, жоғары нәтижеге қол жеткізген балалар мектепке бірден қабылданатын болған.
Американдық ғалым Д.Б.Эванс баланы мектепке даярлау жұмысын жас мөлшеріне қатысты қарастырды. Зерттеу жасы мөлшеріне сай келген бала, сол жас көрсеткіштерінің өзімен-ақ, психикалық ерекшеліктерімен және басқа жақтардан да (педагогикалық, физиологиялық тұрғыда) даяр болатындығы туралы айтты. Бұл көзқарасқа Д.П.Озубел оппоненттік жасады. Мектепке даярлық баланың жасына емес, психологиялық қасиеті мінез-құлқына қатысты, себебі түрлі жас шамасындағы балалар жетілу қарқыны жағынан әр түрлі, әрі өмірлік зерттеу тәжірибелері де әр қилы болады. Мектепке психологиялық даярлықты тек қана бір фактор, яғни жас шамасына қатысты қарастыру жеткіліксіз. Бұл ретте Д.П.Озубелдің пікірі ғылыми дәлелденген тұжырымдар - дамудағы даралық ерекшелік факторы және дамуға орта ықпалы теориясымен сәйкес.
Д.П. Озубел мен Д.Е.Эванс жүргізген зерттеулері, жалпы алғанда мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мәселелерін жан-жақты талдап шешеді, бірақ олар ұсынған ұғымдар нақтылауды, психологиялық терминологияны қолдануды қажет етеді. Авторлар өз тұжырымдарын дәлелдегенде бір жақты үстірт пікір ұстанады.
Чех ғалымдары А.Керн мен Я.Йирасек мектепке пcихологиялық даярлық диагностикасы туралы ғылыми ізденістер жүргізіп, зерттеу қорытындысы ретінде әйгілі Керн-Йирасек тестін ұсынады. Олардың пікірінше, мектепке барған бала оқушыға тән кейбір белгілерді игеруі қажет:
- ақыл-ой кемелі;
- көңіл-күй кемелі;
- әлеуметтік қатынастар кемелі.
А.Керн мен Я.Йирасек ақыл-ой кемеліне баланың заттардың жеке бөліктерін қабылдай алуын, ерікті зейінін, салыстыра ойлай алу қабілетін; көңіл-күй кемеліне баланың көңіл-күйінің тұрақтылығын, оқыс реакцияның түгелдей жойылуын жатқызады. Ал әлеуметтік кемелді қарым-қатынас қажеттілігімен, топта қабылданған ережелерге бағына алу қабілетімен, сондай-ақ жаңа қоғамдық ортада оқушының әлеуметтік қатынастарға икемделе алуымен байланыстырады. Керн-Йирасек зерттеулерінде кейбір психологиялық категориялар педагогикалық терминдермен беріледі. Мәселен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнындағы ақыл-ой кемелін авторлардың өздері қабылдау, зейін, ойлау деп белгілейді. Қазіргі психология бұл сапаны ақыл-ой кемелі деп емес, танымдық процестер даярлығы деп атайды.
1965ж. Америка зерттеушілері Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс мектепке психологиялық даярлық диагностикасынан төмен көрсеткіш берген балаларды мектептен қайтадан шығарып алып, кептеген жаттығулар жүргізіп, даярлықтың белгілі бір деңгейіне жеткізіп барып, мектепке кайта беру керек деген пікір айтқан. Олардың бұл ұсынысы мектепке даярлық деңгейі қалыпты даму жағдағдайына сәйкес емес балалармен өткізілетін жұмыс түріне ұқсас.
Д.Б Эльконин мынадай пікір айтады: бала мектептегі оқуға даяр болмаған жағдайда мектептегі оқу бағдарламасын өзгертіп, сол арқылы бірте-бірте балалардың даму деңгейін теңестіру қажет. Көрсетпей кетуге болмайтын қайшылық - екі зерттеушінің де, балалардың мектепке даярлығының көлемін мектепке қабылданған соң тексеретіндіктерінде. Егер бұл үрдіс мeктепке қабылдар алдында жүргізілсе, сыналушыларға қатысты ізгілік принципіне де, дамудағы диалектика заңдылығына да, психологтың кәсіби-этикалық ұстанымына нұқсан келмес еді [11, с. 98-120].
Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс 5 пен 10 жас аралығындағы балалардың мектепке даярлық деңгейін диагностикалауға байланысты арнайы тапсырмалар жүйесін жасады. Бұл тестердің тәжірибелік маңызы қазір де жоғары.
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы Ресей елінде (КСРО) өткен ғасырдың бас кезінде баланың психологиялық қабілетін өлшеудің ең қарапайым жолдарымен басталды. 1924жылдары кеңестік зерттеуші психологтар Е.Н.Эвергетова мен А.Б.Серебрянников "Бала ақыл-ойының даму деңгейін барынша қарапайым өлшеу" деп аталатын, профессор Л.ІІ.Нечаев әдістемесін қолданып, зерттеу жүргізді. Тексеру қорытындысы А.П.Нечаев әдісінің балалармен жылдам танысуға ықпал ететінін және кейінгі бақылауларға тірек бола алатынын көрсетті.
1925 жылдан бастап, Ленинград қаласында (Санкт-Петербург) арнайы
педологиялық кабинеттер торабы жұмыс істей бастады. Профессор Л..Грибоедов атындағы Ленинград "Балаларды Тексеру Институтының" әдістемелік басшылығымен, мектептерде жаппай 2 бағыттағы тексерулер жүргізіле бастады. Олар:
- мектептік жетістікті тексеру;
- ақыл-ой дамуының психометриялық сынақтары.
Олар 1-сынып оқушыларын мектепке түскен алғашқы ай барысында зерттеп, 3 бағытта қарастырды. Олар:
1) от басы жағдайын;
2) дене дамуын;
3) ақыл-ой деңгейін.
Берілген мәселе төңірегінде атқарылған орасан зор еңбек, зерттеу барысында алынған мәліметтерді өңдеп, нақты қорытынды жасаумен ғана шектелді. Мектепке даярлықтың психологиялық өлшемдерін жасау туралы мәселе көтерілмеді. Әйтсе де, аталмыш институттың мектепке даярлықтың психологиялық жақтарын іздестіру барысында қарастырған бағыттары, күні бүгінге дейін мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құраумен келеді.
Мәселен: от басы жағдайы - әлеуметтік ортасы;
дене дамуы - биологиялық кемелденуі;
ақыл-ой деңгейі – танымдық даярлығы;
-деп қарастырылуда.
Институт ұжымының осы зерттеулері ССРО-дағы тәжірибелік психология саласындағы, мектепке психологиялық даярлық туралы алғашқы ресми деректер екендігімен де құнды [12, 436-450 б].
Мектептегі оқуға даярлық мазмұнына терең эксперименттік талдауға деген ынта, 70-жылдардың басында, мектепке даярлықты анықтау жолдары мен өлшемдерін жасауға талпыныспен жалғасты. І978 жылы Л.А.Венгер мен Б.В.Холмовская басшылығымен мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы көрсеткіштері жүйесін белгілейтін негізгі зерттеулердің бірі жүзеге асырылды.
Мектепке даярлықты бағалауға мүмкіндік беретін арнайы психологиялық,
психодиагностикалық шаралар жасауға П.Я.Кэес (1982) еңбегі арналды. Автор пікірінше, мектепке даярлықты анықтау үшін балалардың психологиялық қабілетін тексеру керек. "Бірақ ақыл-ой қабілетінің сан түрлілігіне орай, оның барлығын зерттеп шығуға мүмкіндік жоқ.
Сондықтан, баланың ақыл-ойының даму деңгейі туралы мәлімет беретін бірнеше негізгі қабілеттерді зерттеу жеткілікті.
А.Л.Венгер және Е.В.Филиппова (1980) 6-7 жасар балалардың мектептегі оқуға даярлығын белгілеп, сосын әр түрлі оқу-тәрбие жағдайында олардың психикалық даму барысын бақылады. Бұл, зерттеудің ерекшелігі отбасында тәрбиеленген бала мен ата-ана бақылауынан тыс мекемелер тәрбиеленушілерін салыстыра отырып зерттеуі [13, с. 101].
Жоғарыдағы зерттеулердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты анықтау құралдары топтық сипатқа ие, ал анықтау тәсілдері белгіленген сапаларды өлшеуге бағытталады. Мектепке даярлықты анықтау нәтижелері реттік орын көрсеткіші немесе ақыл-ой деңгейі арқылы анықталады. Мұндай бағытта шешілетін міндет - озаттарды іріктеу, артта қалушыларды белгілеу болып табылды". Дегенмен, бұл зерттеулердің, мектепке психологиялық даярлықты анықтау мәселесінің жасалып, қалыптасу тарихына қосқан үлес-салмағы айтарлықтай зор еді. Олар мектепке психологиялық даярлықты анықтау құралдарын жасау арқылы, осы мәселенің тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасуына үлкен ыкпал етті.
Енді мектепке психологиялық даярлық диагностикасының Қазақстанда даму ерекшелігіне тоқталсақ, Республикамызда әр жылдары мектепке даярлау мәселесін зерттеумен айналысқан ғалымдар еңбектерін талдау барысында зерттеушілердің мәселені психологиялық тұрғыдан емес, педагогикалық тұрғыдан шешуді басшылыққа алғандары айқындалды. Айта кетер болсақ Б.Баймұратованың "Балаларды мектепке даярлау жөнінде" (1975) еңбегінде мектепке даярлау мектепке дейінгі кезеңнің басты мәселелерінің бірі деген бағытты ұстана отырып, балаларды мектептегі оқуға даярлаудағы негізгі міндетті мектепке дейінгі мекемелер қызметі деп тауып, бала бақшадағы оку-тәрбие үрдісі арқылы шешу жолдары ұсынылады [14, 12-15 б]. Олар:
1) баланың тілін дамыту арқылы;
2) сауат ашу жұмыстарын жандандыру арқылы;
3) балаларға оқып беру үшін қосымша мәтіндер жасау арқылы.
Зерттеушінің Баланы мектепке даярлау - бала 7 жасқа толғанда емес, оның сәби шағынан басталуға тиісті деген пікірі әлі күнге өзектілігін жойған жоқ.
Баланы мектепке даярлау деп аталатын Қойбағаровтың еңбегі мектепке даярлаудың қажеттілігін насихаттай отырып, қоғамдық тәрбие рөлін жақтайды.
Қ.Сейсенбаевтың "Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану проблемасы" еңбегі ұлттық реңкте жазылған туынды. Этникалық педагогика мен психология ғылымының негіздеріне сүйене отырып, мектепке даярлауды баланың сөздік қорын молайту, есте сақтау, ойлауын дамытуға арналған ауыз әдебиетінің кіші жанрларының үлгілерін және ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды пайдалану арқылы шешуді көздейді [15, 4-6 б].
6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық мәселелері тақырыбындағы Ж.Рысбекованың ғылыми зерттеуінде мектепке психологиялық даярлық бағыттарына биологиялық кемел, танымдық даярлық, еріктік, көңіл күйлік және жеке басының даярлықтарына сәйкес педагогикалық категориялар жатқызылады [16, 10 б]. Баланы мектепке даярлауды анықтау бағыттарын кесте түрінде былай көрсетуге болады:
Кесте-1. Мектепке психологиялық даярлықты анықтау бағыттары
Мектепке психологиялық даярлықты анықтау бағыттары
Психологиялық категориялар
Педагогиқалық ұғымдар
Биологиялық кемел
Дене тәрбиесі
Танымдық даярлық
Ақыл-ой даярлығы
Жеке басының даярлығы
Адамгершілік даярлығы
Көңіл-күйі бағыты
Эстетикалық тәрбие
Мотивтік бағыты
Әлеуметтік тәрбие
Қазақстанға белгілі психология ғылымдарының докторы, профессор
Х.Т.Шериазданованың Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері атты зерттеуінде былай делінеді: "Оқытудың теориялық негіздерін жасаған Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов Л.В.Занков, Л.Н.Леонтьев, Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин зерттеулеріне сүйене отырып, оның балалардың танымдық әрекетін сондай-ақ эмоциялық, еріктік, мотивтік салаларына ықпалын көрсетіп, біз, басты өлшемі мектептегі оқуға даярлық болып табылатын, өтпелі кезеңге көңіл бөлдік. Ғалым өз еңбегінде, баланың мектепке танымдық даярлығын аса маңызды үш тұрғыда анықтаған. Олар:
- зейіннің даму деңгейі ырықты;
- ырықсыз естің даму;
- ойлаудың қарапайымнан жоғары формаға дейінгі даму деңгейі қарастырылады.
Олардың әрқайсысының кері жолдары қарым-қатынастың түрлі стильдері арқылы сипатталынған. Мәселен, зейін қасиеттері мен түрлері: көлемі, тұрақтылығы: алаңдағыштығы, шашыраңқылығы, шоғырлануы және ырықтылығы, өктемдік, тәуелсіздік, ымырашылдық стильдерінде қалай көрінетіндігі; есте сақтау мен қайта жаңғыртудың көрнекі-бейнелік қозғалыс, логикалық ойлау түрлерінің жоғарыда аталған қарым-қатынастың 3 түрлі стилінде көріну жолдары талданған.
Қ.Т.Шериазданованың мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуындағы қарым-қатынас рөлі тұжырымдамасы ресейлік ғалымдар Е.О.Смирнова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцовалар зерттеулерімен үндес сондай-ақ баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығымен байланысты қарастырылады: Мектепте жақсы оқуы үшін балада қарым-қатынастың формалары қалыптасқан болуы керек. Ол оқушыдағы жетекші әрекет - оқу әрекетінің міндеттерін игеру үшін қажет. Үлкендермен қарым-қатынас балаға жаңа білімдер мен іскерліктерді меңгеруге көмектеседі, әрі бірте-бірте жетекші әрекеттің жаңа түріне көшуге даярлайды" [17, 120-125 б].
Қазақстан Республикасының Ы.Алтынсарин атындағы Білім Академиясының мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім зертханасы да балаларды мектепке даярлау істерін зерттеумен кең көлемде айналысты. Балалардың психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мектепке даярлықты жүзеге асырудың сан түрлі жолдарын қарастыратын бұл кешенді зерттеудің ғылымилық жағынан гөрі, әдістемелік жағы, психологиялық қырынан гөрі, педагогикалық қыры басым. Осы зертхана мәліметтері практикалық құндылығымен әлі күнге өзекті болып келеді.
Мектепке бейімдеудегі психикалық факторларға сипаттама бере отырып, басты фактор ретінде танымдық іс-әрекетке тоқталады. Әйтсе де, мектепке даярлау мен бейімделу екі бөлек мазмұндағы тақырыптар. Даярлық ісі мектепке дейін жүргізілсе, бейімдеу ісі мектепке келгеннен соң жүзеге асырылатын шара. "Мектепке бейімделу әлеуметтік тәжірибелерді меңгеру үрдісінің тарихи белгіленуі; оқушылардың әлеуметтенуінің бір құрылымы ретінде анықталады". Яғни, сыналушының бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту барысы емес, (егер олай болғанда 6 жастағы өтпелі кезең дағдарысы деп қарастыруға болар еді) жаңа әлеуметтік ортадағы (мектептегі) психикалық күйі сипатталады. Ш.Амонашвили мектепке баланы
бейімделудің басты факторы ретінде танымдық іс-әрекет қарастырылған, ал мектепке психологиялық даярлық диогностикасы мазмұнында танымдық даярлық негізгі өлшем ретінде сипатталады [18. 150-190 б].
Мектепқе психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері (2002ж.) деп аталатын М.П.Оспанбаеваның ғылыми зерттеуінде алғаш рет мектепалды даярлық диогностикасының құрылымы жіктеледі және оның мазмұны мектеп алды дағдарысымен бірлікте қарастырылады. Бұған дейін зерттелінген еңбектердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты қалай анықтау керек?" "мектепке психологиялық даярлық табиғаты неде? сипатындағы қолданбалы сұрақтар іздестіріледі. Ал, мәселені жиі зерттеу саласы деңгейіне көтеріп, оны нақты деректермен негіздеу жағы қарастырылмайды. М.Оспанбаева зерттеуі мектепке психологиялық даярлық диагностикасын теориялық ғылым, тәжірибелік іс-әрекет ретінде зерттеуімен құнды. Мектепке қабылданар баланың психологиялық даярлық деңгейін тексеру; диагноз қою; дамыту жолдарын белгілеу ісі қысқа мерзімді диагностикалық шара болып табылады. Даярлық диагностикасы мазмұнын тың деректермен жетілдіріп, оны пайдалану деңгейін де қарастыра отырып, теориясын жасауға талпынуы автордың дербес ғылыми жетістігі болып табылады.
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының Қазақстандағы жағдайын талдау барысында осы мәселенің ашық сипаты шамамен екі кезеңге бөлінетіндігі анықталды. Олар 1965-1990жылдар аралығындағы мектепалды даярлық маңызы туралы болса, 1991-2005жылдар аралығындағы мектепалды даярлық психодиагностикасының қалыптасу кезеңі.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын ғылымда 5, 5-7 жас кезеңдерінде анықтау қалыптасқан. Бұл жас мөлшері балалар психологиясында мектеп жасына дейінгі ересек кезең болып табылады. Мектеп жасына дейінгі кезеңнен мектептік кезеңге көшу құбылысын өтпелі кезең деп, ондағы негізгі ерекшелікті мектепке психологиялық даярлық деп көрсетеді. Осы мәселенің жасалу жолын ғылыми талдау барысында, мектепке психологиялық даярлық диагностикасының шартты түрде 5 кезеңге бөлінетіндігі анықталды.
Сонымен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасының калыптасу кезеңдері келесі ретпен кезеңделеді.
1-кезең - 1920-1946 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңге тән ерекшелік берілген мәселенің эксперименттік сипат алуы. Қол жеткен табыстары баланың мектепке оқуға даярлығын ұйымдастыру қажеттілігінің мәселе ретінде көтерулері. Баланың мектеп талаптарын орындау шамасы психикалық даму барысына тәуелді; ал ол, өз кезегінде, әлеуметтік орта мен дене дамуына тікелей қатысты деп тауып, осы жорамалдың ақиқаттылығына көз жеткізу үшін кешенді тексерулер ұйымдастыруы. Өкілдері А.П.Нечаев, А.Б.Серебряников.
2-кезең - 1947-1960 жылдар. Бұл кезеңге тән ерекшелік - баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығының мазмұнын жасауға деген талпыныспен сипатталады.
Қол жеткен табыстары даярлық процесін мектеп талаптарынан бөліп алып қарастыру барысында, баланың жалпы мектептегі оқуға даярлығын үлкен
психологиялық мәселе ретінде қалыптастырулары еді. Өкілдері: А.Н.Леонтьев А.В.Запорожец, З.М.Истомина, З.В.Мануйленко, Л.С.Выготския Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин т.т. Олар мектепке психологиялық даярлық мазмұны тәрбие ықпалымен қалыптасатын, психиканы сапалық өзгерістері, яғни жаңа құрылымдар деп тапты.
3-кезең - 1961-1980 жылдар. Бұл кезеңдегі басты ерекшелік бастауыш оқу мерзімінің өзгеруіне байланысты, баланы мектепке психологиялық даярлық
диагностикасының зерттелу жағдайының күрт жоғарылауы болды. Осы оқу ісі
әрекетінің қарқындандырылуы мектепке психологиялық даярлық мәселесіне жаңа қырынан қарауға итермеледі.
Мектепке психологиялық даярлық мазмұнын анықтау міндеті оқу әрекетін игеруге қажетті алғы шарттарды табу болып табылады деген кезқарас қалыптасты. Қол жеткен табыстары мектепке психологиялық даярлықты жетілдіру жолдарын іздестіре бастауларында еді. Бұл кезең өкілдері: Л.А.Венгер В.С.Мухина, Е.А.Проскура, А.В.Запорожец, Т.Б.Тарунтаев А.Е.Журова, А.М.Леушина т.т.
4-кезең - 1981-1990 жылдар аралығы. Жалпы білім беретін мектептердің реформалануына байланысты, мектепке қабылдау жасы бір жылға кейін шегерілді. 6 жасарларды оқыту мәселесі балалар психологиясында бұған дейін қалыптасқан жас дағдарысы" ұғымын қайта қарау қажеттілігін тудырды. Ол мектепке психологиялық даярлық жас көрсеткішіне тәуелді деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz