Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың экономиқалық мәні

Жоспар:

Кіріспе.

Негізгі бөлім.
Бөлім 1. Халықаралық сауда мен әлемдік нарықтың
экономиқалық мәні.
1. 1. Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы.

1. 3. Дүниежүзілік сауданың негізгі сипаттамалары мен
тосқауылдары

Кіріспе.

Халықаралық сауда – мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты, бәрақ тек ХХ ғасырда ғана жүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатынасады. Халықаралық сауда қазіргі дүниежүзілік еңбек бөлісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және олардың табиғи-географиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі бір түрлерін өндіруге маманданудың нәтижесі ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрлымына тәуелді. Егер ХІХ ғасырда айырбаста көбінесе шикізат, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машиналар мен жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейінгң уақытта шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 3/5-пен 1/3-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының үлесі 2/3 өсті. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға машиналардың түйіндерін құрастыру және басқа да құрал-жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады.
Казіргі уақытта халықаралық айырбас өндірісіне ғылыымитехникалық жетістіктен айырбасы қосылады (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық жедел өсіп отыр. Егер 1990 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы көлемі 2,4-2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардың екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд. доллардан асты.
Халықаралық сауда объектілерінің қатарына казіргі уақытта жобалау жұмыстары, лизинг (жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға алу); инжиниринг (инженерлік-құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер) жатады.
Халықаралық сауда "жаңа индустриалды елдер" (Гонконг, Онтүстік Корея, Сингапур, Тайвань) үлкен роль атқара бастады. Бұл елдердің экспорттында өнеркәсіптік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік экпорттағы үлесі 1960-1985 жылдары 2 еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан алғанда дүниежүзілік рыноктағы бәсекелік күресте ұлттық мүддені қорғаудың әр түрлі мемлекеттік формалары бар. ХV-ХІІІ ғ. ғ. негізгі экономикалық теория ретінде меркантилизм үстем болған кезде мемлекеттер экспортты ынталандыру және импорт тауарларын шектеу шараларын, яғни қатаң протекционизмді қолданады. Ұлттық өнеркәсіп өнімдеріне тиімді жоғары кеден бажын енгізу арқылы белгілі бір тауар түрлерін сатуға, мемлекеттік монополия арқылы ақшалай байлықты арттыруға ұмтылды.
Бірақ қатаң протекционизм сыртқы сауданы қысқартын, ұлттық экономикалардың оқшаулануына әкеп соқтырды. Сондықтан Ұлыбританиядағы өнеркәсіптік төнкеріс елді еркін сауда (фритредерство) саясатына өтуге мәжбүр етті. "Еркін сауда" саясатының негізін Д. Рикардоның салыстырмалы шығындар теориясы қалады. Осы бағытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға ие болды. Кейінірек басқа елдер де біртіндеп "еркін сауда" саясатына көше бастады.
Дүниежүзілік саудадағы тұрақсыздық экономикалық дағдарыстар ХХ қасырдың басында бірқатар елдерді сауда протекционизмді саясатын қайта өршітуге жетеледі, яғни дүниежүзілік рыноктың еркін дамуынан бас тартуға итермеледі. Мұның өзі бұрыннан қалыптасқан мемлекетаралық сауда қатынастарының бұзылуына әкеп соқты. Қазіргі кездегі протекционизм ішкі рынокты ұлттық компанияларға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды шетелдік өндірушілер бәсекесінен қорғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар бағасына кеден салығын арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі , сөйтіп ішкі рыноктағы бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттық тауарлардың да, отандық өндіріс өнімдерінің де бағалары шарықтап кетеді.
Халықаралық сауда – экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады.
ГАТТ – тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады. ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымдардың шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемеларды талқылау үшін мүше елдер арасында келіссөздер, консультафиялар, кездесулер өткізеді. ГАТТ-тың толық құқылы мүлшерінің саны 1990 жылы 96-ға жетті.
ЕАСТ – Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс істейді. Бұл ассоциацияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД – БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық мемлекет, сондай-ақ көптеген халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне қолдау жасайды.