Ашаршылық туралы

Ашаршылық
Қазақстандағы ашарлышықтар

Көшпелі Қазақ қауымы күшті жұт жылдары ғана болмаса, өзінің өткен ұзақ тарихында А-қа сирек ұшыраған. Тек “ақтабан шұбырынды...” сияқты жаугершілік жылдары, саны -ге дейін кеміген. Жаңа заманда Қазақстантарихында екі алапат ашаршылық халық жадында қатты сақталған. Олардың алғашқысы — 1921/22 жылы болған ашаршылық Оның басты-басты екі себебі бар: алғашқысы — Ресейдегі Азамат соғысының кесірінен Қазақ даласындағы шаруашылықтардың күйзеліске ұрынуы (қ. Азық-түлік отрядтары, Азық-түлік салғырты), екіншісі — табиғи апат, қолайсыз ауа райы салдарынан орын алған жұт. Респ-да 1920 және 1923 жылы жүргізілген ауыл шаруашылығы санақтарының және Қазақстандағыжерге орналастыру мөлшерін белгілеген экспедицияны басқарған профессор С.П.Швецовтың мәліметтері бойынша 1921 жылғы ашаршылықта Қазақстан халқы 30%-ке дейін азайған.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ
энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.
2. В. Михайлов, “Ұлы жұттың жазбалары”, А., 1992; Қызылжар қырғыны, А., 1993.
3. Қазақ Энциклопедиясы, 1 том
4. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Ашаршылық — саяси-әлеуметтік процестер мен табиғаттағы қолайсыз ахуалдар салдары болып табылатын әлеуметтік апат. Оның ашық және жабық түрі бар. Біріншісі — мүлдем үнемсіз қалу да, екіншісі — үнемі шала құрсақ болып жүру. Екеуі де ауруға, індетке, өлімге әкеліп соқтырады (қ. Ашығу). А. жеке адамның не отбасының ашығуы емес, бүтін бір аймақтың, халықтардың, мемл-тердің басына түсетін нәубет. Оның соңы адамдардың жаппай қырылуына алып келіп, халық санын күрт азайтып жібереді. Адамзат баласы өзінің ұзақ тарихында әр түрлі себептерден: қуаңшылықтан, жұттан, соғыстан, қолдан жасалған дағдарыстар мен күйзелістерден және геноцидтен соң күшті А-тарға жиі ұшырап тұрған. Қытайда, Үндістанда, Ресейд е,

Африка елдерінде болған ғаламат Ашаршылықтар тарихтан белгілі. Жер бетінде адамзат баласы санының демогр. дүмпуінен кейін, 21 ғасырда экон-сы, әсіресе, ауыл шаруашылығы артта қалған кейбір дамушы елдерде Ашаршылық жайлауы мүмкін деп болжанады. Дегенмен, болашақта өркениетті елдердің өзара халықар. ынтымақтығы нәтижесінде ондай қауіптің алдын алуға болады.

Қазақстандағы ашарлышықтар

Көшпелі Қазақ қауымы күшті жұт жылдары ғана болмаса, өзінің өткен ұзақ тарихында А-қа сирек ұшыраған. Тек “ақтабан шұбырынды...” сияқты жаугершілік жылдары, саны -ге дейін кеміген. Жаңа заманда Қазақстантарихында екі алапат ашаршылық халық жадында қатты сақталған. Олардың алғашқысы — 192122 жылы болған ашаршылық Оның басты-басты екі себебі бар: алғашқысы — Ресейдегі Азамат соғысының кесірінен Қазақ даласындағы шаруашылықтардың күйзеліске ұрынуы (қ. Азық-түлік отрядтары, Азық-түлік салғырты), екіншісі — табиғи апат, қолайсыз ауа райы салдарынан орын алған жұт. Респ-да 1920 және 1923 жылы жүргізілген ауыл шаруашылығы санақтарының және Қазақстандағыжерге орналастыру мөлшерін белгілеген экспедицияны басқарған профессор С.П.Швецовтың мәліметтері бойынша 1921 жылғы ашаршылықта Қазақстан халқы 30%-ке дейін азайған. Кейбір елді мекендерде нәубет халықтың 100%-ін қамтып, олар түгелдей дерлік босып, жолда, біразы атамекенінде қырылып қалды. Санақ материалдары 1921 — 1922 шаруашылық жылында Батыс Қазақстандағы шаруалар шаруашылықтарының 1920 жылмен салыстырғанда 23,8 процентке қысқарғанын, Ақтөбе, Торғай аймақтарында шаруашылықтардың үштен бірінің жойылып кеткенін көрсетеді. 1921 жылғы ашаршылық Батыс Қазақстанхалқының 31,4 процентін алып кетті. Санақ материалдарының толық болмауы осы ашаршылық жылдарында қанша адамның қырылғанын нақты айтуға әлі де мүмкіндік бермей отыр. Екінші ашаршылық 1930 — 33 жылы болды. Оның себебі — Қазақстанда жүргізілген сталиндік-голощекиндік реформа, содан туындаған шаруалардың жекеменшігін тәркілеу мен жою, бас көтертпес ет, астық т.б. ауыл шаруашылығы өнімдері салықтары, көшпелі және жартылай көшпелі Қазақ шаруаларын жаппай және күшпен отырықшыландыру науқандары болып табылады. 1926, 1937 және 1939 жылдардағы санақтар материалдарындағы олқылықтар осы А-тағы адам, басқа шығындар санын дәл анықтауға кедергі келтіріп, ғалымдар арасында әр түрлі пікірлердің өрістеуіне себеп болды. Дегенмен, осы А-та Қазақстандағы ауыл халқы санының кемуі туралы Қазақ АКСР халық шаруашылығы есептеу басқармасының әр түрлі жанама есеп-статистикалық құжаттар (салық есебі, мал есебі және т.б.), сондай-ақ 1937 жылғы Бүкілодақтық халық санағының алғашқы мәліметтеріне сүйенген ресми дерегі бар. Осы деректер бойыншаҚазақстанның ауыл халқы 1930 жылдың 1 маусымынан 1933 жылдың 1 маусымына дейін 3 млн. 379,5 мың адамға кеміп кеткен. Егер бұл кемуден 1 млн-нан астам босқындарды шығарып тастасақ, 1930 — 33 жылдардағы аштық құрбандарының 2 млн. 200 мың адамнан асып түсетінін аңғарамыз. 1992 жылы осы мәселені арнайы зерттегенҚазақстан Республика Жоғарғы Кеңесі Төралқасының комиссиясы өзінің қорытындысында былай деп жазды: “Қазақ елі аштықтан және соған байланысты індеттерден, сондай-ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2 млн. 200 мың адамнан, яғни барлық Қазақ халқының 48 процентінен айрылды”. АшаршылықтанҚазақстанда қазақтардың үштен бірі ғана қалды. Негізінен жас балалар мен Әйелдер қырылғандықтан оның демогр. зардабы ауыр болды. Қазақтардың сан жағынан өсуін қатты тежеді. Кейіннен асыра сілтеушіліктің шын мәні саяси бүркемеленгенімен бұл А. “қызыл қырғын”, “голощекиндік геноцид” деген тарихи атқа ие болды. Голощекиндік геноцидтің Қазақ халқына алып келген шығыны әлем тарихында (процент есебімен) гитлершілдердің Еуропадағы еврейлер ге жасаған сойқанымен пара-пар келіп, Кампучиядағы “қызыл кхмерлер” зардабынан асып түседі. 1932 мешін жылы болған бұл зұлмат 20-ғасырдағы адамзат баласына қарсы жасалған ең өрескел қылмыстардың бірі болып саналады. Әр жылдың 31 мамыры күні Қазақстан халқы осы “қызыл қырғын” құрбандарын еске алады. [2][3] [4]

ХХ ғасырдың басында Қазақтар мен өзгеде жергілікті халыққа ауыр тиген соққы ашаршылық еді. Ашаршылықтың ең үлкен себебі Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметінің жүргізген отаршылдық саясаты болатын. І Дүние Жүзілік Соғыс кезіндегі дағдарыс және 1916 жылы болған ұлт-азаттық көтеріліс, дәл егін орағы кезінде болуы халықты ашаршылыққа ұрындырды. Қаншама адам аштықтан өліп, қаншама жерлер қаңырап бос қалды. Ақпан төңкерісіне Қазақ халқы зор үмітпен қарады. Бірақ, халық аз уақыттан кейін қателескенін түсінді. Бұл кезде Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын Жұмысшы және Әскерилер жалғастырды. Жұмысшы және Әскерилер Кеңесінің адамдарды ешбіп заңдылыққа симайтын іс әрекеттер жасады. Халық Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатынан құтылдық дегенмен, Жұмысшы және Әскерилердің көрсеткен зорлығы нағыз террорлық іс әрекеттерге пара-пар еді. Қару жарағы бар адамдар кез келген үйге бас сұғып, қалаған затын алып кететін. Кімнің жақсы аты болса, үйінде қымбат бұйымы болса, тартып алудан тайынбайтын. Қазалы қазақтарының Ташкент уақытша Түркістан комитетіне жазған хатында бұл жағдайды былайша баяндайды: Бізді әрдайым жазалайды деген қауып үрейімізді ұшырып отыр. Елде ашаршылық басталды. Бізге тұқымдық бермейді. Теміржолмен келген бидай, тары, арпа, күрішті орыстарға үлестіріп, станция мен қалаларда сақтауда. Ал, біз болсақ, аштықтан ыңыршағымыз айналып, өлуге жақын тұрмыз деді [1].
       Ашаршылықтың ең қатты белең алған жері Оңтүстік Қазақстан яғни Түркістан өлкесіндегі аймақтар болатын. Бұл жерлерге астық теміржолмен Ақтөбе және Ресейден келетін. 1917 жылдың жазында астықтың зәрулігі анық байқалды. Теміржол байланысындағы олқылықтар және 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілістің әсерінен ашаршылық басталды [2].
Түркістандағы ашаршылықтың орын алуының бір себебі де Патшалық Ресейдің ауылшаруашылық саясаты еді. Суғармалы жерлердің үлкен бөлігіне мақта егілетін. Ресей тоқыма өндірісіне шикізатты сырттан емес, Түркістаннан алатын. Халық мақтаның есесіне Ресейден астық келетін. І Дүние Жүзілік Соғыс және көтерілістен кейінгі дағдарысқа байланысты мақта халықтың қолында қалды. Оның орнына Ресейден келуі тиіс астық келмегеннен кейін халық ашаршылыққа ұрынды [3].
      Кеңес үкіметі дәуірінде халық бидай орнына мақта егуге күштеп таңылды. Бұл мемлекеттің саясаты еді [4]. Коммунистік партия жиналыстарында мақта егудің пайдасын шынында артық цифрлармен түсіндіретін. Осыған қарамастан халық өз қажеттілігін өтеу үшін бидай егетін. Бидайдың бағасы өзге дақылдарға қарағанда жоғары болатын. Халықтың неге мақтадан көрі бидай егуді қалағанын Известия газетінің 1928 жылғы 17 ақпандағы санында Тұрар Рысқұлов мынрандай цифрлармен түсіндірді; 1926 жылы бидайдың руды (19 кило) екі рубл 69 тиын болатын. 1927 жылы 3 рубль 18 тиын еді. Бұған үкіметтің берген бағасы 1 рубль 50 тиын болды. Бағаның көтерілуі осы айдың Ақпан айында да байқалды. Бұл жағдай мақтаның орнына бидай егуге итермеледі [5]. Мемлекеттің бидай орнына мақта егуге мәжбүрлеуінің себебі, Кеңес үкіметі мақтаға деген қажеттілікті ішкі өніммен өтеп, сыртқа кіріптар болмау еді.
Өлкедегі ішкі азаматтық соғыс болған 1918 жылы халықтың жағдайын Мұстафа Шоқайдың зайыбы Мария ханым былайша жеткізеді; Адамдар, әсіресе мал шаруашылығымен айналысқан Қазақтар аштықтан өлуде еді. Бұл жағдай халықты қатты үрейлендірді. Аштық уақытында өмір сүрмеген адам бұл кездегі қиын жағдайды түсіне алмас еді. Қарны тоқ адамдар хайуанға айналды. Аш адамдарға ешбір мейіріммен қарамайтын. Адамдар өздерінің құр сүлдерін көруге шыдай алмай, жан-жаққа босып кетті. Адамдарға тек мейіріммен қарау да жеткіліксіз еді. Тіске басатын азық тауып беру керек еді. Бірақ, азық та тауып бере алмайтын. Халықтың қолында қара наннан басқа ештеңе де жоқ еді. Біз орыстар қажетті болған заттарға астық берейін десек те, ауылдардан келген адамдардың қолында ешқандай бұйым да болмайтын. Ұзақ сабылыстан кейін қалжырыған адамдар көшелерде жататын және өлуде еді [6].
    Ресми цифрларға қарағанда тек қана 1921-1922 жылдары Қазақстанда аштықтан өлгендердің саны 700 мыңнан асқан. Кейбір деректерге қарағанда бір миллионннан астам адамның өлгендігі айтылады. Адам өлімінің артуына Кеңес Үкіметінің ашаршылықпен дұрыс күреспеуі немесе бұл мәселеге дұрыс назар аудармағанынан болды. Тек қана Қостанай қаласының 26.2 пайызы аштықтан қырылды (өлгендер толығымен қазақтар). Қазақстанда малдың 1924 жылдары 50 пайыздай азайып кеткен. Сонымен бірге, сол жылдары егілген егістік 50.5 (1.700.000 гектар) дейін азайған [7].
Аштықтың орын алуына соғыс, астықтың жетіспеушілігі және мемлекет саясаты секілді себептер де бар еді. Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі өз билігін нығайту үшін ашаршылық пен дағдарысты өз пайдасына шешкісі келді. Патшалық Ресей кезінде жер және көші қон саясатымен Ресейге отарланған Түркістан, Кеңес үкіметі кезінде ашаршылықты тиімді пайдаланған большебиктер, осы арқылы өз билігін күшейткісі келді. Негізінен астық ішкі Ресейден келетін. Теміржол үкіметтің қолында болатын. Демек, үкіметке қарсы шықсаң, өз-өзіңді жоқ етесің деген сөз. Бұл жағдайды Кеңес үкіметі өте жақсы түсінді. Түркістан атқару комитетінің жиынында Таполин мына сөзді барлығына жеткізді; Эконоикалық тұрғыдан әлсіз саналатын қазақ пен қырғыздар Марксизм идеологиясы бойынша жойылып кетуі ықтимал. Осы себептен, маңызы болған қаржымыз бен күшімізді аш жүрген қазақ пен қырғыздарды тойдыруға емес, соғысқа көмек беруге жұмсауымыз керек [8].
Мұстафа Шоқай, Кенес үкіметінің ашаршылықты қасақана жасағанын мынандай үш негізбен түсіндірді; 1- Кеңе үкіметі тарапынан жасалған аштарға көмек комитеттері тек қана халықты алдаусырату үшін құрылып, негізінен мұсылмандарға көмекке кедергі келтірді. 2- Ашаршылыққа Кеңес үкіметі қасақана себеп болды. 3- Бұны жасауының себебі; Түрікістандықтарды аштықтан қыру, халықтың Мәскеуге қарсы көтеріліс жасау қауқарын әлсіретіп, бұл әдіспен Түркістан халқын уысынан шығармау болатын [9].
      Кеңес үкіметінің сыртқы коммиссары Чичерин 1921 жылы 17 тамызда Али Фуат Жебесовқа берген сұхбатта; Дағдарыстың себебі, орыс халқына жасалған сыртқы көмек бақылауға алынуын ұсынған Европалықтар, іште кертартпа әрекеттердің болуын ойлаған болса, бұл ұсыныстың астарындағы жасырын жоспарды бұзу мақсатымен үкіметіміз Европа мен Америкаға қарсы жеке-жеке күрестер бастады [10] деді. Чичериннің бұлай айтуға мәжбүр болуның ең маңызды себебі сырттағы зиялылардың пропагандасы еді. Бұл кезде Мұстафа Шоқай секілді өлке тысындағы зиялылар, жазған шығармаларында Ресейге қатысты ақпараттар беруде еді. Бұндай ақпараттардан әсерленген Европа мен Америка Ресейдің көмек сұрауына күдікпен қарауда еді. .
        Бұл қорқынышты идеяларды өкінішке орай, бірнеше құжаттар мен еске алу мәлеметтері растайды. 1919 жылдың Маусымында Ташкентте өткен Коммунистік партия құрылтайында ұсынылған мына негіздер осының тек біреуі ғана еді; Мұсылмандардың қолында болған әрбір нәрсе зорлықпен тартып алынады. Тек мұнымен де шектеліп қалмапуда. Сонымен бірге, Мұсылмандар өлтірілуі тиіс. Қызыл әскер халықты қорғаумен бірге, оларда тонайды. Істеген қылмыстарын жасыру үшін халықты қырып жоюда. Ауыл халқын жыртқыш хайуандарша қорқытады... Мемлекеттік билік толығымен коммунист жолдастардың қолында. Олар болып жатқан тағылыққа қарсы ешқандай бір шара жасамайды. Осы отырыстағы Намангандық өкілдің сөзіне мән бертін болсақ; Байлардың дүние-мүлкін қолға түсіру үшін бүкіл өлке халқын 74.000 отбасын тонауға ұшыратты. Ешбір заңға симайтын негізде халықтың дүние-мүлкі талан таржға түсті. Кеңес үкіметін басқарушылар мен өкілдері өз орыс халқын ғана қорғады. Оларды ішіндіріп тойдырды. Мұсылмандардан тартып алған қымбат әшекей бұйымдарды алып, олардың үйін безендіріп қойды. Бізге, мұсылмандарға мұның бірін де істемеді. Ашқұрсақ адамдарды тойдырды ма? Егер, аштықпен күрессе 10.000 адам аштықтан өлмес еді[11].
Адамдар аштықтан өліп жатқан кезде Сталин секілді жетекшілерің; үлкен төңкерісте үлкен құрбан болатындығы заңдылық деген сөзді айтуы, коммунистік түзімнің ашаршылықтың алдын-алуға ешбір маңыз бөлмегенін көрсетеді. [12].
Ашаршылықтың ең маңызды себептерінің бірі патшалық Ресейдің іш жақтан орыс шаруаларын көшіру саясатын Кеңес үкіметінің жалғастыруы еді. Он мыңдаған, адамдарды Қазақстанға көшіріп алып келіп, халықтың жерін тартып алуы онсызда тұралаған халықты тұралата түсті. Бұл жағдай коммунистік партия жиындарында өте қатал талас тартыстарға себепші болды. Тек қана 1927 жылы Жетісу облысында 16.000 орыс шаруалары көшіріліп алып келді. Бұл Қазақ ұлтынан шыққан өкілдердің қарсы шығуына түрткі болды. 1927 жылдың қараша айында өткен Қазақ-Қырғыз коммунистік партияcының өлкелік жиынында бұл мәселе қатты талқылауға түсті. Голощекиннің Жетісу облысына орыс шаруаларын көшіру туралы; Жетісу облысында ауыл шаруашылығын дамыту үшін орыс шаруаларын көшіріп алып келу туралы Мәскеуге өтініш жасадым деген сөзіне Нүрбек Ниғмат былайша қарсы жауап берді; ...Патшалық Ресей қазақ қырғыздың миллиондаған гектар жерін тартып алып, орыс шаруаларына берді. Қазақ-Қырғыздарды шөл-шөлейт аймақтарға қуды. Бүгін біздің қолымызда өте аз жер қалды. Осы жер үшін 1918-1925 жылдар аралығында көшіп келген орыс шаруаларына жергілікті халық қарсы шығып отыр. Құнарлы жерлер орыс шаруаларына беріліп, құнарсыз жерлер қазақ қырғыздарға берілуде. Біздің V құрылтайымыз; Алдымен Қазақ-Қырғыздар, одан кейін орыс переселендері деп аталған болатын. Осы дұрыс атауды Мәскеу өзгертті [13].
        Бірақ, 1916 жылдан кейін Жетісу облысындағы қазақтардан алынған жерлердің бір бөлігін көрсетіп бағу үшін арнайы ұйымдастырылыған жиындарда 1921-1922 жылдары жергілікті халыққа қайтарған болатын. 1921 жылы Жарж Сафаровтың басшылығымен болған Жетісу жиынында патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты түгелімен жойылады деген үндеумен Жетісу облсындағы біраз жерлер бұрынғы иелеріне қайтарылып берілді. Дәл сол айда Ресейден он мыңдаған орыс шаруаларын көшіріп алып келіп оның орнын екі есе етіп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.