Халықаралық жеке құқық. Лекция тезистері
Халықаралық жеке құқықтың түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны.
2. лекция: Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
4. лекция. Тақырыбы: Халықаралық нормалардың түсінігі.
5. лекция. Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
7. лекция. Тақырып: Сыртқы экономикалық мәмілелер.
8. лекция. Тақырып: Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.
10. лекция Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы интелектуалдық меншік.
11. лекция Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы неке.отбасы қатынастары.
12. лекция Тақырып: Халықаралық еңбек құқығы.
13. лекция Тақырыбы: Халықаралық потенттік қатынастар.
2. лекция: Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
4. лекция. Тақырыбы: Халықаралық нормалардың түсінігі.
5. лекция. Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
7. лекция. Тақырып: Сыртқы экономикалық мәмілелер.
8. лекция. Тақырып: Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.
10. лекция Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы интелектуалдық меншік.
11. лекция Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы неке.отбасы қатынастары.
12. лекция Тақырып: Халықаралық еңбек құқығы.
13. лекция Тақырыбы: Халықаралық потенттік қатынастар.
Халықаралық жеке құқық құқық салаларының ішінде ерекше саланың бірі болып табылады, себебі ол бірнеше мемлекттердің заңнамаларына сүйене отырып, пайда болған коллизиялық мәселені шешеді. Халықаралық жеке құқықтың спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы және құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған. Халықаралық жеке күкыктың дамуына бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде.
Біріншіден, бүл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті процесі осыған сай жан-жакты экономикалык қатынастардың жаңа деңгейін талап етуде. Бүл түстағы айкын мысал ретінде еуропалык континенттік дамуды атауға болады. Шаруашылық емірдің интернационалдандырудың ең жарқын керінісі ретінде жан-жакты экономикалык және эко-номикалык-техникалық қауымдастықтың дамуын атауға бола-ды. Егер де ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектеліп отырған болса, ендігі XX-XXI ғасырларда бүл тек та-уар мен қызмет алмасу ғана емес, өндірістік кауымдастык, оның күрамына бірлескен кәспорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бүл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қакты-ғыстарға байланысты, саяси және үлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жүмысқа орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының) тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалықпрогресс бір жағынан, ком-муникациядағы, көлік жетістіктері аркасында кептеген елдер өзара жакындасты, осының аркасында, жалпы, адамзаттык карым-қатынас дамыды, телерадио күралдары, бейнетехника мен спутниктік күрылғыларды колдануға байланысты ғылымда болып жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып отыруға мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тагы бар, ал екінші жағынан ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа түстары, атап айтқанда, Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен ула-нуы бір ғана мемлекеттін шекарасымен шектеліп кана қоймайды.
Біріншіден, бүл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті процесі осыған сай жан-жакты экономикалык қатынастардың жаңа деңгейін талап етуде. Бүл түстағы айкын мысал ретінде еуропалык континенттік дамуды атауға болады. Шаруашылық емірдің интернационалдандырудың ең жарқын керінісі ретінде жан-жакты экономикалык және эко-номикалык-техникалық қауымдастықтың дамуын атауға бола-ды. Егер де ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектеліп отырған болса, ендігі XX-XXI ғасырларда бүл тек та-уар мен қызмет алмасу ғана емес, өндірістік кауымдастык, оның күрамына бірлескен кәспорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бүл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қакты-ғыстарға байланысты, саяси және үлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жүмысқа орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының) тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалықпрогресс бір жағынан, ком-муникациядағы, көлік жетістіктері аркасында кептеген елдер өзара жакындасты, осының аркасында, жалпы, адамзаттык карым-қатынас дамыды, телерадио күралдары, бейнетехника мен спутниктік күрылғыларды колдануға байланысты ғылымда болып жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып отыруға мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тагы бар, ал екінші жағынан ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа түстары, атап айтқанда, Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен ула-нуы бір ғана мемлекеттін шекарасымен шектеліп кана қоймайды.
14. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Халықаралық жеке құқықтың түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны.
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны.
3. Халықаралық жеке құқықтың мәні.
4. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні.
5. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні.
1. Халықаралық жеке құқық құқық салаларының ішінде ерекше саланың бірі
болып табылады, себебі ол бірнеше мемлекттердің заңнамаларына сүйене
отырып, пайда болған коллизиялық мәселені шешеді. Халықаралық жеке құқықтың
спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы және құқық
жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп
аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда
қолданылатындығын анықтауға бағытталған. Халықаралық жеке күкыктың дамуына
бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде.
Біріншіден, бүл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті
процесі осыған сай жан-жакты экономикалык қатынастардың жаңа деңгейін талап
етуде. Бүл түстағы айкын мысал ретінде еуропалык континенттік дамуды атауға
болады. Шаруашылық емірдің интернационалдандырудың ең жарқын керінісі
ретінде жан-жакты экономикалык және эко-номикалык-техникалық қауымдастықтың
дамуын атауға бола-ды. Егер де ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен
ғана шектеліп отырған болса, ендігі XX-XXI ғасырларда бүл тек та-уар мен
қызмет алмасу ғана емес, өндірістік кауымдастык, оның күрамына бірлескен
кәспорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді
жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бүл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қакты-ғыстарға
байланысты, саяси және үлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жүмысқа
орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының)
тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалықпрогресс бір жағынан, ком-муникациядағы, көлік
жетістіктері аркасында кептеген елдер өзара жакындасты, осының аркасында,
жалпы, адамзаттык карым-қатынас дамыды, телерадио күралдары, бейнетехника
мен спутниктік күрылғыларды колдануға байланысты ғылымда болып жатқан
жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып отыруға
мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тагы бар, ал екінші жағынан
ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа түстары, атап айтқанда, Чернобыль
мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен ула-нуы бір ғана
мемлекеттін шекарасымен шектеліп кана қоймайды.
Халыкаралық жеке күқық үшін басты маңызды болып табы-латын нәрсе —
халықаралык қатынастар гуманизациялануы бо-лып табылады. Барлық
мемлекеттердің — халықаралық қаты-нас реттеуіне қатысушыларының назарында
адам, оның жай-күйі, кұкықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы әзара ыкпалдастық
түтастарынан да көрінеді.
Мемлекеттер арасындағы кауымдастықтуралы мәселелерді шешу кезінде күқықтық
және оның әдістері мен күрылымда-рының орны ерекше болып келеді.
Халыкдралық жеке қүкықтың спецификалык ерекшелігі осы мемлекеттердің
арасындағы, күқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып,
коллизиялық деп аталатын нормалардың кемегімен қай мемлекеттің күқығы
тиісті жағдай-ларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке қүқықтың мақсаты — әр түрлі елдердің фирмалары мен
үйымдарының арасындағы іскерлік байланыс-тарды қүкықтық реттеу болып
табылады.
Катынастардың екінші бір тобы — шетелдік қатысушылар, ягни азаматтардың
қатысуымен болады. Халықаралық қүқық-тағы сияқты халықаралық жеке қүкыққа
да жалпы қоғамдық мүдде мен жеке түлғанын мүдделері толығымен ескерілуге жа-
тады.
Халықаралык жеке күкықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке мүліктік
емес қүкықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа салалардағы
қүқықтары туралы сөз болады. Осы аталған күқықтарға кепіл болу халықаралык.
жеке күкықта басты орынға койылады, әсіресе, бүл аралас (шстелдің каты-
суымсн) некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтары-паи қүрылуына
байланысты болып табылады. Халыкаралық жске құкык нормалары Кдзақстандағы
шетел азаматтарының күкықтык жағдайын және біздің азаматтардың шетел
мемлеке-тіндегі жағдайын аныктайды.
Халыкаралық жеке қүқықтың реттеу пәні халыкдралык өмір-де пайда болатын
азаматтық-күкыктык сипаттағы түрлі каты-настар болып табылады.
Халыкдралыкжеке күқық халықаралық жария күқықпен (не жалпы халықаралық
күқыкпен) тығыз байланысты. Халықара-лық жеке қүкык өзбетіндік, тәуелсіз
күқық жүйесі болып табылады. Үстемдік етіп түрған концепцияға
(түжырымдамаға) сүйенсек халыкаралык жеке қүқық болып табылады.
2. Біздің отандық ілім халыкаралық азаматтық-кұқықтык, шет-елдермен
отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастар-ды реттейді деген көзкарасты
ұстанады. Осылайша, халыкара-лық жеке құқык дегенде кең ауқымды бір
мемлекеттін. аума-ғында ғана орын алмайтын азаматтық-құкықтық қатынастар
туралы айтуға болады, қайсыбір мемлекет азаматтары арасындағы мүліктік және
оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қаты-настарды айтпастан бүрын,
бүл мемлекеттер арасыыдағы сырт-қы саяси қатынастарды да козғап өту
керек.
Ең біріншіден, мүліктік катынастағы халықаралық қүқық шетелдік элементке
ие екендігі туралы айтылуы керек. Осын-дай шетслдік элемснт бар мүліктік
катынастардың негізгі деген үш тобын бөліп қарастыруға болады:
1. Шетелдік болып табылатын субъектінін қатысуымен бо-латын мүліктік
катынастар. Бүл шет мемлекеттін азаматы, шет мемлекеттін, занды түлғасы
немесе тіптен, шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мәсслен,
қазакстандык енеркәсіп орны ағылшындык, фирмамен тауар партиясын сату
туралы шарт жа-сайды. Мүндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық
фирма табылады. Халықаралык жеке құқыктың реттеуіне енгізіледі, ал
Англияда, Уэльсте және Нидерланта бұл халықаралық жеке кұқықтың көрінісі
деп танылады. Бірқатар жағдайларда халықаралық жеке құқықтын. аясы туралы
доктриналык көзқарастар халықаралық
Субъектілердің барлығы бір мемлекетке тиесілі мүліктік
қатынастар (мәселен, мүрагерлік мүлік) тиісті қатынастар пай-
да болатын объект шетел аумағында болатын болса.
Занды фактімен пайда болуы не тоқтатылуы тығыз байла-
нысты мүліктік катынастар (зиян келтіру, шарт жасау, өлім т.б.).
Отандык ілім халықаралык жеке қүкык, сонымен катар, ха-лықаралық
азаматтык іс жүргізу мәселелерін де карастырды. Мүнын астарында, азаматтык
істе шетелдік элементтің болуы әлдебір процессуалдык салдар туғызады деген
пікір туғызады.
Халыкаралык жеке күкықтың тарихи негізін коллизиялык нормалар күраған.
Шетелдік элементі бар азаматтық күқықтық катынастарды реттеудің басты
ерекшелігі — көп жағдайда ха-чыкаралиқ жекс қүкык,мәселелерін шешудетікелей
ережежәне коч ч.шичатыіі срсжс жоқ. Бүл ережелер тек қай заңнама қол-
.'ііііім.чуі.і ксрск скендігі туралы меңзейді. Мүндай сипаттағы ережелер
коллизиялық деп аталады.
Ғылым түрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халыкаралық жекс қүкык
қүрамына кіретін аса күрделі нормаларды Оілдірсді. Мемлекеттер кодданатын
осындай нормалардыңжиын-тыгы коллизиялык күкықты күрайды. Коллизиялык
қүқықха-лыкаралық жеке күқыктың аса күрделі және аса
маңызды Сюлігін қүрайды.біракколлизиялықсауалдармен халықаралық жске қүқық
мазмүны толығымен ашылмайды.
Халыкаралык жеке күкыкаясына шетел элементі бар халык-аралық азаматтық
қүкықты реттейтін барлық нормаларды еіігізген жөн. Бүл ретте
мемлекеттердіңарасындағы күқықсмсс, олардііңарасында орнайтын қатынас
басты мәнгс ие болуы тиіс. Осын.чап іүсінікісп кеііін халықаралық жскс
қүқық қүрамына халі.ікаралык ка і ыііасчар комсі імсн унификациялауға көп
мән (к-рген жон. Шаруашылықөмірдіңинтернационалдануы сауда, колік және
басқа салалардағы материалдык қүқыктардың уни-()іікаииялануына алып
келуде.
Халықаралық жеке күкықтың қолданылар кеңістігі мен оның мазмүны туралы
сүрақтар күкықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортактүсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралык жеке күқыққа бағытталған.
Сонымен катар, осы тұста да бірқатар нюанстар бар. Мәселен, Францияда
шетелдіктердің қүкыктық жағдайы ешкандай сауалдарсыз ха-
3. Халықаралық жария құқык пен халықаралық жеке кұқыктың нормалары бір
ғана мақсат үшін — әр түрлі саладағы халықара-лық кауымдастықты дамытудың
құқықтык алғышарттарын да-йындау кызметін атқаруда. Бұл екеуінің арасындағы
ортак, мүдде: - осы жердегі халықаралық катынастар туралы ойлар бүл
үғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, ха-лықаралық жеке қүқык жария күкыктык емес, жеке
қүқықтық қатынастарды реттейді. Бүл реттегі халыкаралық дегеніміз ше-тел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түрады.
Халықаралық жеке қүкықтың халықаралык жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастары-ның мазмүнының әртүрлігінде.
Халықаралық жария қүқыкта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралык кауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі мәселелері,
мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарас-тырылады.
Халықаралық жария күкықта халықаралык сауда, экономикалық әрекеттесу сиякты
сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық күқықтың туындауына
әкеліп соқ-тырады. Дегенмен, олармен реттелетін қатынастар азаматтық-
күқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық
жеке қүқыкка келер болсақ, оның реттеу аясы халыкаралық катынастағы нақ осы
жеке қүкық саласында көрініс табады. Бүл ең біріншіден, мүліктік қатынастар
(мәсе-лен, авторлық пен патенттік күқык саласында), яғни бүлар ха-лықаралық
жеке қүқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.
Халықаралық жария қүқықтан халықаралық жеке қүқықтек өзінің реттеу пәнімен
ғана емес, сол катынастардың субъекті-лерінен де ерекшеленеді. Мемлекеттер
халықаралық жария қүқықтың негізгі субъектілері болып табылады. Сонымен
қатар, халықаралық үйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші
үлттарды да осы топқа жатқызады. Ал халықаралық жеке қүқықта кдтысушылар
мемлекет кана емес (бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды), ең басты
қатысушылар жеке түлғалар мен занды түлғалар болып табылады. Жеке түлғалар
— бүл азаматтар, ал занды түлғалар - бүл мемлекеттік ұйымдар, жеке
фирмалар, өндірістер, ғылыми зерттеу және басқа да үйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке күкықты халықаралық жа-рия күқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап етуге болады. Халықаралык шарт
халықаралық жария қүқықта катынастарды реттеудің негізгі кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке қүқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерек-ше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнама-ларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақыт-та ғана қолданысқа үшырайды.
Халықаралық жеке қүқықта маңызды орынды (бүл халық-аралық жария қүкыққа
барынша тән қасиет) таза ішкі сипат-тағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке қүқықтың мәнін анықтағаннан ксііііі, оиы
қүқықтықтүрғыдан алғандағы түсінігіне байланыс-іы пікірлсрді қарастырған
жөн.
Ксңестік дәуірде осы ғылымның дамуының аддында тұрған сүрақтардың бірі
халықаралық жеке қүқық деген түсінікке бай-ланысты болып табылған. Жалпы
жағдайларда, лениндік түсінік — біз ешқандай жекелікті танымаймыз, бізде
бәрі ортақ, сон-дықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы керек
деген де бодды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі түтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұ-нын айкындап түр, өйткені
бүл сонау ерте римдік дәуірдегі қүқықтарды жеке және жария деп белуді ары
карай дамытып отыр. Бүны Улышниан қалыптастырған болатын, оның айтуын-ша
жария қүқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке қүқық — жеке
түлғалардың күқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралык жекс
қүқықтағы халықаралық деген түсіиік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз болып
келеді. Бірақ коптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық жеке қүқық
барынша ішкі күкықпен тығыз байланыста бола отырып, қүқық саласы ретінде
танылады және үлттык қүкық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді ең
соңғы авторлардың қатары кұқық деген сөзге ездерінің қарсылығын біддірді,
себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке қүқық ол реттеуші функцияны
емес, тек қана сілтемелік функцияны атқарушы болып табыла-ды және мүндағы
басты орынға коллизиялық ережелер ие деп түжырымдады.
4. Шетелдіктердің кұқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық мәселелерінің
қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән болып табылады.
Сонымен катар на-зар аударатын бір мәселе, Францияның халықаралық жеке
қүқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы, оның аумаққа енуі,
оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сиякты мәселелер басым орынды
иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халыкаралық жеке құқыққа
қатысты кәзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке кұқық халықаралық
қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып табылады.
Халықаралықжеке құкықты зертгеумен айналысатын ғалым-дардың айтуы бойынша
оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың статусына,
жария тәртіпке байла-нысты мәселелерді де енгізуі керск. Бірак 1940-
жыддардың ба-сынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке кұқықты іс
жүргізу қүқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықара-лықжеке қүқықтың
жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы пәннің
жүйесіне байланысты дау-лардың шексіз жалғасуы халыкдралықжеке қүқықтың
қүқық-тық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне бай ланысты
сүрактарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені қүқықтың осындай сипаттаушы
белгілері қүкықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Ең біріншіден айтарымыз, халықаралык жеке қүқык рет-тейтін қатынастардың
бір тобын бөліп алу үшін оның тек халық-аралық қатынастарды реттейтіндігін
атап өту керек. Халыкара-лық қатынастар күрделі кешенді қүбылыс болып
табылады. Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды ажыратып ал-ған жөн
(мүның ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілер-ді де міндетті түрде
қосамыз). Бүл катынастардың тобының срекшелейтін белгісі болып олардың
субъектілері — мемлекет-гсрге тиссілі - егемендік болып табылады. Нак осы
егемендік лраа.шдагы мемлекетаралық катынастарды белгілейді.
Мемлекетаралық катынастар мен көбіне олардың субъек-гілері азаматтар мен
үйымдар (занды түлғалар) арасындағы қаты-настар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шарт-ка отырады. Бүл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып та-
былады. Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарт-тардың негізінде
айқындалады. Бүл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген үйымдары
мен азаматтарының ара-сында да сауда, экономика мен коммерциялык катынастар
ор-нығып калуы мүмкін. Бүл түста, жоғарыда аталған мемлекет-аралык шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондық-тан да халықаралық қатынастарда
жеке түлғалар мен занды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалык
қатынастарды тудырады.
Халықаралық жеке қүқықтың аясында азаматтық кұқық: азаматтардың күқықтык
кабілеттілігі, шетелдік занды және жеке түлғалардың меншік қүқықтары,
сырткы экономикалық мәмілелерден туындайтын қатыиастарды реттеу жолдары
сияқ-ты өзінің күрделілігі бойынша — бүл азаматтық-құқықтық қаты-настар,
яғни әрбір мемлекеттің өзінің аумағында азаматтық кү-кықпен реттелетін
қатынастар. Қүқықтык білім - азаматтық күқык пәніне азаматтар мен занды
түлғалардың арасындағы жеке мүліктік және мүліктік емес қатынастар
жатқызылатындығы мәлім.
Баќылау с±раќтары:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәні.
3. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні.
4.Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
2. лекция: Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігі мен түрлері.
2. Конституция халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде.
3.Азаматтық кодекс халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде.
4. Әдет-ғұрып: түсінігі, мәні.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні.
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздері деп – осы қайнар көздер
сүйенетін нормалар жиынтығын айтамыз. Ал норма дегеніміз – бұл
латын тілінен алынған norma яғни заңдастырылған міндет,
тәртіп деген мағана береді. Кейбір құқық нормаларының мазмұны
мен іс-қимыл тетігі құқықтың нормаларына емес, халықаралық
силастық, татулық нормаларына ұқсас келеді. Сонымен,
халықаралық жеке құқықтың қыйнар көздері екіге бөлінеді.
Олар мыналар:
1. Халықаралық келісімшарттар.
2. Әдет-ғұрып нормалары.
1. Халықаралық келісім-шарттар бұл, халықаралық дәрежедегі
мемлекетаралық келісімдер немесе келісімшарттар. Бұл шарт бойынша текет
соңына қол қойылып, қатысы бар мемлекеттет мөрі басылады. Кей
кездері келісімшарттар ауызша да жасалуы мүмкін. Мұндай келісімшарттар
Джентелменизмдік деп аталады. Халықаралық келісімшарттар объектісі
болып, материалдық немесе материалдық емес объектілер жатады. Әрбір
келісім-шартта объектісі көрсетіледі. Мыс: Қазақстан Республикасы мен
фрнция мемлекеті арасындағы келісім шарт объектісі – достық,
ынтымақтастық, тарулықтағы қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа
1992 жылы 23 қыркүйекте Парижде қол қойылды. Халықаралық келісім-
шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің дамуын және танылуын алға
тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы құқығын қорғау Қытай
азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі мемлекеттің
консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай мен
Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген. Келісім-
шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шар субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті.
2. Ең біріншіден айтарымыз, халықаралык жеке қүқык рет-тейтін қатынастардың
бір тобын бөліп алу үшін оның тек халық-аралық қатынастарды реттейтіндігін
атап өту керек. Халыкара-лық қатынастар күрделі кешенді қүбылыс болып
табылады. Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды ажыратып ал-ған жөн
(мүның ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілер-ді де міндетті түрде
қосамыз). Бүл катынастардың тобының срекшелейтін белгісі болып олардың
субъектілері — мемлекет-гсрге тиссілі - егемендік болып табылады. Нак осы
егемендік лраа.шдагы мсмлскстаралық катынастарды белгілейді. Мемле-
ілі.ір.мі.ік кліыиасіар халықаралық жария қүқықтын, реттеу іюііі һолі.ш
табылады.
Мемлекетаралық катынастар мен көбіне олардың субъек-гілері азаматтар мен
үйымдар (занды түлғалар) арасындағы қаты-настар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шарт-ка отырады. Бүл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып та-
былады. Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарт-тардың негізінде
айқындалады. Бүл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген үйымдары
мен азаматтарының ара-сында да сауда, экономика мен коммерциялык катынастар
ор-нығып калуы мүмкін. Бүл түста, жоғарыда аталған мемлекет-аралык шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондық-тан да халықаралық қатынастарда
жеке түлғалар мен занды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалык
қатынастарды тудырады.
Азаматтық кодекстің халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде
алатын орны ерекше. Халықаралық жеке қүқықтың аясында азаматтық кұқық:
азаматтардың күқықтык кабілеттілігі, шетелдік занды және жеке түлғалардың
меншік қүқықтары, сырткы экономикалық мәмілелерден туындайтын қатыиастарды
реттеу жолдары сияқ-ты өзінің күрделілігі бойынша — бүл азаматтық-құқықтық
қаты-настар, яғни әрбір мемлекеттің өзінің аумағында азаматтық кү-кықпен
реттелетін қатынастар. Қүқықтык білім - азаматтық күқык пәніне азаматтар
мен занды түлғалардың арасындағы жеке мүліктік
және мүліктік емес қатынастар жатқызылатын-дығы мәлім.
Азаматтықты адам туылғаннан бастап алуға болады. Ал европаның
көптеген елдерінде австралия, финляндия, испания мемлекеттерінде адам
туылған кезде қай мемлекетте туылғанына қарамай әке-шешесінің
азаматтығын алады. ал бразиляда, аргентинада туылған бала әке-шешесінің
азаматтығына қарамай америка азаматы болып есептеледі. Қазақстан
Республткасының азаматы заңға сәйкес алынып, тоқтатылады . ол қандай
негіздерге алынатынына қарамастан бірыңғай және тең болып есептеледі.
Азаматтықты мына негізде алуға болады.бір адам басқа бір адаммен
некеге тұрса, басқа мемлекеттің баласын асырап алса. Гипатизм- бұл
екі жақты азаматтық алу. Ипотизм - бұл азаматтығы жоқ адамдар.
Адамды мемлекет өз ситуациясынан айырған кезде адам азаматтығынан
ажырылатылады. бҰҰ- әркімнің өзінің жеке басы құқығы бар заңдарда
көзделген және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен
тұтқындатылады. Әркімнің еңбек ету бостандығын, қызметпен айналысуға
құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша немесе төтенше
жағдайда немесе соғыс жағдайында рұқсат етіледі. Әркімнің
қауіпсіздікпен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайындағы еңбегі
үшін нендей бір кемсітуінсіз сиақы алуына, жұмыспен әлеуметтік
қорғалуына құқығы бар. Еңбек шарты бойыша жұмыс істеуге заңмен
белгіленген жұмыс уақытының демалыс және мереке күндері жыл сайынғы
ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Қазақстан Республикасының азаматы заңды түрде алған қандайда бір
мүлкін жеке меншікте ұстап, соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен
айыруға болмайды.Тек заңмен ерекше жағдайда мемлекет мұқтажы үшін
мүлкінен күштеп айыру оның құны тең болғанмен өтеліп көзделсе
жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік еркін өз мүлкін заңды
күшінің кәсіпкарлік еркін пайдалнуға құқығы бар.
Адамадардың мемлекеттің оқу онына тегін, жоғары және орта білім
алуға кепілдік берілген. Орта білім алуға міндетті. Жеке меншік
оқу орынға ақылы білім алуға заңмен белгіленген негізде тәртіп
бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы тікелей және өз өкілдері арқылы
мемлекет ісін басқаруға мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының азаматы жергілікті жерлердегі мемлекеттік
органдарға сайлауға және сайлануға, референдумға қатысуға құқығы
бар.
4. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құылықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет.
Баќылау с±раќтары:
1.Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігі мен түрлері.
2. Конституция халықаралық жеке ұқақтың қайнар көзі ретінде.
3.Азаматтық кодекс халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде.
4. Әдет-ғұрып: түсінігі, мәні.
4. лекция. Тақырыбы: Халықаралық нормалардың түсінігі.
Жоспары:
1. Халықаралық нармаларды ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні
1. Коллизиялық ереже халықаралық жеке кұкықта колданылатын күрделі ереже
болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері
бар коллизиялык ереженің қүрылымын карастыру қажет. Коллизиялык ереженің
ерекше табиғаты олардың қүрылымының және оны колданудың
ерекшеліктерін алдын ала айқындайды.
Әрбір коллизиялық ереже басқа жай қүқық ережелерге қарағанда екі
бөлімнен түрады.Коллизиялық ереженің екі элементтен күрылуы екі
бөліктен қүрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және
санкция жалпы ереженің қүрылымына сәйкес келеді. Қүқық теориясында
әдеттегі үш элементтік күрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек
әрекет ететін қүқықты логикалық түрғыдан таңдау арқылы қүрылатын
логикалық ережені сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс
тапқан, шын мәнінде, нақты қүқықтық ереженің екі
элементтік қүрылымы болады (гипотеза, санкция).Сонымен, коллизиялық
ереженің қүрылымын карастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық
ереженің көлемі болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай
күкық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік
құқығы, отбасы қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат, бекіту
формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым -
қатынаста қолданылатын заңға не қүқықтык жүйеге нүскау, яғни кай елдің
заңын колдану қажеттілігін көрсетеді.Коллизиялық ережелерде кездесетін
байламдардың келесі түрлері бар:Бүл коллизиялық байлам шарт қай е лде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бүл байлам бойынша,
шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы
қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы
экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың қүқықтары
мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бүл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол кай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз.Коллизиялық байламдар
катарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
тандалған елдің күкығына бағынатын ерік автономиясын жаткызады. Бірак
мұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі қүкык
институттарын теңестіру дүрыс емес болып табылады. Ерік
автономиясы кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П.
Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол
Қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке қүқықтағы
дербес
кұкықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы -
бүл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің кұқықтық
алғышарты болып табылады.
Қазіргі халыкаралык жеке қүкықта коллизиялық нормалар көп түрлі және көп
санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бүл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын катынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы
нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие. Біріншіден,
халықаралык-күкықтык унификацияға бағытталған, үлттық зандармен
бекітілген және халыкаралык шарттрмен көзделген
коллизиялык нормаларды айыра білу кажет. Олардың арасындағы
айырмашылықтар олардың әрекет ету аясымен және оларды колдану тәртібінен
байкалады. Халықаралык шарттармен бекітілген коллизиялык ереженің
әрек етету аясы, бүл шарттарға катысушылардың барлығының
колдануына алып келеді. Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі
ретінде: мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерін
көрсетеді. Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық ережелер императивті,
диспозитивті, альтернативті болып үш топқа бөлінеді.
Императивті ережелер — түпкілікті, азаматтык кұкықтык катынастардың
тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты қолдануға катысты
ұйғарымдар.Диспозитивті ережелер — кұкықты тандау бойынша жалпы
тәртіпті бекіте тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен езгерту
мүмкіндігін береді. Диспозитивті ережелер әдетте тараптар құқығы,
егер тараптардың келісімімен өзгеше көзделмесе және т.б.
нысандарда, көрініс табады.
Мысалы, ҚР АК-нің 1108-ба-бының 2-тармағына сәйкес: Егер
тараптардыңкелісімінде өзгеше кезделмесе, мәміленің нысанасы болып
табылатын мүлікке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы,
елдің осы мәміле бағындырылған күкығы бойынша анықталады.Альтернативті
ережелер — мазмүнында, ереже көлемінде кезделген, Жеке қүқықтық
қатынасқа қолданылатын қүқықты тандауды көздейтін бірнеше ережелері бар
нормалар. Кұқық қодданушы орган және тараптар онда кезделгеннің
әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің біреуі
бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны
ол жасалған жердің қүқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмелені,
егер Қазақстан Республикасы қүқығының талаптары сақталса,
нысанының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды.
Яғни, шетелде жасалған мәміле нысанына екі альтернативті
байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы және Казақстан
Республикасы кұкығы.Альтернативті ережелер халықаралық жеке күқықта
салыс-тырмалы түрде жақында пайда болған қүбылыс болып табыла-ды. Оның
пайда болуы халықаралык байланыстардың дамуы, соңғы кездердебүл
қүқыктык саланың дамуымен соның ішінде әр түрлі күрылымдардың
күрделенуі, реттелетін қатынастардың ерекшеліктерін ескеруге негізделген,
келемдердің және байламдардың бөлшектелуімен тығыз байланысты.Коллизиялық
ереженің мәніне қарай: генералды (басты) және Субсидиарлы
(қосымша) болып екі топқа бөлінеді. Генералды ереже — Қолданудағы
артыкшылыққа ие, қолданылатын қүқықты тандау кезіндегі басты ереже.
Мұндағы басты ереже К,Р-ның зан актілерінде өзгеше
көзделмеуі кажет.
Субсидиарлы ереже — басты ережемен байланысты бір немесе 1 мрнеше қуқықты
тандау ережелері, ол басты реже белгілі бір байланысты
колданылмаған жағдайда қолданылады. Сонымен қатар, субсидиарлы
ережелер бірінші, екінші, үшінші дәрежелі болып белінеді. Сонымен
қатар, коллизиялық ережелер құқықтық қатынас күрделігіне
байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және арнайы болып. Жалпы
коллизиялык ережелер қатынастың қүқықтық жағдайын анықтайды.
Ал арнайы ережелерді жүзеге асыру барысында туындаған қосымша
ережелерді шешуге арналған күкықтық қатынасты бекітеді. Арнайы
коллизиялық ережелер жүйесін қолдану бірнеше мемлекет аумағында
орындалатын шарттар негізінде пайда болады мысалы,
(тасымаддау шарты).Қазақстан Рсспубликасы үшін ТМД-ға мүше
мемлекеттердің
құқықтық нормаларын унификаииялау мәселесі ерекше маңызды болып
табылады. Осы мәселені шешуге 1995 жылы 13 мамырда ТМД елдері үшін
заңнама акті ретіндеүсынылғаназаматтықкодекс қабылданған болатын.
Осындай актілер күкык келісімін жасауға мүмкіндік берді
Баќылау с±раќтары:
1. Халықаралық нармаларды ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
4. лекция. Тақырыбы: Халықаралық нормаларды қолдану.
Жоспары:
1. Халықаралық нармаларды қолданудың сатылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні
1. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, экономикада елеулі өзгерісте
орын алды. КСРО-ның күлдырауына дейін жоспарлы экономика өзінін
жарамсыздығын көрсетті. Нарықтық экономиканың қалыптасу процесінде ТМД
мемлекеттерінің әрқайсысында жаңа өндірістер нысаны мен жана капиталдық
катынастар дамыды. Халыкаралык жеке қүкыктағы элементімен күрделенген еңбек
катынастарын күқықтык реттеу Казақстан
үшін өте маңызды, себебі, Казақстан Республикасынын кәсіпорындарына шетел
азаматтарын жүмысқа тарту кеңінен таралды және Казақстан Республикасының
азаматтары шетелдіктермен инвестицияланған Казақстан кәсіпорындарындағы
жаңа қатынаска түсті. Кеңес Одағының еңбек күкығында шетел азаматтарының
еңбегін реттеу қарастырылмады, сондықтан Қазакстанның еңбек заңнамасы әлі
күнге дейін бүл мәселені толығымен қамтымайды. Шетел элементімен
күрделенген катынастарда, бір
еңбек катынасын реттеуде екі немесе одан да көп мемлекеттердің зандары
бәсекелестікке түседі. Сол кезде, кай мемлекеттің заңын колдануы керек
екендігін таңдаймыз. Бүгінгі тандағы доктрина мен тәжірибе бүл жағдайларды
коллизиялық нормаларды колдану арқылы шешеді. Коллизиялык норманы
колданғанда даулы мәселе толық мәнінде шешілмейді, коллизиялык норма тек
қолайлы мемлекеттің үлттык заңнамаларындағы материалдық нормаларға сілтеме
жасайды.
Еңбек қүкығындағы коллизиялык мәселені шешу үшін дүниежүзілік тәжірибеде
келесі байланымдар қолданылады: Қүкыкды тандау еркіндігі
Жүмыс орнының заңы
Жүмыс берушінің орналасқан жерінің заңы.
Ту елінің заңы
Жұмыс берушінің азаматтығы
Жалдау мәмілесін жасап отырған елдің заңыТараптардын. болжаулы еркі немесе
ниеті.
Сонымен, жоғарыда аталып кеткен коллизиялық нормаларды анықтайық.
Халыкаралық жеке күқықта кағиданың мәні ретінде, мемлекеттердің ішкі
заңнамаларына немесе халықаралық келісімдердің қатысушыларына өз
келісімдері бойынша катынастарды реттеу үшін бір мемлекеттің заңы
колданылады. Кейбір мемлекеттердің заңнамалары мен сот тәжірибесі қолдануға
жасырын түрде шектеулер қояды. Алайда, көптеген мемлекеттердің еңбек
катынастарында бүл қағиданы қолдануға ешбір шектеулер жасалмайды.
Мысалға:Үлыбритания, Германия, Канада, Австрия, Италия, Чехословакия
мемлекеттерін келтіруге болады. АК.Ш пен Польша мемлекеттері Іех тандалған
заң мен енбек катынастарының арасында дара байланыс болған жағдайда
колдануға рұқсат береді. Испания, Албания, Австрия мемлекеттері таңдалған
кұкыктың нақты көрініс табуын талап етеді. Австрия, Бельгия, Бразилия,
Германия мемлекеттерінде тандау еріктілігі жоқ болған жағдайда қолданылатын
заңның императивтік нормаларында көрсетілген корғаудан
жұмысшыны айырса, тандалған заң қолданылмайды. Бүгінгі уақытқа дейін
әлемдік тәжірибеде тараптарға жат кұкықтық жүйені тандау жағдайы орын
алмады. Көбінесе, жұмыс орны елінін. заңы, кәсіпорынның орналасқан елінің
заңы немесе жұмысшының зандары колданылады. Герман заңының 27-бабында
тараптарға мәміленің толығымен немесе оның бір бөлігіне қатысты занды
тандау еріктілігіне рұксат берілген. Біздің пікірімізше, бұл шешімді әр
тарап өзінің мүддесін көздеп, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдануы
мүмкін. Бүл тек жария болған халықаралык күкықта қолданылуы керек, себебі,
тараптар экономикалык жағынан тендей жағдайға ие. Жүмысшы бірнеше
мемлекеттерде өзінін жүмысын жүзеге асырса және онын. әдеттегі жүмыс орнын
аныктау мүмкін болмаса, онда жүмысшының әдеттегі түрғылыкты жері немесе өз
кызметін кебінесе жүзеге асыратын жердің заңы қолданылады (Австриянын
заңы). Жұмысшы жүмыс берушіге карағанда экономикалык жағынан әлсіз, оған
тетеп бере алмайды, жүмыс берушінің жағдайы едәуір аукымды қорғалған;
жүмыс беруші өз басқарушылық саясатын түрақты жүргізеді; жұмыс беруші бүл
байланымды көбінесе асыра пайдаланады. Қорыта келген-де, жүмыс орны
мемлекетінің заңын колданғанда, жұмысшының жағдайын корғау мәселесі
көзделуі тиіс.
2. Еңбек келісіміне сәйкес, су немесе әуе көлігінде өз кызметін орындаған
жүмысшының еңбек катынастары көлік күралы гіркелген мемлекетгің заңымен
реттеледі. Румын заңының 140-бабында егер өзгеше тараптар өзге заң
тандамаса, теңіз немесе өзен кемесініңту заңы немесеәуе кемесі тіркелген
елінің заңы кеме экипажының жалдау шар-ын реттейді. Келесі коллизиялык
байланымдар: ту заңы — теңізшілігінде (Италия, Франция, Венгрия),
кеменіңтіркелген елдің;аңы — әуе және су көліктерінде (Албания),
тасымалдаушы-;ың заңы — теміржол мен автомобиль көліктеріне (Венгрия)
атыстьғ колданііладі.і. Ксйбір мемлскеттерде өзге баламалыоайланыс -
бірлсскем түргылықты орнын қолдану тенденция байқалуда. Бөлек
жағдайлардатеңізшімен, шетел компания-;мен жасаскан мәмілені шетелге барған
іссапар аналогы деп: .юастырады.Жүмыс берушінің жеке заңы - жеке немесе
занды түлға. Егер венгрлік жүмыс беруінің жұмысшылары үзак немесе кыска
мерзімді іссапармен-етелде жүмыс істесе, онда күкықтық қатынасқа венгр
заңыыданылады. Жоғарыдағы қағида, егер жүмыс орнын нақтыіыктау мүмкін
болмағанда немесе жүмыс екі немесе одан да п мемлекеттерде жүзеге асырылса
ғана қолданылады Белгілі бір мемлекеттің ұйымы өз жұмыскерін шетелге
уақытша жүмысқа жіберсе, онда ұйым орналасқан жердін заңы (Іех Іосі
сіеіеёаііопз) колданылады.
Жалдау шартын жасаскан мемлексттің заңы (Іех Іосі сопігасШз). Мысалы, АКШ
пен Англия заңнамаларына сәйкес, енбек қаты-настарын реттейтін шартосы
мемлекеттерде жасалса, жергілікті кұкық қолданылады делінген. Ресей
ғалымдарының пікірінше, еңбек құкығында эксаумақ-ты қолдану 2 жағдайда
рұксат етіледі: а) арнайы келісімді жа-сау аркылы б) егер коллизиялык
нормалар тікелей шетел заң-дарына сілтеме жасаса, онда барлық жағдайларда
шетел заңна-масы колданылады.
Егер олар мемлекеттің жария тәртібіне қайшы келсе, кез кел-ген мемлекет өз
аумағында шетел зандарын қолдануға тыйым салуғақұқылы. Кейбір
мемлекеттерөздерінің еңбек заңнама-ларының эксаумактық әрекет етуін
кеңейтуге ұмтылады. Мы-салы, АҚШ-тыңенбек жағдайларының әділеттілігі,
мүгедек-тер туралы зандары. Бұл зандар тек АКШ аумағында ғана әре-кет
етпейді, сонымен катар шетелде түратын американдыктар мен америка
компанияларына таралады. Ьех Іосі іаЬогів кейде әмбебап бола алмайды.
Сондықтан Чехияның халыкаралықжеке қүкығында Іех Іосі іаЬогіз пен катар
қосымша коллизиялықбай-ланымды жүмыс берушінін кәсіпкерлік қызмет жерінің
заны.Контрактімен неғүрлым жақын елдің заңы көптеген даулы
жағдайлартараптар өз күкыктык катынастарын реттейтін қүқықты тандау
келісімге келмеуі нәтижесінде пайда болады. Бүл байланым факторлардың
жиынтығы немесе бір ба-сымдылыккд ие факторларды карастырады. Мысалы, кәсіп-
орынның орналасқан жері, компанияның басшылығы, шартараптарының жалпы
азаматтығы, жүмысшының өндірістік нұсқаулықтарды алатын кайнар көзі, жалакы
төлеу қайнар көзі мен валютаеңбек шартының типі т.б. тығыз байланысы осы
мемлекеттің сңбек шартын жасасқан жері немесе еңбек қыз-метін орындап
жаткан жер екенін дәлелдейді.
3. Шартта күкықты тандау жөнінде тараптардын сріктілігіболмаса, онда судья
белгілі бір байланыстырушы факторды негізге ала отырып өз тандауын жасайды.
Бүл коллизиялык байланымды англо-американдыққұкықтыңтәжірибесі мен
доктринасы қалыптастыр-ды. Кейбір ғалымдар осы байланым аркылы қүкықты
колдану мәселесі шешіледі деген пікірді үстанса, ал баскалары оны өз
мүддесіне қорғау үшін колданады деген пікірде. А. Лунцтың пікірінше, англо-
американдык соттар бүл байланымға сүйен-генде өз елінің күкығын колданудағы
субъективизмді көрсетеді. Еуропалықконвенцияның 6-бабы 2-тарауында
қолданылатын күкықтандалмаса, а) конт-ракт жүмысшының шартқа сәйкес
әдеттегі кызметті орындай-тын жерінің заңы; б) егер жүмысшы бірде-
бірмемлекетте қызметті орындамаса, онда жалдаушы мемлекеттің кәсіпорын ның
орналаскан елінің заңы қолданылады. Егер контракт мазмүнынан контракт өзге
мемлекетпен неғүрлым тығыз байланыс-та екені анықталса, бүл жағдайда ол
өзге мемлекеттің заңымен реттеледі. Сөйтіп, конвенциян дайындаушылар
Іехіосі іаЬогіз-ті қолдайды, бірак ол жалғыз байланымболуын қаламайды.
Себебі өзге мемлекет контрактпен неғүрлым жақын байланыста болуы мүмкін.
Іех Іосі іаЬогіз бүл ереже екендігіне күмән жоқ, бірақ неғүрлым жақын
байланыс осы ереженің ескертпесі ретінде қолдануда.
Мысалы, осы ескертпе Германияның Еңбек даулары женін-дегі Федералды сотпен
колданылды. Американдықавиакомпа-ния Германияда түрақты түратын бірак шығу
тегі американдық үшқыштарды Германияға жұмысқа алады, кейін дау қай елдің
заңы қолдануға келетіндігі жөніндетуындайды.
Баќылау с±раќтары:
1. Халықаралық нармаларды қолданудың сатылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
5- лекция. Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық субъектілері мен оларға қолданылатын құқықтық
режим.
2. Халықаралық жеке құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы.
3. Заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы.
4. Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстан
Республикасындағы құқақтақ жағдайы.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні
1. Барлык елде патент ведомствосы деп аталатын патент жүйе-сін қүрайтын аса
маңызды мекеме мамандырылған мемлекеттік үйым болып табылады. Казақстан
Республикасы Президентінің 1992 жылғы 18 маусымдағы Жарлығына сәйкес
Казакстан Рес-публикасы Министрлер Кабинеті жанынан ұлттык патент ве-
домствосы (Казпатент) кұрылды. Егемен Казакстанның калып-тасуының бүкіл
кезеңінде Республиканың басқару аппараты бірқатар қүрылымдыққайта қүруларды
бастан кешірді. Басқа-ру органдары бір-біріне косылып, бір орталыктан
басқарыла бастады. Казақстан экономикасында мемлекеттік саясатты жүзеге
асыратын органдардың бірі саналатын Казпатент те бүдан сырт калған жоқ. Ол
бүрынғы өнеркәсіп және сауда, экономи-ка және сауда, энергетика, индустрия
және сауда министрлігінің күрылымына агенттік болып енді, кейін патент және
тауар таң-балары жөніндегі дербес республикалык мемлекеттік кәсіпорын-ға
айналды.
2000 жылғы кыркүйекте ол ҚР Әділет министрлігі қүрамы-на енгізілді. 2001
жылғы наурыздан бастап ҚР Әділет министр-лігінің Интеллектуалдық меншік
қүқығы жөніндегі комитеті, сондай-ак оған бағынатын Кдзақстан патенттік
сараптама институты (КИПЭ) қүрылды. Сөйтіп, казір де бүл комитет
Қазакстанның үлттык. патент ведомствосы болып табылады, ал оның сараптама
жүмысын КИПЭ атқарады1.
Біздіңслімізде интсллектуалдықменшікті күкыктык корғау саласында арнайы
күзыретті бас мемлекеттік орган, өзгеше айт-қанда, Казақстанның патенттік
ведомствосы - Қазақстан Рес-публикасы Әділет министрлігінін.
Интеллектуалдық меншік қүқыктары жөніндегі комитет болып табылады. Ол 2001
жыл-дың 29 наурызындағы ҚР Президентінің ҚР күкық қорғау кыз-метін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралың № 536 бүйрығына сәйкес кабылданған К,Р
Үкіметінің 2001 жылдың 29 наурызын-дағы № 411 К.Р Әділет министрлігінің
интеллектуалдык меншік қүқыктары жөніндегі комитет сүрақтары каулысымен
кұрыл-ды.
Бүл нормативтік актілер интеллектуалдык меншік саласын-дағы мемлекеттік
басқару күрылысын тамырымен өзгертті.
Бүрын әрекететкен күзыретті органдар мен үйымдар - патенттік ведомство
қызметін аткдрған К.Р Әділет министрлігінің патент және тауар таңбалары
жөніндегі республикалык мемлекеттік кәсіпорын мен бүрынғы К,Р Әділет
министрлігінің авторлык күкыктары жөніндегі ведомство орнына біртұтас жаңа
интел-лектуалдық меншік жөніндегі комитеткелді1.
Аталған комитетпен қатар, бүл саладағы күкықтык катынас-тардыңжаңа
субъектісі пайда болды. Бүл жоғарыда аталған ҚР Үкіметінін №411 каулысымен
күрылған бүрынғы кдзақстан-дык патенттік сараптама институты. Бүл үйымға
мына қызмет-тер жүктелген болатын:
0. өнеркәсіптік меншік объектілеріне (өнертабыс, пайдалы модель,
өнеркәсіптік үлгілер, тауар танбалары, кызмет көрсету таңбалары,
тауарлардың шығарылған жерлерінің атаулары) әтінімдер қабылдау, осы
өтінімдерге сараптама жүргізу және өтінім берілген әнеркәсіп меншігі
объектілерінің корғау қабілеттігі шарттарына сәйкестігін аныктау;
1. селекциялық жетістіктерге етініштерді және интегралды
микротәсімдертопологияларын тіркеуге өтінімдерді қабылдау,
осы өтінімдерді бекітілген талаптарға сәйкестігіне сараптама
жүргізу;
2. тіркелген өнеркәсіп меншік объектілерін, селекциялық жетістіктер мен
интегралды микротәсімдер топологиялары
реестрін жүргізу бойынша жүмыстарды жүргізу;
3. қорғау күжаттарына сараптама және өнеркәсіптік меншік объектілерін,
селекциялық жстістіктерін және интегралды микротәсімдер топологияларын
қорғау мәселелері бойынша ресми бюллетеньдерді жариялау;
4. Патенттік кооперация туралы Шарт пен Еуразиялык па-
гент конвенциясы мен Таңбаларды халыкаралықтіркеу туралы
Мадрид келісіміне сәйкес кызметтерді жүзеге асырумен байла-
пысты халықаралықөтінімдерге сараптама жүргізу2.
К,Р Үкіметінің 2002 жылғы 11 шілдедегі № 756 Кдзақстан Республикасы
Әділет министрлігінің интеллектуалдық меншік күкыктары жөніндегі
Комитетінің интеллектуалдык меншік институтының Республикалык мемлекеттік
казыналык кәсіп-
орнын кұру туралы каулысымен бұрынғы КИПЭ функцияла-ры кыскартылған атауы
РГКП НИИС жаңа институтына
жүктелді.
Яғни, сараптама органдарына РГКП НИИС-ті, ал ғылыми-ақпараттык органдарға
— Кдзакстандық мемлекеттік ғылыми-техникалык институтты (КазгосИНТИ),
Республикалыкғылы-ми-техникалык кітапхананы жаткызуға болады.
Патенттік кітапхана патент жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады,
себебі өнертапқыштар мен өзге субъектілердің шы-ғармашылык қызметі
акпараттық ресурстарсыз мүмкін емес. Патенттік сараптама жүргізу үшін де
адамзаттын өнеркәсіптік меншік объектілерінің бәріне қатысты білім
саласындағы жетістіктерін есепке алу қажет.
Мемлекетте патенттік кітапхананың болуы Париж конвен-циясына қатысу үшін
міндетті шарт болып табылады. Одак-тың әрбір мемлекеті өнеркәсіптік меншік
істері жөніндегі ар-найы кызмет пен коғамның енертабысқа патенттермен,
пайда-лы модельдермен, өнеркәсіптік үлгілермен және тауар танба-ларымен
танысу үшін орталық койма күруы тиіс1.
Біздің елімізде патенттік кітапхана қызметін көпсалалык кітапхана,
техникалық және онымен сабактас ғылымдар сала-сында мамандырылған
әдістемелік-библиографиялықорталығы болып табылатын Республикалык ғылыми-
техникалық кітап-хана (РҒТК) табылады.
РҒТК күрамында 1965 жылдан патенттердің орталық кой-масы кызметін
тікелей атқарған Республикалық патенттік кор (РПК,) әрекет ететін. Қазіргі
уақытта РПҚ-да әлемнін 50 мем-лекстінен және үш халыкдралық аймақтық патент
үйымдары-нан 21 миллион данадан астам қүжат жиналған.
Авторлық қүқык сияқты патент қүқығы мәні бойынша адам-ның
интеллектуалдык, шығармашылық қызметі нәтижесін қор-ғауды қамтамасыз етуге
бағытталған. Бірақ, авторлык күкыкқа қарағанда, патент күкығы адам
шығармашылығынын тек ғылы-ми-техникалык, саласына ғана катысты. Сонымен
қатар, ғылы-ми қызмет өнімдері ғылыми зерттеулердің нәтижелерін қолда-
нудың қолданбалы аспектілеріне катысты болғанда ғана, патенттік күкык.
объектісі бола алады.
Интеллектуалдык меншік объектілері арасында өнертабыс-тар, пайдалы
модельдер және енеркәсіптік үлгілер сияқты ин-
теллектуалдык шығармашылык кызмет нәтижелері маңызды орын алады. Тауар
таңбалары, кызмет керсету таңбалары, та-уар шығарылған жердін. атауымен
бірге олар өнеркәсіптік меншік объектілері жалгш атауымен қамтылады. Бүл
Казақ-стан Республикасының аумағына да таралатын 1883 жылғы 20 наурыздағы
Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж конвенциясының 1-бабымен
бекітілді.
Патенттік катынастар катысушыларының күқықтары мен міндеттерін егжей-
тегжейлі реттелгенімен ерекшеленеді. Автор-лык күкыкпен салыстырғанда,
объектіні тіркеу мен өнертабыс жасалғаннан кейін алғашкы патент қүкыктарын
бекіту нысан-далуымен ерекешеленеді. Себсбі, бірегей болып табылатын әде-
биет немесе өнер туындыларына қарағанда, өнертабыс қайта-лануы мүмкін. Бүл
өнеркәсіптік үлгілер үшін маңызды болға-нымен, патенттеу объектілері
нысанымен емес, үлкен коммер-циялық күндылыкка ие мазмүнымен бағалы.
Патенттік каты-настардың үлкен коммерциялизациясына өзге түлғаға толык не-
месе бөлшектеп берілуі мүмкін патент иеленушінің құкықтары көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының Патент Заңы Кдзақстанның Бүкіләлемдік сауда
үйымына енуіне және үлттык заңнамада Ин-теллектуалдықменшік
күкыктарыныңсауда аспектілері жөнін-дегі келісім ТРИПС талаптарының
көрініс табу кажеттілігіне, сондай-ақ Азаматтык кодекстің жалпы және ерекше
бөлімдерін кабылдаумен байланысты қабылданды. Оның мәтіні Азаматтық кодекс
және басқа казіргі заңнама терминдерімен сәйкестен-дірідді, алайда патент
жүйесінің әретет ету қағидалары өзгермеді.
Патенттік қүқыктық катынастар күрделілігімен ерекше-ленеді, қүқыктык
нормаларды дүрыс қолдану және патенттеуді женілдету мақсатында патенттік
ведомство нүсқаулық-әдісте-мелік ақпараттар жариялайды.
1993 жылдың 16 акпанында қабылданған өнеркәсіптік меншікті қорғау
саласындағы халықаралык. шарттар туралы Кдзақстан Республикасыньщ
Декларациясына сәйкес Респуб-лика аумағында өнеркәсіптік меншік саласындағы
күкыктык катынастарды реттейтін төрт маңызды халыкаралык, конвенция орекет
етеді, олар:1883 жылғы 20 наурыздағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық жеке құқықтың түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны.
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны.
3. Халықаралық жеке құқықтың мәні.
4. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні.
5. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні.
1. Халықаралық жеке құқық құқық салаларының ішінде ерекше саланың бірі
болып табылады, себебі ол бірнеше мемлекттердің заңнамаларына сүйене
отырып, пайда болған коллизиялық мәселені шешеді. Халықаралық жеке құқықтың
спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы және құқық
жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп
аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда
қолданылатындығын анықтауға бағытталған. Халықаралық жеке күкыктың дамуына
бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде.
Біріншіден, бүл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті
процесі осыған сай жан-жакты экономикалык қатынастардың жаңа деңгейін талап
етуде. Бүл түстағы айкын мысал ретінде еуропалык континенттік дамуды атауға
болады. Шаруашылық емірдің интернационалдандырудың ең жарқын керінісі
ретінде жан-жакты экономикалык және эко-номикалык-техникалық қауымдастықтың
дамуын атауға бола-ды. Егер де ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен
ғана шектеліп отырған болса, ендігі XX-XXI ғасырларда бүл тек та-уар мен
қызмет алмасу ғана емес, өндірістік кауымдастык, оның күрамына бірлескен
кәспорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді
жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бүл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қакты-ғыстарға
байланысты, саяси және үлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жүмысқа
орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының)
тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалықпрогресс бір жағынан, ком-муникациядағы, көлік
жетістіктері аркасында кептеген елдер өзара жакындасты, осының аркасында,
жалпы, адамзаттык карым-қатынас дамыды, телерадио күралдары, бейнетехника
мен спутниктік күрылғыларды колдануға байланысты ғылымда болып жатқан
жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып отыруға
мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тагы бар, ал екінші жағынан
ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа түстары, атап айтқанда, Чернобыль
мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен ула-нуы бір ғана
мемлекеттін шекарасымен шектеліп кана қоймайды.
Халыкаралық жеке күқық үшін басты маңызды болып табы-латын нәрсе —
халықаралык қатынастар гуманизациялануы бо-лып табылады. Барлық
мемлекеттердің — халықаралық қаты-нас реттеуіне қатысушыларының назарында
адам, оның жай-күйі, кұкықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы әзара ыкпалдастық
түтастарынан да көрінеді.
Мемлекеттер арасындағы кауымдастықтуралы мәселелерді шешу кезінде күқықтық
және оның әдістері мен күрылымда-рының орны ерекше болып келеді.
Халыкдралық жеке қүкықтың спецификалык ерекшелігі осы мемлекеттердің
арасындағы, күқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып,
коллизиялық деп аталатын нормалардың кемегімен қай мемлекеттің күқығы
тиісті жағдай-ларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке қүқықтың мақсаты — әр түрлі елдердің фирмалары мен
үйымдарының арасындағы іскерлік байланыс-тарды қүкықтық реттеу болып
табылады.
Катынастардың екінші бір тобы — шетелдік қатысушылар, ягни азаматтардың
қатысуымен болады. Халықаралық қүқық-тағы сияқты халықаралық жеке қүкыққа
да жалпы қоғамдық мүдде мен жеке түлғанын мүдделері толығымен ескерілуге жа-
тады.
Халықаралык жеке күкықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке мүліктік
емес қүкықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа салалардағы
қүқықтары туралы сөз болады. Осы аталған күқықтарға кепіл болу халықаралык.
жеке күкықта басты орынға койылады, әсіресе, бүл аралас (шстелдің каты-
суымсн) некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтары-паи қүрылуына
байланысты болып табылады. Халыкаралық жске құкык нормалары Кдзақстандағы
шетел азаматтарының күкықтык жағдайын және біздің азаматтардың шетел
мемлеке-тіндегі жағдайын аныктайды.
Халыкаралық жеке қүқықтың реттеу пәні халыкдралык өмір-де пайда болатын
азаматтық-күкыктык сипаттағы түрлі каты-настар болып табылады.
Халыкдралыкжеке күқық халықаралық жария күқықпен (не жалпы халықаралық
күқыкпен) тығыз байланысты. Халықара-лық жеке қүкык өзбетіндік, тәуелсіз
күқық жүйесі болып табылады. Үстемдік етіп түрған концепцияға
(түжырымдамаға) сүйенсек халыкаралык жеке қүқық болып табылады.
2. Біздің отандық ілім халыкаралық азаматтық-кұқықтык, шет-елдермен
отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастар-ды реттейді деген көзкарасты
ұстанады. Осылайша, халыкара-лық жеке құқык дегенде кең ауқымды бір
мемлекеттін. аума-ғында ғана орын алмайтын азаматтық-құкықтық қатынастар
туралы айтуға болады, қайсыбір мемлекет азаматтары арасындағы мүліктік және
оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қаты-настарды айтпастан бүрын,
бүл мемлекеттер арасыыдағы сырт-қы саяси қатынастарды да козғап өту
керек.
Ең біріншіден, мүліктік катынастағы халықаралық қүқық шетелдік элементке
ие екендігі туралы айтылуы керек. Осын-дай шетслдік элемснт бар мүліктік
катынастардың негізгі деген үш тобын бөліп қарастыруға болады:
1. Шетелдік болып табылатын субъектінін қатысуымен бо-латын мүліктік
катынастар. Бүл шет мемлекеттін азаматы, шет мемлекеттін, занды түлғасы
немесе тіптен, шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мәсслен,
қазакстандык енеркәсіп орны ағылшындык, фирмамен тауар партиясын сату
туралы шарт жа-сайды. Мүндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық
фирма табылады. Халықаралык жеке құқыктың реттеуіне енгізіледі, ал
Англияда, Уэльсте және Нидерланта бұл халықаралық жеке кұқықтың көрінісі
деп танылады. Бірқатар жағдайларда халықаралық жеке құқықтын. аясы туралы
доктриналык көзқарастар халықаралық
Субъектілердің барлығы бір мемлекетке тиесілі мүліктік
қатынастар (мәселен, мүрагерлік мүлік) тиісті қатынастар пай-
да болатын объект шетел аумағында болатын болса.
Занды фактімен пайда болуы не тоқтатылуы тығыз байла-
нысты мүліктік катынастар (зиян келтіру, шарт жасау, өлім т.б.).
Отандык ілім халықаралык жеке қүкык, сонымен катар, ха-лықаралық
азаматтык іс жүргізу мәселелерін де карастырды. Мүнын астарында, азаматтык
істе шетелдік элементтің болуы әлдебір процессуалдык салдар туғызады деген
пікір туғызады.
Халыкаралык жеке күкықтың тарихи негізін коллизиялык нормалар күраған.
Шетелдік элементі бар азаматтық күқықтық катынастарды реттеудің басты
ерекшелігі — көп жағдайда ха-чыкаралиқ жекс қүкык,мәселелерін шешудетікелей
ережежәне коч ч.шичатыіі срсжс жоқ. Бүл ережелер тек қай заңнама қол-
.'ііііім.чуі.і ксрск скендігі туралы меңзейді. Мүндай сипаттағы ережелер
коллизиялық деп аталады.
Ғылым түрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халыкаралық жекс қүкык
қүрамына кіретін аса күрделі нормаларды Оілдірсді. Мемлекеттер кодданатын
осындай нормалардыңжиын-тыгы коллизиялык күкықты күрайды. Коллизиялык
қүқықха-лыкаралық жеке күқыктың аса күрделі және аса
маңызды Сюлігін қүрайды.біракколлизиялықсауалдармен халықаралық жске қүқық
мазмүны толығымен ашылмайды.
Халыкаралык жеке күкыкаясына шетел элементі бар халык-аралық азаматтық
қүкықты реттейтін барлық нормаларды еіігізген жөн. Бүл ретте
мемлекеттердіңарасындағы күқықсмсс, олардііңарасында орнайтын қатынас
басты мәнгс ие болуы тиіс. Осын.чап іүсінікісп кеііін халықаралық жскс
қүқық қүрамына халі.ікаралык ка і ыііасчар комсі імсн унификациялауға көп
мән (к-рген жон. Шаруашылықөмірдіңинтернационалдануы сауда, колік және
басқа салалардағы материалдык қүқыктардың уни-()іікаииялануына алып
келуде.
Халықаралық жеке күкықтың қолданылар кеңістігі мен оның мазмүны туралы
сүрақтар күкықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортактүсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралык жеке күқыққа бағытталған.
Сонымен катар, осы тұста да бірқатар нюанстар бар. Мәселен, Францияда
шетелдіктердің қүкыктық жағдайы ешкандай сауалдарсыз ха-
3. Халықаралық жария құқык пен халықаралық жеке кұқыктың нормалары бір
ғана мақсат үшін — әр түрлі саладағы халықара-лық кауымдастықты дамытудың
құқықтык алғышарттарын да-йындау кызметін атқаруда. Бұл екеуінің арасындағы
ортак, мүдде: - осы жердегі халықаралық катынастар туралы ойлар бүл
үғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, ха-лықаралық жеке қүқык жария күкыктык емес, жеке
қүқықтық қатынастарды реттейді. Бүл реттегі халыкаралық дегеніміз ше-тел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түрады.
Халықаралық жеке қүкықтың халықаралык жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастары-ның мазмүнының әртүрлігінде.
Халықаралық жария қүқыкта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралык кауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі мәселелері,
мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарас-тырылады.
Халықаралық жария күкықта халықаралык сауда, экономикалық әрекеттесу сиякты
сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық күқықтың туындауына
әкеліп соқ-тырады. Дегенмен, олармен реттелетін қатынастар азаматтық-
күқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық
жеке қүқыкка келер болсақ, оның реттеу аясы халыкаралық катынастағы нақ осы
жеке қүкық саласында көрініс табады. Бүл ең біріншіден, мүліктік қатынастар
(мәсе-лен, авторлық пен патенттік күқык саласында), яғни бүлар ха-лықаралық
жеке қүқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.
Халықаралық жария қүқықтан халықаралық жеке қүқықтек өзінің реттеу пәнімен
ғана емес, сол катынастардың субъекті-лерінен де ерекшеленеді. Мемлекеттер
халықаралық жария қүқықтың негізгі субъектілері болып табылады. Сонымен
қатар, халықаралық үйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші
үлттарды да осы топқа жатқызады. Ал халықаралық жеке қүқықта кдтысушылар
мемлекет кана емес (бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды), ең басты
қатысушылар жеке түлғалар мен занды түлғалар болып табылады. Жеке түлғалар
— бүл азаматтар, ал занды түлғалар - бүл мемлекеттік ұйымдар, жеке
фирмалар, өндірістер, ғылыми зерттеу және басқа да үйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке күкықты халықаралық жа-рия күқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап етуге болады. Халықаралык шарт
халықаралық жария қүқықта катынастарды реттеудің негізгі кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке қүқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерек-ше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнама-ларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақыт-та ғана қолданысқа үшырайды.
Халықаралық жеке қүқықта маңызды орынды (бүл халық-аралық жария қүкыққа
барынша тән қасиет) таза ішкі сипат-тағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке қүқықтың мәнін анықтағаннан ксііііі, оиы
қүқықтықтүрғыдан алғандағы түсінігіне байланыс-іы пікірлсрді қарастырған
жөн.
Ксңестік дәуірде осы ғылымның дамуының аддында тұрған сүрақтардың бірі
халықаралық жеке қүқық деген түсінікке бай-ланысты болып табылған. Жалпы
жағдайларда, лениндік түсінік — біз ешқандай жекелікті танымаймыз, бізде
бәрі ортақ, сон-дықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы керек
деген де бодды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі түтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұ-нын айкындап түр, өйткені
бүл сонау ерте римдік дәуірдегі қүқықтарды жеке және жария деп белуді ары
карай дамытып отыр. Бүны Улышниан қалыптастырған болатын, оның айтуын-ша
жария қүқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке қүқық — жеке
түлғалардың күқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралык жекс
қүқықтағы халықаралық деген түсіиік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз болып
келеді. Бірақ коптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық жеке қүқық
барынша ішкі күкықпен тығыз байланыста бола отырып, қүқық саласы ретінде
танылады және үлттык қүкық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді ең
соңғы авторлардың қатары кұқық деген сөзге ездерінің қарсылығын біддірді,
себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке қүқық ол реттеуші функцияны
емес, тек қана сілтемелік функцияны атқарушы болып табыла-ды және мүндағы
басты орынға коллизиялық ережелер ие деп түжырымдады.
4. Шетелдіктердің кұқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық мәселелерінің
қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән болып табылады.
Сонымен катар на-зар аударатын бір мәселе, Францияның халықаралық жеке
қүқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы, оның аумаққа енуі,
оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сиякты мәселелер басым орынды
иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халыкаралық жеке құқыққа
қатысты кәзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке кұқық халықаралық
қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып табылады.
Халықаралықжеке құкықты зертгеумен айналысатын ғалым-дардың айтуы бойынша
оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың статусына,
жария тәртіпке байла-нысты мәселелерді де енгізуі керск. Бірак 1940-
жыддардың ба-сынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке кұқықты іс
жүргізу қүқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықара-лықжеке қүқықтың
жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы пәннің
жүйесіне байланысты дау-лардың шексіз жалғасуы халыкдралықжеке қүқықтың
қүқық-тық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне бай ланысты
сүрактарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені қүқықтың осындай сипаттаушы
белгілері қүкықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Ең біріншіден айтарымыз, халықаралык жеке қүқык рет-тейтін қатынастардың
бір тобын бөліп алу үшін оның тек халық-аралық қатынастарды реттейтіндігін
атап өту керек. Халыкара-лық қатынастар күрделі кешенді қүбылыс болып
табылады. Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды ажыратып ал-ған жөн
(мүның ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілер-ді де міндетті түрде
қосамыз). Бүл катынастардың тобының срекшелейтін белгісі болып олардың
субъектілері — мемлекет-гсрге тиссілі - егемендік болып табылады. Нак осы
егемендік лраа.шдагы мемлекетаралық катынастарды белгілейді.
Мемлекетаралық катынастар мен көбіне олардың субъек-гілері азаматтар мен
үйымдар (занды түлғалар) арасындағы қаты-настар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шарт-ка отырады. Бүл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып та-
былады. Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарт-тардың негізінде
айқындалады. Бүл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген үйымдары
мен азаматтарының ара-сында да сауда, экономика мен коммерциялык катынастар
ор-нығып калуы мүмкін. Бүл түста, жоғарыда аталған мемлекет-аралык шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондық-тан да халықаралық қатынастарда
жеке түлғалар мен занды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалык
қатынастарды тудырады.
Халықаралық жеке қүқықтың аясында азаматтық кұқық: азаматтардың күқықтык
кабілеттілігі, шетелдік занды және жеке түлғалардың меншік қүқықтары,
сырткы экономикалық мәмілелерден туындайтын қатыиастарды реттеу жолдары
сияқ-ты өзінің күрделілігі бойынша — бүл азаматтық-құқықтық қаты-настар,
яғни әрбір мемлекеттің өзінің аумағында азаматтық кү-кықпен реттелетін
қатынастар. Қүқықтык білім - азаматтық күқык пәніне азаматтар мен занды
түлғалардың арасындағы жеке мүліктік және мүліктік емес қатынастар
жатқызылатындығы мәлім.
Баќылау с±раќтары:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәні.
3. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні.
4.Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
2. лекция: Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігі мен түрлері.
2. Конституция халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде.
3.Азаматтық кодекс халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде.
4. Әдет-ғұрып: түсінігі, мәні.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні.
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздері деп – осы қайнар көздер
сүйенетін нормалар жиынтығын айтамыз. Ал норма дегеніміз – бұл
латын тілінен алынған norma яғни заңдастырылған міндет,
тәртіп деген мағана береді. Кейбір құқық нормаларының мазмұны
мен іс-қимыл тетігі құқықтың нормаларына емес, халықаралық
силастық, татулық нормаларына ұқсас келеді. Сонымен,
халықаралық жеке құқықтың қыйнар көздері екіге бөлінеді.
Олар мыналар:
1. Халықаралық келісімшарттар.
2. Әдет-ғұрып нормалары.
1. Халықаралық келісім-шарттар бұл, халықаралық дәрежедегі
мемлекетаралық келісімдер немесе келісімшарттар. Бұл шарт бойынша текет
соңына қол қойылып, қатысы бар мемлекеттет мөрі басылады. Кей
кездері келісімшарттар ауызша да жасалуы мүмкін. Мұндай келісімшарттар
Джентелменизмдік деп аталады. Халықаралық келісімшарттар объектісі
болып, материалдық немесе материалдық емес объектілер жатады. Әрбір
келісім-шартта объектісі көрсетіледі. Мыс: Қазақстан Республикасы мен
фрнция мемлекеті арасындағы келісім шарт объектісі – достық,
ынтымақтастық, тарулықтағы қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа
1992 жылы 23 қыркүйекте Парижде қол қойылды. Халықаралық келісім-
шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің дамуын және танылуын алға
тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы құқығын қорғау Қытай
азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі мемлекеттің
консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай мен
Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген. Келісім-
шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шар субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті.
2. Ең біріншіден айтарымыз, халықаралык жеке қүқык рет-тейтін қатынастардың
бір тобын бөліп алу үшін оның тек халық-аралық қатынастарды реттейтіндігін
атап өту керек. Халыкара-лық қатынастар күрделі кешенді қүбылыс болып
табылады. Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды ажыратып ал-ған жөн
(мүның ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілер-ді де міндетті түрде
қосамыз). Бүл катынастардың тобының срекшелейтін белгісі болып олардың
субъектілері — мемлекет-гсрге тиссілі - егемендік болып табылады. Нак осы
егемендік лраа.шдагы мсмлскстаралық катынастарды белгілейді. Мемле-
ілі.ір.мі.ік кліыиасіар халықаралық жария қүқықтын, реттеу іюііі һолі.ш
табылады.
Мемлекетаралық катынастар мен көбіне олардың субъек-гілері азаматтар мен
үйымдар (занды түлғалар) арасындағы қаты-настар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шарт-ка отырады. Бүл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып та-
былады. Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарт-тардың негізінде
айқындалады. Бүл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген үйымдары
мен азаматтарының ара-сында да сауда, экономика мен коммерциялык катынастар
ор-нығып калуы мүмкін. Бүл түста, жоғарыда аталған мемлекет-аралык шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондық-тан да халықаралық қатынастарда
жеке түлғалар мен занды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалык
қатынастарды тудырады.
Азаматтық кодекстің халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде
алатын орны ерекше. Халықаралық жеке қүқықтың аясында азаматтық кұқық:
азаматтардың күқықтык кабілеттілігі, шетелдік занды және жеке түлғалардың
меншік қүқықтары, сырткы экономикалық мәмілелерден туындайтын қатыиастарды
реттеу жолдары сияқ-ты өзінің күрделілігі бойынша — бүл азаматтық-құқықтық
қаты-настар, яғни әрбір мемлекеттің өзінің аумағында азаматтық кү-кықпен
реттелетін қатынастар. Қүқықтык білім - азаматтық күқык пәніне азаматтар
мен занды түлғалардың арасындағы жеке мүліктік
және мүліктік емес қатынастар жатқызылатын-дығы мәлім.
Азаматтықты адам туылғаннан бастап алуға болады. Ал европаның
көптеген елдерінде австралия, финляндия, испания мемлекеттерінде адам
туылған кезде қай мемлекетте туылғанына қарамай әке-шешесінің
азаматтығын алады. ал бразиляда, аргентинада туылған бала әке-шешесінің
азаматтығына қарамай америка азаматы болып есептеледі. Қазақстан
Республткасының азаматы заңға сәйкес алынып, тоқтатылады . ол қандай
негіздерге алынатынына қарамастан бірыңғай және тең болып есептеледі.
Азаматтықты мына негізде алуға болады.бір адам басқа бір адаммен
некеге тұрса, басқа мемлекеттің баласын асырап алса. Гипатизм- бұл
екі жақты азаматтық алу. Ипотизм - бұл азаматтығы жоқ адамдар.
Адамды мемлекет өз ситуациясынан айырған кезде адам азаматтығынан
ажырылатылады. бҰҰ- әркімнің өзінің жеке басы құқығы бар заңдарда
көзделген және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен
тұтқындатылады. Әркімнің еңбек ету бостандығын, қызметпен айналысуға
құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша немесе төтенше
жағдайда немесе соғыс жағдайында рұқсат етіледі. Әркімнің
қауіпсіздікпен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайындағы еңбегі
үшін нендей бір кемсітуінсіз сиақы алуына, жұмыспен әлеуметтік
қорғалуына құқығы бар. Еңбек шарты бойыша жұмыс істеуге заңмен
белгіленген жұмыс уақытының демалыс және мереке күндері жыл сайынғы
ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Қазақстан Республикасының азаматы заңды түрде алған қандайда бір
мүлкін жеке меншікте ұстап, соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен
айыруға болмайды.Тек заңмен ерекше жағдайда мемлекет мұқтажы үшін
мүлкінен күштеп айыру оның құны тең болғанмен өтеліп көзделсе
жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік еркін өз мүлкін заңды
күшінің кәсіпкарлік еркін пайдалнуға құқығы бар.
Адамадардың мемлекеттің оқу онына тегін, жоғары және орта білім
алуға кепілдік берілген. Орта білім алуға міндетті. Жеке меншік
оқу орынға ақылы білім алуға заңмен белгіленген негізде тәртіп
бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы тікелей және өз өкілдері арқылы
мемлекет ісін басқаруға мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының азаматы жергілікті жерлердегі мемлекеттік
органдарға сайлауға және сайлануға, референдумға қатысуға құқығы
бар.
4. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құылықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет.
Баќылау с±раќтары:
1.Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігі мен түрлері.
2. Конституция халықаралық жеке ұқақтың қайнар көзі ретінде.
3.Азаматтық кодекс халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде.
4. Әдет-ғұрып: түсінігі, мәні.
4. лекция. Тақырыбы: Халықаралық нормалардың түсінігі.
Жоспары:
1. Халықаралық нармаларды ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні
1. Коллизиялық ереже халықаралық жеке кұкықта колданылатын күрделі ереже
болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері
бар коллизиялык ереженің қүрылымын карастыру қажет. Коллизиялык ереженің
ерекше табиғаты олардың қүрылымының және оны колданудың
ерекшеліктерін алдын ала айқындайды.
Әрбір коллизиялық ереже басқа жай қүқық ережелерге қарағанда екі
бөлімнен түрады.Коллизиялық ереженің екі элементтен күрылуы екі
бөліктен қүрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және
санкция жалпы ереженің қүрылымына сәйкес келеді. Қүқық теориясында
әдеттегі үш элементтік күрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек
әрекет ететін қүқықты логикалық түрғыдан таңдау арқылы қүрылатын
логикалық ережені сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс
тапқан, шын мәнінде, нақты қүқықтық ереженің екі
элементтік қүрылымы болады (гипотеза, санкция).Сонымен, коллизиялық
ереженің қүрылымын карастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық
ереженің көлемі болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай
күкық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік
құқығы, отбасы қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат, бекіту
формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым -
қатынаста қолданылатын заңға не қүқықтык жүйеге нүскау, яғни кай елдің
заңын колдану қажеттілігін көрсетеді.Коллизиялық ережелерде кездесетін
байламдардың келесі түрлері бар:Бүл коллизиялық байлам шарт қай е лде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бүл байлам бойынша,
шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы
қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы
экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың қүқықтары
мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бүл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол кай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз.Коллизиялық байламдар
катарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
тандалған елдің күкығына бағынатын ерік автономиясын жаткызады. Бірак
мұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі қүкык
институттарын теңестіру дүрыс емес болып табылады. Ерік
автономиясы кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П.
Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол
Қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке қүқықтағы
дербес
кұкықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы -
бүл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің кұқықтық
алғышарты болып табылады.
Қазіргі халыкаралык жеке қүкықта коллизиялық нормалар көп түрлі және көп
санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бүл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын катынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы
нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие. Біріншіден,
халықаралык-күкықтык унификацияға бағытталған, үлттық зандармен
бекітілген және халыкаралык шарттрмен көзделген
коллизиялык нормаларды айыра білу кажет. Олардың арасындағы
айырмашылықтар олардың әрекет ету аясымен және оларды колдану тәртібінен
байкалады. Халықаралык шарттармен бекітілген коллизиялык ереженің
әрек етету аясы, бүл шарттарға катысушылардың барлығының
колдануына алып келеді. Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі
ретінде: мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерін
көрсетеді. Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық ережелер императивті,
диспозитивті, альтернативті болып үш топқа бөлінеді.
Императивті ережелер — түпкілікті, азаматтык кұкықтык катынастардың
тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты қолдануға катысты
ұйғарымдар.Диспозитивті ережелер — кұкықты тандау бойынша жалпы
тәртіпті бекіте тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен езгерту
мүмкіндігін береді. Диспозитивті ережелер әдетте тараптар құқығы,
егер тараптардың келісімімен өзгеше көзделмесе және т.б.
нысандарда, көрініс табады.
Мысалы, ҚР АК-нің 1108-ба-бының 2-тармағына сәйкес: Егер
тараптардыңкелісімінде өзгеше кезделмесе, мәміленің нысанасы болып
табылатын мүлікке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы,
елдің осы мәміле бағындырылған күкығы бойынша анықталады.Альтернативті
ережелер — мазмүнында, ереже көлемінде кезделген, Жеке қүқықтық
қатынасқа қолданылатын қүқықты тандауды көздейтін бірнеше ережелері бар
нормалар. Кұқық қодданушы орган және тараптар онда кезделгеннің
әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің біреуі
бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны
ол жасалған жердің қүқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмелені,
егер Қазақстан Республикасы қүқығының талаптары сақталса,
нысанының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды.
Яғни, шетелде жасалған мәміле нысанына екі альтернативті
байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы және Казақстан
Республикасы кұкығы.Альтернативті ережелер халықаралық жеке күқықта
салыс-тырмалы түрде жақында пайда болған қүбылыс болып табыла-ды. Оның
пайда болуы халықаралык байланыстардың дамуы, соңғы кездердебүл
қүқыктык саланың дамуымен соның ішінде әр түрлі күрылымдардың
күрделенуі, реттелетін қатынастардың ерекшеліктерін ескеруге негізделген,
келемдердің және байламдардың бөлшектелуімен тығыз байланысты.Коллизиялық
ереженің мәніне қарай: генералды (басты) және Субсидиарлы
(қосымша) болып екі топқа бөлінеді. Генералды ереже — Қолданудағы
артыкшылыққа ие, қолданылатын қүқықты тандау кезіндегі басты ереже.
Мұндағы басты ереже К,Р-ның зан актілерінде өзгеше
көзделмеуі кажет.
Субсидиарлы ереже — басты ережемен байланысты бір немесе 1 мрнеше қуқықты
тандау ережелері, ол басты реже белгілі бір байланысты
колданылмаған жағдайда қолданылады. Сонымен қатар, субсидиарлы
ережелер бірінші, екінші, үшінші дәрежелі болып белінеді. Сонымен
қатар, коллизиялық ережелер құқықтық қатынас күрделігіне
байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және арнайы болып. Жалпы
коллизиялык ережелер қатынастың қүқықтық жағдайын анықтайды.
Ал арнайы ережелерді жүзеге асыру барысында туындаған қосымша
ережелерді шешуге арналған күкықтық қатынасты бекітеді. Арнайы
коллизиялық ережелер жүйесін қолдану бірнеше мемлекет аумағында
орындалатын шарттар негізінде пайда болады мысалы,
(тасымаддау шарты).Қазақстан Рсспубликасы үшін ТМД-ға мүше
мемлекеттердің
құқықтық нормаларын унификаииялау мәселесі ерекше маңызды болып
табылады. Осы мәселені шешуге 1995 жылы 13 мамырда ТМД елдері үшін
заңнама акті ретіндеүсынылғаназаматтықкодекс қабылданған болатын.
Осындай актілер күкык келісімін жасауға мүмкіндік берді
Баќылау с±раќтары:
1. Халықаралық нармаларды ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
4. лекция. Тақырыбы: Халықаралық нормаларды қолдану.
Жоспары:
1. Халықаралық нармаларды қолданудың сатылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні
1. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, экономикада елеулі өзгерісте
орын алды. КСРО-ның күлдырауына дейін жоспарлы экономика өзінін
жарамсыздығын көрсетті. Нарықтық экономиканың қалыптасу процесінде ТМД
мемлекеттерінің әрқайсысында жаңа өндірістер нысаны мен жана капиталдық
катынастар дамыды. Халыкаралык жеке қүкыктағы элементімен күрделенген еңбек
катынастарын күқықтык реттеу Казақстан
үшін өте маңызды, себебі, Казақстан Республикасынын кәсіпорындарына шетел
азаматтарын жүмысқа тарту кеңінен таралды және Казақстан Республикасының
азаматтары шетелдіктермен инвестицияланған Казақстан кәсіпорындарындағы
жаңа қатынаска түсті. Кеңес Одағының еңбек күкығында шетел азаматтарының
еңбегін реттеу қарастырылмады, сондықтан Қазакстанның еңбек заңнамасы әлі
күнге дейін бүл мәселені толығымен қамтымайды. Шетел элементімен
күрделенген катынастарда, бір
еңбек катынасын реттеуде екі немесе одан да көп мемлекеттердің зандары
бәсекелестікке түседі. Сол кезде, кай мемлекеттің заңын колдануы керек
екендігін таңдаймыз. Бүгінгі тандағы доктрина мен тәжірибе бүл жағдайларды
коллизиялық нормаларды колдану арқылы шешеді. Коллизиялык норманы
колданғанда даулы мәселе толық мәнінде шешілмейді, коллизиялык норма тек
қолайлы мемлекеттің үлттык заңнамаларындағы материалдық нормаларға сілтеме
жасайды.
Еңбек қүкығындағы коллизиялык мәселені шешу үшін дүниежүзілік тәжірибеде
келесі байланымдар қолданылады: Қүкыкды тандау еркіндігі
Жүмыс орнының заңы
Жүмыс берушінің орналасқан жерінің заңы.
Ту елінің заңы
Жұмыс берушінің азаматтығы
Жалдау мәмілесін жасап отырған елдің заңыТараптардын. болжаулы еркі немесе
ниеті.
Сонымен, жоғарыда аталып кеткен коллизиялық нормаларды анықтайық.
Халыкаралық жеке күқықта кағиданың мәні ретінде, мемлекеттердің ішкі
заңнамаларына немесе халықаралық келісімдердің қатысушыларына өз
келісімдері бойынша катынастарды реттеу үшін бір мемлекеттің заңы
колданылады. Кейбір мемлекеттердің заңнамалары мен сот тәжірибесі қолдануға
жасырын түрде шектеулер қояды. Алайда, көптеген мемлекеттердің еңбек
катынастарында бүл қағиданы қолдануға ешбір шектеулер жасалмайды.
Мысалға:Үлыбритания, Германия, Канада, Австрия, Италия, Чехословакия
мемлекеттерін келтіруге болады. АК.Ш пен Польша мемлекеттері Іех тандалған
заң мен енбек катынастарының арасында дара байланыс болған жағдайда
колдануға рұқсат береді. Испания, Албания, Австрия мемлекеттері таңдалған
кұкыктың нақты көрініс табуын талап етеді. Австрия, Бельгия, Бразилия,
Германия мемлекеттерінде тандау еріктілігі жоқ болған жағдайда қолданылатын
заңның императивтік нормаларында көрсетілген корғаудан
жұмысшыны айырса, тандалған заң қолданылмайды. Бүгінгі уақытқа дейін
әлемдік тәжірибеде тараптарға жат кұкықтық жүйені тандау жағдайы орын
алмады. Көбінесе, жұмыс орны елінін. заңы, кәсіпорынның орналасқан елінің
заңы немесе жұмысшының зандары колданылады. Герман заңының 27-бабында
тараптарға мәміленің толығымен немесе оның бір бөлігіне қатысты занды
тандау еріктілігіне рұксат берілген. Біздің пікірімізше, бұл шешімді әр
тарап өзінің мүддесін көздеп, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдануы
мүмкін. Бүл тек жария болған халықаралык күкықта қолданылуы керек, себебі,
тараптар экономикалык жағынан тендей жағдайға ие. Жүмысшы бірнеше
мемлекеттерде өзінін жүмысын жүзеге асырса және онын. әдеттегі жүмыс орнын
аныктау мүмкін болмаса, онда жүмысшының әдеттегі түрғылыкты жері немесе өз
кызметін кебінесе жүзеге асыратын жердің заңы қолданылады (Австриянын
заңы). Жұмысшы жүмыс берушіге карағанда экономикалык жағынан әлсіз, оған
тетеп бере алмайды, жүмыс берушінің жағдайы едәуір аукымды қорғалған;
жүмыс беруші өз басқарушылық саясатын түрақты жүргізеді; жұмыс беруші бүл
байланымды көбінесе асыра пайдаланады. Қорыта келген-де, жүмыс орны
мемлекетінің заңын колданғанда, жұмысшының жағдайын корғау мәселесі
көзделуі тиіс.
2. Еңбек келісіміне сәйкес, су немесе әуе көлігінде өз кызметін орындаған
жүмысшының еңбек катынастары көлік күралы гіркелген мемлекетгің заңымен
реттеледі. Румын заңының 140-бабында егер өзгеше тараптар өзге заң
тандамаса, теңіз немесе өзен кемесініңту заңы немесеәуе кемесі тіркелген
елінің заңы кеме экипажының жалдау шар-ын реттейді. Келесі коллизиялык
байланымдар: ту заңы — теңізшілігінде (Италия, Франция, Венгрия),
кеменіңтіркелген елдің;аңы — әуе және су көліктерінде (Албания),
тасымалдаушы-;ың заңы — теміржол мен автомобиль көліктеріне (Венгрия)
атыстьғ колданііладі.і. Ксйбір мемлскеттерде өзге баламалыоайланыс -
бірлсскем түргылықты орнын қолдану тенденция байқалуда. Бөлек
жағдайлардатеңізшімен, шетел компания-;мен жасаскан мәмілені шетелге барған
іссапар аналогы деп: .юастырады.Жүмыс берушінің жеке заңы - жеке немесе
занды түлға. Егер венгрлік жүмыс беруінің жұмысшылары үзак немесе кыска
мерзімді іссапармен-етелде жүмыс істесе, онда күкықтық қатынасқа венгр
заңыыданылады. Жоғарыдағы қағида, егер жүмыс орнын нақтыіыктау мүмкін
болмағанда немесе жүмыс екі немесе одан да п мемлекеттерде жүзеге асырылса
ғана қолданылады Белгілі бір мемлекеттің ұйымы өз жұмыскерін шетелге
уақытша жүмысқа жіберсе, онда ұйым орналасқан жердін заңы (Іех Іосі
сіеіеёаііопз) колданылады.
Жалдау шартын жасаскан мемлексттің заңы (Іех Іосі сопігасШз). Мысалы, АКШ
пен Англия заңнамаларына сәйкес, енбек қаты-настарын реттейтін шартосы
мемлекеттерде жасалса, жергілікті кұкық қолданылады делінген. Ресей
ғалымдарының пікірінше, еңбек құкығында эксаумақ-ты қолдану 2 жағдайда
рұксат етіледі: а) арнайы келісімді жа-сау аркылы б) егер коллизиялык
нормалар тікелей шетел заң-дарына сілтеме жасаса, онда барлық жағдайларда
шетел заңна-масы колданылады.
Егер олар мемлекеттің жария тәртібіне қайшы келсе, кез кел-ген мемлекет өз
аумағында шетел зандарын қолдануға тыйым салуғақұқылы. Кейбір
мемлекеттерөздерінің еңбек заңнама-ларының эксаумактық әрекет етуін
кеңейтуге ұмтылады. Мы-салы, АҚШ-тыңенбек жағдайларының әділеттілігі,
мүгедек-тер туралы зандары. Бұл зандар тек АКШ аумағында ғана әре-кет
етпейді, сонымен катар шетелде түратын американдыктар мен америка
компанияларына таралады. Ьех Іосі іаЬогів кейде әмбебап бола алмайды.
Сондықтан Чехияның халыкаралықжеке қүкығында Іех Іосі іаЬогіз пен катар
қосымша коллизиялықбай-ланымды жүмыс берушінін кәсіпкерлік қызмет жерінің
заны.Контрактімен неғүрлым жақын елдің заңы көптеген даулы
жағдайлартараптар өз күкыктык катынастарын реттейтін қүқықты тандау
келісімге келмеуі нәтижесінде пайда болады. Бүл байланым факторлардың
жиынтығы немесе бір ба-сымдылыккд ие факторларды карастырады. Мысалы, кәсіп-
орынның орналасқан жері, компанияның басшылығы, шартараптарының жалпы
азаматтығы, жүмысшының өндірістік нұсқаулықтарды алатын кайнар көзі, жалакы
төлеу қайнар көзі мен валютаеңбек шартының типі т.б. тығыз байланысы осы
мемлекеттің сңбек шартын жасасқан жері немесе еңбек қыз-метін орындап
жаткан жер екенін дәлелдейді.
3. Шартта күкықты тандау жөнінде тараптардын сріктілігіболмаса, онда судья
белгілі бір байланыстырушы факторды негізге ала отырып өз тандауын жасайды.
Бүл коллизиялык байланымды англо-американдыққұкықтыңтәжірибесі мен
доктринасы қалыптастыр-ды. Кейбір ғалымдар осы байланым аркылы қүкықты
колдану мәселесі шешіледі деген пікірді үстанса, ал баскалары оны өз
мүддесіне қорғау үшін колданады деген пікірде. А. Лунцтың пікірінше, англо-
американдык соттар бүл байланымға сүйен-генде өз елінің күкығын колданудағы
субъективизмді көрсетеді. Еуропалықконвенцияның 6-бабы 2-тарауында
қолданылатын күкықтандалмаса, а) конт-ракт жүмысшының шартқа сәйкес
әдеттегі кызметті орындай-тын жерінің заңы; б) егер жүмысшы бірде-
бірмемлекетте қызметті орындамаса, онда жалдаушы мемлекеттің кәсіпорын ның
орналаскан елінің заңы қолданылады. Егер контракт мазмүнынан контракт өзге
мемлекетпен неғүрлым тығыз байланыс-та екені анықталса, бүл жағдайда ол
өзге мемлекеттің заңымен реттеледі. Сөйтіп, конвенциян дайындаушылар
Іехіосі іаЬогіз-ті қолдайды, бірак ол жалғыз байланымболуын қаламайды.
Себебі өзге мемлекет контрактпен неғүрлым жақын байланыста болуы мүмкін.
Іех Іосі іаЬогіз бүл ереже екендігіне күмән жоқ, бірақ неғүрлым жақын
байланыс осы ереженің ескертпесі ретінде қолдануда.
Мысалы, осы ескертпе Германияның Еңбек даулары женін-дегі Федералды сотпен
колданылды. Американдықавиакомпа-ния Германияда түрақты түратын бірак шығу
тегі американдық үшқыштарды Германияға жұмысқа алады, кейін дау қай елдің
заңы қолдануға келетіндігі жөніндетуындайды.
Баќылау с±раќтары:
1. Халықаралық нармаларды қолданудың сатылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
5- лекция. Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық субъектілері мен оларға қолданылатын құқықтық
режим.
2. Халықаралық жеке құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы.
3. Заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы.
4. Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстан
Республикасындағы құқақтақ жағдайы.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алатынын
оқытып үйрету болып табылады.
Лекция мєтіні
1. Барлык елде патент ведомствосы деп аталатын патент жүйе-сін қүрайтын аса
маңызды мекеме мамандырылған мемлекеттік үйым болып табылады. Казақстан
Республикасы Президентінің 1992 жылғы 18 маусымдағы Жарлығына сәйкес
Казакстан Рес-публикасы Министрлер Кабинеті жанынан ұлттык патент ве-
домствосы (Казпатент) кұрылды. Егемен Казакстанның калып-тасуының бүкіл
кезеңінде Республиканың басқару аппараты бірқатар қүрылымдыққайта қүруларды
бастан кешірді. Басқа-ру органдары бір-біріне косылып, бір орталыктан
басқарыла бастады. Казақстан экономикасында мемлекеттік саясатты жүзеге
асыратын органдардың бірі саналатын Казпатент те бүдан сырт калған жоқ. Ол
бүрынғы өнеркәсіп және сауда, экономи-ка және сауда, энергетика, индустрия
және сауда министрлігінің күрылымына агенттік болып енді, кейін патент және
тауар таң-балары жөніндегі дербес республикалык мемлекеттік кәсіпорын-ға
айналды.
2000 жылғы кыркүйекте ол ҚР Әділет министрлігі қүрамы-на енгізілді. 2001
жылғы наурыздан бастап ҚР Әділет министр-лігінің Интеллектуалдық меншік
қүқығы жөніндегі комитеті, сондай-ак оған бағынатын Кдзақстан патенттік
сараптама институты (КИПЭ) қүрылды. Сөйтіп, казір де бүл комитет
Қазакстанның үлттык. патент ведомствосы болып табылады, ал оның сараптама
жүмысын КИПЭ атқарады1.
Біздіңслімізде интсллектуалдықменшікті күкыктык корғау саласында арнайы
күзыретті бас мемлекеттік орган, өзгеше айт-қанда, Казақстанның патенттік
ведомствосы - Қазақстан Рес-публикасы Әділет министрлігінін.
Интеллектуалдық меншік қүқыктары жөніндегі комитет болып табылады. Ол 2001
жыл-дың 29 наурызындағы ҚР Президентінің ҚР күкық қорғау кыз-метін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралың № 536 бүйрығына сәйкес кабылданған К,Р
Үкіметінің 2001 жылдың 29 наурызын-дағы № 411 К.Р Әділет министрлігінің
интеллектуалдык меншік қүқыктары жөніндегі комитет сүрақтары каулысымен
кұрыл-ды.
Бүл нормативтік актілер интеллектуалдык меншік саласын-дағы мемлекеттік
басқару күрылысын тамырымен өзгертті.
Бүрын әрекететкен күзыретті органдар мен үйымдар - патенттік ведомство
қызметін аткдрған К.Р Әділет министрлігінің патент және тауар таңбалары
жөніндегі республикалык мемлекеттік кәсіпорын мен бүрынғы К,Р Әділет
министрлігінің авторлык күкыктары жөніндегі ведомство орнына біртұтас жаңа
интел-лектуалдық меншік жөніндегі комитеткелді1.
Аталған комитетпен қатар, бүл саладағы күкықтык катынас-тардыңжаңа
субъектісі пайда болды. Бүл жоғарыда аталған ҚР Үкіметінін №411 каулысымен
күрылған бүрынғы кдзақстан-дык патенттік сараптама институты. Бүл үйымға
мына қызмет-тер жүктелген болатын:
0. өнеркәсіптік меншік объектілеріне (өнертабыс, пайдалы модель,
өнеркәсіптік үлгілер, тауар танбалары, кызмет көрсету таңбалары,
тауарлардың шығарылған жерлерінің атаулары) әтінімдер қабылдау, осы
өтінімдерге сараптама жүргізу және өтінім берілген әнеркәсіп меншігі
объектілерінің корғау қабілеттігі шарттарына сәйкестігін аныктау;
1. селекциялық жетістіктерге етініштерді және интегралды
микротәсімдертопологияларын тіркеуге өтінімдерді қабылдау,
осы өтінімдерді бекітілген талаптарға сәйкестігіне сараптама
жүргізу;
2. тіркелген өнеркәсіп меншік объектілерін, селекциялық жетістіктер мен
интегралды микротәсімдер топологиялары
реестрін жүргізу бойынша жүмыстарды жүргізу;
3. қорғау күжаттарына сараптама және өнеркәсіптік меншік объектілерін,
селекциялық жстістіктерін және интегралды микротәсімдер топологияларын
қорғау мәселелері бойынша ресми бюллетеньдерді жариялау;
4. Патенттік кооперация туралы Шарт пен Еуразиялык па-
гент конвенциясы мен Таңбаларды халыкаралықтіркеу туралы
Мадрид келісіміне сәйкес кызметтерді жүзеге асырумен байла-
пысты халықаралықөтінімдерге сараптама жүргізу2.
К,Р Үкіметінің 2002 жылғы 11 шілдедегі № 756 Кдзақстан Республикасы
Әділет министрлігінің интеллектуалдық меншік күкыктары жөніндегі
Комитетінің интеллектуалдык меншік институтының Республикалык мемлекеттік
казыналык кәсіп-
орнын кұру туралы каулысымен бұрынғы КИПЭ функцияла-ры кыскартылған атауы
РГКП НИИС жаңа институтына
жүктелді.
Яғни, сараптама органдарына РГКП НИИС-ті, ал ғылыми-ақпараттык органдарға
— Кдзакстандық мемлекеттік ғылыми-техникалык институтты (КазгосИНТИ),
Республикалыкғылы-ми-техникалык кітапхананы жаткызуға болады.
Патенттік кітапхана патент жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады,
себебі өнертапқыштар мен өзге субъектілердің шы-ғармашылык қызметі
акпараттық ресурстарсыз мүмкін емес. Патенттік сараптама жүргізу үшін де
адамзаттын өнеркәсіптік меншік объектілерінің бәріне қатысты білім
саласындағы жетістіктерін есепке алу қажет.
Мемлекетте патенттік кітапхананың болуы Париж конвен-циясына қатысу үшін
міндетті шарт болып табылады. Одак-тың әрбір мемлекеті өнеркәсіптік меншік
істері жөніндегі ар-найы кызмет пен коғамның енертабысқа патенттермен,
пайда-лы модельдермен, өнеркәсіптік үлгілермен және тауар танба-ларымен
танысу үшін орталық койма күруы тиіс1.
Біздің елімізде патенттік кітапхана қызметін көпсалалык кітапхана,
техникалық және онымен сабактас ғылымдар сала-сында мамандырылған
әдістемелік-библиографиялықорталығы болып табылатын Республикалык ғылыми-
техникалық кітап-хана (РҒТК) табылады.
РҒТК күрамында 1965 жылдан патенттердің орталық кой-масы кызметін
тікелей атқарған Республикалық патенттік кор (РПК,) әрекет ететін. Қазіргі
уақытта РПҚ-да әлемнін 50 мем-лекстінен және үш халыкдралық аймақтық патент
үйымдары-нан 21 миллион данадан астам қүжат жиналған.
Авторлық қүқык сияқты патент қүқығы мәні бойынша адам-ның
интеллектуалдык, шығармашылық қызметі нәтижесін қор-ғауды қамтамасыз етуге
бағытталған. Бірақ, авторлык күкыкқа қарағанда, патент күкығы адам
шығармашылығынын тек ғылы-ми-техникалык, саласына ғана катысты. Сонымен
қатар, ғылы-ми қызмет өнімдері ғылыми зерттеулердің нәтижелерін қолда-
нудың қолданбалы аспектілеріне катысты болғанда ғана, патенттік күкык.
объектісі бола алады.
Интеллектуалдык меншік объектілері арасында өнертабыс-тар, пайдалы
модельдер және енеркәсіптік үлгілер сияқты ин-
теллектуалдык шығармашылык кызмет нәтижелері маңызды орын алады. Тауар
таңбалары, кызмет керсету таңбалары, та-уар шығарылған жердін. атауымен
бірге олар өнеркәсіптік меншік объектілері жалгш атауымен қамтылады. Бүл
Казақ-стан Республикасының аумағына да таралатын 1883 жылғы 20 наурыздағы
Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж конвенциясының 1-бабымен
бекітілді.
Патенттік катынастар катысушыларының күқықтары мен міндеттерін егжей-
тегжейлі реттелгенімен ерекшеленеді. Автор-лык күкыкпен салыстырғанда,
объектіні тіркеу мен өнертабыс жасалғаннан кейін алғашкы патент қүкыктарын
бекіту нысан-далуымен ерекешеленеді. Себсбі, бірегей болып табылатын әде-
биет немесе өнер туындыларына қарағанда, өнертабыс қайта-лануы мүмкін. Бүл
өнеркәсіптік үлгілер үшін маңызды болға-нымен, патенттеу объектілері
нысанымен емес, үлкен коммер-циялық күндылыкка ие мазмүнымен бағалы.
Патенттік каты-настардың үлкен коммерциялизациясына өзге түлғаға толык не-
месе бөлшектеп берілуі мүмкін патент иеленушінің құкықтары көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының Патент Заңы Кдзақстанның Бүкіләлемдік сауда
үйымына енуіне және үлттык заңнамада Ин-теллектуалдықменшік
күкыктарыныңсауда аспектілері жөнін-дегі келісім ТРИПС талаптарының
көрініс табу кажеттілігіне, сондай-ақ Азаматтык кодекстің жалпы және ерекше
бөлімдерін кабылдаумен байланысты қабылданды. Оның мәтіні Азаматтық кодекс
және басқа казіргі заңнама терминдерімен сәйкестен-дірідді, алайда патент
жүйесінің әретет ету қағидалары өзгермеді.
Патенттік қүқыктық катынастар күрделілігімен ерекше-ленеді, қүқыктык
нормаларды дүрыс қолдану және патенттеуді женілдету мақсатында патенттік
ведомство нүсқаулық-әдісте-мелік ақпараттар жариялайды.
1993 жылдың 16 акпанында қабылданған өнеркәсіптік меншікті қорғау
саласындағы халықаралык. шарттар туралы Кдзақстан Республикасыньщ
Декларациясына сәйкес Респуб-лика аумағында өнеркәсіптік меншік саласындағы
күкыктык катынастарды реттейтін төрт маңызды халыкаралык, конвенция орекет
етеді, олар:1883 жылғы 20 наурыздағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz