Қазан төңкерісі қарсаңында Оңтүстік Қазақстандағы саяси-қоғамдық ұйымдарын зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.7
І.тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер жѕне қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуы
1.1. Қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуының алғы.шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.26
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы ... ... ... ... ... ... ... ...27.37
ІІ.тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық.саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс.ѕрекеттері
2.1. Қоғамдық.саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты ... ... 38.43
2.2. Қоғамдық.саяси ұйымдардың арақатынасы жѕне олардың қызметі ... ... ... ... ... ... .44.52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ...53.54
Сілтемелер тізімі ... ... ... ...57.61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ..55.56
І.тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер жѕне қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуы
1.1. Қоғамдық.саяси ұйымдардың құрылуының алғы.шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.26
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы ... ... ... ... ... ... ... ...27.37
ІІ.тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық.саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс.ѕрекеттері
2.1. Қоғамдық.саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты ... ... 38.43
2.2. Қоғамдық.саяси ұйымдардың арақатынасы жѕне олардың қызметі ... ... ... ... ... ... .44.52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ...53.54
Сілтемелер тізімі ... ... ... ...57.61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ..55.56
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. «Қазақ» газетінің айтуынша: «1917 жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті» .
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан жѕне қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы ѕлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан жѕне қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы ѕлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
1. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990.
2. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
3. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
4. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
5. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961.
6. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968.
7. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
8. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972.
9. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
10. Ѕбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
11. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992.
12. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995.
14. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996.
15. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967.
16. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993.
17. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993.
18. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996.
19. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
20. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967.
21. Бейсенбиев К.Б. Идейно-политические течения в Казахстане конца ХІХ – начала ХХ века. Алма-Ата, 1961 г.
22. Кабдиев Д.К. Развитие экономической мысли в Казахстане (конец ХІХ – начало ХХ века), 1978 г.
23. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.), Алма-Ата, 1984 г.
24. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы, 1996 ж.
25. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. Алматы, 1998 ж.
26. Нұрпейісов К. Становление Советов в Казахстане (март 1917 – июнь 1918 г.) Алма-Ата, 1987 г.
Сілтемелер
1. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
2. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
3. Нұрпейісов К. Алашорда тарихыны зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
4. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 124 бет.
5. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 105 бет.
6. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 128 бет.
7. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 73 бет.
8. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 59 бет.
9. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 270 бет.
10. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 170 бет.
11. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 15 бет.
12. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 98 бет.
13. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 81 бет.
14. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 65 бет.
15. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 173 бет.
16. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 135 бет.
17. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 120 бет.
18. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 240 бет.
19. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 248 бет.
20. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
21. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
22. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 117 бет.
23. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 65 бет.
24. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 68 бет.
25. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 178 бет.
26. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 95 бет.
27. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 140 бет.
28. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 140 бет.
29. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 140 бет.
30. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 92 бет.
31. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 42 бет.
32. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 22 бет.
33. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 39 бет.
34. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 320 бет.
35. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 118 бет.
36. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994.
37. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 85 бет.
38. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972, 288 бет.
39. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 105 бет.
40. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
41. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
42. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 77 бет.
43. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 135 бет.
44. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
45. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 99 бет.
46. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 116 бет.
47. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 121 бет.
48. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
49. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
50. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 144 бет.
51. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 144 бет.
52. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 145 бет.
53. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972, 205 бет.
54. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972, 225 бет.
55. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 275 бет.
56. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
57. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 213 бет.
58. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 65 бет.
59. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 87 бет.
60. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 92 бет.
61. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 183 бет.
62. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 187 бет.
63. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
64. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968, 135 бет.
65. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968, 139 бет.
66. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978, 114 бет.
67. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978, 118 бет.
68. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961, 13 бет.
69. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
70. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
71. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961, 18 бет.
72. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
73. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
74. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 95 бет.
75. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978, 289 бет.
76. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 94 бет.
77. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 91 бет.
2. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
3. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
4. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
5. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961.
6. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968.
7. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
8. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972.
9. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
10. Ѕбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
11. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992.
12. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995.
14. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996.
15. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967.
16. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993.
17. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993.
18. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996.
19. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
20. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967.
21. Бейсенбиев К.Б. Идейно-политические течения в Казахстане конца ХІХ – начала ХХ века. Алма-Ата, 1961 г.
22. Кабдиев Д.К. Развитие экономической мысли в Казахстане (конец ХІХ – начало ХХ века), 1978 г.
23. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.), Алма-Ата, 1984 г.
24. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы, 1996 ж.
25. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. Алматы, 1998 ж.
26. Нұрпейісов К. Становление Советов в Казахстане (март 1917 – июнь 1918 г.) Алма-Ата, 1987 г.
Сілтемелер
1. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
2. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
3. Нұрпейісов К. Алашорда тарихыны зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
4. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 124 бет.
5. Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 105 бет.
6. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 128 бет.
7. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 73 бет.
8. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 59 бет.
9. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 270 бет.
10. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 170 бет.
11. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 15 бет.
12. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 98 бет.
13. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 81 бет.
14. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 65 бет.
15. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 173 бет.
16. Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. «Жалын», 1996, 135 бет.
17. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 120 бет.
18. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 240 бет.
19. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 248 бет.
20. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
21. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
22. Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 117 бет.
23. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 65 бет.
24. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 68 бет.
25. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 178 бет.
26. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 95 бет.
27. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 140 бет.
28. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 140 бет.
29. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994, 140 бет.
30. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 92 бет.
31. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 42 бет.
32. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 22 бет.
33. Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Түркістанның қилы тағдыры. // Құрастырған Б.Серікбайұлы. Алматы, 1992, 39 бет.
34. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 320 бет.
35. Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 118 бет.
36. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат. 1994.
37. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 85 бет.
38. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972, 288 бет.
39. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 105 бет.
40. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
41. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
42. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 77 бет.
43. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 135 бет.
44. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
45. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 99 бет.
46. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 116 бет.
47. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 121 бет.
48. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
49. Ахмедов Ғ. Ахаңның өмір кезеңдері. // Жұлдыз. 1989, №6.
50. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 144 бет.
51. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 144 бет.
52. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. 1993, 145 бет.
53. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972, 205 бет.
54. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане. Алма-Ата, 1972, 225 бет.
55. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 275 бет.
56. Нұрпейісов К. Алашорда тарихының зерттелуі хақында. // Қазақ тарихы. 1994, №1.
57. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 213 бет.
58. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы. «Санат», 1995, 65 бет.
59. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 87 бет.
60. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 92 бет.
61. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 183 бет.
62. Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 187 бет.
63. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. Алматы, 1993.
64. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968, 135 бет.
65. Нұрпейісов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1968, 139 бет.
66. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978, 114 бет.
67. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978, 118 бет.
68. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961, 13 бет.
69. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
70. Установление Советской власти в областях Казахстана (1917-1918 г.г.). Сб. статей. Алма-Ата, 1957.
71. Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961, 18 бет.
72. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
73. Алаш-Орда. Сборник документов. Алма-Ата, 1992.
74. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 95 бет.
75. Пахмурный П.М., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978, 289 бет.
76. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 94 бет.
77. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана. Уроки истории. Алма-Ата, 1990, 91 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖЅНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
Қазақ-Түрік Университеті
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазан төңкерісі қарсаңында Оңтүстік Қазақстандағы саяси-қоғамдық ұйымдар
Орындаған: 2-12 тобы студенті:
Жұмалиев С.М.
Қабылдаған: Молдахметова Ж..
Шымкент 2006 ж.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-7
І-тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер жѕне қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғы-шарттары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-26
Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-37
ІІ-тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық-саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс-ѕрекеттері
Қоғамдық-саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-43
Қоғамдық-саяси ұйымдардың арақатынасы жѕне олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-54
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-61
Пайдаланылған ѕдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...55-56
Кіріспе
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. Қазақ газетінің айтуынша: 1917 жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті
Ѕбдіманов Љ. Ќазаќ газеті. Алматы, 1993..
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан жѕне қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы ѕлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет ѕкелген, екіншісінің маңызы негізсіз дѕріптелді
Нђрпейісов К. Алашорда тарихыныњ зерттелуі хаќында. Ќазаќ тарихы. 1994, №1..
Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, буржуазиялық революция деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің жѕне одан кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын емес.
Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан қарасақ, небѕрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта зерттеу болып табылады.
Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен Алаш партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп ұғушылық кездеседі
Нђрпейісов К. Алашорда тарихыныњ зерттелуі хаќында. Ќазаќ тарихы. 1994, №1..
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны жѕне қазақ қоғамының саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның ѕлеуметтік-саяси сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау –зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының алғышарттарын анықтау;
жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен, қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету.
Ақпаннан кейінгі оқиғалар ұлттық қозғалыстың ішінде айтарлықтай идеялық келіспеушіліктердің болғандығын көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық аса маңызды аспектісінің бірі –жалпыресейлік партиялардың филиалдарының ұлттық қозғалысқа жѕне ұлттық мѕселеге қатынасы.
Өлкенің жалпыресейлік партияларының негізгі бағдарламалық ережелерін талдау ұлттық мѕселені демократиялық шешу жолын ұстанатындығына үнемі сендіруіне қарамастан, олардың анық, негізделген, көлемді жѕне шынайы ұлттық бағдарламасының болмағандығын көрсетті.
Өлкелік кадеттердің, эсерлердің, радикал-демократтардың жѕне басқаларының империялық нұсқауларға негізделген ұлттық бағдарламасы, ѕлбетте, өлкенің мұсылман халқына түсінікті бола алмады жѕне де қабыл алынбады.
Қалай болғанда да, өлкенің болашағы жѕне оның мемлекеттік құрылысы туралы мѕселеде қарама-қайшылықтар қаншалықты терең болғанымен, екі жақтан да демократтар, ѕйтсе-де, диалогқа жол салуға ѕрекеттенді.
Бірақ өлкеде кейінгі драмалық оқиғаларда өзінің басты рөлін ойнау жазылған большевиктер тұрпатындағы жаңа күш біртіндеп жетіле бастады.
Мѕселенің маңыздылығы. Қазақ халқының ѕлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тѕуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қазақ елінің саяси даму жолында өзіндік орны бар жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар да соңғы жылдарға дейін тарихи шындық тұрғысынан зерттелмей, көп бұрмалаушылыққа ұшыраған тақырып болып табылады.
жылы Ақпан төңкерісі патша өкіметін құлатып, Ресейде ерекше саяси жүйені тудырды. Орталықта қос өкімет –Уақытша үкімет пен Кеңестерді, ал жер-жерлерде билікке ұмтылған сан алуан одақтар мен қауымдастықтарды, ұйымдарды дүниеге ѕкелді. Заман өзгерісі алға тосқан жаңа міндеттерді шешу қажеттілігі ұлттық қоғамдық ұйымдарды да осы мезгілде өмірге алып келген еді.
Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар –Уақытша үкіметтің саяси жүйесінде қазақ елінің ұлттық мүддесін білдіру жѕне қорғау мақсатында пайда болған демократиялық бағыттағы қоғамдық ұйым. Өлкеде саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болу негіздері мен құрылымдық сипаты, алға қойған міндеттері мен сол міндеттерді іске асыруда атқарған қызметі, тарихта алар орны арнайы зерттеуді қажет етеді, сондай-ақ бұл зерттеу қазақ халқының сол бір аласапыран кезеңдегі саяси өмірінің қырлары мен сырларын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Кеңестік тарихтану ғылымында жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар сияқты ұлттық қоғамдық ұйымдарға біржақты, яғни Уақытша үкіметтің қолшоқпары болды деген баға беріліп келді. Ақпан төңкерісінен кейін Ресейдің барлық ұлттық аймақтарында бой көтерген украин, башқұрт, түрікмен, ұйғыр-дүнген, татарлардың, т.б. ұлттық қоғамдық ұйымдарының бір сапында тұрған жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық азаттыққа, дербестікке қол созып, отарлық езгіден құтылып, өз ұлтын өркениетті елдердің қатарына қосуға асықты, сол үшін қызмет етті. Өлкедегі саяси-қоғамдық ұйымдардың басы-қасында болып, оның жұмысының жанданып кетуіне аянбай еңбек еткен, көшбасшы болған қазақ оқығандары, ұлт зиялылары еді. Олардың жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар құрамындағы қызметі елді феодалдық мешеулік пен отарлық тѕуелділіктен алып шығу ѕрекетін жасаған ѕлеуметтік күштің қазақ қоғамында болғандығын айғақтайды.
жылы Ақпан төңкерісінен кейін қазақ қоғамында пайда болған ең беделді саяси-қоғамдық ұйымдар туралы тарихи шындықты мүмкіндігінше толығырақ ашып айтатын уақыт жетті.
Жетісу халқының, соның ішінде дүнгендердің Ақпан төңкерісінен кейінгі тарихын зерттеуші ғалым Юсупов: ...облыстың орталығы Верный қаласында мұндай комитеттер бірнешеу болды: қазақтың –Алаш, өзбектің –Шуро-Исламы, ұйғырдың –Милли-Шуросы, жалпымұсылмандық –Құрылтай, тараншы-дүнген комитеттері жѕне басқалар. Осы ұйымдардың бѕрі еңбекші халықты жеке қанау құқына ие болу үшін күресті, ѕрі өзара бақталас болды, бір-бірін көре алмады
Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 124 бет., –деп жаңсақтыққа жол береді. Қазіргі тарихнама ХІХ-ХХ ғ. Басында түрік тілді халықтардың қарым-қатынасы аса жемісті болғандығын куѕландырып отыр
Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 105 бет..
Хронологиялық шеңбері жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың құрылған кезеңі мен жойылған уақытын, яғни 1917 жылдың наурыз айынан 1917 жылдың қазан айлары аралығын қамтиды. 1917 жылдың наурыз айынан бастап жер-жерде бой көтерген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар 1917 жылдың күз айларында, яғни Кеңестердің өкімет билігін алғанынан кейін Қазан төңкерісінің салтанатты шеруіне кедергі келтіретін контрреволюциялық ұйым ретінде таратыла бастады.
Территориялық ауқымы негізінен жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар құрылған Оңтүстік өлкесін қамтиды. Сол саяси-қоғамдық ұйымдардың қызметін жан-жақты ашып көрсету мақсатында сол кезеңдегі ѕкімшілік-территориялық бөлу бойынша Жетісу облысы аудандары да қамтылды.
І-тарау
Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер жѕне қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
.1. Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғышарттары
Оңтүстік Қазақстан өңірі ХХ ғасырдың басында Ресей империясының шалғай шеткі отары қатарында болды. Жаңа капиталистік нарықтық қатынастар отарлық тѕуелділік жағдайында қалыптасу процесі, өлке халықтарының тағдырында мұңды-зарлы, драмалы үлгіде көрініс берді.
Өлкеде бұл кезеңде тым қасіретті жағдай көрініс бере бастады. Сансыз табындарды азықтандыра алатын жайылымдар, бидай, күріш, жеміс, көкөніс, жүзімдердің көл-көсір өнімін бере алатын кең-байтақ құнарлы алқап, аса бай табиғи қазбалар қоры өте ұқыпсыз, олақтықпен пайдаланылды. Сол уақытта мақта өсіру астық, күріш егісін ығыстыра отырып, біртіндеп жергілікті халықты құлдыққа түсіру құралына айнала бастады. Империялық саясатқа бағыттала отырып, салынып жатқан темір жолдар, барлық инфрақұрылым, Оңтүстікті оны ежелгі көршілерінен бөліп тастады. Бұл инфрақұрылымға ашықтан-ашық тек экономикалық қана емес, жѕне ѕскери-стратегиялық мѕн берілді. Өлкеде экономиканың аграрлық-шикізаттық сипатының нығая түсуіне баса артықшылық берілді
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 128 бет..
Ғасыр басындағы арзан Ресей тауарлары ағынының қаптап келуі салдарынан мыңдаған қолөнершілер кедейленді. Сонымен қатар, тұтас алғанда жаңа капиталистік нарықтық қатынастардың қалыптасуы Оңтүстікте ұзақ уақыт бойы бір орында тұрып қалды
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 73 бет..
Осылайша, ескі дүние көбіне жойылып, ал жаңасы пайда болмаған тұстағы тарихи ахуал өлкедегі болашақ ѕлеуметтік жѕне ұлттық толқуларға жағдай туғызды. Ресей империясы отарлық істерді жүргізуде өз туыстары іспетті, кейде күшке, ал кейде макиавеллилік бөліп ал да билей бер принципіне сенді. Отаршыл саясаттың тағы бір маңызды принципі жергілікті қоғамның кері тартпа күштеріне саналы арқа сүйеу болды. Тек осындай жолмен ғана жаулап алынған жерлерде тиімді жѕне ауыртпалықсыз басқару мүмкін болып көрінді
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 59 бет..
Бірақ бұл саясат өзін жарым-жартылай ғана ақтады. Жыл өткен сайын кво-мѕртебесін сақтап қалу қиындай түсті.
Бірқатар айқын отаршылдыққа қарсы көтерілістерді басқаннан кейін, Ресей самодержавиесі жергілікті ерекшеліктерге байланысты сѕл-пѕл өзгертіп, өңірге өзінің ѕкімшілік-полициялық аппаратын қоса алып келді. Жоғарыда генерал-губернатор, одан кейін облыстық губернаторлар, төменде –уезд бастықтары. Ресейдегідей мұнда да патша өкіметі жеке дара басқаруды қолға алды. Бұл үшін полициялық-тыңшылық аппаратты пайдаланды. Жергілікті өзін-өзі басқаруға ең төменгі сатыларда тұрған болыстарды, ауыл старосталары мен казактарды қалдырды. Орыстың сауда жѕне мақта-мата капиталы жергілікті байларды өздерінің өктемдігін жүргізу үшін қолбала етті. Сонымен бірге орыс дворяндары мен ѕскери қызметшілерінің резервтегі бюрократиялық тобы ағылып келді. Бұлар мұнда ойларына келгенін істеді, зорлық-зомбылықта шек болмады, пара алды, тонады
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 270 бет..
Зорлық-зомбылық пен тағдыр тѕлкегіне түскен халық болашақта өз отанында мѕңгілік бұғауда болуға, екінші сорттылық ауыр белгімен өмір кешуге келісе алмады. Өлкедегі қоғамның тереңінде жаңа бір күш пісіп жетіле бастады. Ғасырдың басында өлкенің қоғамдық-саяси өмірінде төтенше маңызды міндеттерді атқару оның үлесіне тиді. Бұл күш, жѕдидтер қозғалысы ретінде танылды. Қоғамның жоғарғы интеллектуалды бөлігін топтастырды. Олар ұлттық интеллигенция жѕне білімді дін өкілдері еді. Көпшілігі европалық білім алған. Прогресшіл жѕдидтер білімсіздік жѕне төзімсіздік жағдайында рухани оянуды күту ақылға сиғысыз екендігін түсінді. XIX ғасырдың аяғындағы көтерілістердің сабақтары ұлттық күштерді сапалық жағынан басқаша деңгейде біріктіру қажеттігін көрсетті
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 170 бет.. Өз іс-ѕрекеттерінің алғашқы кезеңінде жѕдидтер негізінен ағартушылық жұмыстарын жүргізді. Мұсылман ѕлемімен тығыз байланыс орнатуға көңіл бөлді.
Бірнеше кезеңдер бойы мұсылман бірлігі идеясы қоғамдық-саяси күштерді біріктірушілік фундаменті ретінде алынып келді. XX ғасырдың басында Ресейде ресми өкімет жаулап алған территорияларға жѕне ондағы жергілікті халыққа қарсы ондаған жылдар бойы империялық, шегіне жеткен замана шындығына жуымайтын ұлттық саясат жүргізді. Осы кезеңде мұсылман бірлігі концепциясы жаңадан бір серпін ала бастады.
Бірінші жалпы ресейлік мұсылмандар съезі жалпыресейлік мұсылмандық одақ құру жөнінде шешім қабылдады. (Иттифак-Эль-Муслимин) Одақтың уставы 1906 жылы қаңтарда Санкт-Петербургте өткен Екінші жалпыресейлік мұсылмандар съезінде бекітілді.
Уставта мұсылмандар мекендейтін Ресей губернияларынан 16 ауданды ерекше аудандық орталық ретінде құру қарастырылды. 1) Кавказ ауданында –Баку; 2) Қырымда –Севастополь; 3) Москва жѕне Петербург ауданында –Петербург; 4) Литва ауданында –Минск; 5) Төменгі Еділ бойында –Астрахань; 6) Жоғары Еділ бойында –Казань; 7) Уфа ауданында –Уфа; 8) Орынбор ауданында –Орынбор; 9) Түркістанда –Ташкент; 10) Сібірде –Иркутск; 11) Далалық өлкеде –Орал; 12) Омск ауданында –Омск; 13) Семей ауданында –Семей; 14) Жетісуда –Верный; 15) Ақмола ауданында –Петропавловск жѕне 16) Каспий өңірінде –Асхабад. Осы пункттердің бѕрінде аудан бойынша құрылтайшы жиын шақырылады. Бұл жиындар жалпы жиында сайланған құрылтайшыларды бекітеді
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 15 бет..
Бұл ұйымның қатарына кірген кез-келген адам оның талаптары мен қаулыларына бағынуға міндеттілігі уставта ерекше көрсетілді. Олар өздеріне ұйымның уставы жѕне бағдарламаларындағы талап-тілектердің орындалуын жүзеге асыру барысындағы еңбекті осындай үлгіде қабылдады. Сол 1906 жылы (16-21 тамызда), мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясының мүшелерінің бастамасымен Үшінші жалпыресейлік мұсылман съезі өтті. Съезде Иттифак бағдарламасы жасалды жѕне қабылданды. Съезде бағдарламаны қабылдау қажеттігін негіздей келіп, Казань –Мухбири газетінің қызметкері, конституциялық демократиялық партияның орталық комитетінің мүшесі Юсуф Акчура былай деді: Біздің мақсатымыз, Ресейдің көпшілік мұсылмандарын біріктіру, саяси партия құру, орыс партиялары жѕне үкімет алдында күшін, ықпалын жѕне беделін көтеру, сонымен қатар, Болгария мұсылмандары сияқты, өзіміздің ұлттық жѕне саяси құқықтарымыздан айырылмауымыз керек
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 98 бет..
Съезд 17 тамыздағы отырысында президиумның мұсылман партиясын құру туралы ұсынысын қабылдады. Сайланған Орталық комитет мүшелері мұсылман партиясының бағдарламасын қарады. Ол 75 пункттен тұрды. Өзінің көптеген ережелері бойынша конституциялық-демократиялық партияның бағдарламасына жақын болды. Оның негізгі ережелерінің кейбірі мынадай: 1) Партия өзінің алдына бірқатар саяси, экономикалық, ѕлеуметтік, діни жѕне басқа реформаларды өміршең ету үшін Ресейдің барлық мұсылман азаматтарын, өздерінің саяси көзқарастары бойынша пікірлестерін, бірыңғай ортақ практикалық іс-ѕрекетке біріктіруді мақсат етіп қояды. 2) Азаматтық жѕне саяси өмірде еркіндік, шындық жѕне адамгершілік бастаулары мен жалпы құрылымдық жаңаруларға ұмтыла отырып, партия бұл мақсатқа барлық орыс азаматтарына, соның ішінде мұсылман азаматтарына адам жѕне азаматтық құқықтарды бере отырып, Ресей империясының басқару формасын мемлекеттік конституциялық принциптер бойынша іс жүзінде халықтардың қатысуымен мемлекеттік биліктің заң шығарушы функцияларына оның өкілдерін жіберу арқылы қайта құрылымдық өзгертулер жүргізгенде қол жеткізуге болады деп табады
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 81 бет.. Бағдарламада жергілікті жерлерде кең көлемді автономиялық басқару, дін істерінде толық автономия қажеттілігі жөнінде айтылды. Сөзсіз, бұл съездердің жалпы исламдық бірігуге шақыратын шешімдері империяның барлық мұсылмандық региондарында прогресшілдердің көңіл-күйіне тікелей елеулі ықпалы, тұтастай алғанда осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстардың дамуына ѕсер етпей қоймады.
Сонымен бірге, шығыс елдерінде интеграциялық процестердің күшеюімен қатар біртіндеп діни-реформаторлық қозғалыстар да жандана түсті.
Шығыстағы қалыптасқан революциялық ахуалдың, Үндістанда отаршылдыққа қарсы революциямен (1905-1908 ж.ж.), Иранда конституциялық қозғалыспен (1905-1911 ж.ж.), Түркияда (1908) жѕне Қытайда (1911-1911 ж.ж.) революциямен аяқталуы мұсылман ѕлемінде қоғамдық-саяси жѕне діни ой-пікірдің даму процесіне қосымшалар енгізді.
Шығыстың оянуы, ѕрине, патшалы Ресейдің ресми топтарын селсоқ қалдырмады, өлкеде зиянды, азаттық идеяларының ену мүмкіндігі оларды алаңдатты
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 65 бет..
Патша үкіметінің жѕне Ресей қоғамының Шығыста болып жатқан оқиғаларға байланысты алаңдаушылық білдірді. Оған барлық дерлік ірі орыс газет жѕне журналдарының тілшілерін сонда жіберілуі дѕлел болады.
Бірақ –патша үкіметі жүргізген барлық шектеулер мен тиымдарға қарамастан, Оңтүстік Қазақстанды толық оқшаулай алмады. Өлкеге көрші елдердегі революциялық оқиғалар туралы хабарлар келіп жатты. Ол Оңтүстік өлкесінің ішкі жағдайына ықпалын тигізбей қоймады. Ұлт-азаттық идеяларды қабылдауға орайлы негіз жасады жѕне ѕртүрлі топтардың қоғамдық-саяси белсенділігіне дем беруші маңызды фактор болды.
Жѕдидтер цензура садағына қарамастан ресей империясының шығыс аудандарынан ұдайы ѕртүрлі газет-журналдар алып отырды. Ондаған жѕдидтер осы ѕдебиеттерді қолдарына алып өлкені аралады. Барлық ауылдарда, қалаларда, шайханаларда жѕне үй жиындарында оқыды. Бұл басылымдарда басылған мағлұматтар, оқушыға мынадай қазіргі заманғы ғылымдар, философия, саяси экономия, халықаралық құқық туралы мынадай институттар, қалалық өзін-өзі басқару: ационерлік қоғамдар, олардың мѕні туралы жѕне т.б. жалпы түсінік берді
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 173 бет.. Оқырмандардың өткендегі көптеген беймѕлім құбылыстарды түсінуіне жѕне адамзат прогресінің сипаты туралы, европалық саяси-ѕлеуметтік институттардың түрлері жѕне мазмұны туралы мѕселелер жөнінде ой қозғауына түрткі болды. Көбіне бұл елдердің ұлттық қозғалыстарының көсемдерінің қаламдарынан туындаған мақалалар айрықша қызығушылық тудырды. Мақалаларда, авторлар бір кездегі қуатты Шығыс мемлекеттерін батыс ѕлемінің отарлауына алып келген артта қалу себептерін талдай келіп, өз халқын ұзақ ұйқыдан оянуға жѕне жаңа, тѕуелсіз болашақ үшін күреске шақырды. Шығыстың прогресшіл баспасы Ресейдің мұсылмандық аудандарындағы ұлттық интеллигенцияның көңіл-күйіне зор ықпалы патша аналитиктерінің назарына ілікпей қалмады
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 135 бет..
Алдыңғы қатарлы шығыстық ой-санамен танысу сонымен қатар, жѕдидтердің ғылыми-педагогикалық жѕне ағартушылық ізденістеріне дем берді, ынталандырды. Олар өлкеде қысқа мерзімде оқу жѕне жазуға үйренуге мүмкіндік беретін дыбыстық жүйелі оқытатын жаңа ѕдісті мектептер құрудың бастаушылары болды. Ал ескі ѕріп құрастырушылық ѕдісі бойынша конфессионалдық мектеп аса ұзағырақ уақытты керек етті.
Өзгертулер жаңа ѕдісті мектептерде оқыту бағдарламаларының өзіне де тиіп, оған тарих, арифметика, география, ана тілі жѕне басқа пѕндер енгізілді. Жаңа ѕдісті мектептердің пайда болуы үкімет орындарының реакциясын тудырды. Жаңа мектептердің қалыптасуы Өлкеде азаттық идеяларының кіруі кезеңімен тұстас келді. Бұл ѕлбетте, отаршылдарды жаңа ѕдісті мектептердің қызметін қырағы қадағалауға мѕжбүр етті. Мүмкіншілік болса оларды орыстандыру мақсаттарында пайдалануды көздеді. Осыған байланысты халықтық училищелердің бірінің инспекторы И. Беляев былай деп көрсетті: Келешекте көрсетілген ѕдістің дамуы барысын қадағалау лѕзім: жаңа ѕдісті мектептер орыс-түзем мектептеріне таралу сатысы болуы жѕне қызмет етуі тиіс, бірақ олар мұндай орыс мѕдениетінің жетекшісіне оппозицияда да бола алады...
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 120 бет..
Еркін мѕдени дамуға халықтың табиғи құқығы емес, метрополия мүддесі үстемдік жағдайда тұрғанда, өлкедегі мѕдени істердің ахуалы шын мѕнінде, жер-жерлерде империялық сипатта болды. Білім жѕне мѕдениет саласындағы ахуалды өзгертуге бағытталған, жергілікті прогресшіл жѕдидтердің ресми билікпен келісілмеген кез-келген ѕрекеті қарсылыққа ұшырады. Сонымен, сол кезендегі патша полициясының есебінде былай көрсетілді: Полиция департаментінің мѕліметтеріне қарағанда, соңғы уақыттарда... Орыс мемлекетінің он төрт миллионнан аса мұсылман халқының бүкіл санғасырлық өмір қалпын қаусату қаупін туғызатын жѕне сол халықтардың өмірінде өзгеріске қамдану жөнінде болжауға мүмкіндік беретін тіпті жаңа леп байқалады...
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 240 бет.
...Жаңа лептің жақтаушылары өз шығармаларында Ресейдің татар (түркі) халықтарының, мѕдениетті жѕне бай болу үшін білімге, қолөнер жѕне өнеркѕсіп саласында практикалық біліктілігін арттыруға, шет тілдерді оқып үйренуге шақырды. Сонымен жаңашылдар өз діндестерін бірыңғай жалпы білім беретін мектептерге, сол орыс гимназиялары жѕне жоғары оқу орындарына емес, европалық ғылымның Құранмен байланыстырылуы тиіс, жоғары даналықтың ерекше татарлық оқу орындарына шақырды. Олар дінді ескі нанымнан, молдалардың надандық түсініктерінен тазартып ұғыну жѕне өз халықтығын ѕдеби, ғылыми жѕне діни салада ана тілінің қолдану аясын кеңейте отырып нығайту жѕне тіпті прогресс жолында Ислам жѕне түркі халықтығы негізінде айналысу қажеттігін көрсетеді. Прогресшілдер өз талпыныстарында жоғарыда көрсетілген мақсаттарымен шектеле ме, немесе, ескі дѕстүрлерді жақтаушыларды жеңіп, ілгері бара ма, қазіргі уақытта алдын-ала анықтау мүмкін емес, сол сияқты орыс мемлекеттілігінің мүдделері көзқарасынан нѕтижелері қандай болатындығын білуге мүмкіндік жоқ...
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 248 бет..
Оянып келе жатқан Азиядан түрлі ѕдебиеттердің жаппай ағылып келуі прогресшілдерге жергілікті мерзімді басылымдарды шығаруға жѕне дамытуға шабыт берді. Өлкеде басылымдардың редакторларының жѕне белсенді қызметкерлерінің арасында қоғамның аса көрнекті өкілдері болды: Мұстафа Шоқай, Көлбай Тоғысов, Кѕрім Нарбеков, Төлеген Қожамжаров жѕне басқалар. Ресми биліктің тарапынан бұл газет-журналдарды жабу үшін жасаған ѕрекеттеріне қарамастан ұлттық баспасөз ең зор ерік-жігермен сақталынды. Тиым салынған басылымдардың орнына басқалары пайда болды.
Өлкедегі саяси өмірдің белсенділігінің артуына септігін тигізген тек прогресшіл, ұлттық баспасөз ғана емес, XX ғасырдың алғашқы онжылдығында жѕдидтердің Шығыс елдеріндегі революциялық, ұлт-азаттық қозғалыстардың қайраткерлерімен тікелей байланысы айтарлықтай кең тарады. Ұйымдар құрудың бастамалары өз алдына ең алдымен ағартушылық сипаттағы міндеттерді қойды. Ѕлеуметтік-экономикалық жѕне рухани өмірді жан-жақты қайта ұйымдастырудың құралы ағартушылық деп білді. Түркия, Ауғаныстан жѕне басқа елдерден оралғаннан кейін жас прогресшілдер белсенді үгіт-насихат қызметін бастады. Өз қатарларына ондаған, жүздеген жаңа адамдарды тартты. Олар мынадай қоғамдар жѕне ұйымдарды құрды, Көмек, Үміт, Қайрат жѕне басқалар
Ѕбдіманов Љ. Ќазаќ газеті. Алматы, 1993.. Мұндай қоғамдардың саны ѕсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары көбейді. Метрополияда жѕне отарларда революциялық процестер кең қанат жайды. Отаршылдыққа қарсылық күшейді. Оңтүстік өлкенің алғашқы ұлттық ұйымдары, ѕлі өздерінің жан-жақты қарастырылған, ақыл-ой елегінен өткен уставы жѕне бағдарламалық құжаттары болмады. Оларға көбінесе саяси тѕжірибе, ал кейде жѕне қажетті кѕсіпқойлық та жетіспеді. Бірақ бұл олқылық шектес ѕлеммен белсенді байланыстардың болуымен, сонымен бірге жалпыресейлік мұсылмандық форумдардың бағдарлары жѕне ұсыныстарымен таныс болуымен толтырылды
Ѕбдіманов Љ. Ќазаќ газеті. Алматы, 1993..
Бұл бағдарлар жѕне ұсыныстар біртіндеп іс жүзіне асырыла бастады. Жѕдидтердің ағартушылық ізденістерімен, олардың саяси іс-ѕрекеттерінің арасындағы шекара жойыла бастады. Жергілікті прогресшілдер құрған қоғамдар жѕне ұйымдар өзінің өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап ұдайы бақылауда болды. Түркістан аудандық қорғау бөлімінің тыңшылары үшін жұмыс күрт молайды, оны ѕрдайым игеріп үлгере алмады. Өлкедегі аса күрделі жағдайға байланысты қосымша шаралар қолдану жөніндегі ұсыныстар жиі-жиі естіле бастады.
Осындай ұсыныстардың бірінде, 1914 жылы 26 майда көрсетілді: Өлкедегі революциялық, ѕсіресе панисламистік қозғалыстардың дамуы себепті, Өлкеде Ресейдегі Губерниялық құқықта Жандармдық басқарма құру табанды түрде қажетті болып табылады. Ол шендегілер Өлкенің Бас Бастығына қамауға алу жөніндегі бұйрыққа қол қою, саяси сенімсіздік көрсеткен күдікті адамдарды уақытша ұстау жѕне басқа ұсақ мѕселелерді баяндап ауыртпалық түсірмей... өкімет бекіткен заңдарды пайдалана отырып, өз бетінше, қылмысты іздестіру іс-ѕрекетінен басқа мемлекеттік қылмыстарды зерттеумен айналысқан болар еді. Қазіргі уақытта орын алғандай, аудандық қорғау бөлімінің мүшелеріне мұндай құқықтар берілмеген. Оған тѕуелсіз, ѕрбір ауданға белгіленген Басқарма бастығының көмекшісі болуы, күмѕнсіз жергілікті халықтың жѕне қылмыстық элементтердің іс-ѕрекеттерін бақылауды күшейтеді. Сонымен бірге, өздерінің тікелей міндеттерін орындау жүктелген уездік ѕкімшілікті, оларға онша таныс емес саяси қылмысты іздестіру бойынша іс-ѕрекеттерден айтарлықтай шамада босатады
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 117 бет..
Бұл жѕне басқа ұсыныстар көңіл аударусыз қалмады жѕне шара қолданылуы себепті (сонымен бірге оған қоса, тыңшылық жұмысқа мамандандырылған филерлерді іздеу жѕне дайындау жѕне т.б. қосымша қаржы бөлінді) қорғау бөлімі өлкедегі саяси ахуал жөнінде едѕуір толық ақпаратты өз уақытында алып отырды. Қорғау бөлімі қысқа мерзім ішінде жергілікті ұлт өкілдерінің қатарынан өз тыңшыларын таңдап алды жѕне саясатшыл мұсылмандық ортаға енгізді. Ал Ақпан оқиғаларынан кейін, қорғау бөлімі ісін қараған комиссия жұмысы нѕтижесінде, көптеген құпия қызметкерлердің аттары жѕне бүркеме аттары (олардың іс-ѕрекеттеріне байланысты көптеген құжаттардың алдын-ала жойылғанына қарамастан) ѕшкереленді
Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 65 бет.. Олардың арасында Ахмет, Фролов, Случайный, Бала, Қара, Беркут, Красивый, Белобородый бүркеме аттарын жамылған аса ерекшеленген қызметкерлер белгілі болды. Қорғау бөлімі дѕл солардың жеткізіп отырған ақпарының арқасында өне-бойы дерлік, жергілікті халықтың көңіл-күйлеріндегі, мүдделеріндегі сонымен бірге қалыптасып келе жатқан жас ұлттық қоғамдар жѕне ұйымдардың іс-ѕрекеттеріндегі болып жатқан өзгерістерге байланысты істерден хабардар болды.
Саяси тіміскілеуде негізгі жұмысты филерлер (тыңшылар) жүргізді. Қорғау бөлімі құпия агенттерге үлкен көңіл бөлді. Олардың мѕліметтері ерекше жоғары бағаланды. Олар революционерлер жѕне саяси сенімсіз
Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 68 бет. адамдарға тек Оңтүстік өлкесінде ғана емес, бүкіл Ресей аумағында еріп жүрді. Өлкедегі түркішілдік қозғалыс туралы мѕлімет алу үшін филерлер Персияға жѕне Ауғаныстанға іс-сапарларға жіберілді. Қорғау бөлімі штаттағы құпия қызметкерлерден бөлек кездейсоқ мѕлімдеушілерді де өзіне тартты, олар жеткізген ақпарының маңыздылығына қарай ақшалай сыйақы алды.
Жетісу облысының полиция департаментіне жеткізілген ақпарында (21.12.1911) берілді: Верный қаласында үкіметке қарсы мақсаттағы мұсылман сарттардың үйірмесі құрылды. Бұл үйірменің өз уставы, төрағасы, мүшелік жарнадан түскен ақша есебін жүргізетін қазынашысы бар. Бұл үйірме Ташкенттегі мұсылмандық қауымдастықтың бөлімі болып ғана табылады. Оның таяудағы мақсаты Жетісу облысының басқа да қалаларында осы іспеттес мұсылмандар үйірмелерін құру болып табылады. Нигматуллин, Исмаил Жабеков, Рахымқұл Ѕбдірахманов, Ғапыржан Мақсұмов үйірменің ұйымдастырушылары жѕне басқарушылары болып табылады
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 178 бет..
Жетісуда Гѕп немесе мѕшраб деп аталынатын мұсылман үйірмелері бар. Верныйда мұндай үйірмелердің саны онға жетеді, 17-20 адамнан тұрады. Үйірме мүшелері қатаң тѕртіпке сөзсіз бағынады, ақшалай айып 50 тиыннан 10 сомға дейін белгіленген, апта сайын мүшелік жарна 20 тиын. Мѕшрабтардың басшылары жиылып бас қосып тұрады. Түркішіл қырғыз (қазақ) Сыртанов Верный қаласының татарларымен миллионер Құдыс Ғабдул-Уѕлиев арқылы байланысып тұрады, жѕне ол Сыртановқа қаржылай жѕне рухани көмек көрсетіп тұрады
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 95 бет..
Ал, қорғау бөлімінің Красивый бүркеме атын жамылған жасырын қызметкерінің 1913 жылғы 13 қаңтардағы хабарламасында жазылды: Жалпы мұсылмандық конгресс 1910 жылы Египетте болады деп белгіленді (пункті белгісіз), бірақ ағылшын үкіметі оның іске асуына кедергі келтірді. Конгреске келген мұсылмандар тарап кетті. Келгендердің ішінде орыс мұсылмандары өкілдерінің кейбірі белгілі: 1. Исмаил Гаспралы, Қырымда басып шығарылатын Тѕржіман газетінің редакторы; 2. Верный қаласынан Құдыс Ғабдул-Уѕлиев шақырылды, ол ѕскери қызметте бола тұра оған қатысудан бас тартады.
Өлкелік қорғау бөлімі бастығының 1916 жылы 19 желтоқсанда Түркістан генерал-губернаторының атына жазылған хатында, Сырдария облысының ѕскери губернаторының Мѕриям Тоғысоваға сол жылдың 16 шілдесінде Түркістан Өлкесінде қазақ тіліндегі бірінші бейресми Алаш атты газет шығаруға №21329 куѕлік берілгені айта келе, сол атпен Ташкентте құрылған қоғам туралы жѕне олардың құрушысы туралы жазылды: Алаш –Қырғыз (Қазақ) сөзі, сонымен бірге көмекке ұран шақыруды білдіреді. Осы Алаш атымен қазақтардың тұтас тайпасы белгілі жѕне Ташкентте прогресшіл бағыттағы Алаш мѕдени-ағартушылық қоғамы өмір сүреді, оған мүшелікке жылына кемі 25 сом ақша төлейтін адамдар қабылданады. Бұл ұйымның құрылтайшысы аталған Тоғысованың ері Семей облысы, Зайсан уезінің қазағы Көлбай Тоғысұлы Тоғысов, соның өзі Төленғұтов, 32 жаста
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 140 бет..
Қорғау бөлімінің бастығы хатта К. Тоғысовтың бар өмір тарихын, Ташкентке қашан келгендігін, оның барлық істері бойынша айта келе, жазды: Агентура мѕліметтері бойынша, К. Тоғысов іс жүзінде Алаш газетінің редакторы жѕне шығарушысы болып табылады, сонымен бірге жѕне осы аттас мѕдени-ағартушылық қоғамның іс-ѕрекетінің басты дем берушісі
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 140 бет..
Алаш қоғамының өз алдына баспа органын шығарып, қазақтар арасында қазақ тілінде баспа өнімдерін: газет, журнал, кітап тарату арқылы, өз халқын қалың ұйқыдан ояту, ғылымға, білімге, мѕдени өмірге тарту, барлық қазақтарды ұлт ретінде бірігуге үгіттеу, халықты оятудың, мѕдени шаралардың түпкі мақсаты қазақтарға жеке ұлт ретінде автономия ѕперу екендігі хатта көрсетілді: Тоғысовтың айтуы бойынша, қазақтардың саны 9 миллионға жуық жѕне ақырғы нѕтижесінде тіпті жеке ұлт ретінде автономияға қол жеткізу үшін оларды мѕдени жұмысқа жѕне бірігуге ояту қажетті болып көрінеді
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 140 бет..
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің барлық оқыған саналы қазақтары, заңгерлер, дѕрігерлер, аудармашылар, студент жастар жѕне басқалар газетке басу үшін мақала жазып қана қоймай, Алаш газетін қазақтардың арасына кеңінен таратуға, мѕдени-ағарту ісінің жѕне барлық қазақтардың бірігуі қажеттігін насихаттауға тиіс болған. Ѕрине, Алаш қоғамы өзінің игі мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылудағы іс-ѕрекетін қатаң бақылау жағдайында ашық, айқын жүргізе алмады.
Соншалықты орыс үкіметін үрейлендірген, аталған идеялық ағымдар ресейлік мұсылмандардың қарсыласу қозғалысының идеологиялық базасын қалыптастыруға қандай дѕрежеде ықпал ете алды, олар өзінен нені көрсетті?
Бұл үшін бѕрінен бұрын еске түсірсек, түркішілдік XIX ғасырдың 70 жылдары Танзимат кезеңінде пайда болды. Барлық түркі халықтарының ұлттық жѕне мемлекеттік бірігуін өзінің алдына мақсат етіп қойған ілім ретінде көрінді. Түркішілдіктің алғашқы идеологтарының бірі, Зия-паша, Ахмед Вафик-паша, Ахун-заде Мирза Фаттах Гали жѕне басқалар болды
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 92 бет..
Алғашқы түркішілдер айқын бағдарламаның негізінде топтасқан пікірлестердің саяси бірлесуін көрсете алмады. Олардың тобына негізінен халықтың ѕр түрлі жіктерімен тығыз байланысы жоқ, аристократтық отбасыларының өкілдері кірді. Жѕне алғашқы кезде олардың идеялары Түркияның өзінде де кең қолданыс таба алмады. Бұл идеологияның бастапқы қалыптасу кезеңінде түріктердің алдында соншалық жалпытүркілік емес, ұлттық-түріктік міндеттері тұрды жѕне олардың бұл рамкіден шықпауға тырысқандығымен түсіндіруге болады.
Бірақ XX ғасырдың межесінде қоғамдық сананың қалыптасуына түркішілдіктің ықпалы едѕуір ұлғайды. Ілімді дѕріптеуде жѕрдем беретін ашықтан-ашық ынталандырушы себепкер шарт Осман империясы бастан өткізіп отырған, ұлттық мѕселедегі дағдарыстың болуы. Бұл процесті империяның аз ұлттары арасында османизм идеологиясы жолымен қалай да бѕсеңдету ѕрекеті оң нѕтиже бермеді
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 42 бет..
Балқан соғыстары империяның түрік емес халықтарының одан ѕрі өздерін османдық деп санауды ешбір қаламайтындығын жѕне тек толық тѕуелсіздікке ұмтылатындығын көрсетті.
Осындай нақты-тарихи жағдайларда түркішілдік, оның идеологтарының айтуынша, түрік қоғамын қамтыған қозу жѕне дүрбелеңді тоқтатып, ұлтты жаңа идеяның төңірегінде топтастыра алады деп есептеді.
Ұлттық саясаттың дағдарысымен байланысты, кейбір мѕні жағынан осы тақілеттес ахуал, Ресей империясында да орын ала бастады.
Бұл оқиғалар татар, ѕзербайжан жѕне түркістандық түркішілдердің түрік халықтарымен байланыстарының жандануына түрткі болды.
Ресей түркішілдері түрлі ұйымдар құрды, олардың мақсаты жалпытүркілік идеяларды тарату болды. Өз іс-ѕрекеттерінде олар саяси жѕне мѕдени күресте түркі халықтарының күштерін біріктіру идеясын насихаттады жѕне түркішілдікті шығыс халықтарының ұлттық оянуының туы ретінде елестетті
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 22 бет..
Түрікшіл қиялшылардың алдамшы армандарына жѕне нақты тарихи ахуалға ѕділ бағасын беру жөнінде Мұстафа Кемал да айтқан болатын: Ѕртүрлі халықтарды бір атаумен атап жѕне де бұл ѕртекті элементтерді сол бір ғана ережелермен, заңдармен басқару бағдарламасы дегенмен де тартымды, бірақ көлгірсіген алдарқатушылық. Тіпті, ѕлемнің барлық түркілерін қамтуы міндетті біртұтас мемлекет құру идеясы да орындалмайтын арман ғана.
Бірнеше ғасырлар бойы бастан өткізген өте ащы қанды оқығалар бұған дѕлел болады. Исламшылдық жѕне тұраншылдық саяси құрылымының жетістікпен ойдағыдай қолданылуын көрсететін бірде-бір дѕлел не оқиғаны тарих бізге берген жоқ
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 39 бет..
Сонымен, саяси ой-пікірдің даму барысында көптеген салауатты идеологтардың түрікшілдік жаңа ұстанымы, көптеген түркі халықтарының өзара тығыз экономикалық жѕне мѕдени байланыстарды ұстанған, бірқатар тѕуелсіз, ұлттық түрік мемлекеттерін құрудағы, ғасырлар бойғы үміт-арманын көрсеткендігін байқаймыз.
Дѕстүршіл түркішілер біртіндеп өздерінің бұрынғы ұстанымдарын жоғалта бастады (ѕсіресе, 1917 жылдан кейін) жѕне олардың орнына қозғалыстың жаңа лидерлері келді. Олардың пікірінше, өлке Түркияның басшылығындағы жалпытүркілік мемлекеттің құрамдас бөлігі емес, бұл облыстарды мекендейтін барлық халықтардың ұлттық-мѕдени өзін-өзі анықтау бастамаларында құрылған жеке территориялық автономиялық федерация Түркістан федеративтік республикасы болып аталуы тиіс болды.
Түркішілдік жөнінде айта отырып, біз исламшылдық ілімінің маңызы жѕне рөлі жөнінде де айтпай кете алмаймыз, ол да, алдыңғысы сияқты, өлкеге шектес елдерден (Ауғаныстан, Иран, Түркия) келіп кірді
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 320 бет..
Мұсылмандарды ортақ жауға –отаршылдыққа қарсы бірігуге жѕне ынтымақтасуға үндейтін, ұлт-азаттық қозғалыстың дамыған кезеңінде пайда болған жаңа ілімнің, сонымен бірге, осы идеологияның мұсылман халықтарының ұлттық ерекшеліктерін терістеген екі жақты сипатын ескеруге тиіспіз.
Жалпы мұсылмандық бауырластық жѕне ѕлемдік демократиялық теократия –Имамат идеясы, жалпы айтқанда, түркішілдік идеологтарының көпшілігінің айрықша сүйіспеншілігін тудырған жоқ
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 118 бет.. Дегенмен, өздері мұсылман болғандықтан, ашық қарсылық көрсетпеді жѕне исламшылдармен көбіне қатар жүрді.
Көрнекті Ресей мұсылмандарының өкілдері жалпыисламдық идеяларды насихаттаудың мѕн-маңыздылығымен қатар, басқа да кейбір мѕселелерге көңіл аударды. Оларды есепке алмай жѕне шешімін таппай, тѕуелсіздікке жѕне ұлттық өрлеуге қол жеткізуге байланысты басты стратегиялық мақсаттарды іске асыру мүмкін емес деп болжамдады.
Өлкеде саяси, ѕлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың, Ресейде жѕне шектес елдерде революциялық қозғалыстардың күшеюіне қарай жергілікті прогресшілдердің көзқарастары саясаттандырылды. Олар тек отарлық тѕуелділікті жѕне зұлымдықты жою; тиімді үкімет құру жѕне парламентті (мѕжілісті) шақыру; мѕдениетті, ғылымды дамыту жѕне қазіргі заманғы өркениетті тарату; ѕлеуметтік ѕділеттілікті қамтамасыз ету жѕне ұлттық бірлік негіздерін нығайту жағдайында ғана қоғамды болашақта құру жѕне ұлттық қайта өрлеу міндеттерін шешу мүмкін болатынын біртіндеп ұғына бастады
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994.. Сірѕ, қарсыласу қозғалысының басшылығында болуға қабілетті, жаңа сапалы ұлттық-саяси ұйымдарды құрмайынша қойылып отырған проблемаларды шешу мүмкін емес екендігі анық болып отыр.
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы
Ресейдегі 1917 жылғы Ақпан революциясы тудырған жаңа тарихи нақтылы жағдайлар империяның отарлық аймақтарындағы ұлттық қозғалыстарға күшті қосымша серпін бере отырып, аса зор ықпал етті. 1917 жылы наурыздың бас кезінде патшаның тақтан түсірілгені туралы хабар Оңтүстік Қазақстан қалаларына телеграф арқылы тез тарала бастады –алғашқы жеделхаттар тартыспен алынды
Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 85 бет.. Бұл оқиға қоғамдық белсенділіктің қуатты толқынын тудырды. Барлық болып жатқан оқиғалар өлкенің тіпті аса бейқам бөліктерінің қызығушылығын оятты. Көптеген жерлерде сан мыңдаған адамдар жиналған митингтер жѕне шерулер өтті.
Ақпан революциясын тек орыс либералдары ғана емес, жергілікті халықтың алдыңғы қатарлы бөлігі қолдады. Олардың көкейтесті мѕселелерді жедел жѕне нақты шешуге үміті пайда болды. Олардың бастамасымен барлық жерлерде халыққа ескі тѕртіпті жеңудің маңызын түсіндіруді өздерінің міндеті етіп қойған, арнайы комитеттер құрыла бастады.
Орыс бақылаушылары, бұл фактіні көрсете отырып, сол күндері жазды: ...орысша сауатсыз түземдік тап өздерінің прогресшілдер партиясының жастарынан көмек сұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
Қазақ-Түрік Университеті
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазан төңкерісі қарсаңында Оңтүстік Қазақстандағы саяси-қоғамдық ұйымдар
Орындаған: 2-12 тобы студенті:
Жұмалиев С.М.
Қабылдаған: Молдахметова Ж..
Шымкент 2006 ж.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-7
І-тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер жѕне қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғы-шарттары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-26
Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-37
ІІ-тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық-саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс-ѕрекеттері
Қоғамдық-саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-43
Қоғамдық-саяси ұйымдардың арақатынасы жѕне олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-54
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-61
Пайдаланылған ѕдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...55-56
Кіріспе
Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардың ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. Қазақ газетінің айтуынша: 1917 жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бүліншілік жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті
Ѕбдіманов Љ. Ќазаќ газеті. Алматы, 1993..
Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан жѕне қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы ѕлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.
Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет ѕкелген, екіншісінің маңызы негізсіз дѕріптелді
Нђрпейісов К. Алашорда тарихыныњ зерттелуі хаќында. Ќазаќ тарихы. 1994, №1..
Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, буржуазиялық революция деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің жѕне одан кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын емес.
Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан қарасақ, небѕрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта зерттеу болып табылады.
Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен Алаш партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп ұғушылық кездеседі
Нђрпейісов К. Алашорда тарихыныњ зерттелуі хаќында. Ќазаќ тарихы. 1994, №1..
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны жѕне қазақ қоғамының саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның ѕлеуметтік-саяси сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау –зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының алғышарттарын анықтау;
жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен, қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету.
Ақпаннан кейінгі оқиғалар ұлттық қозғалыстың ішінде айтарлықтай идеялық келіспеушіліктердің болғандығын көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық аса маңызды аспектісінің бірі –жалпыресейлік партиялардың филиалдарының ұлттық қозғалысқа жѕне ұлттық мѕселеге қатынасы.
Өлкенің жалпыресейлік партияларының негізгі бағдарламалық ережелерін талдау ұлттық мѕселені демократиялық шешу жолын ұстанатындығына үнемі сендіруіне қарамастан, олардың анық, негізделген, көлемді жѕне шынайы ұлттық бағдарламасының болмағандығын көрсетті.
Өлкелік кадеттердің, эсерлердің, радикал-демократтардың жѕне басқаларының империялық нұсқауларға негізделген ұлттық бағдарламасы, ѕлбетте, өлкенің мұсылман халқына түсінікті бола алмады жѕне де қабыл алынбады.
Қалай болғанда да, өлкенің болашағы жѕне оның мемлекеттік құрылысы туралы мѕселеде қарама-қайшылықтар қаншалықты терең болғанымен, екі жақтан да демократтар, ѕйтсе-де, диалогқа жол салуға ѕрекеттенді.
Бірақ өлкеде кейінгі драмалық оқиғаларда өзінің басты рөлін ойнау жазылған большевиктер тұрпатындағы жаңа күш біртіндеп жетіле бастады.
Мѕселенің маңыздылығы. Қазақ халқының ѕлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тѕуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің кешегі тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе бір жақты қаралған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қазақ елінің саяси даму жолында өзіндік орны бар жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар да соңғы жылдарға дейін тарихи шындық тұрғысынан зерттелмей, көп бұрмалаушылыққа ұшыраған тақырып болып табылады.
жылы Ақпан төңкерісі патша өкіметін құлатып, Ресейде ерекше саяси жүйені тудырды. Орталықта қос өкімет –Уақытша үкімет пен Кеңестерді, ал жер-жерлерде билікке ұмтылған сан алуан одақтар мен қауымдастықтарды, ұйымдарды дүниеге ѕкелді. Заман өзгерісі алға тосқан жаңа міндеттерді шешу қажеттілігі ұлттық қоғамдық ұйымдарды да осы мезгілде өмірге алып келген еді.
Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар –Уақытша үкіметтің саяси жүйесінде қазақ елінің ұлттық мүддесін білдіру жѕне қорғау мақсатында пайда болған демократиялық бағыттағы қоғамдық ұйым. Өлкеде саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болу негіздері мен құрылымдық сипаты, алға қойған міндеттері мен сол міндеттерді іске асыруда атқарған қызметі, тарихта алар орны арнайы зерттеуді қажет етеді, сондай-ақ бұл зерттеу қазақ халқының сол бір аласапыран кезеңдегі саяси өмірінің қырлары мен сырларын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Кеңестік тарихтану ғылымында жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар сияқты ұлттық қоғамдық ұйымдарға біржақты, яғни Уақытша үкіметтің қолшоқпары болды деген баға беріліп келді. Ақпан төңкерісінен кейін Ресейдің барлық ұлттық аймақтарында бой көтерген украин, башқұрт, түрікмен, ұйғыр-дүнген, татарлардың, т.б. ұлттық қоғамдық ұйымдарының бір сапында тұрған жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық азаттыққа, дербестікке қол созып, отарлық езгіден құтылып, өз ұлтын өркениетті елдердің қатарына қосуға асықты, сол үшін қызмет етті. Өлкедегі саяси-қоғамдық ұйымдардың басы-қасында болып, оның жұмысының жанданып кетуіне аянбай еңбек еткен, көшбасшы болған қазақ оқығандары, ұлт зиялылары еді. Олардың жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар құрамындағы қызметі елді феодалдық мешеулік пен отарлық тѕуелділіктен алып шығу ѕрекетін жасаған ѕлеуметтік күштің қазақ қоғамында болғандығын айғақтайды.
жылы Ақпан төңкерісінен кейін қазақ қоғамында пайда болған ең беделді саяси-қоғамдық ұйымдар туралы тарихи шындықты мүмкіндігінше толығырақ ашып айтатын уақыт жетті.
Жетісу халқының, соның ішінде дүнгендердің Ақпан төңкерісінен кейінгі тарихын зерттеуші ғалым Юсупов: ...облыстың орталығы Верный қаласында мұндай комитеттер бірнешеу болды: қазақтың –Алаш, өзбектің –Шуро-Исламы, ұйғырдың –Милли-Шуросы, жалпымұсылмандық –Құрылтай, тараншы-дүнген комитеттері жѕне басқалар. Осы ұйымдардың бѕрі еңбекші халықты жеке қанау құқына ие болу үшін күресті, ѕрі өзара бақталас болды, бір-бірін көре алмады
Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 124 бет., –деп жаңсақтыққа жол береді. Қазіргі тарихнама ХІХ-ХХ ғ. Басында түрік тілді халықтардың қарым-қатынасы аса жемісті болғандығын куѕландырып отыр
Юсупов И. Дунгане в борьбе за власть Советов в Туркестане. 1967, 105 бет..
Хронологиялық шеңбері жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың құрылған кезеңі мен жойылған уақытын, яғни 1917 жылдың наурыз айынан 1917 жылдың қазан айлары аралығын қамтиды. 1917 жылдың наурыз айынан бастап жер-жерде бой көтерген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар 1917 жылдың күз айларында, яғни Кеңестердің өкімет билігін алғанынан кейін Қазан төңкерісінің салтанатты шеруіне кедергі келтіретін контрреволюциялық ұйым ретінде таратыла бастады.
Территориялық ауқымы негізінен жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар құрылған Оңтүстік өлкесін қамтиды. Сол саяси-қоғамдық ұйымдардың қызметін жан-жақты ашып көрсету мақсатында сол кезеңдегі ѕкімшілік-территориялық бөлу бойынша Жетісу облысы аудандары да қамтылды.
І-тарау
Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер жѕне қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы
.1. Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғышарттары
Оңтүстік Қазақстан өңірі ХХ ғасырдың басында Ресей империясының шалғай шеткі отары қатарында болды. Жаңа капиталистік нарықтық қатынастар отарлық тѕуелділік жағдайында қалыптасу процесі, өлке халықтарының тағдырында мұңды-зарлы, драмалы үлгіде көрініс берді.
Өлкеде бұл кезеңде тым қасіретті жағдай көрініс бере бастады. Сансыз табындарды азықтандыра алатын жайылымдар, бидай, күріш, жеміс, көкөніс, жүзімдердің көл-көсір өнімін бере алатын кең-байтақ құнарлы алқап, аса бай табиғи қазбалар қоры өте ұқыпсыз, олақтықпен пайдаланылды. Сол уақытта мақта өсіру астық, күріш егісін ығыстыра отырып, біртіндеп жергілікті халықты құлдыққа түсіру құралына айнала бастады. Империялық саясатқа бағыттала отырып, салынып жатқан темір жолдар, барлық инфрақұрылым, Оңтүстікті оны ежелгі көршілерінен бөліп тастады. Бұл инфрақұрылымға ашықтан-ашық тек экономикалық қана емес, жѕне ѕскери-стратегиялық мѕн берілді. Өлкеде экономиканың аграрлық-шикізаттық сипатының нығая түсуіне баса артықшылық берілді
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 128 бет..
Ғасыр басындағы арзан Ресей тауарлары ағынының қаптап келуі салдарынан мыңдаған қолөнершілер кедейленді. Сонымен қатар, тұтас алғанда жаңа капиталистік нарықтық қатынастардың қалыптасуы Оңтүстікте ұзақ уақыт бойы бір орында тұрып қалды
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 73 бет..
Осылайша, ескі дүние көбіне жойылып, ал жаңасы пайда болмаған тұстағы тарихи ахуал өлкедегі болашақ ѕлеуметтік жѕне ұлттық толқуларға жағдай туғызды. Ресей империясы отарлық істерді жүргізуде өз туыстары іспетті, кейде күшке, ал кейде макиавеллилік бөліп ал да билей бер принципіне сенді. Отаршыл саясаттың тағы бір маңызды принципі жергілікті қоғамның кері тартпа күштеріне саналы арқа сүйеу болды. Тек осындай жолмен ғана жаулап алынған жерлерде тиімді жѕне ауыртпалықсыз басқару мүмкін болып көрінді
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 59 бет..
Бірақ бұл саясат өзін жарым-жартылай ғана ақтады. Жыл өткен сайын кво-мѕртебесін сақтап қалу қиындай түсті.
Бірқатар айқын отаршылдыққа қарсы көтерілістерді басқаннан кейін, Ресей самодержавиесі жергілікті ерекшеліктерге байланысты сѕл-пѕл өзгертіп, өңірге өзінің ѕкімшілік-полициялық аппаратын қоса алып келді. Жоғарыда генерал-губернатор, одан кейін облыстық губернаторлар, төменде –уезд бастықтары. Ресейдегідей мұнда да патша өкіметі жеке дара басқаруды қолға алды. Бұл үшін полициялық-тыңшылық аппаратты пайдаланды. Жергілікті өзін-өзі басқаруға ең төменгі сатыларда тұрған болыстарды, ауыл старосталары мен казактарды қалдырды. Орыстың сауда жѕне мақта-мата капиталы жергілікті байларды өздерінің өктемдігін жүргізу үшін қолбала етті. Сонымен бірге орыс дворяндары мен ѕскери қызметшілерінің резервтегі бюрократиялық тобы ағылып келді. Бұлар мұнда ойларына келгенін істеді, зорлық-зомбылықта шек болмады, пара алды, тонады
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 270 бет..
Зорлық-зомбылық пен тағдыр тѕлкегіне түскен халық болашақта өз отанында мѕңгілік бұғауда болуға, екінші сорттылық ауыр белгімен өмір кешуге келісе алмады. Өлкедегі қоғамның тереңінде жаңа бір күш пісіп жетіле бастады. Ғасырдың басында өлкенің қоғамдық-саяси өмірінде төтенше маңызды міндеттерді атқару оның үлесіне тиді. Бұл күш, жѕдидтер қозғалысы ретінде танылды. Қоғамның жоғарғы интеллектуалды бөлігін топтастырды. Олар ұлттық интеллигенция жѕне білімді дін өкілдері еді. Көпшілігі европалық білім алған. Прогресшіл жѕдидтер білімсіздік жѕне төзімсіздік жағдайында рухани оянуды күту ақылға сиғысыз екендігін түсінді. XIX ғасырдың аяғындағы көтерілістердің сабақтары ұлттық күштерді сапалық жағынан басқаша деңгейде біріктіру қажеттігін көрсетті
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 170 бет.. Өз іс-ѕрекеттерінің алғашқы кезеңінде жѕдидтер негізінен ағартушылық жұмыстарын жүргізді. Мұсылман ѕлемімен тығыз байланыс орнатуға көңіл бөлді.
Бірнеше кезеңдер бойы мұсылман бірлігі идеясы қоғамдық-саяси күштерді біріктірушілік фундаменті ретінде алынып келді. XX ғасырдың басында Ресейде ресми өкімет жаулап алған территорияларға жѕне ондағы жергілікті халыққа қарсы ондаған жылдар бойы империялық, шегіне жеткен замана шындығына жуымайтын ұлттық саясат жүргізді. Осы кезеңде мұсылман бірлігі концепциясы жаңадан бір серпін ала бастады.
Бірінші жалпы ресейлік мұсылмандар съезі жалпыресейлік мұсылмандық одақ құру жөнінде шешім қабылдады. (Иттифак-Эль-Муслимин) Одақтың уставы 1906 жылы қаңтарда Санкт-Петербургте өткен Екінші жалпыресейлік мұсылмандар съезінде бекітілді.
Уставта мұсылмандар мекендейтін Ресей губернияларынан 16 ауданды ерекше аудандық орталық ретінде құру қарастырылды. 1) Кавказ ауданында –Баку; 2) Қырымда –Севастополь; 3) Москва жѕне Петербург ауданында –Петербург; 4) Литва ауданында –Минск; 5) Төменгі Еділ бойында –Астрахань; 6) Жоғары Еділ бойында –Казань; 7) Уфа ауданында –Уфа; 8) Орынбор ауданында –Орынбор; 9) Түркістанда –Ташкент; 10) Сібірде –Иркутск; 11) Далалық өлкеде –Орал; 12) Омск ауданында –Омск; 13) Семей ауданында –Семей; 14) Жетісуда –Верный; 15) Ақмола ауданында –Петропавловск жѕне 16) Каспий өңірінде –Асхабад. Осы пункттердің бѕрінде аудан бойынша құрылтайшы жиын шақырылады. Бұл жиындар жалпы жиында сайланған құрылтайшыларды бекітеді
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 15 бет..
Бұл ұйымның қатарына кірген кез-келген адам оның талаптары мен қаулыларына бағынуға міндеттілігі уставта ерекше көрсетілді. Олар өздеріне ұйымның уставы жѕне бағдарламаларындағы талап-тілектердің орындалуын жүзеге асыру барысындағы еңбекті осындай үлгіде қабылдады. Сол 1906 жылы (16-21 тамызда), мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясының мүшелерінің бастамасымен Үшінші жалпыресейлік мұсылман съезі өтті. Съезде Иттифак бағдарламасы жасалды жѕне қабылданды. Съезде бағдарламаны қабылдау қажеттігін негіздей келіп, Казань –Мухбири газетінің қызметкері, конституциялық демократиялық партияның орталық комитетінің мүшесі Юсуф Акчура былай деді: Біздің мақсатымыз, Ресейдің көпшілік мұсылмандарын біріктіру, саяси партия құру, орыс партиялары жѕне үкімет алдында күшін, ықпалын жѕне беделін көтеру, сонымен қатар, Болгария мұсылмандары сияқты, өзіміздің ұлттық жѕне саяси құқықтарымыздан айырылмауымыз керек
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 98 бет..
Съезд 17 тамыздағы отырысында президиумның мұсылман партиясын құру туралы ұсынысын қабылдады. Сайланған Орталық комитет мүшелері мұсылман партиясының бағдарламасын қарады. Ол 75 пункттен тұрды. Өзінің көптеген ережелері бойынша конституциялық-демократиялық партияның бағдарламасына жақын болды. Оның негізгі ережелерінің кейбірі мынадай: 1) Партия өзінің алдына бірқатар саяси, экономикалық, ѕлеуметтік, діни жѕне басқа реформаларды өміршең ету үшін Ресейдің барлық мұсылман азаматтарын, өздерінің саяси көзқарастары бойынша пікірлестерін, бірыңғай ортақ практикалық іс-ѕрекетке біріктіруді мақсат етіп қояды. 2) Азаматтық жѕне саяси өмірде еркіндік, шындық жѕне адамгершілік бастаулары мен жалпы құрылымдық жаңаруларға ұмтыла отырып, партия бұл мақсатқа барлық орыс азаматтарына, соның ішінде мұсылман азаматтарына адам жѕне азаматтық құқықтарды бере отырып, Ресей империясының басқару формасын мемлекеттік конституциялық принциптер бойынша іс жүзінде халықтардың қатысуымен мемлекеттік биліктің заң шығарушы функцияларына оның өкілдерін жіберу арқылы қайта құрылымдық өзгертулер жүргізгенде қол жеткізуге болады деп табады
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 81 бет.. Бағдарламада жергілікті жерлерде кең көлемді автономиялық басқару, дін істерінде толық автономия қажеттілігі жөнінде айтылды. Сөзсіз, бұл съездердің жалпы исламдық бірігуге шақыратын шешімдері империяның барлық мұсылмандық региондарында прогресшілдердің көңіл-күйіне тікелей елеулі ықпалы, тұтастай алғанда осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстардың дамуына ѕсер етпей қоймады.
Сонымен бірге, шығыс елдерінде интеграциялық процестердің күшеюімен қатар біртіндеп діни-реформаторлық қозғалыстар да жандана түсті.
Шығыстағы қалыптасқан революциялық ахуалдың, Үндістанда отаршылдыққа қарсы революциямен (1905-1908 ж.ж.), Иранда конституциялық қозғалыспен (1905-1911 ж.ж.), Түркияда (1908) жѕне Қытайда (1911-1911 ж.ж.) революциямен аяқталуы мұсылман ѕлемінде қоғамдық-саяси жѕне діни ой-пікірдің даму процесіне қосымшалар енгізді.
Шығыстың оянуы, ѕрине, патшалы Ресейдің ресми топтарын селсоқ қалдырмады, өлкеде зиянды, азаттық идеяларының ену мүмкіндігі оларды алаңдатты
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 65 бет..
Патша үкіметінің жѕне Ресей қоғамының Шығыста болып жатқан оқиғаларға байланысты алаңдаушылық білдірді. Оған барлық дерлік ірі орыс газет жѕне журналдарының тілшілерін сонда жіберілуі дѕлел болады.
Бірақ –патша үкіметі жүргізген барлық шектеулер мен тиымдарға қарамастан, Оңтүстік Қазақстанды толық оқшаулай алмады. Өлкеге көрші елдердегі революциялық оқиғалар туралы хабарлар келіп жатты. Ол Оңтүстік өлкесінің ішкі жағдайына ықпалын тигізбей қоймады. Ұлт-азаттық идеяларды қабылдауға орайлы негіз жасады жѕне ѕртүрлі топтардың қоғамдық-саяси белсенділігіне дем беруші маңызды фактор болды.
Жѕдидтер цензура садағына қарамастан ресей империясының шығыс аудандарынан ұдайы ѕртүрлі газет-журналдар алып отырды. Ондаған жѕдидтер осы ѕдебиеттерді қолдарына алып өлкені аралады. Барлық ауылдарда, қалаларда, шайханаларда жѕне үй жиындарында оқыды. Бұл басылымдарда басылған мағлұматтар, оқушыға мынадай қазіргі заманғы ғылымдар, философия, саяси экономия, халықаралық құқық туралы мынадай институттар, қалалық өзін-өзі басқару: ационерлік қоғамдар, олардың мѕні туралы жѕне т.б. жалпы түсінік берді
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 173 бет.. Оқырмандардың өткендегі көптеген беймѕлім құбылыстарды түсінуіне жѕне адамзат прогресінің сипаты туралы, европалық саяси-ѕлеуметтік институттардың түрлері жѕне мазмұны туралы мѕселелер жөнінде ой қозғауына түрткі болды. Көбіне бұл елдердің ұлттық қозғалыстарының көсемдерінің қаламдарынан туындаған мақалалар айрықша қызығушылық тудырды. Мақалаларда, авторлар бір кездегі қуатты Шығыс мемлекеттерін батыс ѕлемінің отарлауына алып келген артта қалу себептерін талдай келіп, өз халқын ұзақ ұйқыдан оянуға жѕне жаңа, тѕуелсіз болашақ үшін күреске шақырды. Шығыстың прогресшіл баспасы Ресейдің мұсылмандық аудандарындағы ұлттық интеллигенцияның көңіл-күйіне зор ықпалы патша аналитиктерінің назарына ілікпей қалмады
Богачев. Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы. Жалын, 1996, 135 бет..
Алдыңғы қатарлы шығыстық ой-санамен танысу сонымен қатар, жѕдидтердің ғылыми-педагогикалық жѕне ағартушылық ізденістеріне дем берді, ынталандырды. Олар өлкеде қысқа мерзімде оқу жѕне жазуға үйренуге мүмкіндік беретін дыбыстық жүйелі оқытатын жаңа ѕдісті мектептер құрудың бастаушылары болды. Ал ескі ѕріп құрастырушылық ѕдісі бойынша конфессионалдық мектеп аса ұзағырақ уақытты керек етті.
Өзгертулер жаңа ѕдісті мектептерде оқыту бағдарламаларының өзіне де тиіп, оған тарих, арифметика, география, ана тілі жѕне басқа пѕндер енгізілді. Жаңа ѕдісті мектептердің пайда болуы үкімет орындарының реакциясын тудырды. Жаңа мектептердің қалыптасуы Өлкеде азаттық идеяларының кіруі кезеңімен тұстас келді. Бұл ѕлбетте, отаршылдарды жаңа ѕдісті мектептердің қызметін қырағы қадағалауға мѕжбүр етті. Мүмкіншілік болса оларды орыстандыру мақсаттарында пайдалануды көздеді. Осыған байланысты халықтық училищелердің бірінің инспекторы И. Беляев былай деп көрсетті: Келешекте көрсетілген ѕдістің дамуы барысын қадағалау лѕзім: жаңа ѕдісті мектептер орыс-түзем мектептеріне таралу сатысы болуы жѕне қызмет етуі тиіс, бірақ олар мұндай орыс мѕдениетінің жетекшісіне оппозицияда да бола алады...
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 120 бет..
Еркін мѕдени дамуға халықтың табиғи құқығы емес, метрополия мүддесі үстемдік жағдайда тұрғанда, өлкедегі мѕдени істердің ахуалы шын мѕнінде, жер-жерлерде империялық сипатта болды. Білім жѕне мѕдениет саласындағы ахуалды өзгертуге бағытталған, жергілікті прогресшіл жѕдидтердің ресми билікпен келісілмеген кез-келген ѕрекеті қарсылыққа ұшырады. Сонымен, сол кезендегі патша полициясының есебінде былай көрсетілді: Полиция департаментінің мѕліметтеріне қарағанда, соңғы уақыттарда... Орыс мемлекетінің он төрт миллионнан аса мұсылман халқының бүкіл санғасырлық өмір қалпын қаусату қаупін туғызатын жѕне сол халықтардың өмірінде өзгеріске қамдану жөнінде болжауға мүмкіндік беретін тіпті жаңа леп байқалады...
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 240 бет.
...Жаңа лептің жақтаушылары өз шығармаларында Ресейдің татар (түркі) халықтарының, мѕдениетті жѕне бай болу үшін білімге, қолөнер жѕне өнеркѕсіп саласында практикалық біліктілігін арттыруға, шет тілдерді оқып үйренуге шақырды. Сонымен жаңашылдар өз діндестерін бірыңғай жалпы білім беретін мектептерге, сол орыс гимназиялары жѕне жоғары оқу орындарына емес, европалық ғылымның Құранмен байланыстырылуы тиіс, жоғары даналықтың ерекше татарлық оқу орындарына шақырды. Олар дінді ескі нанымнан, молдалардың надандық түсініктерінен тазартып ұғыну жѕне өз халықтығын ѕдеби, ғылыми жѕне діни салада ана тілінің қолдану аясын кеңейте отырып нығайту жѕне тіпті прогресс жолында Ислам жѕне түркі халықтығы негізінде айналысу қажеттігін көрсетеді. Прогресшілдер өз талпыныстарында жоғарыда көрсетілген мақсаттарымен шектеле ме, немесе, ескі дѕстүрлерді жақтаушыларды жеңіп, ілгері бара ма, қазіргі уақытта алдын-ала анықтау мүмкін емес, сол сияқты орыс мемлекеттілігінің мүдделері көзқарасынан нѕтижелері қандай болатындығын білуге мүмкіндік жоқ...
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 248 бет..
Оянып келе жатқан Азиядан түрлі ѕдебиеттердің жаппай ағылып келуі прогресшілдерге жергілікті мерзімді басылымдарды шығаруға жѕне дамытуға шабыт берді. Өлкеде басылымдардың редакторларының жѕне белсенді қызметкерлерінің арасында қоғамның аса көрнекті өкілдері болды: Мұстафа Шоқай, Көлбай Тоғысов, Кѕрім Нарбеков, Төлеген Қожамжаров жѕне басқалар. Ресми биліктің тарапынан бұл газет-журналдарды жабу үшін жасаған ѕрекеттеріне қарамастан ұлттық баспасөз ең зор ерік-жігермен сақталынды. Тиым салынған басылымдардың орнына басқалары пайда болды.
Өлкедегі саяси өмірдің белсенділігінің артуына септігін тигізген тек прогресшіл, ұлттық баспасөз ғана емес, XX ғасырдың алғашқы онжылдығында жѕдидтердің Шығыс елдеріндегі революциялық, ұлт-азаттық қозғалыстардың қайраткерлерімен тікелей байланысы айтарлықтай кең тарады. Ұйымдар құрудың бастамалары өз алдына ең алдымен ағартушылық сипаттағы міндеттерді қойды. Ѕлеуметтік-экономикалық жѕне рухани өмірді жан-жақты қайта ұйымдастырудың құралы ағартушылық деп білді. Түркия, Ауғаныстан жѕне басқа елдерден оралғаннан кейін жас прогресшілдер белсенді үгіт-насихат қызметін бастады. Өз қатарларына ондаған, жүздеген жаңа адамдарды тартты. Олар мынадай қоғамдар жѕне ұйымдарды құрды, Көмек, Үміт, Қайрат жѕне басқалар
Ѕбдіманов Љ. Ќазаќ газеті. Алматы, 1993.. Мұндай қоғамдардың саны ѕсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары көбейді. Метрополияда жѕне отарларда революциялық процестер кең қанат жайды. Отаршылдыққа қарсылық күшейді. Оңтүстік өлкенің алғашқы ұлттық ұйымдары, ѕлі өздерінің жан-жақты қарастырылған, ақыл-ой елегінен өткен уставы жѕне бағдарламалық құжаттары болмады. Оларға көбінесе саяси тѕжірибе, ал кейде жѕне қажетті кѕсіпқойлық та жетіспеді. Бірақ бұл олқылық шектес ѕлеммен белсенді байланыстардың болуымен, сонымен бірге жалпыресейлік мұсылмандық форумдардың бағдарлары жѕне ұсыныстарымен таныс болуымен толтырылды
Ѕбдіманов Љ. Ќазаќ газеті. Алматы, 1993..
Бұл бағдарлар жѕне ұсыныстар біртіндеп іс жүзіне асырыла бастады. Жѕдидтердің ағартушылық ізденістерімен, олардың саяси іс-ѕрекеттерінің арасындағы шекара жойыла бастады. Жергілікті прогресшілдер құрған қоғамдар жѕне ұйымдар өзінің өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап ұдайы бақылауда болды. Түркістан аудандық қорғау бөлімінің тыңшылары үшін жұмыс күрт молайды, оны ѕрдайым игеріп үлгере алмады. Өлкедегі аса күрделі жағдайға байланысты қосымша шаралар қолдану жөніндегі ұсыныстар жиі-жиі естіле бастады.
Осындай ұсыныстардың бірінде, 1914 жылы 26 майда көрсетілді: Өлкедегі революциялық, ѕсіресе панисламистік қозғалыстардың дамуы себепті, Өлкеде Ресейдегі Губерниялық құқықта Жандармдық басқарма құру табанды түрде қажетті болып табылады. Ол шендегілер Өлкенің Бас Бастығына қамауға алу жөніндегі бұйрыққа қол қою, саяси сенімсіздік көрсеткен күдікті адамдарды уақытша ұстау жѕне басқа ұсақ мѕселелерді баяндап ауыртпалық түсірмей... өкімет бекіткен заңдарды пайдалана отырып, өз бетінше, қылмысты іздестіру іс-ѕрекетінен басқа мемлекеттік қылмыстарды зерттеумен айналысқан болар еді. Қазіргі уақытта орын алғандай, аудандық қорғау бөлімінің мүшелеріне мұндай құқықтар берілмеген. Оған тѕуелсіз, ѕрбір ауданға белгіленген Басқарма бастығының көмекшісі болуы, күмѕнсіз жергілікті халықтың жѕне қылмыстық элементтердің іс-ѕрекеттерін бақылауды күшейтеді. Сонымен бірге, өздерінің тікелей міндеттерін орындау жүктелген уездік ѕкімшілікті, оларға онша таныс емес саяси қылмысты іздестіру бойынша іс-ѕрекеттерден айтарлықтай шамада босатады
Сафаров Г. Колониальная революция. Алматы, 1996, 117 бет..
Бұл жѕне басқа ұсыныстар көңіл аударусыз қалмады жѕне шара қолданылуы себепті (сонымен бірге оған қоса, тыңшылық жұмысқа мамандандырылған филерлерді іздеу жѕне дайындау жѕне т.б. қосымша қаржы бөлінді) қорғау бөлімі өлкедегі саяси ахуал жөнінде едѕуір толық ақпаратты өз уақытында алып отырды. Қорғау бөлімі қысқа мерзім ішінде жергілікті ұлт өкілдерінің қатарынан өз тыңшыларын таңдап алды жѕне саясатшыл мұсылмандық ортаға енгізді. Ал Ақпан оқиғаларынан кейін, қорғау бөлімі ісін қараған комиссия жұмысы нѕтижесінде, көптеген құпия қызметкерлердің аттары жѕне бүркеме аттары (олардың іс-ѕрекеттеріне байланысты көптеген құжаттардың алдын-ала жойылғанына қарамастан) ѕшкереленді
Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 65 бет.. Олардың арасында Ахмет, Фролов, Случайный, Бала, Қара, Беркут, Красивый, Белобородый бүркеме аттарын жамылған аса ерекшеленген қызметкерлер белгілі болды. Қорғау бөлімі дѕл солардың жеткізіп отырған ақпарының арқасында өне-бойы дерлік, жергілікті халықтың көңіл-күйлеріндегі, мүдделеріндегі сонымен бірге қалыптасып келе жатқан жас ұлттық қоғамдар жѕне ұйымдардың іс-ѕрекеттеріндегі болып жатқан өзгерістерге байланысты істерден хабардар болды.
Саяси тіміскілеуде негізгі жұмысты филерлер (тыңшылар) жүргізді. Қорғау бөлімі құпия агенттерге үлкен көңіл бөлді. Олардың мѕліметтері ерекше жоғары бағаланды. Олар революционерлер жѕне саяси сенімсіз
Григорьев В.К. Противостояние (большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-1920 г.г). Алма-Ата, 1972, 68 бет. адамдарға тек Оңтүстік өлкесінде ғана емес, бүкіл Ресей аумағында еріп жүрді. Өлкедегі түркішілдік қозғалыс туралы мѕлімет алу үшін филерлер Персияға жѕне Ауғаныстанға іс-сапарларға жіберілді. Қорғау бөлімі штаттағы құпия қызметкерлерден бөлек кездейсоқ мѕлімдеушілерді де өзіне тартты, олар жеткізген ақпарының маңыздылығына қарай ақшалай сыйақы алды.
Жетісу облысының полиция департаментіне жеткізілген ақпарында (21.12.1911) берілді: Верный қаласында үкіметке қарсы мақсаттағы мұсылман сарттардың үйірмесі құрылды. Бұл үйірменің өз уставы, төрағасы, мүшелік жарнадан түскен ақша есебін жүргізетін қазынашысы бар. Бұл үйірме Ташкенттегі мұсылмандық қауымдастықтың бөлімі болып ғана табылады. Оның таяудағы мақсаты Жетісу облысының басқа да қалаларында осы іспеттес мұсылмандар үйірмелерін құру болып табылады. Нигматуллин, Исмаил Жабеков, Рахымқұл Ѕбдірахманов, Ғапыржан Мақсұмов үйірменің ұйымдастырушылары жѕне басқарушылары болып табылады
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 178 бет..
Жетісуда Гѕп немесе мѕшраб деп аталынатын мұсылман үйірмелері бар. Верныйда мұндай үйірмелердің саны онға жетеді, 17-20 адамнан тұрады. Үйірме мүшелері қатаң тѕртіпке сөзсіз бағынады, ақшалай айып 50 тиыннан 10 сомға дейін белгіленген, апта сайын мүшелік жарна 20 тиын. Мѕшрабтардың басшылары жиылып бас қосып тұрады. Түркішіл қырғыз (қазақ) Сыртанов Верный қаласының татарларымен миллионер Құдыс Ғабдул-Уѕлиев арқылы байланысып тұрады, жѕне ол Сыртановқа қаржылай жѕне рухани көмек көрсетіп тұрады
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 95 бет..
Ал, қорғау бөлімінің Красивый бүркеме атын жамылған жасырын қызметкерінің 1913 жылғы 13 қаңтардағы хабарламасында жазылды: Жалпы мұсылмандық конгресс 1910 жылы Египетте болады деп белгіленді (пункті белгісіз), бірақ ағылшын үкіметі оның іске асуына кедергі келтірді. Конгреске келген мұсылмандар тарап кетті. Келгендердің ішінде орыс мұсылмандары өкілдерінің кейбірі белгілі: 1. Исмаил Гаспралы, Қырымда басып шығарылатын Тѕржіман газетінің редакторы; 2. Верный қаласынан Құдыс Ғабдул-Уѕлиев шақырылды, ол ѕскери қызметте бола тұра оған қатысудан бас тартады.
Өлкелік қорғау бөлімі бастығының 1916 жылы 19 желтоқсанда Түркістан генерал-губернаторының атына жазылған хатында, Сырдария облысының ѕскери губернаторының Мѕриям Тоғысоваға сол жылдың 16 шілдесінде Түркістан Өлкесінде қазақ тіліндегі бірінші бейресми Алаш атты газет шығаруға №21329 куѕлік берілгені айта келе, сол атпен Ташкентте құрылған қоғам туралы жѕне олардың құрушысы туралы жазылды: Алаш –Қырғыз (Қазақ) сөзі, сонымен бірге көмекке ұран шақыруды білдіреді. Осы Алаш атымен қазақтардың тұтас тайпасы белгілі жѕне Ташкентте прогресшіл бағыттағы Алаш мѕдени-ағартушылық қоғамы өмір сүреді, оған мүшелікке жылына кемі 25 сом ақша төлейтін адамдар қабылданады. Бұл ұйымның құрылтайшысы аталған Тоғысованың ері Семей облысы, Зайсан уезінің қазағы Көлбай Тоғысұлы Тоғысов, соның өзі Төленғұтов, 32 жаста
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 140 бет..
Қорғау бөлімінің бастығы хатта К. Тоғысовтың бар өмір тарихын, Ташкентке қашан келгендігін, оның барлық істері бойынша айта келе, жазды: Агентура мѕліметтері бойынша, К. Тоғысов іс жүзінде Алаш газетінің редакторы жѕне шығарушысы болып табылады, сонымен бірге жѕне осы аттас мѕдени-ағартушылық қоғамның іс-ѕрекетінің басты дем берушісі
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 140 бет..
Алаш қоғамының өз алдына баспа органын шығарып, қазақтар арасында қазақ тілінде баспа өнімдерін: газет, журнал, кітап тарату арқылы, өз халқын қалың ұйқыдан ояту, ғылымға, білімге, мѕдени өмірге тарту, барлық қазақтарды ұлт ретінде бірігуге үгіттеу, халықты оятудың, мѕдени шаралардың түпкі мақсаты қазақтарға жеке ұлт ретінде автономия ѕперу екендігі хатта көрсетілді: Тоғысовтың айтуы бойынша, қазақтардың саны 9 миллионға жуық жѕне ақырғы нѕтижесінде тіпті жеке ұлт ретінде автономияға қол жеткізу үшін оларды мѕдени жұмысқа жѕне бірігуге ояту қажетті болып көрінеді
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994, 140 бет..
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің барлық оқыған саналы қазақтары, заңгерлер, дѕрігерлер, аудармашылар, студент жастар жѕне басқалар газетке басу үшін мақала жазып қана қоймай, Алаш газетін қазақтардың арасына кеңінен таратуға, мѕдени-ағарту ісінің жѕне барлық қазақтардың бірігуі қажеттігін насихаттауға тиіс болған. Ѕрине, Алаш қоғамы өзінің игі мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылудағы іс-ѕрекетін қатаң бақылау жағдайында ашық, айқын жүргізе алмады.
Соншалықты орыс үкіметін үрейлендірген, аталған идеялық ағымдар ресейлік мұсылмандардың қарсыласу қозғалысының идеологиялық базасын қалыптастыруға қандай дѕрежеде ықпал ете алды, олар өзінен нені көрсетті?
Бұл үшін бѕрінен бұрын еске түсірсек, түркішілдік XIX ғасырдың 70 жылдары Танзимат кезеңінде пайда болды. Барлық түркі халықтарының ұлттық жѕне мемлекеттік бірігуін өзінің алдына мақсат етіп қойған ілім ретінде көрінді. Түркішілдіктің алғашқы идеологтарының бірі, Зия-паша, Ахмед Вафик-паша, Ахун-заде Мирза Фаттах Гали жѕне басқалар болды
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 92 бет..
Алғашқы түркішілдер айқын бағдарламаның негізінде топтасқан пікірлестердің саяси бірлесуін көрсете алмады. Олардың тобына негізінен халықтың ѕр түрлі жіктерімен тығыз байланысы жоқ, аристократтық отбасыларының өкілдері кірді. Жѕне алғашқы кезде олардың идеялары Түркияның өзінде де кең қолданыс таба алмады. Бұл идеологияның бастапқы қалыптасу кезеңінде түріктердің алдында соншалық жалпытүркілік емес, ұлттық-түріктік міндеттері тұрды жѕне олардың бұл рамкіден шықпауға тырысқандығымен түсіндіруге болады.
Бірақ XX ғасырдың межесінде қоғамдық сананың қалыптасуына түркішілдіктің ықпалы едѕуір ұлғайды. Ілімді дѕріптеуде жѕрдем беретін ашықтан-ашық ынталандырушы себепкер шарт Осман империясы бастан өткізіп отырған, ұлттық мѕселедегі дағдарыстың болуы. Бұл процесті империяның аз ұлттары арасында османизм идеологиясы жолымен қалай да бѕсеңдету ѕрекеті оң нѕтиже бермеді
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 42 бет..
Балқан соғыстары империяның түрік емес халықтарының одан ѕрі өздерін османдық деп санауды ешбір қаламайтындығын жѕне тек толық тѕуелсіздікке ұмтылатындығын көрсетті.
Осындай нақты-тарихи жағдайларда түркішілдік, оның идеологтарының айтуынша, түрік қоғамын қамтыған қозу жѕне дүрбелеңді тоқтатып, ұлтты жаңа идеяның төңірегінде топтастыра алады деп есептеді.
Ұлттық саясаттың дағдарысымен байланысты, кейбір мѕні жағынан осы тақілеттес ахуал, Ресей империясында да орын ала бастады.
Бұл оқиғалар татар, ѕзербайжан жѕне түркістандық түркішілдердің түрік халықтарымен байланыстарының жандануына түрткі болды.
Ресей түркішілдері түрлі ұйымдар құрды, олардың мақсаты жалпытүркілік идеяларды тарату болды. Өз іс-ѕрекеттерінде олар саяси жѕне мѕдени күресте түркі халықтарының күштерін біріктіру идеясын насихаттады жѕне түркішілдікті шығыс халықтарының ұлттық оянуының туы ретінде елестетті
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 22 бет..
Түрікшіл қиялшылардың алдамшы армандарына жѕне нақты тарихи ахуалға ѕділ бағасын беру жөнінде Мұстафа Кемал да айтқан болатын: Ѕртүрлі халықтарды бір атаумен атап жѕне де бұл ѕртекті элементтерді сол бір ғана ережелермен, заңдармен басқару бағдарламасы дегенмен де тартымды, бірақ көлгірсіген алдарқатушылық. Тіпті, ѕлемнің барлық түркілерін қамтуы міндетті біртұтас мемлекет құру идеясы да орындалмайтын арман ғана.
Бірнеше ғасырлар бойы бастан өткізген өте ащы қанды оқығалар бұған дѕлел болады. Исламшылдық жѕне тұраншылдық саяси құрылымының жетістікпен ойдағыдай қолданылуын көрсететін бірде-бір дѕлел не оқиғаны тарих бізге берген жоқ
Шоќай М. 1917 жыл естеліктерінен џзінділер Тџркістанныњ ќилы таѓдыры. Ќђрастырѓан Б.Серікбайђлы. Алматы, 1992, 39 бет..
Сонымен, саяси ой-пікірдің даму барысында көптеген салауатты идеологтардың түрікшілдік жаңа ұстанымы, көптеген түркі халықтарының өзара тығыз экономикалық жѕне мѕдени байланыстарды ұстанған, бірқатар тѕуелсіз, ұлттық түрік мемлекеттерін құрудағы, ғасырлар бойғы үміт-арманын көрсеткендігін байқаймыз.
Дѕстүршіл түркішілер біртіндеп өздерінің бұрынғы ұстанымдарын жоғалта бастады (ѕсіресе, 1917 жылдан кейін) жѕне олардың орнына қозғалыстың жаңа лидерлері келді. Олардың пікірінше, өлке Түркияның басшылығындағы жалпытүркілік мемлекеттің құрамдас бөлігі емес, бұл облыстарды мекендейтін барлық халықтардың ұлттық-мѕдени өзін-өзі анықтау бастамаларында құрылған жеке территориялық автономиялық федерация Түркістан федеративтік республикасы болып аталуы тиіс болды.
Түркішілдік жөнінде айта отырып, біз исламшылдық ілімінің маңызы жѕне рөлі жөнінде де айтпай кете алмаймыз, ол да, алдыңғысы сияқты, өлкеге шектес елдерден (Ауғаныстан, Иран, Түркия) келіп кірді
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 320 бет..
Мұсылмандарды ортақ жауға –отаршылдыққа қарсы бірігуге жѕне ынтымақтасуға үндейтін, ұлт-азаттық қозғалыстың дамыған кезеңінде пайда болған жаңа ілімнің, сонымен бірге, осы идеологияның мұсылман халықтарының ұлттық ерекшеліктерін терістеген екі жақты сипатын ескеруге тиіспіз.
Жалпы мұсылмандық бауырластық жѕне ѕлемдік демократиялық теократия –Имамат идеясы, жалпы айтқанда, түркішілдік идеологтарының көпшілігінің айрықша сүйіспеншілігін тудырған жоқ
Чокеев М. Туркестан под властью Советов. Алма-Ата, 1993, 118 бет.. Дегенмен, өздері мұсылман болғандықтан, ашық қарсылық көрсетпеді жѕне исламшылдармен көбіне қатар жүрді.
Көрнекті Ресей мұсылмандарының өкілдері жалпыисламдық идеяларды насихаттаудың мѕн-маңыздылығымен қатар, басқа да кейбір мѕселелерге көңіл аударды. Оларды есепке алмай жѕне шешімін таппай, тѕуелсіздікке жѕне ұлттық өрлеуге қол жеткізуге байланысты басты стратегиялық мақсаттарды іске асыру мүмкін емес деп болжамдады.
Өлкеде саяси, ѕлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың, Ресейде жѕне шектес елдерде революциялық қозғалыстардың күшеюіне қарай жергілікті прогресшілдердің көзқарастары саясаттандырылды. Олар тек отарлық тѕуелділікті жѕне зұлымдықты жою; тиімді үкімет құру жѕне парламентті (мѕжілісті) шақыру; мѕдениетті, ғылымды дамыту жѕне қазіргі заманғы өркениетті тарату; ѕлеуметтік ѕділеттілікті қамтамасыз ету жѕне ұлттық бірлік негіздерін нығайту жағдайында ғана қоғамды болашақта құру жѕне ұлттық қайта өрлеу міндеттерін шешу мүмкін болатынын біртіндеп ұғына бастады
Ќойгелдиев М. Алаш љткен жол. Аќиќат. 1994.. Сірѕ, қарсыласу қозғалысының басшылығында болуға қабілетті, жаңа сапалы ұлттық-саяси ұйымдарды құрмайынша қойылып отырған проблемаларды шешу мүмкін емес екендігі анық болып отыр.
1.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы
Ресейдегі 1917 жылғы Ақпан революциясы тудырған жаңа тарихи нақтылы жағдайлар империяның отарлық аймақтарындағы ұлттық қозғалыстарға күшті қосымша серпін бере отырып, аса зор ықпал етті. 1917 жылы наурыздың бас кезінде патшаның тақтан түсірілгені туралы хабар Оңтүстік Қазақстан қалаларына телеграф арқылы тез тарала бастады –алғашқы жеделхаттар тартыспен алынды
Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алматы, 1967, 85 бет.. Бұл оқиға қоғамдық белсенділіктің қуатты толқынын тудырды. Барлық болып жатқан оқиғалар өлкенің тіпті аса бейқам бөліктерінің қызығушылығын оятты. Көптеген жерлерде сан мыңдаған адамдар жиналған митингтер жѕне шерулер өтті.
Ақпан революциясын тек орыс либералдары ғана емес, жергілікті халықтың алдыңғы қатарлы бөлігі қолдады. Олардың көкейтесті мѕселелерді жедел жѕне нақты шешуге үміті пайда болды. Олардың бастамасымен барлық жерлерде халыққа ескі тѕртіпті жеңудің маңызын түсіндіруді өздерінің міндеті етіп қойған, арнайы комитеттер құрыла бастады.
Орыс бақылаушылары, бұл фактіні көрсете отырып, сол күндері жазды: ...орысша сауатсыз түземдік тап өздерінің прогресшілдер партиясының жастарынан көмек сұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz