Көру мүшесі
Жоспар
Негізгі бөлім
2.1. Көру мүшесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.8
2.2. Есту және тепе.теңдікті сақтау мүшесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .9.14
2.3. Дәм сезу мүшесі және иіс сезу мүшесі немесе мұрын ... ... ... ... 14.15
2.4. Тері және сезу талдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.18
Қорытынды
Сезім мүшелерінің жүйелерге бөлінуіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... 19
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Негізгі бөлім
2.1. Көру мүшесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.8
2.2. Есту және тепе.теңдікті сақтау мүшесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .9.14
2.3. Дәм сезу мүшесі және иіс сезу мүшесі немесе мұрын ... ... ... ... 14.15
2.4. Тері және сезу талдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.18
Қорытынды
Сезім мүшелерінің жүйелерге бөлінуіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... 19
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Сезім мүшелері немесе анализаторлар, деп нерв жүйесінің сыртқы ортадан, сондай-ақ дененің өз мүшелерінен тітіркенулер алатын және бұл тітіркенулерді сезімдер түрінде қабылдайтын аспаптарды атайды.
Сезім мүшелерінің көрсетулері бізді қоршаған орта туралы түсініктерлің айнасы болып табылады.
Сезімдік таным процесі адамда алты өзен бойынша іске асырылады: жанасу, есту, көру, дәм сезу, иіс сезу, жердің тарту күші. Алты сезім мүшесі адамға оны қоршаған объективті дүние туралы жан-жақты информация береді, ол информация адам санасында субъективті образдар - сезімдер, түйсіктер және жадындағы түсініктер түрінде бейнеленеді. Тірі протоплазманың- тітіркенгіштік және тітіркендіруге жауап беру қабілеті бар. Филогенез процесінде бұл қабілет сыртқы тітіркендірулердің әсерімен жабынды эпителийдің імаманданған клеткаларында және желінген тамақтың тітіркендіруінен ішек эпителий клетқаларында күшті дамыған. Ішек қуыстылардың өзінде-ақ эпителийдің маманданған клеткалары нерв жүйесімен байланысады. Дененің кейбір бөліктерінде мысалы, қармалауыштарында қозғыштығы жоғары маманданған клеткалар әр жерге жиналып, олардан ең қарапайым сезім мүшелері пайда болады. Одан әрі бұл клеткалар орналасу жағдайыңа қарай тітіркендіргіштерге қатысты мамандана бастайды.
Сыртқы дүниеге өте нәзік анализ жасаудың артуы сезім мүшелерінің кұрылысы мен қызметінің күрделенуіне ғана емес; соқымен бірге нерв жүйесінің күрделенуіне де байланысты.
Сезім пайда болу үшін тітіркендіруді қабылдайтын аспаптар, тітіркенуді жіберетін нервгер және тітіркенуді сана фактісіне айналдыратын ми қажет. И. П. Павлов сезім пайда болуы үшін қажет бүкіл осы аппаратты анализатор деп атады.
Әрбір анализатор үш бәліктен тұрады: 1) рецептор—тітіркену энергиясын нервтік процеске айналдырушы (трансформатор); 2) кондуктор — нерв қозуын өткізуші және 3) анализатордың қыртыстық шеті, сол жерде қозу сезім түрінде қабылданады.
Сезім мүшелерінің көрсетулері бізді қоршаған орта туралы түсініктерлің айнасы болып табылады.
Сезімдік таным процесі адамда алты өзен бойынша іске асырылады: жанасу, есту, көру, дәм сезу, иіс сезу, жердің тарту күші. Алты сезім мүшесі адамға оны қоршаған объективті дүние туралы жан-жақты информация береді, ол информация адам санасында субъективті образдар - сезімдер, түйсіктер және жадындағы түсініктер түрінде бейнеленеді. Тірі протоплазманың- тітіркенгіштік және тітіркендіруге жауап беру қабілеті бар. Филогенез процесінде бұл қабілет сыртқы тітіркендірулердің әсерімен жабынды эпителийдің імаманданған клеткаларында және желінген тамақтың тітіркендіруінен ішек эпителий клетқаларында күшті дамыған. Ішек қуыстылардың өзінде-ақ эпителийдің маманданған клеткалары нерв жүйесімен байланысады. Дененің кейбір бөліктерінде мысалы, қармалауыштарында қозғыштығы жоғары маманданған клеткалар әр жерге жиналып, олардан ең қарапайым сезім мүшелері пайда болады. Одан әрі бұл клеткалар орналасу жағдайыңа қарай тітіркендіргіштерге қатысты мамандана бастайды.
Сыртқы дүниеге өте нәзік анализ жасаудың артуы сезім мүшелерінің кұрылысы мен қызметінің күрделенуіне ғана емес; соқымен бірге нерв жүйесінің күрделенуіне де байланысты.
Сезім пайда болу үшін тітіркендіруді қабылдайтын аспаптар, тітіркенуді жіберетін нервгер және тітіркенуді сана фактісіне айналдыратын ми қажет. И. П. Павлов сезім пайда болуы үшін қажет бүкіл осы аппаратты анализатор деп атады.
Әрбір анализатор үш бәліктен тұрады: 1) рецептор—тітіркену энергиясын нервтік процеске айналдырушы (трансформатор); 2) кондуктор — нерв қозуын өткізуші және 3) анализатордың қыртыстық шеті, сол жерде қозу сезім түрінде қабылданады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Жандар Керімбек Ермаханы. Тәнтану Алматы. Білім 2004 ж. 431 б.
2. Рақышев А.Р. Адам анатомиясы.-Алматы: Қазақстан, 1995.-140-143 б.
3. Самсуев Р.П., Селин Ю.М. Анатомия человека. Мир и оброзование-Москва, Россия, 2005.
4. Гладышева А.А. Анатомия человека. –Москва: Россия, 1984.
5. Курепина М.М., Воккен Г.Г. Атлас анатомия человека. –Москва: Россия, 1983.
1. Жандар Керімбек Ермаханы. Тәнтану Алматы. Білім 2004 ж. 431 б.
2. Рақышев А.Р. Адам анатомиясы.-Алматы: Қазақстан, 1995.-140-143 б.
3. Самсуев Р.П., Селин Ю.М. Анатомия человека. Мир и оброзование-Москва, Россия, 2005.
4. Гладышева А.А. Анатомия человека. –Москва: Россия, 1984.
5. Курепина М.М., Воккен Г.Г. Атлас анатомия человека. –Москва: Россия, 1983.
Жоспар
Негізгі бөлім
2.1. Көру
мүшесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6-8
2.2. Есту және тепе-теңдікті сақтау мүшесі ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .9-14
2.3. Дәм сезу мүшесі және иіс сезу мүшесі немесе
мұрын ... ... ... ... 14-15
2.4. Тері және сезу
талдамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-
18
Қорытынды
Сезім мүшелерінің жүйелерге бөлінуіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... 19
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
Сезім мүшелері немесе анализаторлар, деп нерв жүйесінің сыртқы
ортадан, сондай-ақ дененің өз мүшелерінен тітіркенулер алатын және бұл
тітіркенулерді сезімдер түрінде қабылдайтын аспаптарды атайды.
Сезім мүшелерінің көрсетулері бізді қоршаған орта туралы түсініктерлің
айнасы болып табылады.
Сезімдік таным процесі адамда алты өзен бойынша іске асырылады:
жанасу, есту, көру, дәм сезу, иіс сезу, жердің тарту күші. Алты сезім
мүшесі адамға оны қоршаған объективті дүние туралы жан-жақты информация
береді, ол информация адам санасында субъективті образдар - сезімдер,
түйсіктер және жадындағы түсініктер түрінде бейнеленеді. Тірі
протоплазманың- тітіркенгіштік және тітіркендіруге жауап беру қабілеті бар.
Филогенез процесінде бұл қабілет сыртқы тітіркендірулердің әсерімен жабынды
эпителийдің імаманданған клеткаларында және желінген тамақтың
тітіркендіруінен ішек эпителий клетқаларында күшті дамыған. Ішек
қуыстылардың өзінде-ақ эпителийдің маманданған клеткалары нерв жүйесімен
байланысады. Дененің кейбір бөліктерінде мысалы, қармалауыштарында
қозғыштығы жоғары маманданған клеткалар әр жерге жиналып, олардан ең
қарапайым сезім мүшелері пайда болады. Одан әрі бұл клеткалар орналасу
жағдайыңа қарай тітіркендіргіштерге қатысты мамандана бастайды.
Сыртқы дүниеге өте нәзік анализ жасаудың артуы сезім мүшелерінің
кұрылысы мен қызметінің күрделенуіне ғана емес; соқымен бірге нерв
жүйесінің күрделенуіне де байланысты.
Сезім пайда болу үшін тітіркендіруді қабылдайтын аспаптар, тітіркенуді
жіберетін нервгер және тітіркенуді сана фактісіне айналдыратын ми қажет. И.
П. Павлов сезім пайда болуы үшін қажет бүкіл осы аппаратты анализатор деп
атады.
Әрбір анализатор үш бәліктен тұрады: 1) рецептор—тітіркену энергиясын
нервтік процеске айналдырушы (трансформатор); 2) кондуктор — нерв қозуын
өткізуші және 3) анализатордың қыртыстық шеті, сол жерде қозу сезім түрінде
қабылданады.
Сезімдердің екі тобын ажыратады.
1) Қоршаған материалдық денненің заттары мен құбылыстарын бейнелейтін
сезімдер: жанасу мен қысымды сезу, температура мен ауырсыну сезімі, сонай
кейін есту, көру, дәм, иір және жердің тартуын сезу.
2. Дененің жеке бөліктерінің қозғалыстары мен ішкі мүше-лердің
жағдайынібейнелейтін сезімдер (қозғалыс сезімдері, дененің тепе-теңдігі
сезімі, мүшеленді сезу).
Ішкі мушелерден келетін сезімдер әдетте көмескі және бұл мүшелер
қалыпты күде болса, санаға жетпей, тек адамның жалпы жағдайына әсер
етеді. Жалпы алғанда вегетативтік нерв жүесі арқлы реттелетін барлық ішкі
процестер біздің санамыздан тысқары жүеді, тек ауру тудыратындай дәрежеге
жеткенде ғана ауыру арқылы бізге білінеді.
Интероцептивті анализатор туралы арнаулы тарауда толы баяндалған.
Проприоцептивті алаңнан келетін қозулардан тек бұлшықет-буын сезімін атап
өту керек. Бұ сезім аркылы дене бөіктерінің орналасу қлпы сезіліп, қиыл-
қозғалыстар үйлестіріледі. Бір жағынан, бұл сезім тері сезімталдығымен
құрамдасады (стереогноз сезімі), екінші жағынан, гравитация ерісіне қатысты
бағдар беретін тепе-теңдік мушесімен байланыста болады. Нерв шеттері
(бұлшықеттердегі, сүйектердегі, сіңірлер мен буындардағы) мен бұлшықет-буын
сезімін өткізгіштер қозғалыс анализаторын баяндау барысында сипатталды. Бұл
тарауда сыртқ ортадан алынатыи сезімдерді қбылдайтын мүшелер —
экстероцепторлар ғана қарастырылады.
Жануарлардың барлық кластарында кейін жекелеген бөліктерінің едәуір
күрделенуіне қарамастан қабылдаушы аспаптардың жалпы қрылысы біршама ұқсас.
Тері сезімі мүшелерін қоспағанда, қүрылықта тіршілік ететін жануарлардың
негізгі элементі ерекше сезімтал клеткалар болып табылады. Басқа мүшелерде
(дәм сезу және есту) сезімтал клетка орталық өсінді шығармай, оған келетін
афферентті нервтің ұштық тармактарымен торланады. Сезімтал клеткалардын
бірінгаі типін екінші типімен салыстырғанда бастапқы, бірінші деп есеп-теу
керек. Суда тіршілік ететін жануарларда қабылдаушы злементтердің
мұндай формасы тері жабындыларында да кезде-седі, сол жерде бұл элементтер
қоршаған сұйықтықпен ылғалданады. Сезім мүшелерін түзуге мезодерма да
қатысады, бірақ олар сезіді мүшелері үшін қорғайыштық, сүйеніштік және тсос-
алқы бейімділіктер түзеді. Бұл бейімділіктер сезімтал клеткаларды,
яғни рецепторларды жауып, толықтырып солармен бірге еезім мүшелерінің
шеткі бөлімдерін: тері, құлақ, көз, тіл және мұрынды түзеді. Мәселен, керу
рецепторы болып торлы қабықтың сезімтал клеткалары (таяқшалар мет сауыт
тәрізді клеткалар), ал шеткі бөлімі болып — бүкіл көз табылады.
Сезім мүшелерін 2 топқа бөлумен қатарИ. П. Павловтың екі сигнал жүйесі
туралы ілімі тұрғысынан былайша жіктеуге болады:
I. Бірінші сигнал жүйесі анализ-аторлары (нақты-көрнекі. ойлау):
1. Сыртқы дүние анализаторлары экстероцепторлар (тері, есту. керу,
дәм сезу, иіс сезу және тепе-теңдік мүшелері);
2. Организмнің ішкі дүниесі анализаторлары:
а) Жануар тіршілігі мүшелерінен тітіркенулер әкелетін про-приоцепторлар
(бүлшықет-буын сезімі);
ә) Ішкі мүше(перден тітіркенулер әкелетін интероцепторлар (ішкі мүшелер мен
тамырлардан).
Бірінші сигнал жүйесі анализаторларының әрқайсысының үш қүрам бөлігі
(ре-цептор, кондуктор, қыртыстық шеті) бар. Екінші сигнал жүйесі
анализаторларыгіың өз рецепторлары мен кондукторлары жоқ, оларда тек
қыртщстық шеттері болады (сөз сөйлеу анализаторларының қыртыстық шеттері),
олар өз сигналдарын (екінші сигналдарды) бірінші сигнал жүйесін құрайтын
бірінші сигнал-дар негізінде қабылдайды және оларсыз қызмет атқара алмай-
ды. Бірыңғай үлқен ми қыртысын құрайтын барлық анализа-торлардың қыртыстық
шеттерініц әрі бөлінуі, әрі бірігуі осыдан көрінеді.
2.1. КӨРУ МҮШЕСІ ЖӘНЕ КӨРУ ТАЛДАМАСЫ
Көру талдамасының киян (шеткі) бөлігіне көз жатады. Көру мүшесі немесе
көз көзалмасынан, көз жүйкесінен және қосымша мүшелерден: қабақ, жас
мүшелері, көзалмасының бұлшықеттері, тамырлар, жүйкелер, кірпіктер және
қастардан түзіледі.
Көзалмасы шар тәрізді болып, бассүйектің бет бөлігіндегі көз
шарасында орналасады. Көзалмасының алдыңіы дөңес бөлігін — алдыңғы полюсі
артқы ортадағы (көру жүйкесі шыққан жердің сыртқы жағы) бөлігін — артқы
полюсі дейді. Аталған екі полюс арасын — көз білігі ал бүйір шеңбер сызығын
— экватор, экваторға перпендикуляр болып жүргізілген сызьщ — меридиан деп
аталынады. Көзалмасы мөлдір заттардан түзіледі. Оның құрамына қасаң қабық
көз бұршағы мөлдір дене және қоймалжың зат жатады. Бұл заттар көздің
сәулені сындыратын ортасы болып есептеледі. Көзалмасының мөлдір заттары жан-
жағынан үш қабықшамен қоршалады. Олар: сыртқы-талшықты ак қабықша, ортаңғы-
тамырлы кабықша жөне ішкі-торлы кабывдпадан түрады .Талшықты аққабық баска
қабықшаларға қарағанда өте тығыз, берік болып келеді. Сондықтан да ол
көзалмасының белгілі пішінін сақтап тұрады. Аққабықша алдыңғы жөне артқы
бөлімге бөлінеді. Оның алдыңғы бөлігі тамырсыз, өте тынык және дөңестенген
мелдір қасаң қабықшаға айналған. Қасаң қабықша арқылы көзалмасының ішіне
жарық сәулесі тікелей және сындырылып та өтеді. Артқы 56 бөлігі — ақ
қабықшадан түзіледі. Ақ қабықшаның түсі пісірілген жұмыртқаның ақуызына
ұқсайды. Оның экваторының алдыңғы түсы және көру жүйкесі енген жеріндегі
аймақтары қалың болып келеді. Экватор тұсындағы ақ қабыкшаның қалың жерінен
көздің төрт тік (тура), бұлшықеттері бекиді. Ақ қабықша көз жүйкесінің
үстін жауып, көздің ак қабықшасына айналады. Алдыңғы касаң қабықша мен
артқы ак қабықша аралығында қасаң қабықшасының жиегі ерекше білінеді. Осы
жиекті бойлай ақ қабықшаның веналық қойнауы орналасады. Көздегі веналық кан
веналық қойнаумен ағып кетеді.
Тамырлы қабықша ақ қабықшаның астында жатады. Ол құрамы және қызметі
жағынан бірдей емес үш бөліктен: меншікті тамырлы кабыкша, кіргакті дене
жөне нұрлы қабықшадан тұрады. Меншікті тамырлы қабықша ақ қабықшаның ішкі
беті қаптап жатады. Бұл кабықша жұка болса да, қан тамырына өте бай, онда
қоңыр рең беретін бояулы (пигментті) жасушасы болады. Экватор тұсынан бұл
қабықшаны төрт вена тесіп өтеді. Кейбір жануарларда осы қабықшаға кальций
тұзы жиналады да жалтырақ көз айнасы түзіледі. Сондықтан да олардың көзіне
жарық түссе, көздері жалтырап көрінеді.
Кірпікті дене көзалмасының ішшде ақ қабықшаның нұрлы қабықшаға
ауысатын шекарасында буылтықтанып орналасады. Кірпікті дененің сыртқы
қабатында біріңғай салалы бұлшықеттер орналасады. Бұл бұлшықеттер көбінесе
көз бұршағының күйін өзгертуге қатысады. Нұрлы қабықша ортасы тесік тегеріш
төрізді болады. Тамырлы қабықшаның ең алдыңғы бөлігі болып есептеледі.
Нұрлы қабықшаның ортасындағы дөңгелек тесік көз қарашығы деп аталады. Оның
басқа қабықшалардан айырмашылығы, көз алмасының сыртқы қабықтарына
шектелмей, өзінің сьгрткы жиегімен тек кірпіктік дененің алдыңғы
созындысымен жалғасады да ішкі жиегімен көз қарашығын, яғни дөңгелек тескті
түзеді. Нұрлы қабықшада бояуы аз болса — көк көз, ал бояуы көп қалың болса
кара кез болады. Кейбіреулерде нұрлы бояу мүлдем болмайды. Сондықтан нұрлы
қабықшаға шағылысып тұрған тамырлы қабыкшаның әсерінен көз қызарып
көрінеді, оны қызыл көз дейді. Нұрлы қабықшадағы біріңғай салалы
бұлшықеттер екі бағытта орналасады. Оның сәулелі (тік) орналасқан
бұлшықеттері көз карашығын (тесігін) жан-жағынан тартып кеңейтеді.
Қарашықты шеңберлене орналасқан бұлшықеттер көз карашьнъша жан-жағынан
кысып тартылады. Сөйтіп, бұл бұлшықееттер жәрдемімен көздің қарашығы
қараңғыда үлкейіп, жарықта кішірейеді де, көзге түсетін жарық сәулесін
реттеуге қатысады. Top қабықша немесе көз алмасының ішкі қабықшасы — өте
күрделі түзіліс. Top қабықша өзінің сыртқы бетімен тамыр қабықшаға, ал ішкі
бетімен мөлдір денемен шектеседі. Top қабықша тең емес екі бөліктен
(сәулені) қабылдайтын артқы көру бөлігінен және алдыңғы (аз бөлігі) жарықты
сезбейтін "соқыр" бөлігінен тұрады. Көздің түбінде жарықты сезбейтін
бөлімше бар, оны соқыр нүкте деп атайды. Осы тегерілітен 3 — 4 мм
сыртқарыда, көз қарашығының тұспа-тұсында тек құтыша жасушалардың
жиынтығынан түзілген сары дақ Бұл жерде таяқшалы жасушалар болмайды. Осыған
байланысты айналамыздағы бейнелерді анық көретін осы сары дак болып
есептеледі. Ол дөңгелек немесе сопак пішінді болып, ортасында орталық
шұңқыры болады. Затты өте жақсы көру үшін, оның бейнесі көздің білігі
аркылы сары дактын, орталык шүңқырына тура түсуі керек. Енді көз алмасының
(ядро) құрамына енетін көз бұршағы, мөлдір дене жөне қоймалжың мүшелеріне
тоқталамыз. Көзбұршағы - екі жағы дөңестелген линза тәрізді түзіліс. Оның
артқы беті деңестеліп мөлдір денемен, ал алдыңғы беті қасаң қабықшамен
шектеледі. Көзбұршағының азаттары өте мөлдір, оның сыртынан тынық қабықша
қаптайды. Онда тамырлар және жүйкелер болмайды. Көз бұршағының орта бөлігі
өте қатты, ал екі шеткі бөлігі одан жұмсақтау болады. Кірпіктік белдеу көз
бұршағының қабықшасына бекінеді. Кіршкті дененін талшықтары жиырылғанда
белдеу босаңсиды, онымен бірге көз бұршағында босап, дөңестігі артады. Бұл
жағдай сәуленің сынғыштығын арттырады. Осылайша көздің бұршағының дөңесі
оңай өзгеруі арқылы ұзақтағы және жақындағы нәрсені тез айырады. Оны көздің
нәрселерді тез, дәл көру касиеті (аккомодациясы) дейді. Жас ұлғайған сайын
көз бұршағының жалпы тығыздығы артады да оның жарык немесе қараңғыға тез
беймделгіштігі — аккомодациясы нашарлайды. Қоймалжың зат — түссіз, тынық
сүйықтық, көздің ал-дынды және артқы камерасында толы болады. Бұл екі
камера саңылау төріз-ді, қасаң қабықшаның артында орналасады. Алдыңғы және
артқы камералар бір-бірімен көз қарашығы (тесік) арқылы жалғасады. Көз
қоймалжыңы қасаң қабықша мен кірпікті дене мен көз бұршағын жуады. Көздің
оптикалық жүйесінің күші (диоптрия) 3 — 5 жастарда ғана жетіледі. Көздің
оптикалық жүйесі де көздің күңгірт, қараңғыға және жарыққа бетмделуіне
(адаптациясына) жәрдем етеді. Мұны көздің жарыққа немесе қараңғыға
бейімделу қасиеті, немесе көздің адаптациясы дейді.
2.2. Есту және тепе-теңдікті сақтау мүшелері
мен талдамасы
Есту мен тепе-теңдікті сақтау мүшелері кіреберіс-шытырман мүшелері деп
те аталады. Оның есту мүшесіне қурыш жөне тепе-теңдікті сактау мүшесіне
кіреберіс бөлігі жатады.
Есту мүшесі — құлақ қызметтеріне қарай үш бөлімге: сыртқы құлақ-
дыбысты ұстайтын бөлім; ортаңғы құлақ-дыбысты өткізетін бөлім және ішкі
құлақ-дыбысты қабылдайтын бөлімдерге белінеді. Ішкі құлақта есту мүшесінен
басқа жердің тартылу күші мен дененің кеңістікте дұрыс орналасуын реттейтін
тепе-теңдік мүшесі де болады. Бұл екі мүшелер самай сүйегінің дабыл
бөлігінің ішінде орналасады.
Сыртқы құлақ бұған құлақ қалқаны сыртқы дыбыс жолы және дабыл жарғағы
жатады.
Құлақ қалқаны дыбысты ұстау қызметін атқарады. Адамдардың құлақ
қалқаны жануарлардың құлағына қарағанда өте нашар қимылдайды. Жануарлар
дыбыс қайдан шықса, сол жаққа қарай құлақ қалканың бұрын, дыбысты
қабылдайды. Құлақ қалқанының тірегі серпінді шеміршектен түзіледі. Оның
құрылысы өте күрделі, төменгі жағы салбыраған, май ұлпазға толы қалың
жұмсақ теріден түзіледі. Ол сырғалық деп аталады. Құлақ қалқанының сыртқы-
жоғарғы жиегі ішіне қарай оралған шиыршықтан оған қарама-қарсы іштен сыртқа
бағытталған қарсы шиыршықтан түзілген. Шиыршықтардың алдында — қалқан қуысы
болады. Оның алдыңғы шеті — құлақ бүртігімен одан төмен-қарсы бүртікпен
шектеледі. Ал, орта белігінен сыртқы дыбыс жолының тесігі басталады. Құлақ
қалқанының үлкендігімен пішіні әркімде әр түрлі болып келеді.
Сыртқы дыбыс жолы немесе құлақтың тесігі құлақ қалқан куысынан
басталады. Содан қуыс артқа және жоғары бұрылып, одан кейін алға бұрылып
және төмен кетіп, дабыл жарғағына келіп тұйықталады. Құлақ түтігінің ирек
болуының биологиялық маңызы зор.
Ол — қорғану. Ортаңғы құлақ дабыл қуысынан дыбыс сүйекшелерінен дыбыс
түтігінен құралады.
Дабыл қуысы самай сүйектің дабыл бөлігінде орналасқан, саңылау төрізді
болып келеді. Оның айналасын ішкі құлак, ішкі мойындырық венасы, ішкі ұйкы
артериясы, емізік төрізді есшдшің үңгірі жөне ми сауытының куысы қоршап
жатады. Осыған орай дабыл қуысының алты: сырткы, ішкі, жо-ғарғы, төменгі,
алдыңғы жөне арткы қабырғалары болады.
Есту сүйекшелері. Дабыл қуысында үш дыбыс сүйекше-лері орналасады.
Олар: балғашық, төс және үзеңгі деп аталады. Есту сүйекшелердің пішіні
аттарына сәйкес құралдарға оте ұқсас. Бұл сүйектер бір-бірімен нағыз
буындармен байланысады. Олар дабыл қуысының сырткы қабырғасынан ішкі
қабырғасына қарай бағытталып орналасады.
Балғашық дабыл жарғағының кіндік бөлігіне сабы арқылы орнығады.
Балғашық, сабы арқылы жарғақтың бұлшықетімен байланысып, дыбыл жарғағын
көреді және буын басы арқылы төстің денесімен байланысады. Оны төс-балғашық
буыны деп атайды.
Дыбыс түтігі ортаңғы құлақты жұтқыншақ қуысымен жалғастырып тұрады.
Оның ұзындығы 3 — 4 см. Түтіктің дабылдық бөлігінен шыққанша, аз бөлігі
сүйекті, калғаны шеміршекті болып келеді.
Евстахиев түтігі арқылы дабыл қуысына ауа келіп, ондағы ауа қысымын
реттейді. Оған осы түтіктің шеміршекті бөлігіне жалғасқан жұмсақ таңдайдың
пердені керетін және көтеретін бұлшықеттері жәрдем етеді. Жай тұрғанда
Евстахиев түтігінін ұшы (ауыз тесігі) жабық тұрады.
Ішкі құлақ самай сүйегінің дабылдық бөлігінің терең ішінде жатады. Бұл
жерді құлақтың құрышы деп атайды. Ішкі құлақ, сүйекті шытырман және
қабыршақты шытырманға бөлінеді. Бұл екі шытырманда өте күрделі түзілген.
Олардың арасы және ішіндегі саңылау, қуыстар сұйыктыкқа толы болады.
Қабыршақты шытырманның ішіндегі сүйықтықты-энделимфа, ал қабыршақты
шытырманның сыртынан жауып тұратын аралық саңылаудағы немесе сүйекті
шытырмандағы сұйықтықты перилимфа деп атайды.
Сүйекті таға түтіктер бір-біріне ұқсас, таға төріді иілген түтіктер.
Олардың әрқайсысының сүйекті сабақшалары болады. Оның кеңейген ұшын түйық
(ампула), ал кеңеймеген ұшын жай сабақша деп атайды. Алдыңғы және артқы
таға түтіктердің жай сабақшалы ұштары бірігіп, жалпы сабақша түзеді.
Сондыктан да сүйекті кіреберіске тағы түтіктің бес түтік тесігі ашылады.
Олардың үш түтігі-теңдікті сақтайтын мүше.
Оның біреуі — дөңгелек екіншісі сопақша болып келеді. Ол қалташалар
бір-бірімен және үшы екі айырылған эндолимфалық жолмен жалғасып жатады. Бұл
қуыстардағы сұйыктық самай сүйегінің ішіндегі қатты ми қабығының астындағы
бос қуыс тағы сүйықтың пен жалғасып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі бөлім
2.1. Көру
мүшесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6-8
2.2. Есту және тепе-теңдікті сақтау мүшесі ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .9-14
2.3. Дәм сезу мүшесі және иіс сезу мүшесі немесе
мұрын ... ... ... ... 14-15
2.4. Тері және сезу
талдамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-
18
Қорытынды
Сезім мүшелерінің жүйелерге бөлінуіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... 19
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
Сезім мүшелері немесе анализаторлар, деп нерв жүйесінің сыртқы
ортадан, сондай-ақ дененің өз мүшелерінен тітіркенулер алатын және бұл
тітіркенулерді сезімдер түрінде қабылдайтын аспаптарды атайды.
Сезім мүшелерінің көрсетулері бізді қоршаған орта туралы түсініктерлің
айнасы болып табылады.
Сезімдік таным процесі адамда алты өзен бойынша іске асырылады:
жанасу, есту, көру, дәм сезу, иіс сезу, жердің тарту күші. Алты сезім
мүшесі адамға оны қоршаған объективті дүние туралы жан-жақты информация
береді, ол информация адам санасында субъективті образдар - сезімдер,
түйсіктер және жадындағы түсініктер түрінде бейнеленеді. Тірі
протоплазманың- тітіркенгіштік және тітіркендіруге жауап беру қабілеті бар.
Филогенез процесінде бұл қабілет сыртқы тітіркендірулердің әсерімен жабынды
эпителийдің імаманданған клеткаларында және желінген тамақтың
тітіркендіруінен ішек эпителий клетқаларында күшті дамыған. Ішек
қуыстылардың өзінде-ақ эпителийдің маманданған клеткалары нерв жүйесімен
байланысады. Дененің кейбір бөліктерінде мысалы, қармалауыштарында
қозғыштығы жоғары маманданған клеткалар әр жерге жиналып, олардан ең
қарапайым сезім мүшелері пайда болады. Одан әрі бұл клеткалар орналасу
жағдайыңа қарай тітіркендіргіштерге қатысты мамандана бастайды.
Сыртқы дүниеге өте нәзік анализ жасаудың артуы сезім мүшелерінің
кұрылысы мен қызметінің күрделенуіне ғана емес; соқымен бірге нерв
жүйесінің күрделенуіне де байланысты.
Сезім пайда болу үшін тітіркендіруді қабылдайтын аспаптар, тітіркенуді
жіберетін нервгер және тітіркенуді сана фактісіне айналдыратын ми қажет. И.
П. Павлов сезім пайда болуы үшін қажет бүкіл осы аппаратты анализатор деп
атады.
Әрбір анализатор үш бәліктен тұрады: 1) рецептор—тітіркену энергиясын
нервтік процеске айналдырушы (трансформатор); 2) кондуктор — нерв қозуын
өткізуші және 3) анализатордың қыртыстық шеті, сол жерде қозу сезім түрінде
қабылданады.
Сезімдердің екі тобын ажыратады.
1) Қоршаған материалдық денненің заттары мен құбылыстарын бейнелейтін
сезімдер: жанасу мен қысымды сезу, температура мен ауырсыну сезімі, сонай
кейін есту, көру, дәм, иір және жердің тартуын сезу.
2. Дененің жеке бөліктерінің қозғалыстары мен ішкі мүше-лердің
жағдайынібейнелейтін сезімдер (қозғалыс сезімдері, дененің тепе-теңдігі
сезімі, мүшеленді сезу).
Ішкі мушелерден келетін сезімдер әдетте көмескі және бұл мүшелер
қалыпты күде болса, санаға жетпей, тек адамның жалпы жағдайына әсер
етеді. Жалпы алғанда вегетативтік нерв жүесі арқлы реттелетін барлық ішкі
процестер біздің санамыздан тысқары жүеді, тек ауру тудыратындай дәрежеге
жеткенде ғана ауыру арқылы бізге білінеді.
Интероцептивті анализатор туралы арнаулы тарауда толы баяндалған.
Проприоцептивті алаңнан келетін қозулардан тек бұлшықет-буын сезімін атап
өту керек. Бұ сезім аркылы дене бөіктерінің орналасу қлпы сезіліп, қиыл-
қозғалыстар үйлестіріледі. Бір жағынан, бұл сезім тері сезімталдығымен
құрамдасады (стереогноз сезімі), екінші жағынан, гравитация ерісіне қатысты
бағдар беретін тепе-теңдік мушесімен байланыста болады. Нерв шеттері
(бұлшықеттердегі, сүйектердегі, сіңірлер мен буындардағы) мен бұлшықет-буын
сезімін өткізгіштер қозғалыс анализаторын баяндау барысында сипатталды. Бұл
тарауда сыртқ ортадан алынатыи сезімдерді қбылдайтын мүшелер —
экстероцепторлар ғана қарастырылады.
Жануарлардың барлық кластарында кейін жекелеген бөліктерінің едәуір
күрделенуіне қарамастан қабылдаушы аспаптардың жалпы қрылысы біршама ұқсас.
Тері сезімі мүшелерін қоспағанда, қүрылықта тіршілік ететін жануарлардың
негізгі элементі ерекше сезімтал клеткалар болып табылады. Басқа мүшелерде
(дәм сезу және есту) сезімтал клетка орталық өсінді шығармай, оған келетін
афферентті нервтің ұштық тармактарымен торланады. Сезімтал клеткалардын
бірінгаі типін екінші типімен салыстырғанда бастапқы, бірінші деп есеп-теу
керек. Суда тіршілік ететін жануарларда қабылдаушы злементтердің
мұндай формасы тері жабындыларында да кезде-седі, сол жерде бұл элементтер
қоршаған сұйықтықпен ылғалданады. Сезім мүшелерін түзуге мезодерма да
қатысады, бірақ олар сезіді мүшелері үшін қорғайыштық, сүйеніштік және тсос-
алқы бейімділіктер түзеді. Бұл бейімділіктер сезімтал клеткаларды,
яғни рецепторларды жауып, толықтырып солармен бірге еезім мүшелерінің
шеткі бөлімдерін: тері, құлақ, көз, тіл және мұрынды түзеді. Мәселен, керу
рецепторы болып торлы қабықтың сезімтал клеткалары (таяқшалар мет сауыт
тәрізді клеткалар), ал шеткі бөлімі болып — бүкіл көз табылады.
Сезім мүшелерін 2 топқа бөлумен қатарИ. П. Павловтың екі сигнал жүйесі
туралы ілімі тұрғысынан былайша жіктеуге болады:
I. Бірінші сигнал жүйесі анализ-аторлары (нақты-көрнекі. ойлау):
1. Сыртқы дүние анализаторлары экстероцепторлар (тері, есту. керу,
дәм сезу, иіс сезу және тепе-теңдік мүшелері);
2. Организмнің ішкі дүниесі анализаторлары:
а) Жануар тіршілігі мүшелерінен тітіркенулер әкелетін про-приоцепторлар
(бүлшықет-буын сезімі);
ә) Ішкі мүше(перден тітіркенулер әкелетін интероцепторлар (ішкі мүшелер мен
тамырлардан).
Бірінші сигнал жүйесі анализаторларының әрқайсысының үш қүрам бөлігі
(ре-цептор, кондуктор, қыртыстық шеті) бар. Екінші сигнал жүйесі
анализаторларыгіың өз рецепторлары мен кондукторлары жоқ, оларда тек
қыртщстық шеттері болады (сөз сөйлеу анализаторларының қыртыстық шеттері),
олар өз сигналдарын (екінші сигналдарды) бірінші сигнал жүйесін құрайтын
бірінші сигнал-дар негізінде қабылдайды және оларсыз қызмет атқара алмай-
ды. Бірыңғай үлқен ми қыртысын құрайтын барлық анализа-торлардың қыртыстық
шеттерініц әрі бөлінуі, әрі бірігуі осыдан көрінеді.
2.1. КӨРУ МҮШЕСІ ЖӘНЕ КӨРУ ТАЛДАМАСЫ
Көру талдамасының киян (шеткі) бөлігіне көз жатады. Көру мүшесі немесе
көз көзалмасынан, көз жүйкесінен және қосымша мүшелерден: қабақ, жас
мүшелері, көзалмасының бұлшықеттері, тамырлар, жүйкелер, кірпіктер және
қастардан түзіледі.
Көзалмасы шар тәрізді болып, бассүйектің бет бөлігіндегі көз
шарасында орналасады. Көзалмасының алдыңіы дөңес бөлігін — алдыңғы полюсі
артқы ортадағы (көру жүйкесі шыққан жердің сыртқы жағы) бөлігін — артқы
полюсі дейді. Аталған екі полюс арасын — көз білігі ал бүйір шеңбер сызығын
— экватор, экваторға перпендикуляр болып жүргізілген сызьщ — меридиан деп
аталынады. Көзалмасы мөлдір заттардан түзіледі. Оның құрамына қасаң қабық
көз бұршағы мөлдір дене және қоймалжың зат жатады. Бұл заттар көздің
сәулені сындыратын ортасы болып есептеледі. Көзалмасының мөлдір заттары жан-
жағынан үш қабықшамен қоршалады. Олар: сыртқы-талшықты ак қабықша, ортаңғы-
тамырлы кабықша жөне ішкі-торлы кабывдпадан түрады .Талшықты аққабық баска
қабықшаларға қарағанда өте тығыз, берік болып келеді. Сондықтан да ол
көзалмасының белгілі пішінін сақтап тұрады. Аққабықша алдыңғы жөне артқы
бөлімге бөлінеді. Оның алдыңғы бөлігі тамырсыз, өте тынык және дөңестенген
мелдір қасаң қабықшаға айналған. Қасаң қабықша арқылы көзалмасының ішіне
жарық сәулесі тікелей және сындырылып та өтеді. Артқы 56 бөлігі — ақ
қабықшадан түзіледі. Ақ қабықшаның түсі пісірілген жұмыртқаның ақуызына
ұқсайды. Оның экваторының алдыңғы түсы және көру жүйкесі енген жеріндегі
аймақтары қалың болып келеді. Экватор тұсындағы ақ қабыкшаның қалың жерінен
көздің төрт тік (тура), бұлшықеттері бекиді. Ақ қабықша көз жүйкесінің
үстін жауып, көздің ак қабықшасына айналады. Алдыңғы касаң қабықша мен
артқы ак қабықша аралығында қасаң қабықшасының жиегі ерекше білінеді. Осы
жиекті бойлай ақ қабықшаның веналық қойнауы орналасады. Көздегі веналық кан
веналық қойнаумен ағып кетеді.
Тамырлы қабықша ақ қабықшаның астында жатады. Ол құрамы және қызметі
жағынан бірдей емес үш бөліктен: меншікті тамырлы кабыкша, кіргакті дене
жөне нұрлы қабықшадан тұрады. Меншікті тамырлы қабықша ақ қабықшаның ішкі
беті қаптап жатады. Бұл кабықша жұка болса да, қан тамырына өте бай, онда
қоңыр рең беретін бояулы (пигментті) жасушасы болады. Экватор тұсынан бұл
қабықшаны төрт вена тесіп өтеді. Кейбір жануарларда осы қабықшаға кальций
тұзы жиналады да жалтырақ көз айнасы түзіледі. Сондықтан да олардың көзіне
жарық түссе, көздері жалтырап көрінеді.
Кірпікті дене көзалмасының ішшде ақ қабықшаның нұрлы қабықшаға
ауысатын шекарасында буылтықтанып орналасады. Кірпікті дененің сыртқы
қабатында біріңғай салалы бұлшықеттер орналасады. Бұл бұлшықеттер көбінесе
көз бұршағының күйін өзгертуге қатысады. Нұрлы қабықша ортасы тесік тегеріш
төрізді болады. Тамырлы қабықшаның ең алдыңғы бөлігі болып есептеледі.
Нұрлы қабықшаның ортасындағы дөңгелек тесік көз қарашығы деп аталады. Оның
басқа қабықшалардан айырмашылығы, көз алмасының сыртқы қабықтарына
шектелмей, өзінің сьгрткы жиегімен тек кірпіктік дененің алдыңғы
созындысымен жалғасады да ішкі жиегімен көз қарашығын, яғни дөңгелек тескті
түзеді. Нұрлы қабықшада бояуы аз болса — көк көз, ал бояуы көп қалың болса
кара кез болады. Кейбіреулерде нұрлы бояу мүлдем болмайды. Сондықтан нұрлы
қабықшаға шағылысып тұрған тамырлы қабыкшаның әсерінен көз қызарып
көрінеді, оны қызыл көз дейді. Нұрлы қабықшадағы біріңғай салалы
бұлшықеттер екі бағытта орналасады. Оның сәулелі (тік) орналасқан
бұлшықеттері көз карашығын (тесігін) жан-жағынан тартып кеңейтеді.
Қарашықты шеңберлене орналасқан бұлшықеттер көз карашьнъша жан-жағынан
кысып тартылады. Сөйтіп, бұл бұлшықееттер жәрдемімен көздің қарашығы
қараңғыда үлкейіп, жарықта кішірейеді де, көзге түсетін жарық сәулесін
реттеуге қатысады. Top қабықша немесе көз алмасының ішкі қабықшасы — өте
күрделі түзіліс. Top қабықша өзінің сыртқы бетімен тамыр қабықшаға, ал ішкі
бетімен мөлдір денемен шектеседі. Top қабықша тең емес екі бөліктен
(сәулені) қабылдайтын артқы көру бөлігінен және алдыңғы (аз бөлігі) жарықты
сезбейтін "соқыр" бөлігінен тұрады. Көздің түбінде жарықты сезбейтін
бөлімше бар, оны соқыр нүкте деп атайды. Осы тегерілітен 3 — 4 мм
сыртқарыда, көз қарашығының тұспа-тұсында тек құтыша жасушалардың
жиынтығынан түзілген сары дақ Бұл жерде таяқшалы жасушалар болмайды. Осыған
байланысты айналамыздағы бейнелерді анық көретін осы сары дак болып
есептеледі. Ол дөңгелек немесе сопак пішінді болып, ортасында орталық
шұңқыры болады. Затты өте жақсы көру үшін, оның бейнесі көздің білігі
аркылы сары дактын, орталык шүңқырына тура түсуі керек. Енді көз алмасының
(ядро) құрамына енетін көз бұршағы, мөлдір дене жөне қоймалжың мүшелеріне
тоқталамыз. Көзбұршағы - екі жағы дөңестелген линза тәрізді түзіліс. Оның
артқы беті деңестеліп мөлдір денемен, ал алдыңғы беті қасаң қабықшамен
шектеледі. Көзбұршағының азаттары өте мөлдір, оның сыртынан тынық қабықша
қаптайды. Онда тамырлар және жүйкелер болмайды. Көз бұршағының орта бөлігі
өте қатты, ал екі шеткі бөлігі одан жұмсақтау болады. Кірпіктік белдеу көз
бұршағының қабықшасына бекінеді. Кіршкті дененін талшықтары жиырылғанда
белдеу босаңсиды, онымен бірге көз бұршағында босап, дөңестігі артады. Бұл
жағдай сәуленің сынғыштығын арттырады. Осылайша көздің бұршағының дөңесі
оңай өзгеруі арқылы ұзақтағы және жақындағы нәрсені тез айырады. Оны көздің
нәрселерді тез, дәл көру касиеті (аккомодациясы) дейді. Жас ұлғайған сайын
көз бұршағының жалпы тығыздығы артады да оның жарык немесе қараңғыға тез
беймделгіштігі — аккомодациясы нашарлайды. Қоймалжың зат — түссіз, тынық
сүйықтық, көздің ал-дынды және артқы камерасында толы болады. Бұл екі
камера саңылау төріз-ді, қасаң қабықшаның артында орналасады. Алдыңғы және
артқы камералар бір-бірімен көз қарашығы (тесік) арқылы жалғасады. Көз
қоймалжыңы қасаң қабықша мен кірпікті дене мен көз бұршағын жуады. Көздің
оптикалық жүйесінің күші (диоптрия) 3 — 5 жастарда ғана жетіледі. Көздің
оптикалық жүйесі де көздің күңгірт, қараңғыға және жарыққа бетмделуіне
(адаптациясына) жәрдем етеді. Мұны көздің жарыққа немесе қараңғыға
бейімделу қасиеті, немесе көздің адаптациясы дейді.
2.2. Есту және тепе-теңдікті сақтау мүшелері
мен талдамасы
Есту мен тепе-теңдікті сақтау мүшелері кіреберіс-шытырман мүшелері деп
те аталады. Оның есту мүшесіне қурыш жөне тепе-теңдікті сактау мүшесіне
кіреберіс бөлігі жатады.
Есту мүшесі — құлақ қызметтеріне қарай үш бөлімге: сыртқы құлақ-
дыбысты ұстайтын бөлім; ортаңғы құлақ-дыбысты өткізетін бөлім және ішкі
құлақ-дыбысты қабылдайтын бөлімдерге белінеді. Ішкі құлақта есту мүшесінен
басқа жердің тартылу күші мен дененің кеңістікте дұрыс орналасуын реттейтін
тепе-теңдік мүшесі де болады. Бұл екі мүшелер самай сүйегінің дабыл
бөлігінің ішінде орналасады.
Сыртқы құлақ бұған құлақ қалқаны сыртқы дыбыс жолы және дабыл жарғағы
жатады.
Құлақ қалқаны дыбысты ұстау қызметін атқарады. Адамдардың құлақ
қалқаны жануарлардың құлағына қарағанда өте нашар қимылдайды. Жануарлар
дыбыс қайдан шықса, сол жаққа қарай құлақ қалканың бұрын, дыбысты
қабылдайды. Құлақ қалқанының тірегі серпінді шеміршектен түзіледі. Оның
құрылысы өте күрделі, төменгі жағы салбыраған, май ұлпазға толы қалың
жұмсақ теріден түзіледі. Ол сырғалық деп аталады. Құлақ қалқанының сыртқы-
жоғарғы жиегі ішіне қарай оралған шиыршықтан оған қарама-қарсы іштен сыртқа
бағытталған қарсы шиыршықтан түзілген. Шиыршықтардың алдында — қалқан қуысы
болады. Оның алдыңғы шеті — құлақ бүртігімен одан төмен-қарсы бүртікпен
шектеледі. Ал, орта белігінен сыртқы дыбыс жолының тесігі басталады. Құлақ
қалқанының үлкендігімен пішіні әркімде әр түрлі болып келеді.
Сыртқы дыбыс жолы немесе құлақтың тесігі құлақ қалқан куысынан
басталады. Содан қуыс артқа және жоғары бұрылып, одан кейін алға бұрылып
және төмен кетіп, дабыл жарғағына келіп тұйықталады. Құлақ түтігінің ирек
болуының биологиялық маңызы зор.
Ол — қорғану. Ортаңғы құлақ дабыл қуысынан дыбыс сүйекшелерінен дыбыс
түтігінен құралады.
Дабыл қуысы самай сүйектің дабыл бөлігінде орналасқан, саңылау төрізді
болып келеді. Оның айналасын ішкі құлак, ішкі мойындырық венасы, ішкі ұйкы
артериясы, емізік төрізді есшдшің үңгірі жөне ми сауытының куысы қоршап
жатады. Осыған орай дабыл қуысының алты: сырткы, ішкі, жо-ғарғы, төменгі,
алдыңғы жөне арткы қабырғалары болады.
Есту сүйекшелері. Дабыл қуысында үш дыбыс сүйекше-лері орналасады.
Олар: балғашық, төс және үзеңгі деп аталады. Есту сүйекшелердің пішіні
аттарына сәйкес құралдарға оте ұқсас. Бұл сүйектер бір-бірімен нағыз
буындармен байланысады. Олар дабыл қуысының сырткы қабырғасынан ішкі
қабырғасына қарай бағытталып орналасады.
Балғашық дабыл жарғағының кіндік бөлігіне сабы арқылы орнығады.
Балғашық, сабы арқылы жарғақтың бұлшықетімен байланысып, дыбыл жарғағын
көреді және буын басы арқылы төстің денесімен байланысады. Оны төс-балғашық
буыны деп атайды.
Дыбыс түтігі ортаңғы құлақты жұтқыншақ қуысымен жалғастырып тұрады.
Оның ұзындығы 3 — 4 см. Түтіктің дабылдық бөлігінен шыққанша, аз бөлігі
сүйекті, калғаны шеміршекті болып келеді.
Евстахиев түтігі арқылы дабыл қуысына ауа келіп, ондағы ауа қысымын
реттейді. Оған осы түтіктің шеміршекті бөлігіне жалғасқан жұмсақ таңдайдың
пердені керетін және көтеретін бұлшықеттері жәрдем етеді. Жай тұрғанда
Евстахиев түтігінін ұшы (ауыз тесігі) жабық тұрады.
Ішкі құлақ самай сүйегінің дабылдық бөлігінің терең ішінде жатады. Бұл
жерді құлақтың құрышы деп атайды. Ішкі құлақ, сүйекті шытырман және
қабыршақты шытырманға бөлінеді. Бұл екі шытырманда өте күрделі түзілген.
Олардың арасы және ішіндегі саңылау, қуыстар сұйыктыкқа толы болады.
Қабыршақты шытырманның ішіндегі сүйықтықты-энделимфа, ал қабыршақты
шытырманның сыртынан жауып тұратын аралық саңылаудағы немесе сүйекті
шытырмандағы сұйықтықты перилимфа деп атайды.
Сүйекті таға түтіктер бір-біріне ұқсас, таға төріді иілген түтіктер.
Олардың әрқайсысының сүйекті сабақшалары болады. Оның кеңейген ұшын түйық
(ампула), ал кеңеймеген ұшын жай сабақша деп атайды. Алдыңғы және артқы
таға түтіктердің жай сабақшалы ұштары бірігіп, жалпы сабақша түзеді.
Сондыктан да сүйекті кіреберіске тағы түтіктің бес түтік тесігі ашылады.
Олардың үш түтігі-теңдікті сақтайтын мүше.
Оның біреуі — дөңгелек екіншісі сопақша болып келеді. Ол қалташалар
бір-бірімен және үшы екі айырылған эндолимфалық жолмен жалғасып жатады. Бұл
қуыстардағы сұйыктық самай сүйегінің ішіндегі қатты ми қабығының астындағы
бос қуыс тағы сүйықтың пен жалғасып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz