Сүтқоректілер класы. Жалпы сипаттамасы, жіктелуі және практикалық маңызы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы:Сүтқоректілер класы. Жалпы сипаттамасы, жіктелуі және практикалық маңызы.

Мақсаты: сүтқоректілердің жалпы сипаттамасын және практикалық маңызын оқу.

Дәріс жоспары:

1. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы.

2. Сүтқоректілердің сыртқы құрылысы.

3. Сүтқоректілердің ішкі құрылысы.

4. Сүтқоректілердің жүйелік топтары.

5. Сүтқоректілердің практикалық маңызы.

Дәріс тезистері

Сүтқоректілер класы (Mammalia)

Сүт қоректілердің жалпы сиапаттамасы.

Сүт қоректілердің дамуы және филогениясы.

Сүт қоректілер омыртқалы жануарлардың ІшІндегі ен жоғарғы даму сатысында тұрған жануарлар. Олардың прогрессивті белгілері:

1. Бұларда орталық нерв системасы жоғары дамыған. Оныц ішінде жоғарғы нерв әрекетітіің орталығы үлкен ми жарты шарларының сұр қыртысы көңіл аударады. Осыған байланысты сүт коректілердіқ орта жағдайына бейімделуі өте күрделі, әрі жақсы жетілген.

2. Сүт қоректілер тірі туады. Баласын аналык, организмнің продуктысы-сүтімеи коректендіреді. Бүл сүт қоректілердің әр түрлі жағдайда көбеюіне мүмкіндік береді.

3. Жылу реттелуі кабілетінің жоғары дамуы, аздап та болса дене температурасыньң тұрақтылығына байланысты икемделген.

Денесін қаптап тұрған түктері салқыннан қорғаса, ал денесіндегі тері астындағы май кабаты жылудың реттелуіне себепші болады.

Осындай ерекшеліктер ар түрлі жағдайларға карамастак кеңінсн таралуына мүмкіндік береді. Антарктикалық материктен басқа географиялық жер бөліктеріне түгелдей тараған. Олар жер бетінде, ауада, жартылай суда, жердің астықғы қабатында тіршілік етеді. Қазір сүт қорсктілердің 4000-ға жуық түрі белгілі.

Сүт коректілердін, морфологиялық ерекшеліктері, денесі жүнмен жабылған. Терісінде бездері көп, әсіресе жақсы жетілген сүт безін атап өтуге болады. Бас сүйегі омыртқа жотасымен екі бұдыр өскіншектер арқылы бекиді. Теменгі жағы тек қана тіс сүйегінен тұрады. Шаршы сүйек пен байланыс сүйегі ортаңғы кұлақ куысында орналасқан есіту сүйегіне айналған. Тісі күрек тіс, шошақ тіс, азу тіс болып жіктелғен, олар альвеолдарға бекігеи. Жүрегі төрт камералы, бір гана сол жақ колқа доғасы сақталған. Қызыл кан түйіршіктерінде ядро болмайды.

Дене пішіні. ТІршілік ететІн ортасының түрліше болуына байланысты сүт қоректілердің дене пішіні түрліше болады. Оның ішінде кеңінен таралғаны жер бетінде мекендейтін төрт аяқты аңдар. Олардың аяғы үзын болады да, ол рептилилердегідей кеудесІнің екі бүйіріне орпаласпай, астына орналасқан. Сондыктан тізе буындары денесінің алдына қарай, ал шынтақ буындары денесінің арт жағына қарай бағытталған. Мойын бөлімі жақсы жетілген, ал қүйрық бөлімі керісінше дененін косалқы бөліміндей нашар дамығаі. Жер астында тіршілік ететін түрлерінің денесі ұршьқ сияқты, мойыны қыска, сыртыкаң айқын байқалмайды. Күйрығы редукцияланған. Аяқтары өте қысқа болады. Суда тіршілік ететіндеріңің дене пішіні балық тәрізді болады да аяқтары ескекке айналған. Қит тәрізділерде тек қана алдыңгы аяқтары сақталғаи.

Тері жамылғысы. Сүт қоректілер түрлі ортада тіршілік етуіне байлаңысты тері жамылғысының кұрылысы басқа омыртқалылармен салыстырғаида анағұрлым күрделі болады. Омыртқалылардьң тері жамылғысы сыртқы эпидермиспен, оның астыңғы қабаты кутистеннемесе тұрады. Эпидермис өз тарапьнап екі кабаттан түрады. Бірінші төменгі кабатын мальпигиевнемесе өсу қабатыдеп атайды. Ол кабаттың клеткалары цилиндрнемесе кубиктәрізді болады. Бүл қабаттың үсті жалпақтау келген клеткалардан түрады. Олар біртіндеп ішкі куысына кератогиалиннің толуьша байланысты мүйіздепген өлі клеткаларға айналады. Бүл қабаттың үстінгі клеткалары біртіндеп қайызғақ түрінде, нсмесе кесек (лоскут) қабат турінде (тюленьдерде) түлеп түсіп отырады.

Сүт қоректілердің түгі, тырнақтары, түяқтары, мүйіздері (бұғыдан басқаларында), қабыршақтары және түрлі тері бездері осы эпидермис қабатынан пайда болады.

Ет системасы өте жаксы жетілген және көптеген бұлшық еттер жіктеліп, өз алдына орналасқан. Құрсак куысын көкірек қуысынан бөліп түратын диафрагманың (көк ет) болуы, жалпы еттердін қызметін сипаттайды. Бұл ет көкірек қуысын бірде кеңейтіп, бірде тарылгып, сүт қоректілердің тыныс алу процесін жеңілдетуге көмектеседі. Тері астындағы ет қабаты жақсы жетілген. Ол терінің кез-келгең жерін қозғалысқа келтіре алады.

Скелет. Омыртқа жотасы. Сүт коректілерде омыртқаларының буындасатын беттері тегіс болады, яғни омыртқаның мүндай түрің платицельдік омыртқадеп атайды. Сонымең қатар омыртқаның буындасқан жерінде - менискилер деген шеміршекті дискасы болады. Омыртқа жотасы мойын, арқа, бел, сегізкөз, қүйрық омыртқаларынан қүралады. Мойын омыртқасынын. саны әркашанда тұракты болады. Алдыңғы екі мойын омыртқасын - ауыз омыртқа(атлант) және эпистрафейдеп атайды. Мойын омыртқасы (ламантинадан баскасында) жеті омырткадан түрады. Арқа омыртқалары 12-15 болады. Түмсықты киттерде және сауыттылардьң бір түрінде 9, ал жалкау аңдардың бір қатарында 24 арка омырткасы болады. Бел омырткаларының саны 2-ден 9-ға дейін болады. Ондағы қабырғалар руднменті түрде ғана болады. Сегізкөз көпшілігінде бір-бірімен бірігіп кеткен төрт омыртқадан тұрады. Бүл төрт омыртканын алдыңғы омыртқасы ғана сегізкөз омыртқасы болады да, арткы екеуі сегізкөзге бірігін кеткен қүйрық бөлімінің омыртқасы болып саналады. Сегізкөз омыртқалары жыртқыштарда үшеу, ал үйрек түмсықтыларда екеу болады. Күйрык омыртқалэрынық саны түракты болмай-ды. Мысалы, гиббондарда - 3 болса, кесіртке тәрізділерде 49-ға жетеді.

Ми сауыты. Сүт қоректілердің миынық үлкен болуына байланысты, ми сауыты да үлкен болады. Жас сүт қоректілердід ми сауыты (түмсык бөлімімен салыстырғанда) ересектерініқ ми сауытынаң үлкен болады. Сүт коректілердін ми сауытындағы жеке сүйегіяің саны, төменгі сатыдағы омырткалардың сүйегінен аз болады. Өйткені ми сауытын қүрайтын көптеген сүйектер өз ара бірігіп кеткен

Күйіс қайтаратыін сүт коректілердің карны өте күрделІ құрылған. Мысалы, сиырдың карны төрт бөлімнеті тұрады: І) үлкен қарын, онық ішкі бетінде қатты бүрі болады; 2) жүмыршақ қарын , оның ішкі беті торлы үяшықтарға бөліңген; 3) жалбыршақ ңарын, оның ішкі беті көлденен орналасқан қатпарлардан тұрады; 4) ұлтабарнемесе безді қарын. Нағыз ішек аш ішек, тоқ Ішекжәне тік ішекдеп үшке бө-лінеді. Өсімдік тектес катты азықтармен коректснетің түрлердін (кемірушілердіқ) аш ішегі мен тоқ ішегінің шекарасында ұзын және тұйық бітетін бүйеніболады, ал кейбір сүт коректілерде (маймылдарда, шала маймылдарда, қояндзрда) кішкене құрт тәрізді тұйық өсіндімен бітеді. Жануар тектес азықпен қоректенетін сүт қоректілердің кейбір түрлерінде (көп күрек тісті қалталыларда) бүйен болмайды.

Бауыр көк еттің (диафрагманын) астыңғы жағына орналасқан. Өт пен уйқы безінін. жолдары оң екі елІ ішекке ашылады.

Тыныс органдары. Жүткыншақ астына көмекей орналасады. Көмекей бірнеше шеміршектеи тұрады. Трахеялар мен бронхылар өте жаксы жетілген. Бронхылар өкпенің ішінде кептеген үсақ тарамдарға бөлінеді. Ен үсақ тарамдарын бронхиолдардеп атайды. Бронхиолдар кішкене альвеолдардеп аталатын көпіршіктермен аяқталады. Өкпені желдетудің газ алмасуында ғана емес организмдегі жылуды реттеуде де үлкен маңызы бар.

Қан айналу системасы. Сүт коректілердіи сол жақ қарыншадан шығатын бір ғаңа сол жақ колқа доғасы болады. Қолқадан кететін басты артериалық тамырлар түрліше бағытта тарайды. Қолқадан кететін қыска атсыз артерияоң бұғана асты артериясынаашылады, оңжәңе сол ұйкы артерияларына тарамданады. Сол жак бүғана асты артериясы қолқа доғасынан кетеді. Кейде сол жақ ұйкы артериясы атсыз артериядан шыкпай қолқа доғасынан шығады. Арқа қолқасы омыртқа жотасының астыңғы жағында жатады да одан еттерге және ішкі органдарға көптегең кан тамырлары кетеді.

Вена жүйесіндегі ерекшеліктер: 1-бүйректердің кақпа қан айналысы болмайды; 2-сол жактағы алдыңғы қуыс вена азғана түрлерінде журекке өзінше барып қүяды. Көпшілік жағдайда ол оң жақ алдыңғы қуыс венамен қосылып, дененің алдыңғы жағъндағы қандьг жинап, оң жүрекшеге келіп құйылады; 3-кардиналдық веналардың дара веналары болады; 4-көптеген түрлерінде оң жақ дара вена өз бетінше алдынғы куыс венаға қүйылады, ал сол жақ дара вена қуыс венамең байлапысын үзеді де көлденең вена арқылы он жақ дара венаға барып құйылады.

Нерв системасы. Сүт қоректілердің миы басқа жануарлардың миымен салыстырғанда әлде қайда үлкен болады. Ол мишық пен алдыңғы ми сыңарларьның көлемді болуына байланысты.

Алдыңғы мидың дамуы негізінен оның кақпағының ми күмбезінің өсуімен байланысты. Алдықғы мидың кақпағы ми карыншақтарыпың бүйір керегелсрініқ нервтік затгарынан өсе-ді. Пайда болгап ми күмбезі екінші реттегі күмбез, немесе неопаллиум деп аталады. Ол нерв клеткалары мен талшыктарынзн тұрады. Сүт коректілерде ми кыртысының жақсы жетілуіне байланысты, оның сұр заты ақ затының үстіне орналасқан. Ми қыртысында жоғарғы нерв әрекетін орталыктары болады.

Сезіморгандары. Сүт қоректілсрдің иіс сезу органы өте жақсы жетілген және тіршілігінде үлкен роль атқарады. Осы оргадарының көмегімен олар жауларын сезеді, тамағын, бірін-бірі іздеп табадьг. Көптегең түрлері қоректік объектілеріңің иісін бірнеше жүз метр қашықтан анықтайды. Тек қана толыгынан суда тіршілік етуге кешкен түрлерінде (киттерде) иіс сезу органы редукцияланған. Тюленьдер елеуге болмайтын иісті сезеді. Көру органдары. Сүт коректілердің көру органдарьшың құрылысында ерекше өзгешелік болмайды. Көру органдарыныц жануарлардыц тіршілігінде қүстармен салыстырғанда аса маңызы жоқ. Тіпті ашық кеңістікті мекендейтін жануарлардын да көру органы нашар жетілгел.

Зәр шығару системасы. Басқа амниоттардікі сияқты сүт коректілердің бүйрсгі де мьқын бүйрегі деп аталады. Анамнияға тән дене 6үйрек сүт қоректілерде эмбриональдық даму кезінде болады да, кейін жойылып кетеді

Жыныс органдары. Сүт қоректілерде аталық жыныс бездерінің пішіні сопақша болады. Кейбір сүт қоректілерде: клоакалыларда, пілдерде, мүкі тістілерде, кит тәрізділерде т. б. аталық безі өмір бойы дене қуысында болады

Жұмытрқа салушылар немесе алғашқы аңдар.

Австралияда және оған жақын аралдарға тараған төменгі сатыдағы сүт қоректілердің азғана түрлері осы класс тармағына жатады. Басқа сүт қоректілерге жататын жануарлармен салыстырғанда, бүлардың ерекшеліктері: 1) үрықтарын жұмыртқа түрінде туады. Жүмыртқасының сары уызы мол және ірі болады. Кейбір турлері үйрек тұмсык құстар сияқты жүмыртқаларын басып, бала шығарса, ал басқа бір түрлері (ехидна) жүмыртқасын арнаулы тері калталарына салып бала шығарады. 2) амфибилер, рептилилер және қүстар сияқты бұлардың да клоакалары болады. Сондықтан, бүларды клоакалы сүтқоректілердеп те атайды. 3) миы нашар дамыған, ми сыңарларының арасындағы сүйелді дене болмайды. 4) сүт бездері түтікшелерден қүрылған, емшегі болмайды. Сүт бездерінің көптегей түтікшелерінің жолдары қүрсағындағы безді алаңға келіп ашылады, 5) күстардікі сияқты, үрғашыларынын, текқана сол жақ жыныс безі қызмет істейді. 6) иық белдеуінде рептилидікі секілді үлкен, жеке коракоид сүйегі болады. 7) жамбас белдеуінде қалталы сүйектері бар. 8) ұрығының ерте даму кезінде-ақ бас сүйектері тігіс қалдырмай бір-бірімен бірігіп кетеді. 9) етті еріндері болмайды. 10) ересектерінің тісі болмайды. Жас үйрек түмсыктардың көп қырлы тістері болады. Бүл тістері мезозой заманында тіршілік еткен аңдардьщ тісіне үқсайды. 11) денесін қаптап түрған түктері болса да, дене температурасы өте төмен (22-37°) және түрақсыз болады. Осы заманда Австралия, Тасмания және Жаңа Гвинеяда тараған клоакалы немесе біртесіктілер (Мопоіхетаіа) деген бір ғана отрядының өкілдері кездеседі. Бұл отрядтың екі түқымдасы бар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.