Шәкәрім Құдайбердіұлының діни дүниетанымы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. ЯСАУИ АТЫННДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Қорғауға жіберілді:

Дінтану және теологиякафедрасының

меңгерушісі С. Оразбай

2013 жыл

Дипломдық жұмыс

ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ДІНИ ДҮНИЕТАНЫМЫ

Дипломшы:Ф. Қорғанбекова

Ғылыми жетекші:

т. ғ. к., доцент:З. Жандарбек

Түркістан, 2013

Мазмұны:

Кіріспе . . . 3

I тарау Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне тигізген ықпалы . . . 6

1. 1 Сопылық ілім жайында мағлұмат . . . 6

1. 2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны . . . 12

II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі діни мазмұн . . . 17

2. 1 Шәкәрім өлеңдерінің құран аяттарымен және хадиспен мазмұндық байланысы . . . 30

2. 2 Шәкәрім өлеңдерінің сопы-ақындардың шығармаларымен сабақтастығы . . . 39

III тарау Сопылық поэзияға тән атаулардың Шәкәрім шығармаларындағы көрініс . . . 54

3. 1 Ақын шығармаларындағы дәстүрді сопылық ұғым-атаулар . . . 54

3. 2 Шәкәрімнің сопылық ұғым-атауларға жасаған вариациялары . . . 58

Қорытынды . . . 64

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 66

Кіріспе

Ғасырлардың талай сырын санасында сақтап, сан алуан сын белестерден өткен қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған соңғы жиырма жылдан астам уақыт көлемінде ұлттық рухани дамуымызда бірқатар оң өзгерістер дүниеге келді. Бұрын жоғалтып алған, яки жоғалта жаздаған асыл қазыналарымызды қайта таптық, өшкеніміз жанды.

Осы қатарда ұлттық әдебиетіміздің тарихында мәртебесі әрдайым биік саналатын Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыздың есімдері қайта жаңғырып, олардың өлмес-өшпес мұралары туған халқының назарына ұсынылды, шығармалары жеке-жеке кітап болып басылып шықты. Олардың шығармашылығы жөнінде жан-жақты зерттеу, зерделеу жұмыстары қолға алынды.

Жиырмасыншы ғасырдың соңын ала орын алған қоғам санасындағы сілкініс бұдан былайғы жерде бүгін тапқанымыз бен танығанымызды ғана қанағат тұтып отыруға болмайтынын ұқтырды, ұзақ уақыт орнығып келген қоғамдық қасаң көзқарасты жаңартуға мүдделі етті. Мәдениетіміздегі «ақтаңдақ» болып саналатын тарихи кезеңді, ондағы мәдени мұраларымызды байыппен саралап, тереңдей зерттеп, ақиқаттың алақанына салу қажеттілігін алға тартты. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел», - деп ұлы Абай айтқандай, ортамызға қайта оралған асыл мұраларымыздың қадір-қасиетін барынша ұға білумен қатар, оларды көпшілікке ұқтыра білудің маңызын бірінші кезекке шығарды.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі:

Шәкәрімнің мұрасы айдыны да, арнасы да кең дүние. Өзінің жарты ғасырдан астам уақыт кеңістігіндегі шығармашылық жолында ол сан салалы еңбек етті, салмақты да сүбелі туындылар тудырды. Ол Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан, өнеге үйренген талантты шәкірттердің алдыңғы қатарында болды. Абай тағылымының алтын бесігінде тербеліп ер жеткен Шәкәрім ақынның мұралары өз заманының үнін көтерді, сөзін сөйледі, тынысын танытты. Қай тақырыпта болса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді.

Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап Шәкәрімнің шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-жақты зерттеле бастады.

Соңғы он шақты жылдың көлемінде шәкәрімтану ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шындыққа жүгінер болсақ, Шәкәрімді зерттеу, оның шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде осы тақырыпта «Қазақ» газетінде жарияланған ірілі-ұсақты мақалалар мен пікірлер сөзімізге дәлел бола алады. Бұл тұста сол кезеңдегі қазақ зиялыларының ішіндегі көшбасшыларының бірі Әлихан Бөкейхановтың есімін алдымен еске алуға тиіспіз. 1915 жылы «Қазақ» газетінің бір санында оның Шәкәрім ақынның «Қалқаман-Мамыр» поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы «Қыр баласы» деген бүркеншік атпен жарияланды. Кейін бұл мақала Ә. Бөкейханов шығармаларының жинағына енді. Мақаланың авторы поэманың айтар ойы мен маңызын жеткізуге тырысады.

Шәкәрімнің ақындық табиғаты, Абайдан кейінгі әдебиеттен алатын орны туралы тұңғыш байыпты пікір айтқан М. Әуезов болды. 1934 жылы «Әдебиет майданы» журналында басылған мақаласында М. Әуезов Шәкәрімді Абай дәстүрін талантты жалғастырушылардың, ұлы ақын шәкірттерінің қатарына қосады.

Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын жариялау, насихаттаумен қатар ол туралы ғылыми тиянақты пікір айтушылардың қатарында С. Сейфуллин де болды. Ақынның «Ләйлі-Мәжнүн» кітабына жазған алғы сөзінде Сәкен аталмыш дастанның қазақ оқырманы үшін қаншалықты қажет екенін айта отырып, Шәкәрімнің еңбегінің маңызын қысқа да нұсқа түрде тұжырымдап береді.

Шәкәрім шығармашылығының зерттелу желісі осы жерден үзіліп, тек 1980 жылдары ғана қайта қолға алынды. Ақын туындылары жарты ғасырдай уақыт қоғамдағы саяси-мәдени өзгерістердің келуін, өз «таңының атуын» (Шәкәрім) күтті. Өткен ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап қана Шәкәрім жөнінде, шығармашылығы турасында көптеген ғалым, жазушылар: Ә. Тәжібаев, Ш. Сәтбаев, Р. Нұрғалиев, Ш. Елеукенов, М. Мырзахметов, М. Мағауин, Т. Жұртбай, Б. Әбдіғазиев т. б. еңбектерінде пікірлерін жария етті.

Соңғы жылдар қазақ әдебиеті ғылымында Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығын негізгі нысан еткен бірнеше ғылыми диссертациялар қорғалды. Мәселен, А. Тілеуханова «Шәкәрім шығармаларындағы шеберлік пен таным бірлігі», А. Үсенова «Шәкәрім өлеңдерінің құрлысы», Г. Аюпова «Қазақ әдеби байланыстары мен дәстүрлері шеңберіндегі Шәкәрімнің эпикалық мұралары», Р. Құсақпаев «Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік және кемелдік мәселелері», Ж. Ахметова «XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі фольклорлық дәстүр» (Ш. Құдайбердиев, С. Торайғыров шығармалары негізінде), С. Ізтілеуова «Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі», А. Сейсекенова «Шәкәрім мен Гете поэзиясындағы көркемдік таным үндестігі» деген тақырыптар бойынша жазылған диссертацияларды атауға болады.

Б. Әбдіғазиұлының «Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері» деген тақырыпта қорғаған докторлық диссертациясы шәкәрімтануды бір белеске көтерген еңбек болды. К. Бейбітова, Б. Мамраев, А. Жақсылықов, У. Қалижанұлы докторлық диссертацияларында Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығына тоқталып өтеді.

Философия тарихы саласы бойынша Шәкәрім шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелер, діни ұғымдарға байланысты Ш. Сәтбаева, Ғ. Есім Д. Кенжетай еңбектерін атаймыз. Сонымен қатар, Г. Әбдірасылова «Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі», А. Айтбаева «Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер» деген тақырыптарда кандидаттық диссертациялар қорғады.

Көріп отырғанымыздай, Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығының зерттелуі жолға қойылып, біршама зерттеулер жүргізілген. Алайда ақын мұраларын зерттеу әлі жалғаса беретіні анық.

Шәкәрімнің есімі мен әдеби мұрасы ақталып, шығармаларының жинақтары жарық көрген соңғы жиырма бес жылдың көлемінде қазақ әдебиеттану ғылымындағы тың серпілістің бір арнасы Шәкәрім мұраларының терең сырларына үңілуге, оның көркемдік табиғатын ғылыми негіздеуге бағыт алды.

Шығыс пен қазақ әдебиетінің байланысы кешегі әміршілдік жүйе, кеңестік идеология әсерінен аз зерттеліп, тар шеңбер аясында қарастырылғаны мәлім. Шәкәрім шығармаларының Шығыс әдебиетіне қатыстылығы жөнінде біршама зерттеулер жүргізілгенімен, оның өлеңдерінің Шығыс шайырларымен қаншама тамырласып жатқандығы, әсіресе ақын мен өлеңдерінің сопылық поэзиямен сарындастығы, көркем айшықтар ортақтығы, барлығы бір арнаға саятыны қомақты зерттеу нысанына айналмай отыр. Түркі әлемінде сопылық әдебиеттің көшбасшысы деп танылған Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінің Шәкәрім шығармаларына тиізген әсері де керекті дәрежеде назарға іліге қойған жоқ. Ақын поэзиясынан Хафиз ғазалдарының, Сағди өлеңдерінің сарыны ұшырасуы, Мәшһүр-Жүсіптің енді ғана баспа бетін көріп жатқан туындыларымен үндестік табуы да тың пікірлер түюге негіз қалайды. Сондықтан да Шәкәрім еңбектерінің сопылық поэзия өкілдері шығармаларымен тамырластық, үндестік ерекшеліктері мен негіздерін анықтау, дүниетанымдық бағытын тану зерттеу жұмысының негізгі арқауы болып отыр

Жұмыстың мақсаты мен міндеті:

Бұл тақырыпты ауылдағы басты мақсатымыз - ұлы ақын Шәкәрімнің терең діни-филисофиялық ойларының басты ерекшелігін көрсету; оның көзқарасының қоғамдық сананың дамыуна тигізген әсерін таныту; ақын шығармашылығындағы жалпы адамгершілік мұраттарды айқындау; филисофиялық өлеңдері арқылы, сопылық өмірі мен сопылық ойларын түсіну.

Осы мақсаттарға байланысты мынадай мәселелерді айқындауды алдымызға міндет етіп қойдық:

Шәкәрім Құдайбердіұлы діни көзқарасы туралы мағлұматтар жинау;
Шәкәрімнің дінге деген көзқарасын түсіну;
Шәкәрім өлеңдерінің ішіндегі діни мазмұнды табу;
Шәкәрім өлеңдерінің Құран аяттары және хадистермен мазмұндық байланысына талдау жасау;
Бұрынғы сопы-ақындардың өлеңдері мен Шәкәрім өлеңдері арасындағы ұқсастықты табу;
Шәкәрім Құдайбердіұлының сопылық ұғымдарға қандай өзгерстер жасағанын және оның себептерін көрсету;
Шәкәрім поэзиясындағы сопылық ілімнің сарындары мен оны қолдану әдіс-тәсілдері, көркемдік құралдарындағы өзіндік өрнектерге тоқталу;

Жұмыстың методологиялық нысаны мен парктикалық мәні:

Жұмыста Шәкәрім және шығыстық сопылық әдебиет үлгілеріне ортақ көркемдік құралдар, сюжеттер, көркем ой жүйесін, таным үндестігін анықтауда салыстырмалы және кешенді- типологиялық әдістер басшылыққа алынды. Сонымен бірге, зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді талдау, баяндау тәсілдері қолданылды. Дипломдық жұмыс нәтижелерін орта мектептің жоғары сыныптары мен колледждерде тарих, әдебиет пәндерінен тақырыпқа қатысы бар сабақтарда пайдалануға болады.

Диплом жұмысының жаңалығы:

Шығыстық классикалық поэзияның өзегі - сопылық дүниетанымның Шәкәрім туындыларындағы көрінісі сараланып өтті. Шәкәрімнің дүниетанымдық ұстанымын, бағыт- бағдарын анықтауда сопылық танымның атқарған рөлін айқындауға болжамдар жасалынды. Ақын поэзиясындағы сопылық ұғым-түсініктер жүйесі қарастырылды. Шәкәрімнің сопылық сарындағы шығармаларында кездесетін өзіндік жаңалығы, ұлттық ерекшелігімізе сай тың өрнектері анықталды. Сопылық танымының Шәкәрім еңбектерінде қазақы болмыс-бітім мен ұлттық сипатта көрініс тапқан үндестігі зерделенді.

I тарау

Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне

тигізген ықпалы

1. 1. Сопылық ілім жайында мағлұмат

Қазіргі таңда елімізде ислам діні туралы әдебиеттердің саны артып, тәуелсіздігіміздің нәтижесінде дініміздің өрісі кеңейіп келеді. Бұл - әрине, қуанарлық та, кұптарлық жайт. Өйткені ұлттың және ұлттық құндылықтардың негізгі өзегі болып табылатын дінді толық түсінбесек, құла дүзде құбыланамасыз қалып, айсыз аспан астында адасқандай күйде қаларымыз анық. Сонымен қатар, шеттен келген түрлі шырмауық секталардың тұзағына түспей, қазақы қалпымыздың сақталуы үшін де ислам дінін дұрыс, толық үйренуіміз қажет.

Кеңестік дәуірдегі әдебиеттерде жиі айтылғандай, сопылық ілім исламға жат құбылыс емес. Сопылық, яғни тасаууф ілімі - ежелгі үнді, грек немесе парсылық сенімдердің әсерінен туған немесе сырттан келген дүние емес, ол исламның қайнар бұлағынан туындаған рухани құндылық. Сондықтан, сопылық сөзі гректің «софос» сөзінен емес, арабтың «саф», яғни «таза» деген сөзінен шыққан деп санауға болады. Бәзбір зерттеушілер оны арабша «суф», яғни «жүн» деген сөзінен шықандығы дейді. Өйткені, бастапқыда мұсылмандар «сопы» деп жүн шекпен киіп жүретін тақуа жандарды айтқан екен. Мәселен, алғашқы сопылардың бірі Хасан Басри үстіне түйе жүн шекпен киіп жүрген жетпістен астам сахаба көргенін айтады. Бірақ адам рухниятына тікелей қатысты «сопылық» атауын сыртқы киімге қатысты туды деу де көп иландыра қоймайды. Уақыт өте келе сопылық дуниеқұмарлыққа, құлқынның қалауына ерік бермей, нәпсіні тежеу; фәни дүнненің рахатын тәрк ету; харам мен күдікті нәрселерге, тіпті ( дінде рұқсат етілген мубах және халал нәрселерге де аса сақтықпен қарап, тақуа өмір кешу деген сияқты ұғымға айналып кетті [1, 16] .

«Сопылық» немесе «тасаууф» сөзі термин ретінде Құран мен хадисте кездеспейді. Дегенмен, хазіреті пайғамбардың өмірі тәуекелмен, тақуалықпен, түні бойы көз жасын төгіп, Жаратқанға жалбарынумен, қанағатпен және сабырмен өткені белгілі. Міне, осындай пайғамбар өмірін өздеріне өнеге етіп алған алғашқы тақуалар да пәнидің өткінші қызығынан бас тартып, өз өмірлерін мәңгілік мұрат жолында сарп қылды. Сондықтан, сопылық жол өзге де ислам ілімдері сияқты мұсылмандықтың қайнар көздері Құран мен хадистен бастау алды деуге толық негіз бар [2, 38] .

Өйткені, бүкіл сопылық тариқаттардың силсала шежіресі хазіреті пайғамбарымызға (с. ғ. с. ) барып тіреледі. Оның үстіне сопылық зуһд, тәуба, тәуекел, уара (дінге берілгендік), тақуа, тәсілім, тәсбш, шүкір, мухаббатуллаһ, ихла (өзін әр нәрседен босату) және зікір сияқты Құранда айтылатын ұғымдармен тығыз байланысты. Сахаба және табиғиндер, яғни сахабаларға ерушілер кезеңінде Құран ілімі, хадис ілімі және фикһ ілімі сияқты ислам дінінің негіздері жинақталып, жүйеленіп жатқанда, исламның ішкі, рухани мазмұнына тереңірек үңілген тақуалар да Құран мен хадиске және пайғамбар сүннетіне сүйене отырып, тасаууф ілімнің негізін қалаған еді. Иман тақырыбына терең бойлап, амалдың тұңғиығына сүңгіген алғашқы сопылар жаратылыстың таңғажайып сырлары мен Құранның ішкі мәнін және адамның болмысын ұғынуға талпыныс жасады. Осылайша, жүрек пен көңілге негізделген исламның рухани өмірі кемелдене түсті. Қасаңдыққа бой алдырмай, шынайы ықыласпен жасалған бұл талпыныс кезінде сопылар Құран мен тәпсірге, хадис пен сүннетке және шариғаттың қағидаларына сүйеніп отырды. Сопылық жолдың көрнекті өкілдерінің бірі Жунайд Бағдади былай дейді: «Сопылық ілімі Құран мен сүннеттен бастау алады. Сондықтан, сопылық жолда Құран мен хадис білмейтін кісіні пір тұтуға болмайды».

Таластың тақырыбына айналарлықтай, сопылық пен шариғат, тасаууф пен фикһ ілімі бір-біріне кереғар ұғымдар емес. Айталық, егер фикһ ілімі мұсылманның ғибадаты мен амалын және оның күнделікті өмір салтын тәртіпке келтіріп отырса, сопылық ілім нәпсіні тәрбиелеп, жүректі тазарту арқылы амал мен ғибадаттың терең тұңғиығына бастайды. Фикһ ілімі бір мұсылманға намаздың қалай оқылатынын үйретсе, ал тасаууф ілімі сол ғибадат-құлшылық кезінде ықылас пен ихсан арқылы Алланың алдында, ұлы Құдіреттің құзырында тұрғандай сезімге жетелейді. Сондықтан, мұны тіпті, таухидқа, Лә иләһә Иллаллаһ аятына апаратын тура жолда түр мен мазмұнның, іш пен сырттың тұтастығы немесе үндестігі деп атауға да әбден болады. Өйткені, екі жақтың, яғни тасаууф жолын ұстанған сопылар мен заһир (айқындық) іліміне ден қойған ғалымдардың мақсаты мен бағыты бір-кұбылаға бет бұрып ғибадат жасау арқылы Аллаға ұласу, мәңгілікке қауышу.

Сопылар әуелгіде, яғни табиғиндер кезеңінде өздерін заһидтер, яғни зуһд жолын ұстанушылар деп атаған. Ал, сопылық ілімнің бастапқы әрі негізгі ұғымдарының бірі зуһд Алла Тағаладан басқа барлық нәрседен (масиуа Алла) бас тарту болып табылады. Сонымен бірге зуһд - дүниені түгелдей керексіз қылып, тәрк ету емес, ол Хақ тағаланың үйі жүректі таза ұстау. Алла ризалығын басты нысана етіп алып, сол үшін өмір сүру. Басқаша айтқанда, тасаууф ілімі дүниені қолдан шығарып, тәрк ету емес, жүрекке дүние сүйіспеншілігін орнықтырмау. Өйткені, тасаууф ілімінде жүрек -иманның тұрағы, ұлы Жаратушыға деген сүйіспеншіліктің мекені болып табылады. Адамның өзегі, дәні, дененің патшасы болып табылатын жүрек немесе көкірек көзі иманмен оянып, мағрифатпен қанаттанып, махаббатпен шабыттанып, кеңи беретін, заттың ішкі мәніне бойлай алады, тылсымды түсініп, ғайыпқа құлаш ұрады. Зуһд - сонымен қатар, Алла Тағаланың берген сыйы мен нығыметіне шүкірлік ету, қысылып, тарыққан шақта азға қанағат қылып, сабырлы болу. Мақам, мансап, атақ, дәрежеге көңіл аудармай, одан аулақ болу да зуһд болып табылады [3, 142] .

Сопылар арасынан адамзаттың руханиятын байытқан ұлы ойшыл ақындар мен данышпан ғұламалар шыққан. Өкінішке орай, сопылар ғасырлар бойы өздері қол жеткізген рухани ізденістерін кітап бетіне түсіргенде, былайғы қарапайым көпшілік әдайым түсіне бермейтін шартты тілде жазса, ғылыми зерттеулерін де құпия ұстап келген.

Сопыларға қатысты оқыған, тоқыған, көргендерімізді қорытындылай келгенде біздің әзірше ұққанымыз мынау: бұл ілім адамзат тарихын, жеке адамдарды үнемі өзгеріс, өсу үстінде қарастырады, адам бойындағы Алла дарытқан ең үздік қасиет-қабілетті әрі қарай жетілдіруді мақсат етеді, осы жолда адам қоршаған ортаны, жанды-жансыз жаратылысты танып, құдіретті күш-қуатқа ие бола алады, осының бәріне шын таза ниет пен кіршіксіз сүйіспеншілік сезімдері ғана жеткізеді деп біледі. Осы қағидалар негізінде діни, адамгершілік, космологиялық ұғымдар қалыптасады. Екі дүниелік болмыстың тылсым сырын игеру үшін сопылар философияның (поэзияны олар философиядан бөлмеген) сан саласын, адамның ішкі жан дүниесін зерттеп, космология, астрономия, математика, химия, медицина ғылымдарының дамуына өлшеусіз үлес қосқаны жалпы қауымға бүгіндері белгілі болып отыр.

Сопылар формальды иланым-сенімдерді мойындамайды. Олардың түсінігінше, мешітке барып намаз оқып жүргендердің бәрі бірдей діндар емес. Алланы әркім өзінің ділімен, шын ниетімен, ақыл-парасатымен, өмір тәжірибесімен танып-білуі керек. Сопының пірлері (шайқы, мүршид) әрбір мұсылманның (мүриттің) бойына әуел баста Алла дарытқан қабілет- қарымды жүзеге асырып, жетілдіре түсуге қызмет етеміз деп есептейді. Олар қанағатшылдық секілді ұғымдардың о дүниелік, бұл дүниелік философиялық қазықтарын қадаған. Сопылық - бұл дүниеден безу емес, бұл дүние қызығына алаңдамау [4, 4] .

Фиқһ (ислам шариғатынан туындайтын заңдар ілімі), тафсир (Құран аяттарын талдау), кәләм (сөз) және басқа захири (ашық, айқын) ілімдер сияқты сопылық (тасаууф) ілімі де хижраның II және III ғасырларында пайда болып, исламдағы өз орынын иемдене бастады. Әрине, бұл ілімнің басқа ілімдерге қарағанда өзіне тән айырмашылығы бар болатын. Сопылық жолының негізі - ислам, шариғат талаптарына сүйене отырып, дүние ысырабынан бас тарту арқылы өткінші өмірдің пайдасыз қызықтарынан көңілін тиып, Хаққа бет бұрып, Оған ғибадат етушілердің бірі болуға бел байлау. Хижри ХІ ғасырдан мұсылмандар арсында байлыққа деген қызығушылық арта түскендіктен, беріліп ғибадат етуші топтардың аты суфи тариқатының яғни сопылық жолдағылардың есімімен тікелей байланысты бола бастады. Олар дүниенің сән-салтанатын қарапайымдылыққа айырбастап, жүн киімдер киіп, беріліп тағат-ғибадат жасау арқылы, сыртқы түрлерінде, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттерінде басқаша бейнеге ие болды. Мұның себебі сонда, адам басқа тіршілік өкілдерінен айырмашылығы - ақылмен ұғыну ерекшелігіне ие [5, 7] . Мүрид (сопылық жолға түсушінің) өзінің бұрынғы әдеттерінен, жарамсыз істерінен түгелдей арылу керек, сондықтан да ол өзіне қарсы жасайтын жихадты күшейте түсуге ынталы болады. Бұл шешімнің негізгі ғибадаттан шығатындықтан, одан пайда болатын күй муридті рухани дәрежеде бір мақамға (сатыға) көтеріп тастайды. Мүрид бір мақамнан бір мақамға көтеріле отырып, ең соңында барлық жақсылықтың бастауы болған таухид пен мағрифатқа (құпия білімге) жеткізетін сырға (хикметке) ие болады [6] . Жоғарғы мақамға жеткендер салих (ізгілік иелері) аталады. Адамдардың көбі бұл мәртебеден қашық. Көңіл-күйіне, тіршілігіне қатаң бақылау жасап отырмаған мүрид те салих иесі бола алмайды. Сопылар нәпсісін тәрбиелеу жолында жалпы көпшілікке белгісіз бірқатар амалдар пайдаланды да, соларға лайық тұспал сөздер, атауларды қолданады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.