Шәкәрім Құдайбердіұлының діни дүниетанымы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне тигізген ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Сопылық ілім жайында мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі діни мазмұн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Шәкәрім өлеңдерінің құран аяттарымен және хадиспен мазмұндық байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Шәкәрім өлеңдерінің сопы.ақындардың шығармаларымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
III тарау Сопылық поэзияға тән атаулардың Шәкәрім шығармаларындағы көрініс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Ақын шығармаларындағы дәстүрді сопылық ұғым.атаулар ... ... ... ... ... 54
3.2 Шәкәрімнің сопылық ұғым.атауларға жасаған вариациялары ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
I тарау Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне тигізген ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Сопылық ілім жайында мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі діни мазмұн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Шәкәрім өлеңдерінің құран аяттарымен және хадиспен мазмұндық байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Шәкәрім өлеңдерінің сопы.ақындардың шығармаларымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
III тарау Сопылық поэзияға тән атаулардың Шәкәрім шығармаларындағы көрініс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Ақын шығармаларындағы дәстүрді сопылық ұғым.атаулар ... ... ... ... ... 54
3.2 Шәкәрімнің сопылық ұғым.атауларға жасаған вариациялары ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Ғасырлардың талай сырын санасында сақтап, сан алуан сын белестерден өткен қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған соңғы жиырма жылдан астам уақыт көлемінде ұлттық рухани дамуымызда бірқатар оң өзгерістер дүниеге келді. Бұрын жоғалтып алған, яки жоғалта жаздаған асыл қазыналарымызды қайта таптық, өшкеніміз жанды.
Осы қатарда ұлттық әдебиетіміздің тарихында мәртебесі әрдайым биік саналатын Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыздың есімдері қайта жаңғырып, олардың өлмес-өшпес мұралары туған халқының назарына ұсынылды, шығармалары жеке-жеке кітап болып басылып шықты. Олардың шығармашылығы жөнінде жан-жақты зерттеу, зерделеу жұмыстары қолға алынды.
Жиырмасыншы ғасырдың соңын ала орын алған қоғам санасындағы сілкініс бұдан былайғы жерде бүгін тапқанымыз бен танығанымызды ғана қанағат тұтып отыруға болмайтынын ұқтырды, ұзақ уақыт орнығып келген қоғамдық қасаң көзқарасты жаңартуға мүдделі етті. Мәдениетіміздегі «ақтаңдақ» болып саналатын тарихи кезеңді, ондағы мәдени мұраларымызды байыппен саралап, тереңдей зерттеп, ақиқаттың алақанына салу қажеттілігін алға тартты. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел», – деп ұлы Абай айтқандай, ортамызға қайта оралған асыл мұраларымыздың қадір-қасиетін барынша ұға білумен қатар, оларды көпшілікке ұқтыра білудің маңызын бірінші кезекке шығарды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Шәкәрімнің мұрасы айдыны да, арнасы да кең дүние. Өзінің жарты ғасырдан астам уақыт кеңістігіндегі шығармашылық жолында ол сан салалы еңбек етті, салмақты да сүбелі туындылар тудырды. Ол Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан, өнеге үйренген талантты шәкірттердің алдыңғы қатарында болды. Абай тағылымының алтын бесігінде тербеліп ер жеткен Шәкәрім ақынның мұралары өз заманының үнін көтерді, сөзін сөйледі, тынысын танытты. Қай тақырыпта болса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді.
Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап Шәкәрімнің шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-жақты зерттеле бастады.
Соңғы он шақты жылдың көлемінде шәкәрімтану ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шындыққа жүгінер болсақ, Шәкәрімді зерттеу, оның шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде осы тақырыпта «Қазақ» газетінде жарияланған ірілі-ұсақты мақалалар мен пікірлер сөзімізге дәлел бола алады. Бұл тұста сол кезеңдегі қазақ зиялыларының ішіндегі көшбасшыларының бірі Әлихан Бөкейхановтың есімін алдымен еске алуға тиіспіз. 1915 жылы «Қазақ» газетінің бір санында оның Шәкәрім ақынның «Қалқаман-Мамыр» поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы «Қыр баласы» деген бүркеншік атпен жарияланды. Кейін бұл мақала Ә.Бөкейханов шығармаларының жинағына енді. Мақаланың авторы поэманың айтар ойы мен маңызын жеткізуге тырысады.
Осы қатарда ұлттық әдебиетіміздің тарихында мәртебесі әрдайым биік саналатын Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыздың есімдері қайта жаңғырып, олардың өлмес-өшпес мұралары туған халқының назарына ұсынылды, шығармалары жеке-жеке кітап болып басылып шықты. Олардың шығармашылығы жөнінде жан-жақты зерттеу, зерделеу жұмыстары қолға алынды.
Жиырмасыншы ғасырдың соңын ала орын алған қоғам санасындағы сілкініс бұдан былайғы жерде бүгін тапқанымыз бен танығанымызды ғана қанағат тұтып отыруға болмайтынын ұқтырды, ұзақ уақыт орнығып келген қоғамдық қасаң көзқарасты жаңартуға мүдделі етті. Мәдениетіміздегі «ақтаңдақ» болып саналатын тарихи кезеңді, ондағы мәдени мұраларымызды байыппен саралап, тереңдей зерттеп, ақиқаттың алақанына салу қажеттілігін алға тартты. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел», – деп ұлы Абай айтқандай, ортамызға қайта оралған асыл мұраларымыздың қадір-қасиетін барынша ұға білумен қатар, оларды көпшілікке ұқтыра білудің маңызын бірінші кезекке шығарды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Шәкәрімнің мұрасы айдыны да, арнасы да кең дүние. Өзінің жарты ғасырдан астам уақыт кеңістігіндегі шығармашылық жолында ол сан салалы еңбек етті, салмақты да сүбелі туындылар тудырды. Ол Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан, өнеге үйренген талантты шәкірттердің алдыңғы қатарында болды. Абай тағылымының алтын бесігінде тербеліп ер жеткен Шәкәрім ақынның мұралары өз заманының үнін көтерді, сөзін сөйледі, тынысын танытты. Қай тақырыпта болса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді.
Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап Шәкәрімнің шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-жақты зерттеле бастады.
Соңғы он шақты жылдың көлемінде шәкәрімтану ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шындыққа жүгінер болсақ, Шәкәрімді зерттеу, оның шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде осы тақырыпта «Қазақ» газетінде жарияланған ірілі-ұсақты мақалалар мен пікірлер сөзімізге дәлел бола алады. Бұл тұста сол кезеңдегі қазақ зиялыларының ішіндегі көшбасшыларының бірі Әлихан Бөкейхановтың есімін алдымен еске алуға тиіспіз. 1915 жылы «Қазақ» газетінің бір санында оның Шәкәрім ақынның «Қалқаман-Мамыр» поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы «Қыр баласы» деген бүркеншік атпен жарияланды. Кейін бұл мақала Ә.Бөкейханов шығармаларының жинағына енді. Мақаланың авторы поэманың айтар ойы мен маңызын жеткізуге тырысады.
1. Құдайбердіұлы Ш. Мұсылмандық шарты. Алматы: Мерей. 1993.
2. Қаратышқанова Қ. Қ.А.Ясауи дүниетанымы мен оның «Диуани хикметіндегі» діни-сопылық ұғымдардың мағынасы. Алматы: 2002.
3. Әлишерұлы Қ. Ислам өркениеті // Хақ жолы. Ақпан, № 5.
4. Малдыбеков А. Қожа Ахмет Ясауидің сопылық іліміндегі діни дәстүрлер мен өмір тәжірибесінің арақатынасы. Афтореферат. Алматы. 2002.
5. Мұқаметханов Қ. Ақын. Шәкәрім Құдайбердіұлы // Семей таңы. 3 тамыз. 1998.
6. Құдайбердіұлы Ш. Өлеңдер. // Қазақ әдебиеті. 9 қаңтар. 1959. №1.
7. Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. I том. – Павлодар: 2003.
8. И.Жеменей. Хафиз және қазақ әдебиеті – Алматы: 2000.
9. Акимушкин О.Ф. Суфийские братства: сложный узел проблем //
Термингем Дж. Суфийские ордены в исламе. – Москва: 1989.
10. Назарбаев Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл.
11. Бертельс Е. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература, Т. 3, Москва: 1965.
12. Жандарбек 3. Ясауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеу. Алматы: 2006.
13. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Йасауи дүниетанымы. Түркістан: 2004.
14. Уахатов Б. Қара өлеңдер – Алматы: Жалын, 1989.
15. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: 1990.
16. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. Алматы: Жазушы. 1989.
17. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері: Монография. Алматы: 2000.
18. Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. Түркістан: 2000.
19. Бес ғасыр жырлайды. I том. – Алматы: 1989.
20. Қожа Ахмет Иассауи. Хикметтер / Ауд. Ә.Жәмішұлы. Алматы: 1995.
21. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: Арыс, 2000.
22. Бертельс Е. Из очерка «Происхождение суфизма и зарождение суфийской литературы» // Суфизм: Собрание притч и афоризмов – Москва: 2002.
23. Ахат Шәкәрімұлы. Менің әкем, халық ұлы Шәкәрім. // Жұлдыз, 1992, №11.
24. Қалиқызы Д. Суфизм және оның қазақ арасындағы ықпалы жөнінде // Шыңжан ЖОО ғылыми журналы, 1998, №1.
25. Сағди. Жәннәт / ауд. М.Әлімбаев. Алматы: 1981.
26. Из реки речний. Москва: 1999.
27. Зайнуддин Мұхаммад-Имам Ғазали. Бақытқа жету әліппесі. Алматы: 1998.
28. Антология мысли. Л.Н.Толстой. Москва: 1998.
29. Омар Хайям // Шығыс жұлдыздары / ауд. Қ. Шаңғытпаев. – Алматы: 1973
2. Қаратышқанова Қ. Қ.А.Ясауи дүниетанымы мен оның «Диуани хикметіндегі» діни-сопылық ұғымдардың мағынасы. Алматы: 2002.
3. Әлишерұлы Қ. Ислам өркениеті // Хақ жолы. Ақпан, № 5.
4. Малдыбеков А. Қожа Ахмет Ясауидің сопылық іліміндегі діни дәстүрлер мен өмір тәжірибесінің арақатынасы. Афтореферат. Алматы. 2002.
5. Мұқаметханов Қ. Ақын. Шәкәрім Құдайбердіұлы // Семей таңы. 3 тамыз. 1998.
6. Құдайбердіұлы Ш. Өлеңдер. // Қазақ әдебиеті. 9 қаңтар. 1959. №1.
7. Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. I том. – Павлодар: 2003.
8. И.Жеменей. Хафиз және қазақ әдебиеті – Алматы: 2000.
9. Акимушкин О.Ф. Суфийские братства: сложный узел проблем //
Термингем Дж. Суфийские ордены в исламе. – Москва: 1989.
10. Назарбаев Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл.
11. Бертельс Е. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература, Т. 3, Москва: 1965.
12. Жандарбек 3. Ясауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеу. Алматы: 2006.
13. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Йасауи дүниетанымы. Түркістан: 2004.
14. Уахатов Б. Қара өлеңдер – Алматы: Жалын, 1989.
15. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: 1990.
16. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. Алматы: Жазушы. 1989.
17. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері: Монография. Алматы: 2000.
18. Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. Түркістан: 2000.
19. Бес ғасыр жырлайды. I том. – Алматы: 1989.
20. Қожа Ахмет Иассауи. Хикметтер / Ауд. Ә.Жәмішұлы. Алматы: 1995.
21. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: Арыс, 2000.
22. Бертельс Е. Из очерка «Происхождение суфизма и зарождение суфийской литературы» // Суфизм: Собрание притч и афоризмов – Москва: 2002.
23. Ахат Шәкәрімұлы. Менің әкем, халық ұлы Шәкәрім. // Жұлдыз, 1992, №11.
24. Қалиқызы Д. Суфизм және оның қазақ арасындағы ықпалы жөнінде // Шыңжан ЖОО ғылыми журналы, 1998, №1.
25. Сағди. Жәннәт / ауд. М.Әлімбаев. Алматы: 1981.
26. Из реки речний. Москва: 1999.
27. Зайнуддин Мұхаммад-Имам Ғазали. Бақытқа жету әліппесі. Алматы: 1998.
28. Антология мысли. Л.Н.Толстой. Москва: 1998.
29. Омар Хайям // Шығыс жұлдыздары / ауд. Қ. Шаңғытпаев. – Алматы: 1973
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫННДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Дінтану және теологиякафедрасының
меңгерушісі____________ С.Оразбай
_______________________2013 жыл
Дипломдық жұмыс
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ДІНИ ДҮНИЕТАНЫМЫ
Дипломшы:_______________Ф.Қорғанбек ова
Ғылыми жетекші:
т.ғ.к., доцент:____________З.Жандарбек
Түркістан, 2013
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне тигізген ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Сопылық ілім жайында мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі діни мазмұн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Шәкәрім өлеңдерінің құран аяттарымен және хадиспен мазмұндық байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Шәкәрім өлеңдерінің сопы-ақындардың шығармаларымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
III тарау Сопылық поэзияға тән атаулардың Шәкәрім шығармаларындағы көрініс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.1 Ақын шығармаларындағы дәстүрді сопылық ұғым-атаулар ... ... ... ... ... 54
3.2 Шәкәрімнің сопылық ұғым-атауларға жасаған вариациялары ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Ғасырлардың талай сырын санасында сақтап, сан алуан сын белестерден өткен қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған соңғы жиырма жылдан астам уақыт көлемінде ұлттық рухани дамуымызда бірқатар оң өзгерістер дүниеге келді. Бұрын жоғалтып алған, яки жоғалта жаздаған асыл қазыналарымызды қайта таптық, өшкеніміз жанды.
Осы қатарда ұлттық әдебиетіміздің тарихында мәртебесі әрдайым биік саналатын Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыздың есімдері қайта жаңғырып, олардың өлмес-өшпес мұралары туған халқының назарына ұсынылды, шығармалары жеке-жеке кітап болып басылып шықты. Олардың шығармашылығы жөнінде жан-жақты зерттеу, зерделеу жұмыстары қолға алынды.
Жиырмасыншы ғасырдың соңын ала орын алған қоғам санасындағы сілкініс бұдан былайғы жерде бүгін тапқанымыз бен танығанымызды ғана қанағат тұтып отыруға болмайтынын ұқтырды, ұзақ уақыт орнығып келген қоғамдық қасаң көзқарасты жаңартуға мүдделі етті. Мәдениетіміздегі ақтаңдақ болып саналатын тарихи кезеңді, ондағы мәдени мұраларымызды байыппен саралап, тереңдей зерттеп, ақиқаттың алақанына салу қажеттілігін алға тартты. Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел, – деп ұлы Абай айтқандай, ортамызға қайта оралған асыл мұраларымыздың қадір-қасиетін барынша ұға білумен қатар, оларды көпшілікке ұқтыра білудің маңызын бірінші кезекке шығарды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Шәкәрімнің мұрасы айдыны да, арнасы да кең дүние. Өзінің жарты ғасырдан астам уақыт кеңістігіндегі шығармашылық жолында ол сан салалы еңбек етті, салмақты да сүбелі туындылар тудырды. Ол Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан, өнеге үйренген талантты шәкірттердің алдыңғы қатарында болды. Абай тағылымының алтын бесігінде тербеліп ер жеткен Шәкәрім ақынның мұралары өз заманының үнін көтерді, сөзін сөйледі, тынысын танытты. Қай тақырыпта болса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді.
Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап Шәкәрімнің шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-жақты зерттеле бастады.
Соңғы он шақты жылдың көлемінде шәкәрімтану ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шындыққа жүгінер болсақ, Шәкәрімді зерттеу, оның шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде осы тақырыпта Қазақ газетінде жарияланған ірілі-ұсақты мақалалар мен пікірлер сөзімізге дәлел бола алады. Бұл тұста сол кезеңдегі қазақ зиялыларының ішіндегі көшбасшыларының бірі Әлихан Бөкейхановтың есімін алдымен еске алуға тиіспіз. 1915 жылы Қазақ газетінің бір санында оның Шәкәрім ақынның Қалқаман-Мамыр поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы Қыр баласы деген бүркеншік атпен жарияланды. Кейін бұл мақала Ә.Бөкейханов шығармаларының жинағына енді. Мақаланың авторы поэманың айтар ойы мен маңызын жеткізуге тырысады.
Шәкәрімнің ақындық табиғаты, Абайдан кейінгі әдебиеттен алатын орны туралы тұңғыш байыпты пікір айтқан М.Әуезов болды. 1934 жылы Әдебиет майданы журналында басылған мақаласында М.Әуезов Шәкәрімді Абай дәстүрін талантты жалғастырушылардың, ұлы ақын шәкірттерінің қатарына қосады.
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын жариялау, насихаттаумен қатар ол туралы ғылыми тиянақты пікір айтушылардың қатарында С.Сейфуллин де болды. Ақынның Ләйлі-Мәжнүн кітабына жазған алғы сөзінде Сәкен аталмыш дастанның қазақ оқырманы үшін қаншалықты қажет екенін айта отырып, Шәкәрімнің еңбегінің маңызын қысқа да нұсқа түрде тұжырымдап береді.
Шәкәрім шығармашылығының зерттелу желісі осы жерден үзіліп, тек 1980 жылдары ғана қайта қолға алынды. Ақын туындылары жарты ғасырдай уақыт қоғамдағы саяси-мәдени өзгерістердің келуін, өз таңының атуын (Шәкәрім) күтті. Өткен ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап қана Шәкәрім жөнінде, шығармашылығы турасында көптеген ғалым, жазушылар: Ә.Тәжібаев, Ш.Сәтбаев, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметов, М.Мағауин, Т.Жұртбай, Б.Әбдіғазиев т.б. еңбектерінде пікірлерін жария етті.
Соңғы жылдар қазақ әдебиеті ғылымында Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығын негізгі нысан еткен бірнеше ғылыми диссертациялар қорғалды. Мәселен, А.Тілеуханова Шәкәрім шығармаларындағы шеберлік пен таным бірлігі, А.Үсенова Шәкәрім өлеңдерінің құрлысы, Г.Аюпова Қазақ әдеби байланыстары мен дәстүрлері шеңберіндегі Шәкәрімнің эпикалық мұралары, Р.Құсақпаев Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік және кемелдік мәселелері, Ж.Ахметова XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі фольклорлық дәстүр (Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров шығармалары негізінде), С.Ізтілеуова Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі, А.Сейсекенова Шәкәрім мен Гете поэзиясындағы көркемдік таным үндестігі деген тақырыптар бойынша жазылған диссертацияларды атауға болады.
Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері деген тақырыпта қорғаған докторлық диссертациясы шәкәрімтануды бір белеске көтерген еңбек болды. К.Бейбітова, Б.Мамраев, А.Жақсылықов, У.Қалижанұлы докторлық диссертацияларында Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығына тоқталып өтеді.
Философия тарихы саласы бойынша Шәкәрім шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелер, діни ұғымдарға байланысты Ш.Сәтбаева, Ғ.Есім Д.Кенжетай еңбектерін атаймыз. Сонымен қатар, Г.Әбдірасылова Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі, А.Айтбаева Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер деген тақырыптарда кандидаттық диссертациялар қорғады.
Көріп отырғанымыздай, Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығының зерттелуі жолға қойылып, біршама зерттеулер жүргізілген. Алайда ақын мұраларын зерттеу әлі жалғаса беретіні анық.
Шәкәрімнің есімі мен әдеби мұрасы ақталып, шығармаларының жинақтары жарық көрген соңғы жиырма бес жылдың көлемінде қазақ әдебиеттану ғылымындағы тың серпілістің бір арнасы Шәкәрім мұраларының терең сырларына үңілуге, оның көркемдік табиғатын ғылыми негіздеуге бағыт алды.
Шығыс пен қазақ әдебиетінің байланысы кешегі әміршілдік жүйе, кеңестік идеология әсерінен аз зерттеліп, тар шеңбер аясында қарастырылғаны мәлім. Шәкәрім шығармаларының Шығыс әдебиетіне қатыстылығы жөнінде біршама зерттеулер жүргізілгенімен, оның өлеңдерінің Шығыс шайырларымен қаншама тамырласып жатқандығы, әсіресе ақын мен өлеңдерінің сопылық поэзиямен сарындастығы, көркем айшықтар ортақтығы, барлығы бір арнаға саятыны қомақты зерттеу нысанына айналмай отыр. Түркі әлемінде сопылық әдебиеттің көшбасшысы деп танылған Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінің Шәкәрім шығармаларына тиізген әсері де керекті дәрежеде назарға іліге қойған жоқ. Ақын поэзиясынан Хафиз ғазалдарының, Сағди өлеңдерінің сарыны ұшырасуы, Мәшһүр-Жүсіптің енді ғана баспа бетін көріп жатқан туындыларымен үндестік табуы да тың пікірлер түюге негіз қалайды. Сондықтан да Шәкәрім еңбектерінің сопылық поэзия өкілдері шығармаларымен тамырластық, үндестік ерекшеліктері мен негіздерін анықтау, дүниетанымдық бағытын тану зерттеу жұмысының негізгі арқауы болып отыр
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Бұл тақырыпты ауылдағы басты мақсатымыз – ұлы ақын Шәкәрімнің терең діни-филисофиялық ойларының басты ерекшелігін көрсету; оның көзқарасының қоғамдық сананың дамыуна тигізген әсерін таныту; ақын шығармашылығындағы жалпы адамгершілік мұраттарды айқындау; филисофиялық өлеңдері арқылы, сопылық өмірі мен сопылық ойларын түсіну.
Осы мақсаттарға байланысты мынадай мәселелерді айқындауды алдымызға міндет етіп қойдық:
Шәкәрім Құдайбердіұлы діни көзқарасы туралы мағлұматтар жинау;
Шәкәрімнің дінге деген көзқарасын түсіну;
Шәкәрім өлеңдерінің ішіндегі діни мазмұнды табу;
Шәкәрім өлеңдерінің Құран аяттары және хадистермен мазмұндық байланысына талдау жасау;
Бұрынғы сопы-ақындардың өлеңдері мен Шәкәрім өлеңдері арасындағы ұқсастықты табу;
Шәкәрім Құдайбердіұлының сопылық ұғымдарға қандай өзгерстер жасағанын және оның себептерін көрсету;
Шәкәрім поэзиясындағы сопылық ілімнің сарындары мен оны қолдану әдіс-тәсілдері, көркемдік құралдарындағы өзіндік өрнектерге тоқталу;
Жұмыстың методологиялық нысаны мен парктикалық мәні:
Жұмыста Шәкәрім және шығыстық сопылық әдебиет үлгілеріне ортақ көркемдік құралдар, сюжеттер, көркем ой жүйесін, таным үндестігін анықтауда салыстырмалы және кешенді- типологиялық әдістер басшылыққа алынды. Сонымен бірге, зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді талдау, баяндау тәсілдері қолданылды. Дипломдық жұмыс нәтижелерін орта мектептің жоғары сыныптары мен колледждерде тарих, әдебиет пәндерінен тақырыпқа қатысы бар сабақтарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының жаңалығы:
Шығыстық классикалық поэзияның өзегі – сопылық дүниетанымның Шәкәрім туындыларындағы көрінісі сараланып өтті. Шәкәрімнің дүниетанымдық ұстанымын, бағыт- бағдарын анықтауда сопылық танымның атқарған рөлін айқындауға болжамдар жасалынды. Ақын поэзиясындағы сопылық ұғым-түсініктер жүйесі қарастырылды. Шәкәрімнің сопылық сарындағы шығармаларында кездесетін өзіндік жаңалығы, ұлттық ерекшелігімізе сай тың өрнектері анықталды. Сопылық танымының Шәкәрім еңбектерінде қазақы болмыс-бітім мен ұлттық сипатта көрініс тапқан үндестігі зерделенді.
I тарау
Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне
тигізген ықпалы
1.1. Сопылық ілім жайында мағлұмат
Қазіргі таңда елімізде ислам діні туралы әдебиеттердің саны артып, тәуелсіздігіміздің нәтижесінде дініміздің өрісі кеңейіп келеді. Бұл – әрине, қуанарлық та, кұптарлық жайт. Өйткені ұлттың және ұлттық құндылықтардың негізгі өзегі болып табылатын дінді толық түсінбесек, құла дүзде құбыланамасыз қалып, айсыз аспан астында адасқандай күйде қаларымыз анық. Сонымен қатар, шеттен келген түрлі шырмауық секталардың тұзағына түспей, қазақы қалпымыздың сақталуы үшін де ислам дінін дұрыс, толық үйренуіміз қажет.
Кеңестік дәуірдегі әдебиеттерде жиі айтылғандай, сопылық ілім исламға жат құбылыс емес. Сопылық, яғни тасаууф ілімі – ежелгі үнді, грек немесе парсылық сенімдердің әсерінен туған немесе сырттан келген дүние емес, ол исламның қайнар бұлағынан туындаған рухани құндылық. Сондықтан, сопылық сөзі гректің софос сөзінен емес, арабтың саф, яғни таза деген сөзінен шыққан деп санауға болады. Бәзбір зерттеушілер оны арабша суф, яғни жүн деген сөзінен шықандығы дейді. Өйткені, бастапқыда мұсылмандар сопы деп жүн шекпен киіп жүретін тақуа жандарды айтқан екен. Мәселен, алғашқы сопылардың бірі Хасан Басри үстіне түйе жүн шекпен киіп жүрген жетпістен астам сахаба көргенін айтады. Бірақ адам рухниятына тікелей қатысты сопылық атауын сыртқы киімге қатысты туды деу де көп иландыра қоймайды. Уақыт өте келе сопылық дуниеқұмарлыққа, құлқынның қалауына ерік бермей, нәпсіні тежеу; фәни дүнненің рахатын тәрк ету; харам мен күдікті нәрселерге, тіпті ( дінде рұқсат етілген мубах және халал нәрселерге де аса сақтықпен қарап, тақуа өмір кешу деген сияқты ұғымға айналып кетті [1,16].
Сопылық немесе тасаууф сөзі термин ретінде Құран мен хадисте кездеспейді. Дегенмен, хазіреті пайғамбардың өмірі тәуекелмен, тақуалықпен, түні бойы көз жасын төгіп, Жаратқанға жалбарынумен, қанағатпен және сабырмен өткені белгілі. Міне, осындай пайғамбар өмірін өздеріне өнеге етіп алған алғашқы тақуалар да пәнидің өткінші қызығынан бас тартып, өз өмірлерін мәңгілік мұрат жолында сарп қылды. Сондықтан, сопылық жол өзге де ислам ілімдері сияқты мұсылмандықтың қайнар көздері Құран мен хадистен бастау алды деуге толық негіз бар [2,38].
Өйткені, бүкіл сопылық тариқаттардың силсала шежіресі хазіреті пайғамбарымызға (с.ғ.с.) барып тіреледі. Оның үстіне сопылық зуһд, тәуба, тәуекел, уара (дінге берілгендік), тақуа, тәсілім, тәсбш, шүкір, мухаббатуллаһ, ихла (өзін әр нәрседен босату) және зікір сияқты Құранда айтылатын ұғымдармен тығыз байланысты. Сахаба және табиғиндер, яғни сахабаларға ерушілер кезеңінде Құран ілімі, хадис ілімі және фикһ ілімі сияқты ислам дінінің негіздері жинақталып, жүйеленіп жатқанда, исламның ішкі, рухани мазмұнына тереңірек үңілген тақуалар да Құран мен хадиске және пайғамбар сүннетіне сүйене отырып, тасаууф ілімнің негізін қалаған еді. Иман тақырыбына терең бойлап, амалдың тұңғиығына сүңгіген алғашқы сопылар жаратылыстың таңғажайып сырлары мен Құранның ішкі мәнін және адамның болмысын ұғынуға талпыныс жасады. Осылайша, жүрек пен көңілге негізделген исламның рухани өмірі кемелдене түсті. Қасаңдыққа бой алдырмай, шынайы ықыласпен жасалған бұл талпыныс кезінде сопылар Құран мен тәпсірге, хадис пен сүннетке және шариғаттың қағидаларына сүйеніп отырды. Сопылық жолдың көрнекті өкілдерінің бірі Жунайд Бағдади былай дейді: Сопылық ілімі Құран мен сүннеттен бастау алады. Сондықтан, сопылық жолда Құран мен хадис білмейтін кісіні пір тұтуға болмайды.
Таластың тақырыбына айналарлықтай, сопылық пен шариғат, тасаууф пен фикһ ілімі бір-біріне кереғар ұғымдар емес. Айталық, егер фикһ ілімі мұсылманның ғибадаты мен амалын және оның күнделікті өмір салтын тәртіпке келтіріп отырса, сопылық ілім нәпсіні тәрбиелеп, жүректі тазарту арқылы амал мен ғибадаттың терең тұңғиығына бастайды. Фикһ ілімі бір мұсылманға намаздың қалай оқылатынын үйретсе, ал тасаууф ілімі сол ғибадат-құлшылық кезінде ықылас пен ихсан арқылы Алланың алдында, ұлы Құдіреттің құзырында тұрғандай сезімге жетелейді. Сондықтан, мұны тіпті, таухидқа, Лә иләһә Иллаллаһ аятына апаратын тура жолда түр мен мазмұнның, іш пен сырттың тұтастығы немесе үндестігі деп атауға да әбден болады. Өйткені, екі жақтың, яғни тасаууф жолын ұстанған сопылар мен заһир (айқындық) іліміне ден қойған ғалымдардың мақсаты мен бағыты бір-кұбылаға бет бұрып ғибадат жасау арқылы Аллаға ұласу, мәңгілікке қауышу.
Сопылар әуелгіде, яғни табиғиндер кезеңінде өздерін заһидтер, яғни зуһд жолын ұстанушылар деп атаған. Ал, сопылық ілімнің бастапқы әрі негізгі ұғымдарының бірі зуһд Алла Тағаладан басқа барлық нәрседен (масиуа Алла) бас тарту болып табылады. Сонымен бірге зуһд – дүниені түгелдей керексіз қылып, тәрк ету емес, ол Хақ тағаланың үйі жүректі таза ұстау. Алла ризалығын басты нысана етіп алып, сол үшін өмір сүру. Басқаша айтқанда, тасаууф ілімі дүниені қолдан шығарып, тәрк ету емес, жүрекке дүние сүйіспеншілігін орнықтырмау. Өйткені, тасаууф ілімінде жүрек –иманның тұрағы, ұлы Жаратушыға деген сүйіспеншіліктің мекені болып табылады. Адамның өзегі, дәні, дененің патшасы болып табылатын жүрек немесе көкірек көзі иманмен оянып, мағрифатпен қанаттанып, махаббатпен шабыттанып, кеңи беретін, заттың ішкі мәніне бойлай алады, тылсымды түсініп, ғайыпқа құлаш ұрады. Зуһд – сонымен қатар, Алла Тағаланың берген сыйы мен нығыметіне шүкірлік ету, қысылып, тарыққан шақта азға қанағат қылып, сабырлы болу. Мақам, мансап, атақ, дәрежеге көңіл аудармай, одан аулақ болу да зуһд болып табылады [3,142].
Сопылар арасынан адамзаттың руханиятын байытқан ұлы ойшыл ақындар мен данышпан ғұламалар шыққан. Өкінішке орай, сопылар ғасырлар бойы өздері қол жеткізген рухани ізденістерін кітап бетіне түсіргенде, былайғы қарапайым көпшілік әдайым түсіне бермейтін шартты тілде жазса, ғылыми зерттеулерін де құпия ұстап келген.
Сопыларға қатысты оқыған, тоқыған, көргендерімізді қорытындылай келгенде біздің әзірше ұққанымыз мынау: бұл ілім адамзат тарихын, жеке адамдарды үнемі өзгеріс, өсу үстінде қарастырады, адам бойындағы Алла дарытқан ең үздік қасиет-қабілетті әрі қарай жетілдіруді мақсат етеді, осы жолда адам қоршаған ортаны, жанды-жансыз жаратылысты танып, құдіретті күш-қуатқа ие бола алады, осының бәріне шын таза ниет пен кіршіксіз сүйіспеншілік сезімдері ғана жеткізеді деп біледі. Осы қағидалар негізінде діни, адамгершілік, космологиялық ұғымдар қалыптасады. Екі дүниелік болмыстың тылсым сырын игеру үшін сопылар философияның (поэзияны олар философиядан бөлмеген) сан саласын, адамның ішкі жан дүниесін зерттеп, космология, астрономия, математика, химия, медицина ғылымдарының дамуына өлшеусіз үлес қосқаны жалпы қауымға бүгіндері белгілі болып отыр.
Сопылар формальды иланым-сенімдерді мойындамайды. Олардың түсінігінше, мешітке барып намаз оқып жүргендердің бәрі бірдей діндар емес. Алланы әркім өзінің ділімен, шын ниетімен, ақыл-парасатымен, өмір тәжірибесімен танып-білуі керек. Сопының пірлері (шайқы, мүршид) әрбір мұсылманның (мүриттің) бойына әуел баста Алла дарытқан қабілет- қарымды жүзеге асырып, жетілдіре түсуге қызмет етеміз деп есептейді. Олар қанағатшылдық секілді ұғымдардың о дүниелік, бұл дүниелік философиялық қазықтарын қадаған. Сопылық – бұл дүниеден безу емес, бұл дүние қызығына алаңдамау [4,4].
Фиқһ (ислам шариғатынан туындайтын заңдар ілімі), тафсир (Құран аяттарын талдау), кәләм (сөз) және басқа захири (ашық, айқын) ілімдер сияқты сопылық (тасаууф) ілімі де хижраның II және III ғасырларында пайда болып, исламдағы өз орынын иемдене бастады. Әрине, бұл ілімнің басқа ілімдерге қарағанда өзіне тән айырмашылығы бар болатын. Сопылық жолының негізі – ислам, шариғат талаптарына сүйене отырып, дүние ысырабынан бас тарту арқылы өткінші өмірдің пайдасыз қызықтарынан көңілін тиып, Хаққа бет бұрып, Оған ғибадат етушілердің бірі болуға бел байлау. Хижри ХІ ғасырдан мұсылмандар арсында байлыққа деген қызығушылық арта түскендіктен, беріліп ғибадат етуші топтардың аты суфи тариқатының яғни сопылық жолдағылардың есімімен тікелей байланысты бола бастады. Олар дүниенің сән-салтанатын қарапайымдылыққа айырбастап, жүн киімдер киіп, беріліп тағат-ғибадат жасау арқылы, сыртқы түрлерінде, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттерінде басқаша бейнеге ие болды. Мұның себебі сонда, адам басқа тіршілік өкілдерінен айырмашылығы – ақылмен ұғыну ерекшелігіне ие [5,7]. Мүрид (сопылық жолға түсушінің) өзінің бұрынғы әдеттерінен, жарамсыз істерінен түгелдей арылу керек, сондықтан да ол өзіне қарсы жасайтын жихадты күшейте түсуге ынталы болады. Бұл шешімнің негізгі ғибадаттан шығатындықтан, одан пайда болатын күй муридті рухани дәрежеде бір мақамға (сатыға) көтеріп тастайды. Мүрид бір мақамнан бір мақамға көтеріле отырып, ең соңында барлық жақсылықтың бастауы болған таухид пен мағрифатқа (құпия білімге) жеткізетін сырға (хикметке) ие болады [6]. Жоғарғы мақамға жеткендер салих (ізгілік иелері) аталады. Адамдардың көбі бұл мәртебеден қашық. Көңіл-күйіне, тіршілігіне қатаң бақылау жасап отырмаған мүрид те салих иесі бола алмайды. Сопылар нәпсісін тәрбиелеу жолында жалпы көпшілікке белгісіз бірқатар амалдар пайдаланды да, соларға лайық тұспал сөздер, атауларды қолданады.
Ғылымдар біртін-біртін көңілден кітапқа көшіп, фиқһ, кәләм, тафсир және жазба әдебиеттерге тән шығармалар жазыла бастағанда, тасаууф тариқатына берілген ғұламалар да өз жолдарына тән шығармаларын дүниеге алып келді. Олардың кейбірі нәпсі тәрбиесін сөз етсе, кейбірі тариқат әдебіне кеңірек тоқталды. Ғалымдардын енді бір бөлігі нәпсі, рух, дене туралы шығармалар жазып, Құран аяттарының, хадистердің ақиқи мағыналарын аша отырып, Ислам ғылымын неғұрлым биікке көтеріп, толықтыра түсті. Сопылардың жасаған амалдары мен зікірі (Аллаһты еске алу) рухани перделерінің ашылып, иләһи әлемдерден хабарлар алып көпшілікке таныс емес ерекше сырларға иелік ете алу қабілетіне қол жеткізу мүмкіншілігін береді. Мұнда зікір жасаудың берері мол. Зікір – рух салтанатының кепілдігі. Оның арқасында нәпсітің заттық дүниеге тәуелділігі жойылады. Міне, жетістік дегеніміз осы. Яғни адам барынша кемелденеді. Мұнда нәпсі рухқа айналып, онымен бірігіп кетеді. Үзбей нәпсімен күресушілердің көбісі бұл жағдайға қол жеткізеді. Олар басқалар түсіне бермейтін болмыстың ақиқаттығына қол жеткізеді. Тіпті бірнеше ғасыр бұрын, келешекте қандай заман болатынын, ол заманда қандай қоғам өмір сүретіні, ол қоғамның өкілдері қандай экономикалық, әлеуметтік, саяси сілкіністерді бастан кешіп, қандай ахлақтық (моральдық) бейнеде болатынын анық білген. Олар айрықша күйге еніп, қалби (жүректік) және нәпсәни қуаттың нәтижесінде, мадди (материалдық, заттық) әлемде өмір сүріп-ақ, жаратушының сыр сандығынан дәм татып, хикмет иелеріне айналады. Бірақ аса жетілген сопылар бұған мән бермейтін, белгілі болған сырды аса құпия ұстайтын, өздеріне қатысты болмаған ақиқаттан хабар бермейтін, керісінше, өздеріне белгілі болған бұл ашылуларды (белгі, нышандарды) өздеріне жіберген бір сынақ деп қабылдап Аллаһ (Т)-дан жарылқау тілейтін. Кушайрин өзінің (Рисала (трактат) атты шығармасында Хулафаи Рашаидінің (төрт әділ Халифа-Әбу Бакир Сыддық, Омар, Оспан және Әли (Алла оларға разы болсын) кереметтері көп еді деп жазады. Құпияны сақтай алмай, керемет көрсету сопылықтың жолы деп теріс түсінудің нәтижесінде сопылық жолындағылардың рухтары әлсіреп, тура жолдан ауытқушылар да болды. Осының әсерінен сопылық жол түрлі бағыттарға бөліне бастады. Олардың біразы сопылықтың тура жолын дамыта түсті, ал кейбірі, кері кетіп надандыққа батып, сопы атына кір келтіретін жағдайға дейін төмендеді. Олардың мұндай жағдайға баруының негізгі себебі тура жолда болғандар үшін үлкен жетілу мүмкіншіліктерінің шексіз екенін білмегендіктен, қолдары жеткен жетістіктерді соңғы нәтиже деп түсінгендіктен және кереметті тіршілік қамына айырбастағаны үшін сиқыршы деген ат жамылып, сопы дұшпандарының мазағына айналды.
Имам Ғаззалидің айтуынша ғайри діндегілер де кезінде жаттығу әрі сыртқы ортадан бөлініп, оңаша қалу арқылы белгілі дәрежеде өздерін рухани жетілдіре алған. Сопылық – шариғат шеңберіне сыймайтын, белгілі бір қалыпқа келтіруге болмайтын ерекше сезім, таным, ақиқатқа деген сүйіспеншілік, тіршіліктің негізгі мәнін түсінуге құлшыныс, хаққа махаббат.
Аллаға деген махаббат сөз болғанда, көбіне, сопылық жолды ұстанған атақты ақын Раббиа-Балхия (VІІІғ.) есімі еске алынады. Құлшылық, ғибадат мақсаты – жәннат емес, Алланың дидары болуы керек, Құдайға махаббат қылу дегенді ұстанған ол: Құдайға махаббатым ашылғаны соншалық, озгені сүйер сезімім қалмады – дейді. Сопылықтағы Раббиа-Балхия әспеттеген Құдайға махаббат қылу Х-ХІІІ ғасырларда өз биігіне көтерілді. Махаббат – өзіңен басқаны сүйе білу болса, Құдайға махаббат – өз меніңді ұмыту, жеңу, өлтіру.
Махаббатпен жаратқан адамды өзі,
Махаббатсыз боп кетті дүние жүзі.
Махаббатсыз жанда жоқ тіпті иман – деп
Анық бар Пайғамбардың айтқан сөзі [7,147],
– деп Мәшһүр-Жүсіп барлық сопылардың шығармашылығында кездсетін Құдайға махаббат қылмақтың да бастауы – хадис екенін ашық айтады.
Сопылық жолдың тағы бір шарты – ұстаз, пір болуы. Осы жолға түсетін адам өзіне рухани ұстаз тауып оған мүрид (ирада – ерік, яғни ерік беруші) болып соңынан ереді. Белгілі бір мерзімге дейін ұстаз тәрбиесінде болып шыңдалып, өзі шәкірт тәрбиелейтін болған. Сопылық әдебиетте ұстаз сөзі көбіне пір, пірмұған түрінде қолданылады. И. Жеменей: ... Мұғ (немесе мұған) әу баста иран тектес Мад тайпасының бір руы болған, ал бұл рудың тайпаларының ішінде діни және рухани орны айрықша ел еді. Кейін зоратустра діні Иранның батыс және оңтүстігіне тарап, мад және басқа Иран тайпаларының сенімі бір болған кезде жаңа діни көсемдерді мұғ (немесе мұған) деп атаған. Авестада бұл тапты атырабы деп жазғанын көреміз, ал Ашқандар мен Сасандар дәуірінде бұл діни топты мұған деген.
Бұдан шығатын қорытынды: мұған – зоратустра дінімен байланысты шыққан ұғым. Софы ақындар көне ұғымға жаңа мағына, астар бере отырып, кәдеге жаратқан.
Хафизде мұған пір – тариқат жолаушыларына жол көрсетуші, дана рухани көсем деген мағынада қолданылады [8,46], – деген пікір айтады. Сондай-ақ ол пір мұған сөзінің Қожа Ахмет Ясауиде алланың құлы, зәм- зәм суы іспеттес қастерлі шарап ұсынушы деген мағынада қолданылған деп сопылық әдебиетте бейнелі түрде айтылатын сөзді дәл мағынасында ұғынған. Зертеушілердің алғашқы пікірі көңілге қонса, екінші тұжырымына қосылуды жөн көрмедік.
Сопылыққа тән тағы бір ерекшелік – ислам дінін әр халықтың өзіндік табиғатымен үндестіре, негізгі мақсат-мүддені ортақтастыра, бір арнаға бұруы. Яғни сопылық жергілікті халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын, тұмыс-тіршілік ерекшелігін өзіне сіңіріп, мұсылмандыққа сай негізінде қайта жаңғыртты. Суфизмнің ресми дінмен қатарласа өмір сүруіне оның таңқаларлылқ әлеуметтік иілімділігіне айтарлықай рол атқарды: ол ығалды губка қалай сіңірсе, дәстүрлі халықтық діндерді өзіне солай сіңіре алды және де бұқаралық халыққа мұсылмандық қалыпта қайтарып берді [9,5].
Суфизмнің бір мектебінің негізін қалаған Қожа Ахмет Ясауи сопылық жолдың түркілік дәстүрін қалыптастырды, сопылық әдебиеттің түркі тілінде келуіне жол ашты. Қазақ халқының тарихында сопылық танымның, оның ішінде Ясауи салған жолдың қаншалық маңызды екені жөнінде Н.Ә.Назарбаев былай деп пікір түйеді: ... Қазақстан аумағында ислам ханафиттік деп аталатын діни-кұқықтық мектеп пен сопылықты насихаттайтын идеологияның негізінде қалыптасты.
Сопылықтың елеулі ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қатынастардың белгілі бір ахуалында ислам догмаларының жерсінуіне мүмкіндік беретін рухани бейімделгіштігі.
Міне осы сияқты сопылықтың оң ниетінің арқасында ислам дінін қабылдаған қазақтар құран ережелерінің негізінде де, исламға дейінгі дәстүрлі ырым-жораға да табиғи түрде және бір мезгілде мінәжат ете алатын болған. Осылайша қазақтар өздері үшін жаңа ислам дінін қабылдағанымен, өз бабалары – түркінің көшпелі тайпаларының рухани мұрасынан да көз жазған жоқ.
Қазақстан аумағында сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Йассауи, оның кесенесі байырғы Түркістанға орналасқан. Йассауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында ғана қазақ тайпаларының ұлттық ортасында ислам канондары мен далалық дәстүр үндестік таптты [10,105].
Сопылықты көшпелі халықтардың болмыс-бітіміне, ерекшелігіне сай бейімдеген Ясауи ілімі түркі халықтардың мәдениетіне, әдебиетіне, тұрмыс- тіршілік салтына енді. Осыған орай әйгілі шығыстанушы Е.Бертельс былай дейді: Оның (Ясауидің - Ф.Қ.) жырлары күні бүгінге дейін қазақ даласынан кіші Азияға дейін тараған. Фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады. Бұл ерекшелікті сопылық әдебиетте алғаш рет Ясауи бастап тұрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік поэзиясында да бұл үрдіс жалғасын тапты, сөйтіп жазба поэзия мен фольклордың байланысы бұдан былай жаңа сипат алды [11,264].
Ислам діні әлем халықтары арасында, көп жағдайда, сопылық ілім арқылы тарады. Сопылар ислам мәдениетінің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосты. Соның қатарында қазақ мәдениетінде де сопылықтың. Қожа Ахмет Ясауи жайған хал ілімінің орны орасан.
1.2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны
Түркі халықтары ислам дінін VIII ғасырдың екінші жартысында қабылдады. Кейбір тарихшылардың көрсетуінше, алғашқы кезеңде исламды түріктер арасына Али ибн Абу Талибтың Хаула атты әйелінен туылған ұлы Мұхаммед ибн әл-Ханафийа имаматын жақтайтын қайсанийа-мубаийидийа ілімі өкілдері әкелді [12,16]. Бұл ілім VII ғасыр соңында қазіргі Ирак жерінде дүниеге келген болатын. Али ибн Абу Талиб ұрпақтарының омейядтарға қарсы күресінің идеялық негізі болған шийалық ілімнің құрамдас бөлігі болған қайсанийа-мубаййидийа ілімі VIII ғасырдың бірінші жартысында Хорасандағы омейядтарға қарсы күресуші оппозициялық күштердің негізгі идеялық тірегіне айналды. Арабтардың экспансиялық саясатына қарсы күрескен түрік билеушілері омейядтарға қарсы оппозициялық күштерді өздеріне одақтас етіп алды. Соның нәтижесінде өздері сол оппозициялық күштердің ықпалына түсіп, қайсанийа-мубаййидийа ілімін кабылдайды. VIII ғасырдың екінші жартысында Аббасилерден жеңілген Түрік билеушшері мен Хорасандағы оппозициялық күштер Түркістан жеріне шегінді. Олар Түркістан жеріне келіп.түрік халықтары тарихында алғаш рет ислам дінін қабылдаған Қарлұқ-Қарахан Оғыз Ислам дінінің Алтын Орда мемлекетіндегі орны туралы зерттеу жұмысы шет елдік ғалымдар тарабынан біршама қарастырылғанымен, біздің отандық тарихымызда бұл мәселе әлі күнге өзінің зерттеушілерін күтуде. Алтын Орда мемлекетінде ислам дінінің қабылдануы мемлекетке қандай озгерістер әкелді, нендей жаңалығы болды, ол өзгерістердің казақ халкының тарихында алар орны қандай деген сұрақтарға әлі жауап берілген жоқ.
Алтын Орда мемлекетінің ислам дінінің сопылық бағыты Тасауийа тариқатын мемлекеттік дін ретінде қабылдауы мемлекетте осындай күрделі қайта құруларды әкелді. Осы кезден бастап халықтың ерік-жігерін айқындайтын басты фактор рухани дүние болып қалыптасты. Мемлекеттің баскару жүйесі толығымен көне түрюлік мемлекет басқару жүйесіне келтірілді.
Тарихшы З.Жандарбек қазақ даласындағы сопылық ілімнің қалыптасу негізі жөнінде былай дейді: Алтын Орда мемлекетіне келіп, Өзбек ханды ислам дініне мойын ұсындырған ясауия тариқатының өкілдері жоғарыда аттары аталған әулиелердің де түпкі мақсаты Жошы ұлысында әділетті қоғам орнату болатын. Қожа Ахмет Иасауи мен оның шәкірттері өзінің дәстүрлі мәдениетінен айырылған, ислам дінін қабылдаған түркі халықтарын, ислам дінінің аясында қайтадан түркі мәдениетіне бет бұрғызу үшін қолдан келгеннің бәрін істеді. Одан кейінгі кезеңде ясауия тариқаты өкілдерінің қоғамдағы орны, іс-әрекеті туралы нақты тарихи дерек көздерінде мәліметтер жоқ. Бірақ киелі тарихтар мен әулиелі жерлер туралы аңыздарда олардың ешқашан өздерінің белсенді әрекетін тоқтатпағанын көруге болады. Сондықтан, сол кезендегі рухани процестер жайлы мағлұматтар беретін әулиелі жерлер мен әулиелерге қатысты аңыздарға кезек берелік. Бірақ, әулиелі жерлерге қатысты аңыздардың пайда болу кезеңі мен идеологиялық бағытына қарай оларды мынадай бірнеше топқа бөліп қарастыруға болатынын ескергеніміз жөн.
1. Исламға дейін киелі саналып келген киелі орындар. Алайда, олар ислам діні келгеннен кейін исламдық сипат алған. Тарихи тегі белгісіз киелі орындар.
2. VІІІ-Х ғасырларда ислам дінінің алғашқы келу кезеңімен байланысты әулиелі жерлер. Ол әулиелі жерлер еліміздің Оңтүстігі мен Оңтүстік шығысында орын тепкен. Олардың қатарына Әулие Қарахан, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Исхақ Баб, Абд ал-Азиз Баб, Хорасан Ата т.б. әулиелі жерлерді қосуға болады. Бұл әулиелі жерлер түркілер арасына ислам дінін алғаш әкелген тарихи тұлғалар аттарымен тікелей байланысты.
3. XII - XVIII ғасырлар арасын қамтитын, Қожа Ахмет Йасауи мен оның шәкірттерінің, ізбасарларының аттарымен тікелей байланысты әулиелі жерлер. Олар бүкіл қазақ даласына түгел жайылған және оларды санамалап шығу мүмкін емес. Қазақ халқының рухани, мәдени бірлігі мен тұтастығын қалыптастырған да осы Иасауи жолының өкілдері еді.
4. XVI - XVII ғғ. Қазақ даласына сырттан енген сопылық ағымдарға қатысты әулиелі жерлер
Бұл әулиелі жерлерді бұлай санамалап бөліп көрсетуіміздің басты себебі, олардың арасындағы идеологиялық рухани, мәдени ерекшеліктердің кезінде қазақ даласында орын алған халықтар арасындағы рухани бірліктің ыдырауы мен этникалық жіктелуге дейін апарған күрделі процестердің басты қозғаушы күші болғандығын ескертіп өту. Ол процестер туралы келесі бөлімде арнайы қарастырылатын болғандықтан, бұл жерде осы тұжырыммен тоқтаймыз [12,84]. Осыған ұқсас пікірді Ә.Муминов сияқты тарихшылар да айтқан болатын.
Дегенмен сопылық ілімнің қазақ даласында келуі туралы бұдан өзге де пікірлер бар. Мәселен. Д.Кежетай былай дейді: Кейінгі кездерде Йасауи ілімінің негізі Мубаййділік және караматтық доктриналарда жатыр деген көзқарастар орын алуда. Мысалы, тарихшы Р.Нелсон, арабтанушы-тарихшы ғалым Ә.Муминов Бағдат және Хорасан сопылық ағымдарының Йасауиййа тариқатының қалыптасуына айтарлықтай ыпалы болмағанын айта келіп: Йасауи ілімі бірнеше ғасырлық тарихы бар жергілікті Түркістан аймағындағы дуалистік бағыттағы манихей ілімі мен дәстүрлі секталар негізінде қалыптасқан Мубаййидиттердің ілімі мен дәстүрінің табиғи жалғасыретінде пайда болған деген пікір айтады. Атақты түрік тарихшысы З,В.Тоған Йасауи ілімінің манихеизм мен шафилік негізінде қалыптасқандығын, сонымен қатар Қожа Ахмет Йасауидің Қарахан әулетінен шыққанын айтады.
Бұл пікірлердің ғылыми ізденістердің жемісі екендігі даусыз. Дегенмен, теориялық-әдістемелік тұрғыдан алғанда Йасауи ілімі, негізінен, жүрек (қалб), махаббат (зауқ), шабыт (илһам) жолы арқылы құдайлық танымға және ішкі мәнге (батинға) ден қояды. Яғни Йасауи ілімі жан мен нәпсі қалауын ажыратуға маңыз беретін болса, ал караматилер толығымен саяси бағытта, сырт көрініске мән беретін доктринаға негізделетіні белгілі [13,123-124], – дей келіп, өз тарапынан Ясауи ілімінің теориялық негізі маламатия сопылық мектебі арқылы қалыптасқанын айтады.
Әрине, бұл айтылған пікірлерге баға беру, дұрыс-бұрысын айқындау біздің міндетімізге кірмейді. Бірақ қарама-қайшылықтың бірлігі мен күресі, терістеуді терістеу сияқты да диалектикалық даму заңдылықтарына орай, Ясауи тұлғасының қалыптасуында бұл ағымдар мен мектептердің өзіндік орны болғанын айта кету керек.
Құранның аяттары мен Пайғамбардың хадистеріне сүйенген сопылық ілімнің негізгі мақсаты адам жүрегін жамандықтан сақтап, таза ұстауға бағытталғанын, сол жүрек тазалығы арқылы адамзат қоғамын шындық пен әділет жолына, рухани тазалыққа тәрбиелейтінін көруге болады. Сопылық ілімнің алға қойған мақсат, мұратының тазалығы ислам әлемінің бар тарабынан кең қолдау тапты. Оның үстіне сопылық ілім өзіне жергілікті хадықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін бойына сіңіріп, олардың барлығына мұсылмандық рең беріп, халыққа қайта қайтарды .
Қожа Ахмет Иасауи өз шәкірттерін көзі тірісінде түркі дүниесінің көптеген аймағына аттандырғаны туралы Насаб-нама нұсқаларында жазылған. Қожа Ахмет өзінің қызынан туылған немересі Ахмет қожаны Арслан қожаға ілестіріп, жылы Қаялық уалаятына жібергені айтылады. Ал, Сүлеймен Бақырғани – Хакім Атаны Үргеніш уалаятына аттандырады. Сопы Мұхаммед Данышманд Зарнуқиді Отырар қаласына жібереді. Насабнама нұсқаларында аты аталған шәкіртінің тағы бірі - Ғашық Жүсіп Ата. Жүсіп Атаның қабірі Түркістаннан 20 шақырым жердегі Иқан қыстағында. Түркістан өңірінде бұлардан басқа да Қожа Ахмет Йасауи атымен байланысты әулиелі жерлер көптеп кездеседі. Алғаш әулиелі жерлерге қатысты деректерді жинап, кітап жазған талантты зерттеуші, маңғыстаулық Серікбол Қондыбаев болатын. Ол Қожа Ахмет Иасауи атымен байланысты әулиелі жерлерді екі аймаққа бөліп қарастырады. Бірінші аймақты Қаратау – Ташкент аймағы деп, оған Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Өзбекстан Републикасындағы ясауия тариқатына қатысты әулиелі орындарды атайды. Екіншісі – Арал-Каспий аймағы. Оған Батыс Қазақстанның төрт облысы мен Қарақалпақстан Түркіменстанның Оқ-Балқан аймағы жатқызылады .
Міне осы аталған аймақтардағы әулиелі жерлерде тараған халқымыздың киелі тарихына айналған аңыздар – сол ХІІ-ХҮІІІ ғасырлар арасындағы рухани процестердің тікелей куәсі. Сол киелі аңыздардың басты кейіпкерлері болған әулиелер халқының болашағы үшін жан-тәнімен қызмететкен қасиетті тұлғалар еді. Енді осы аңыздың кейіпкерлері кімдер еді.
Сонымен сопылық ілім қазақ жеріне тарай бастады, және қазақ әдебиетіне ықпалын тигізді. Абай, Шәкәрім және қазақтың жыраулық поэзиясында сопылық сарынның басым екені белгілі. Мысалы, жыраулық поэзияның көрнекті өкілі, ақиық ақын Дулаттың:
Күнәм – жойқын, тәубам – аз,
Тіршіліктен не таптым?
Дүние – жемтік, мен – төбет,
Соны бақпай, не бақтым? –
деген өлең жолдары бар.
Расында, сопылық – Тәңір алдында тізе бүгіп, қатесін ұғып, тәубаға келіп, Абайша айтқанда ынталы жүрек, шын көңілмен егіліп, Жаратқанға жалбарынып, Құдайға құлшылық қылу. Міне, сол үшін сопылық жолды ұстану жеңіл емес. Сондықтан болса керек, Кердері Әбубәкір:
Сопылық деген ауыр жол,
Ұстап жүрсең-тәуір жол.
Сопылықты іздесең,
Оқыған көп ғалым бол –
дейді. Мұнда бабамыз сопылық жолға түсу үшін заһир ілімі яғни Құран мен хадисті және шариғат негіздерін жетік меңгерген ғалым болу керек екенін ерекше ескертеді. Бастысы, сопылық жолда яғни тариқат шариғатқа теріс келмеуі керек. Дегенмен, заһир іліміне, яғни шариғат үкімдеріне теріс келіп, сопылар арасында да кейбір ауытқушылықтар болғаны рас. Әсіресе, отаршылдықтың қамытын киер алдында қайсібір сопылар арасында дәруіштікті – жалқаулық, қанағатты – қайыршылық, тәуекелді – тіленшілік деп ұғыну белең алды. Өзі тасаууфтың тұңғиығына үңіліп, хал іліміне жақын бола тұрып, Абайдың қара сөздерінде сопылардың тәркі дүние жасауын сынауы да сондықтан болса керек. Әйтсе де, мұсылмандардың кейбір қателіктеріне байланысты ислам дінін даттауға болмайтаны сияқты, кейбір сопылардың қайсібір жағымсыз әрекеттеріне байланысты да сопылық жолды жаппай қаралауға болмайды. Абайдың хал іліміне жақын тұрғанын айттық. Негізі хал ілімі болып табылатын сопылық жолдың бағыты кемел адам тәрбиелеу. Кемел адам, Абайша айтқанда толық адам - өзінің қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейлінше жақындаған асыл адам. Ол – кісілікке жат қылықтардан әбден арылып тазарған, ішкі жан дүниесі ағарып, рухани қасиетке ие болған адам. Ұлы Абай кемел адамның сипаттары ретінде сындық, кәрам, ғақылды көрсетеді. Мұнда сындық әділетпен, кәрам шапағатпен, ғақыл да ғылыммен астасып кетеді. Қазақ даласына ислам дінінің енуінде сопылықтың үлкен әсері бар екені белгілі. Осылайша, бар ғұмырын дінге арнаған тақуа жандардың себеп болуымен ислам діні қазақ халқының күнделікті өмір салтында берік орын алды. Оның дәлелі ретінде Қожа Ахмет Ясауи жырларынан бастау алатын абыздар мен жыраулар поэзиясы және Қорқыттан бергі ән-күйімізде сопылықтың сарыны мол екенін айтсақ та жеткілікті.
Сопылық танымның әсері қазақтың қара өлеңдері, батырлар жырларынан, жекелеген ақын, жырау шығармашылығынан көрінеді.
Мысалы, төмендегі қара өлеңдерде:
Бісмілла, бісмілладан деп айтамыз,
Жаман сөз жарамаған неге айтамыз?
Жаман сөз жарамаған біз айтпаймыз,
Мұахаммед құдай досы деп айтамыз [14,403]
Міндім де сапар шектім текбіл көкті,
Жаңғыртар салған әнім зеңгір көкті.
Пенденің Алласына айтары жоқ,
Басыма не жазсаң да көндім, – депті [14,405].
Басында Қаратаудың бұлбұл сайрар,
Жоқшылық жомарт ердің қолын байлар.
Мақшарда найза бойы күн шыққанда
Адамның күнәсі көп миы қайнар [14,406].
Ұлылық төрт түлікте түйеде екен,
Жүк артса түйе мойнын иеді екен.
Ғазәзіл, екіжүзді қара жүрек
Өлгенде түсіп отқа күйеді екен [14,406], –
деп жырланады. Осы шумақтардағы айтылған ұғымдарға назар салсақ, тек дәстүрлі ислам діні, шариғат жөнінің мәселесі ғана емес, оның ішінде сопылық танымның көрініс беретінін байқау қиын емес. Мысалы құдай досы деген ұғым сопылық әдебиетте жиі кездеседі, арабша түсінігі уәли, көпше түрде аулия болып келеді. Қазақ тілінде осы көпше түріндегі нұсқасы қолданысқа түскен. Келесі шумақта айтылар ой – Құдай салды, біз көндік мақалының баламасы. Пайғамбар сөзі хадисте бар бұл қасиет, Жаратушының әміріне көну Жазмыштан озмыш жоқ деген мақалға да арқау болған. Өзін, өзіне қатыстының барлығын Аллаға тапсыру хадисте тәуекел ету деп айтылады. Хадис мазмұны – пенде өз жүрегіндегі бар арман-мұратын Аллаға тапсырып тәуекел етсе, ол тілектерін емес, Алласын ойласа ол арман-тілектерінің орындалуына Алла уәде береді. Ата-бабаларымыздың тәуекел ұғымына қаншалық мағына бергенін нақылдардан көруге болады: Жүз тәуекелдің бір тәубасы бар, Тәуекел ет те тас жүт, Тәуекел түбі – желқайық, өтесің де кетесің, уайым түбі – тұңғиық, батасың да кетесің т.б.
Жоғарыдағы қара өлеңдердің үшінші шумағындағы бұлбұл бейнесі – сопылық әдебиетке тән тұспалдаудың көрнекті үлгісі. Таң атар алдында әсем гүлдердің жұпарына елітіп әуезді ән шырқайтын бұлбұл кұсын боз ала таңнан Құдаймен сырласуға ынтық болып, мадақ-зарлық айтқан сопыға теңгеру – барлық сопы ақындарда бар, шартты түрде қалыптасып қалған тәсіл. Қара өлеңнің төртінші шумағында көрсетілген қара жүрек ұғымы да сопылық ілімге қатысты. Сопылық дүниетанымда жүрек культі болуы жүрек – Құдай мекені деген құран, хадистен бастау алатын түсініктен. Абайдың он жетінші қара сөзінде тәмсіл арқылы қайрат, ақыл, жүрек үшеуін айтыстырып, ғылымға жүгіндіреді де, ғылымның төрелігімен бұл үшеуінің ішіндегі әмірші жүрек болуы керек екенін айтқан.
Қара өлеңдер ғана емес ауыз әдебиетінің өзге де жанрларынан сопылық таным көрініс береді. Батырлар жыры, дастандар, ертегі, аңыздардағы сопылық сарын тыңғылықты зерттеуді қажет ететін тың тақырып. Зерттеу нысанынан ауытқымас үшін бұл айтылған ауыз әдебиет үлгілеріне тоқталмадық.
II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫННДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Дінтану және теологиякафедрасының
меңгерушісі____________ С.Оразбай
_______________________2013 жыл
Дипломдық жұмыс
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ДІНИ ДҮНИЕТАНЫМЫ
Дипломшы:_______________Ф.Қорғанбек ова
Ғылыми жетекші:
т.ғ.к., доцент:____________З.Жандарбек
Түркістан, 2013
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне тигізген ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Сопылық ілім жайында мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі діни мазмұн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Шәкәрім өлеңдерінің құран аяттарымен және хадиспен мазмұндық байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Шәкәрім өлеңдерінің сопы-ақындардың шығармаларымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
III тарау Сопылық поэзияға тән атаулардың Шәкәрім шығармаларындағы көрініс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.1 Ақын шығармаларындағы дәстүрді сопылық ұғым-атаулар ... ... ... ... ... 54
3.2 Шәкәрімнің сопылық ұғым-атауларға жасаған вариациялары ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Ғасырлардың талай сырын санасында сақтап, сан алуан сын белестерден өткен қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған соңғы жиырма жылдан астам уақыт көлемінде ұлттық рухани дамуымызда бірқатар оң өзгерістер дүниеге келді. Бұрын жоғалтып алған, яки жоғалта жаздаған асыл қазыналарымызды қайта таптық, өшкеніміз жанды.
Осы қатарда ұлттық әдебиетіміздің тарихында мәртебесі әрдайым биік саналатын Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыздың есімдері қайта жаңғырып, олардың өлмес-өшпес мұралары туған халқының назарына ұсынылды, шығармалары жеке-жеке кітап болып басылып шықты. Олардың шығармашылығы жөнінде жан-жақты зерттеу, зерделеу жұмыстары қолға алынды.
Жиырмасыншы ғасырдың соңын ала орын алған қоғам санасындағы сілкініс бұдан былайғы жерде бүгін тапқанымыз бен танығанымызды ғана қанағат тұтып отыруға болмайтынын ұқтырды, ұзақ уақыт орнығып келген қоғамдық қасаң көзқарасты жаңартуға мүдделі етті. Мәдениетіміздегі ақтаңдақ болып саналатын тарихи кезеңді, ондағы мәдени мұраларымызды байыппен саралап, тереңдей зерттеп, ақиқаттың алақанына салу қажеттілігін алға тартты. Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел, – деп ұлы Абай айтқандай, ортамызға қайта оралған асыл мұраларымыздың қадір-қасиетін барынша ұға білумен қатар, оларды көпшілікке ұқтыра білудің маңызын бірінші кезекке шығарды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Шәкәрімнің мұрасы айдыны да, арнасы да кең дүние. Өзінің жарты ғасырдан астам уақыт кеңістігіндегі шығармашылық жолында ол сан салалы еңбек етті, салмақты да сүбелі туындылар тудырды. Ол Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан, өнеге үйренген талантты шәкірттердің алдыңғы қатарында болды. Абай тағылымының алтын бесігінде тербеліп ер жеткен Шәкәрім ақынның мұралары өз заманының үнін көтерді, сөзін сөйледі, тынысын танытты. Қай тақырыпта болса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді.
Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап Шәкәрімнің шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-жақты зерттеле бастады.
Соңғы он шақты жылдың көлемінде шәкәрімтану ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шындыққа жүгінер болсақ, Шәкәрімді зерттеу, оның шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде осы тақырыпта Қазақ газетінде жарияланған ірілі-ұсақты мақалалар мен пікірлер сөзімізге дәлел бола алады. Бұл тұста сол кезеңдегі қазақ зиялыларының ішіндегі көшбасшыларының бірі Әлихан Бөкейхановтың есімін алдымен еске алуға тиіспіз. 1915 жылы Қазақ газетінің бір санында оның Шәкәрім ақынның Қалқаман-Мамыр поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы Қыр баласы деген бүркеншік атпен жарияланды. Кейін бұл мақала Ә.Бөкейханов шығармаларының жинағына енді. Мақаланың авторы поэманың айтар ойы мен маңызын жеткізуге тырысады.
Шәкәрімнің ақындық табиғаты, Абайдан кейінгі әдебиеттен алатын орны туралы тұңғыш байыпты пікір айтқан М.Әуезов болды. 1934 жылы Әдебиет майданы журналында басылған мақаласында М.Әуезов Шәкәрімді Абай дәстүрін талантты жалғастырушылардың, ұлы ақын шәкірттерінің қатарына қосады.
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын жариялау, насихаттаумен қатар ол туралы ғылыми тиянақты пікір айтушылардың қатарында С.Сейфуллин де болды. Ақынның Ләйлі-Мәжнүн кітабына жазған алғы сөзінде Сәкен аталмыш дастанның қазақ оқырманы үшін қаншалықты қажет екенін айта отырып, Шәкәрімнің еңбегінің маңызын қысқа да нұсқа түрде тұжырымдап береді.
Шәкәрім шығармашылығының зерттелу желісі осы жерден үзіліп, тек 1980 жылдары ғана қайта қолға алынды. Ақын туындылары жарты ғасырдай уақыт қоғамдағы саяси-мәдени өзгерістердің келуін, өз таңының атуын (Шәкәрім) күтті. Өткен ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап қана Шәкәрім жөнінде, шығармашылығы турасында көптеген ғалым, жазушылар: Ә.Тәжібаев, Ш.Сәтбаев, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметов, М.Мағауин, Т.Жұртбай, Б.Әбдіғазиев т.б. еңбектерінде пікірлерін жария етті.
Соңғы жылдар қазақ әдебиеті ғылымында Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығын негізгі нысан еткен бірнеше ғылыми диссертациялар қорғалды. Мәселен, А.Тілеуханова Шәкәрім шығармаларындағы шеберлік пен таным бірлігі, А.Үсенова Шәкәрім өлеңдерінің құрлысы, Г.Аюпова Қазақ әдеби байланыстары мен дәстүрлері шеңберіндегі Шәкәрімнің эпикалық мұралары, Р.Құсақпаев Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік және кемелдік мәселелері, Ж.Ахметова XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі фольклорлық дәстүр (Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров шығармалары негізінде), С.Ізтілеуова Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі, А.Сейсекенова Шәкәрім мен Гете поэзиясындағы көркемдік таным үндестігі деген тақырыптар бойынша жазылған диссертацияларды атауға болады.
Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері деген тақырыпта қорғаған докторлық диссертациясы шәкәрімтануды бір белеске көтерген еңбек болды. К.Бейбітова, Б.Мамраев, А.Жақсылықов, У.Қалижанұлы докторлық диссертацияларында Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығына тоқталып өтеді.
Философия тарихы саласы бойынша Шәкәрім шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелер, діни ұғымдарға байланысты Ш.Сәтбаева, Ғ.Есім Д.Кенжетай еңбектерін атаймыз. Сонымен қатар, Г.Әбдірасылова Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі, А.Айтбаева Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер деген тақырыптарда кандидаттық диссертациялар қорғады.
Көріп отырғанымыздай, Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығының зерттелуі жолға қойылып, біршама зерттеулер жүргізілген. Алайда ақын мұраларын зерттеу әлі жалғаса беретіні анық.
Шәкәрімнің есімі мен әдеби мұрасы ақталып, шығармаларының жинақтары жарық көрген соңғы жиырма бес жылдың көлемінде қазақ әдебиеттану ғылымындағы тың серпілістің бір арнасы Шәкәрім мұраларының терең сырларына үңілуге, оның көркемдік табиғатын ғылыми негіздеуге бағыт алды.
Шығыс пен қазақ әдебиетінің байланысы кешегі әміршілдік жүйе, кеңестік идеология әсерінен аз зерттеліп, тар шеңбер аясында қарастырылғаны мәлім. Шәкәрім шығармаларының Шығыс әдебиетіне қатыстылығы жөнінде біршама зерттеулер жүргізілгенімен, оның өлеңдерінің Шығыс шайырларымен қаншама тамырласып жатқандығы, әсіресе ақын мен өлеңдерінің сопылық поэзиямен сарындастығы, көркем айшықтар ортақтығы, барлығы бір арнаға саятыны қомақты зерттеу нысанына айналмай отыр. Түркі әлемінде сопылық әдебиеттің көшбасшысы деп танылған Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінің Шәкәрім шығармаларына тиізген әсері де керекті дәрежеде назарға іліге қойған жоқ. Ақын поэзиясынан Хафиз ғазалдарының, Сағди өлеңдерінің сарыны ұшырасуы, Мәшһүр-Жүсіптің енді ғана баспа бетін көріп жатқан туындыларымен үндестік табуы да тың пікірлер түюге негіз қалайды. Сондықтан да Шәкәрім еңбектерінің сопылық поэзия өкілдері шығармаларымен тамырластық, үндестік ерекшеліктері мен негіздерін анықтау, дүниетанымдық бағытын тану зерттеу жұмысының негізгі арқауы болып отыр
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Бұл тақырыпты ауылдағы басты мақсатымыз – ұлы ақын Шәкәрімнің терең діни-филисофиялық ойларының басты ерекшелігін көрсету; оның көзқарасының қоғамдық сананың дамыуна тигізген әсерін таныту; ақын шығармашылығындағы жалпы адамгершілік мұраттарды айқындау; филисофиялық өлеңдері арқылы, сопылық өмірі мен сопылық ойларын түсіну.
Осы мақсаттарға байланысты мынадай мәселелерді айқындауды алдымызға міндет етіп қойдық:
Шәкәрім Құдайбердіұлы діни көзқарасы туралы мағлұматтар жинау;
Шәкәрімнің дінге деген көзқарасын түсіну;
Шәкәрім өлеңдерінің ішіндегі діни мазмұнды табу;
Шәкәрім өлеңдерінің Құран аяттары және хадистермен мазмұндық байланысына талдау жасау;
Бұрынғы сопы-ақындардың өлеңдері мен Шәкәрім өлеңдері арасындағы ұқсастықты табу;
Шәкәрім Құдайбердіұлының сопылық ұғымдарға қандай өзгерстер жасағанын және оның себептерін көрсету;
Шәкәрім поэзиясындағы сопылық ілімнің сарындары мен оны қолдану әдіс-тәсілдері, көркемдік құралдарындағы өзіндік өрнектерге тоқталу;
Жұмыстың методологиялық нысаны мен парктикалық мәні:
Жұмыста Шәкәрім және шығыстық сопылық әдебиет үлгілеріне ортақ көркемдік құралдар, сюжеттер, көркем ой жүйесін, таным үндестігін анықтауда салыстырмалы және кешенді- типологиялық әдістер басшылыққа алынды. Сонымен бірге, зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді талдау, баяндау тәсілдері қолданылды. Дипломдық жұмыс нәтижелерін орта мектептің жоғары сыныптары мен колледждерде тарих, әдебиет пәндерінен тақырыпқа қатысы бар сабақтарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының жаңалығы:
Шығыстық классикалық поэзияның өзегі – сопылық дүниетанымның Шәкәрім туындыларындағы көрінісі сараланып өтті. Шәкәрімнің дүниетанымдық ұстанымын, бағыт- бағдарын анықтауда сопылық танымның атқарған рөлін айқындауға болжамдар жасалынды. Ақын поэзиясындағы сопылық ұғым-түсініктер жүйесі қарастырылды. Шәкәрімнің сопылық сарындағы шығармаларында кездесетін өзіндік жаңалығы, ұлттық ерекшелігімізе сай тың өрнектері анықталды. Сопылық танымының Шәкәрім еңбектерінде қазақы болмыс-бітім мен ұлттық сипатта көрініс тапқан үндестігі зерделенді.
I тарау
Сопылықтың қазақ жеріне таралуы және қазақ мәдениетіне
тигізген ықпалы
1.1. Сопылық ілім жайында мағлұмат
Қазіргі таңда елімізде ислам діні туралы әдебиеттердің саны артып, тәуелсіздігіміздің нәтижесінде дініміздің өрісі кеңейіп келеді. Бұл – әрине, қуанарлық та, кұптарлық жайт. Өйткені ұлттың және ұлттық құндылықтардың негізгі өзегі болып табылатын дінді толық түсінбесек, құла дүзде құбыланамасыз қалып, айсыз аспан астында адасқандай күйде қаларымыз анық. Сонымен қатар, шеттен келген түрлі шырмауық секталардың тұзағына түспей, қазақы қалпымыздың сақталуы үшін де ислам дінін дұрыс, толық үйренуіміз қажет.
Кеңестік дәуірдегі әдебиеттерде жиі айтылғандай, сопылық ілім исламға жат құбылыс емес. Сопылық, яғни тасаууф ілімі – ежелгі үнді, грек немесе парсылық сенімдердің әсерінен туған немесе сырттан келген дүние емес, ол исламның қайнар бұлағынан туындаған рухани құндылық. Сондықтан, сопылық сөзі гректің софос сөзінен емес, арабтың саф, яғни таза деген сөзінен шыққан деп санауға болады. Бәзбір зерттеушілер оны арабша суф, яғни жүн деген сөзінен шықандығы дейді. Өйткені, бастапқыда мұсылмандар сопы деп жүн шекпен киіп жүретін тақуа жандарды айтқан екен. Мәселен, алғашқы сопылардың бірі Хасан Басри үстіне түйе жүн шекпен киіп жүрген жетпістен астам сахаба көргенін айтады. Бірақ адам рухниятына тікелей қатысты сопылық атауын сыртқы киімге қатысты туды деу де көп иландыра қоймайды. Уақыт өте келе сопылық дуниеқұмарлыққа, құлқынның қалауына ерік бермей, нәпсіні тежеу; фәни дүнненің рахатын тәрк ету; харам мен күдікті нәрселерге, тіпті ( дінде рұқсат етілген мубах және халал нәрселерге де аса сақтықпен қарап, тақуа өмір кешу деген сияқты ұғымға айналып кетті [1,16].
Сопылық немесе тасаууф сөзі термин ретінде Құран мен хадисте кездеспейді. Дегенмен, хазіреті пайғамбардың өмірі тәуекелмен, тақуалықпен, түні бойы көз жасын төгіп, Жаратқанға жалбарынумен, қанағатпен және сабырмен өткені белгілі. Міне, осындай пайғамбар өмірін өздеріне өнеге етіп алған алғашқы тақуалар да пәнидің өткінші қызығынан бас тартып, өз өмірлерін мәңгілік мұрат жолында сарп қылды. Сондықтан, сопылық жол өзге де ислам ілімдері сияқты мұсылмандықтың қайнар көздері Құран мен хадистен бастау алды деуге толық негіз бар [2,38].
Өйткені, бүкіл сопылық тариқаттардың силсала шежіресі хазіреті пайғамбарымызға (с.ғ.с.) барып тіреледі. Оның үстіне сопылық зуһд, тәуба, тәуекел, уара (дінге берілгендік), тақуа, тәсілім, тәсбш, шүкір, мухаббатуллаһ, ихла (өзін әр нәрседен босату) және зікір сияқты Құранда айтылатын ұғымдармен тығыз байланысты. Сахаба және табиғиндер, яғни сахабаларға ерушілер кезеңінде Құран ілімі, хадис ілімі және фикһ ілімі сияқты ислам дінінің негіздері жинақталып, жүйеленіп жатқанда, исламның ішкі, рухани мазмұнына тереңірек үңілген тақуалар да Құран мен хадиске және пайғамбар сүннетіне сүйене отырып, тасаууф ілімнің негізін қалаған еді. Иман тақырыбына терең бойлап, амалдың тұңғиығына сүңгіген алғашқы сопылар жаратылыстың таңғажайып сырлары мен Құранның ішкі мәнін және адамның болмысын ұғынуға талпыныс жасады. Осылайша, жүрек пен көңілге негізделген исламның рухани өмірі кемелдене түсті. Қасаңдыққа бой алдырмай, шынайы ықыласпен жасалған бұл талпыныс кезінде сопылар Құран мен тәпсірге, хадис пен сүннетке және шариғаттың қағидаларына сүйеніп отырды. Сопылық жолдың көрнекті өкілдерінің бірі Жунайд Бағдади былай дейді: Сопылық ілімі Құран мен сүннеттен бастау алады. Сондықтан, сопылық жолда Құран мен хадис білмейтін кісіні пір тұтуға болмайды.
Таластың тақырыбына айналарлықтай, сопылық пен шариғат, тасаууф пен фикһ ілімі бір-біріне кереғар ұғымдар емес. Айталық, егер фикһ ілімі мұсылманның ғибадаты мен амалын және оның күнделікті өмір салтын тәртіпке келтіріп отырса, сопылық ілім нәпсіні тәрбиелеп, жүректі тазарту арқылы амал мен ғибадаттың терең тұңғиығына бастайды. Фикһ ілімі бір мұсылманға намаздың қалай оқылатынын үйретсе, ал тасаууф ілімі сол ғибадат-құлшылық кезінде ықылас пен ихсан арқылы Алланың алдында, ұлы Құдіреттің құзырында тұрғандай сезімге жетелейді. Сондықтан, мұны тіпті, таухидқа, Лә иләһә Иллаллаһ аятына апаратын тура жолда түр мен мазмұнның, іш пен сырттың тұтастығы немесе үндестігі деп атауға да әбден болады. Өйткені, екі жақтың, яғни тасаууф жолын ұстанған сопылар мен заһир (айқындық) іліміне ден қойған ғалымдардың мақсаты мен бағыты бір-кұбылаға бет бұрып ғибадат жасау арқылы Аллаға ұласу, мәңгілікке қауышу.
Сопылар әуелгіде, яғни табиғиндер кезеңінде өздерін заһидтер, яғни зуһд жолын ұстанушылар деп атаған. Ал, сопылық ілімнің бастапқы әрі негізгі ұғымдарының бірі зуһд Алла Тағаладан басқа барлық нәрседен (масиуа Алла) бас тарту болып табылады. Сонымен бірге зуһд – дүниені түгелдей керексіз қылып, тәрк ету емес, ол Хақ тағаланың үйі жүректі таза ұстау. Алла ризалығын басты нысана етіп алып, сол үшін өмір сүру. Басқаша айтқанда, тасаууф ілімі дүниені қолдан шығарып, тәрк ету емес, жүрекке дүние сүйіспеншілігін орнықтырмау. Өйткені, тасаууф ілімінде жүрек –иманның тұрағы, ұлы Жаратушыға деген сүйіспеншіліктің мекені болып табылады. Адамның өзегі, дәні, дененің патшасы болып табылатын жүрек немесе көкірек көзі иманмен оянып, мағрифатпен қанаттанып, махаббатпен шабыттанып, кеңи беретін, заттың ішкі мәніне бойлай алады, тылсымды түсініп, ғайыпқа құлаш ұрады. Зуһд – сонымен қатар, Алла Тағаланың берген сыйы мен нығыметіне шүкірлік ету, қысылып, тарыққан шақта азға қанағат қылып, сабырлы болу. Мақам, мансап, атақ, дәрежеге көңіл аудармай, одан аулақ болу да зуһд болып табылады [3,142].
Сопылар арасынан адамзаттың руханиятын байытқан ұлы ойшыл ақындар мен данышпан ғұламалар шыққан. Өкінішке орай, сопылар ғасырлар бойы өздері қол жеткізген рухани ізденістерін кітап бетіне түсіргенде, былайғы қарапайым көпшілік әдайым түсіне бермейтін шартты тілде жазса, ғылыми зерттеулерін де құпия ұстап келген.
Сопыларға қатысты оқыған, тоқыған, көргендерімізді қорытындылай келгенде біздің әзірше ұққанымыз мынау: бұл ілім адамзат тарихын, жеке адамдарды үнемі өзгеріс, өсу үстінде қарастырады, адам бойындағы Алла дарытқан ең үздік қасиет-қабілетті әрі қарай жетілдіруді мақсат етеді, осы жолда адам қоршаған ортаны, жанды-жансыз жаратылысты танып, құдіретті күш-қуатқа ие бола алады, осының бәріне шын таза ниет пен кіршіксіз сүйіспеншілік сезімдері ғана жеткізеді деп біледі. Осы қағидалар негізінде діни, адамгершілік, космологиялық ұғымдар қалыптасады. Екі дүниелік болмыстың тылсым сырын игеру үшін сопылар философияның (поэзияны олар философиядан бөлмеген) сан саласын, адамның ішкі жан дүниесін зерттеп, космология, астрономия, математика, химия, медицина ғылымдарының дамуына өлшеусіз үлес қосқаны жалпы қауымға бүгіндері белгілі болып отыр.
Сопылар формальды иланым-сенімдерді мойындамайды. Олардың түсінігінше, мешітке барып намаз оқып жүргендердің бәрі бірдей діндар емес. Алланы әркім өзінің ділімен, шын ниетімен, ақыл-парасатымен, өмір тәжірибесімен танып-білуі керек. Сопының пірлері (шайқы, мүршид) әрбір мұсылманның (мүриттің) бойына әуел баста Алла дарытқан қабілет- қарымды жүзеге асырып, жетілдіре түсуге қызмет етеміз деп есептейді. Олар қанағатшылдық секілді ұғымдардың о дүниелік, бұл дүниелік философиялық қазықтарын қадаған. Сопылық – бұл дүниеден безу емес, бұл дүние қызығына алаңдамау [4,4].
Фиқһ (ислам шариғатынан туындайтын заңдар ілімі), тафсир (Құран аяттарын талдау), кәләм (сөз) және басқа захири (ашық, айқын) ілімдер сияқты сопылық (тасаууф) ілімі де хижраның II және III ғасырларында пайда болып, исламдағы өз орынын иемдене бастады. Әрине, бұл ілімнің басқа ілімдерге қарағанда өзіне тән айырмашылығы бар болатын. Сопылық жолының негізі – ислам, шариғат талаптарына сүйене отырып, дүние ысырабынан бас тарту арқылы өткінші өмірдің пайдасыз қызықтарынан көңілін тиып, Хаққа бет бұрып, Оған ғибадат етушілердің бірі болуға бел байлау. Хижри ХІ ғасырдан мұсылмандар арсында байлыққа деген қызығушылық арта түскендіктен, беріліп ғибадат етуші топтардың аты суфи тариқатының яғни сопылық жолдағылардың есімімен тікелей байланысты бола бастады. Олар дүниенің сән-салтанатын қарапайымдылыққа айырбастап, жүн киімдер киіп, беріліп тағат-ғибадат жасау арқылы, сыртқы түрлерінде, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттерінде басқаша бейнеге ие болды. Мұның себебі сонда, адам басқа тіршілік өкілдерінен айырмашылығы – ақылмен ұғыну ерекшелігіне ие [5,7]. Мүрид (сопылық жолға түсушінің) өзінің бұрынғы әдеттерінен, жарамсыз істерінен түгелдей арылу керек, сондықтан да ол өзіне қарсы жасайтын жихадты күшейте түсуге ынталы болады. Бұл шешімнің негізгі ғибадаттан шығатындықтан, одан пайда болатын күй муридті рухани дәрежеде бір мақамға (сатыға) көтеріп тастайды. Мүрид бір мақамнан бір мақамға көтеріле отырып, ең соңында барлық жақсылықтың бастауы болған таухид пен мағрифатқа (құпия білімге) жеткізетін сырға (хикметке) ие болады [6]. Жоғарғы мақамға жеткендер салих (ізгілік иелері) аталады. Адамдардың көбі бұл мәртебеден қашық. Көңіл-күйіне, тіршілігіне қатаң бақылау жасап отырмаған мүрид те салих иесі бола алмайды. Сопылар нәпсісін тәрбиелеу жолында жалпы көпшілікке белгісіз бірқатар амалдар пайдаланды да, соларға лайық тұспал сөздер, атауларды қолданады.
Ғылымдар біртін-біртін көңілден кітапқа көшіп, фиқһ, кәләм, тафсир және жазба әдебиеттерге тән шығармалар жазыла бастағанда, тасаууф тариқатына берілген ғұламалар да өз жолдарына тән шығармаларын дүниеге алып келді. Олардың кейбірі нәпсі тәрбиесін сөз етсе, кейбірі тариқат әдебіне кеңірек тоқталды. Ғалымдардын енді бір бөлігі нәпсі, рух, дене туралы шығармалар жазып, Құран аяттарының, хадистердің ақиқи мағыналарын аша отырып, Ислам ғылымын неғұрлым биікке көтеріп, толықтыра түсті. Сопылардың жасаған амалдары мен зікірі (Аллаһты еске алу) рухани перделерінің ашылып, иләһи әлемдерден хабарлар алып көпшілікке таныс емес ерекше сырларға иелік ете алу қабілетіне қол жеткізу мүмкіншілігін береді. Мұнда зікір жасаудың берері мол. Зікір – рух салтанатының кепілдігі. Оның арқасында нәпсітің заттық дүниеге тәуелділігі жойылады. Міне, жетістік дегеніміз осы. Яғни адам барынша кемелденеді. Мұнда нәпсі рухқа айналып, онымен бірігіп кетеді. Үзбей нәпсімен күресушілердің көбісі бұл жағдайға қол жеткізеді. Олар басқалар түсіне бермейтін болмыстың ақиқаттығына қол жеткізеді. Тіпті бірнеше ғасыр бұрын, келешекте қандай заман болатынын, ол заманда қандай қоғам өмір сүретіні, ол қоғамның өкілдері қандай экономикалық, әлеуметтік, саяси сілкіністерді бастан кешіп, қандай ахлақтық (моральдық) бейнеде болатынын анық білген. Олар айрықша күйге еніп, қалби (жүректік) және нәпсәни қуаттың нәтижесінде, мадди (материалдық, заттық) әлемде өмір сүріп-ақ, жаратушының сыр сандығынан дәм татып, хикмет иелеріне айналады. Бірақ аса жетілген сопылар бұған мән бермейтін, белгілі болған сырды аса құпия ұстайтын, өздеріне қатысты болмаған ақиқаттан хабар бермейтін, керісінше, өздеріне белгілі болған бұл ашылуларды (белгі, нышандарды) өздеріне жіберген бір сынақ деп қабылдап Аллаһ (Т)-дан жарылқау тілейтін. Кушайрин өзінің (Рисала (трактат) атты шығармасында Хулафаи Рашаидінің (төрт әділ Халифа-Әбу Бакир Сыддық, Омар, Оспан және Әли (Алла оларға разы болсын) кереметтері көп еді деп жазады. Құпияны сақтай алмай, керемет көрсету сопылықтың жолы деп теріс түсінудің нәтижесінде сопылық жолындағылардың рухтары әлсіреп, тура жолдан ауытқушылар да болды. Осының әсерінен сопылық жол түрлі бағыттарға бөліне бастады. Олардың біразы сопылықтың тура жолын дамыта түсті, ал кейбірі, кері кетіп надандыққа батып, сопы атына кір келтіретін жағдайға дейін төмендеді. Олардың мұндай жағдайға баруының негізгі себебі тура жолда болғандар үшін үлкен жетілу мүмкіншіліктерінің шексіз екенін білмегендіктен, қолдары жеткен жетістіктерді соңғы нәтиже деп түсінгендіктен және кереметті тіршілік қамына айырбастағаны үшін сиқыршы деген ат жамылып, сопы дұшпандарының мазағына айналды.
Имам Ғаззалидің айтуынша ғайри діндегілер де кезінде жаттығу әрі сыртқы ортадан бөлініп, оңаша қалу арқылы белгілі дәрежеде өздерін рухани жетілдіре алған. Сопылық – шариғат шеңберіне сыймайтын, белгілі бір қалыпқа келтіруге болмайтын ерекше сезім, таным, ақиқатқа деген сүйіспеншілік, тіршіліктің негізгі мәнін түсінуге құлшыныс, хаққа махаббат.
Аллаға деген махаббат сөз болғанда, көбіне, сопылық жолды ұстанған атақты ақын Раббиа-Балхия (VІІІғ.) есімі еске алынады. Құлшылық, ғибадат мақсаты – жәннат емес, Алланың дидары болуы керек, Құдайға махаббат қылу дегенді ұстанған ол: Құдайға махаббатым ашылғаны соншалық, озгені сүйер сезімім қалмады – дейді. Сопылықтағы Раббиа-Балхия әспеттеген Құдайға махаббат қылу Х-ХІІІ ғасырларда өз биігіне көтерілді. Махаббат – өзіңен басқаны сүйе білу болса, Құдайға махаббат – өз меніңді ұмыту, жеңу, өлтіру.
Махаббатпен жаратқан адамды өзі,
Махаббатсыз боп кетті дүние жүзі.
Махаббатсыз жанда жоқ тіпті иман – деп
Анық бар Пайғамбардың айтқан сөзі [7,147],
– деп Мәшһүр-Жүсіп барлық сопылардың шығармашылығында кездсетін Құдайға махаббат қылмақтың да бастауы – хадис екенін ашық айтады.
Сопылық жолдың тағы бір шарты – ұстаз, пір болуы. Осы жолға түсетін адам өзіне рухани ұстаз тауып оған мүрид (ирада – ерік, яғни ерік беруші) болып соңынан ереді. Белгілі бір мерзімге дейін ұстаз тәрбиесінде болып шыңдалып, өзі шәкірт тәрбиелейтін болған. Сопылық әдебиетте ұстаз сөзі көбіне пір, пірмұған түрінде қолданылады. И. Жеменей: ... Мұғ (немесе мұған) әу баста иран тектес Мад тайпасының бір руы болған, ал бұл рудың тайпаларының ішінде діни және рухани орны айрықша ел еді. Кейін зоратустра діні Иранның батыс және оңтүстігіне тарап, мад және басқа Иран тайпаларының сенімі бір болған кезде жаңа діни көсемдерді мұғ (немесе мұған) деп атаған. Авестада бұл тапты атырабы деп жазғанын көреміз, ал Ашқандар мен Сасандар дәуірінде бұл діни топты мұған деген.
Бұдан шығатын қорытынды: мұған – зоратустра дінімен байланысты шыққан ұғым. Софы ақындар көне ұғымға жаңа мағына, астар бере отырып, кәдеге жаратқан.
Хафизде мұған пір – тариқат жолаушыларына жол көрсетуші, дана рухани көсем деген мағынада қолданылады [8,46], – деген пікір айтады. Сондай-ақ ол пір мұған сөзінің Қожа Ахмет Ясауиде алланың құлы, зәм- зәм суы іспеттес қастерлі шарап ұсынушы деген мағынада қолданылған деп сопылық әдебиетте бейнелі түрде айтылатын сөзді дәл мағынасында ұғынған. Зертеушілердің алғашқы пікірі көңілге қонса, екінші тұжырымына қосылуды жөн көрмедік.
Сопылыққа тән тағы бір ерекшелік – ислам дінін әр халықтың өзіндік табиғатымен үндестіре, негізгі мақсат-мүддені ортақтастыра, бір арнаға бұруы. Яғни сопылық жергілікті халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын, тұмыс-тіршілік ерекшелігін өзіне сіңіріп, мұсылмандыққа сай негізінде қайта жаңғыртты. Суфизмнің ресми дінмен қатарласа өмір сүруіне оның таңқаларлылқ әлеуметтік иілімділігіне айтарлықай рол атқарды: ол ығалды губка қалай сіңірсе, дәстүрлі халықтық діндерді өзіне солай сіңіре алды және де бұқаралық халыққа мұсылмандық қалыпта қайтарып берді [9,5].
Суфизмнің бір мектебінің негізін қалаған Қожа Ахмет Ясауи сопылық жолдың түркілік дәстүрін қалыптастырды, сопылық әдебиеттің түркі тілінде келуіне жол ашты. Қазақ халқының тарихында сопылық танымның, оның ішінде Ясауи салған жолдың қаншалық маңызды екені жөнінде Н.Ә.Назарбаев былай деп пікір түйеді: ... Қазақстан аумағында ислам ханафиттік деп аталатын діни-кұқықтық мектеп пен сопылықты насихаттайтын идеологияның негізінде қалыптасты.
Сопылықтың елеулі ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қатынастардың белгілі бір ахуалында ислам догмаларының жерсінуіне мүмкіндік беретін рухани бейімделгіштігі.
Міне осы сияқты сопылықтың оң ниетінің арқасында ислам дінін қабылдаған қазақтар құран ережелерінің негізінде де, исламға дейінгі дәстүрлі ырым-жораға да табиғи түрде және бір мезгілде мінәжат ете алатын болған. Осылайша қазақтар өздері үшін жаңа ислам дінін қабылдағанымен, өз бабалары – түркінің көшпелі тайпаларының рухани мұрасынан да көз жазған жоқ.
Қазақстан аумағында сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Йассауи, оның кесенесі байырғы Түркістанға орналасқан. Йассауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында ғана қазақ тайпаларының ұлттық ортасында ислам канондары мен далалық дәстүр үндестік таптты [10,105].
Сопылықты көшпелі халықтардың болмыс-бітіміне, ерекшелігіне сай бейімдеген Ясауи ілімі түркі халықтардың мәдениетіне, әдебиетіне, тұрмыс- тіршілік салтына енді. Осыған орай әйгілі шығыстанушы Е.Бертельс былай дейді: Оның (Ясауидің - Ф.Қ.) жырлары күні бүгінге дейін қазақ даласынан кіші Азияға дейін тараған. Фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады. Бұл ерекшелікті сопылық әдебиетте алғаш рет Ясауи бастап тұрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік поэзиясында да бұл үрдіс жалғасын тапты, сөйтіп жазба поэзия мен фольклордың байланысы бұдан былай жаңа сипат алды [11,264].
Ислам діні әлем халықтары арасында, көп жағдайда, сопылық ілім арқылы тарады. Сопылар ислам мәдениетінің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосты. Соның қатарында қазақ мәдениетінде де сопылықтың. Қожа Ахмет Ясауи жайған хал ілімінің орны орасан.
1.2 Сопылықтың қазақ мәдениетіндегі орны
Түркі халықтары ислам дінін VIII ғасырдың екінші жартысында қабылдады. Кейбір тарихшылардың көрсетуінше, алғашқы кезеңде исламды түріктер арасына Али ибн Абу Талибтың Хаула атты әйелінен туылған ұлы Мұхаммед ибн әл-Ханафийа имаматын жақтайтын қайсанийа-мубаийидийа ілімі өкілдері әкелді [12,16]. Бұл ілім VII ғасыр соңында қазіргі Ирак жерінде дүниеге келген болатын. Али ибн Абу Талиб ұрпақтарының омейядтарға қарсы күресінің идеялық негізі болған шийалық ілімнің құрамдас бөлігі болған қайсанийа-мубаййидийа ілімі VIII ғасырдың бірінші жартысында Хорасандағы омейядтарға қарсы күресуші оппозициялық күштердің негізгі идеялық тірегіне айналды. Арабтардың экспансиялық саясатына қарсы күрескен түрік билеушілері омейядтарға қарсы оппозициялық күштерді өздеріне одақтас етіп алды. Соның нәтижесінде өздері сол оппозициялық күштердің ықпалына түсіп, қайсанийа-мубаййидийа ілімін кабылдайды. VIII ғасырдың екінші жартысында Аббасилерден жеңілген Түрік билеушшері мен Хорасандағы оппозициялық күштер Түркістан жеріне шегінді. Олар Түркістан жеріне келіп.түрік халықтары тарихында алғаш рет ислам дінін қабылдаған Қарлұқ-Қарахан Оғыз Ислам дінінің Алтын Орда мемлекетіндегі орны туралы зерттеу жұмысы шет елдік ғалымдар тарабынан біршама қарастырылғанымен, біздің отандық тарихымызда бұл мәселе әлі күнге өзінің зерттеушілерін күтуде. Алтын Орда мемлекетінде ислам дінінің қабылдануы мемлекетке қандай озгерістер әкелді, нендей жаңалығы болды, ол өзгерістердің казақ халкының тарихында алар орны қандай деген сұрақтарға әлі жауап берілген жоқ.
Алтын Орда мемлекетінің ислам дінінің сопылық бағыты Тасауийа тариқатын мемлекеттік дін ретінде қабылдауы мемлекетте осындай күрделі қайта құруларды әкелді. Осы кезден бастап халықтың ерік-жігерін айқындайтын басты фактор рухани дүние болып қалыптасты. Мемлекеттің баскару жүйесі толығымен көне түрюлік мемлекет басқару жүйесіне келтірілді.
Тарихшы З.Жандарбек қазақ даласындағы сопылық ілімнің қалыптасу негізі жөнінде былай дейді: Алтын Орда мемлекетіне келіп, Өзбек ханды ислам дініне мойын ұсындырған ясауия тариқатының өкілдері жоғарыда аттары аталған әулиелердің де түпкі мақсаты Жошы ұлысында әділетті қоғам орнату болатын. Қожа Ахмет Иасауи мен оның шәкірттері өзінің дәстүрлі мәдениетінен айырылған, ислам дінін қабылдаған түркі халықтарын, ислам дінінің аясында қайтадан түркі мәдениетіне бет бұрғызу үшін қолдан келгеннің бәрін істеді. Одан кейінгі кезеңде ясауия тариқаты өкілдерінің қоғамдағы орны, іс-әрекеті туралы нақты тарихи дерек көздерінде мәліметтер жоқ. Бірақ киелі тарихтар мен әулиелі жерлер туралы аңыздарда олардың ешқашан өздерінің белсенді әрекетін тоқтатпағанын көруге болады. Сондықтан, сол кезендегі рухани процестер жайлы мағлұматтар беретін әулиелі жерлер мен әулиелерге қатысты аңыздарға кезек берелік. Бірақ, әулиелі жерлерге қатысты аңыздардың пайда болу кезеңі мен идеологиялық бағытына қарай оларды мынадай бірнеше топқа бөліп қарастыруға болатынын ескергеніміз жөн.
1. Исламға дейін киелі саналып келген киелі орындар. Алайда, олар ислам діні келгеннен кейін исламдық сипат алған. Тарихи тегі белгісіз киелі орындар.
2. VІІІ-Х ғасырларда ислам дінінің алғашқы келу кезеңімен байланысты әулиелі жерлер. Ол әулиелі жерлер еліміздің Оңтүстігі мен Оңтүстік шығысында орын тепкен. Олардың қатарына Әулие Қарахан, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Исхақ Баб, Абд ал-Азиз Баб, Хорасан Ата т.б. әулиелі жерлерді қосуға болады. Бұл әулиелі жерлер түркілер арасына ислам дінін алғаш әкелген тарихи тұлғалар аттарымен тікелей байланысты.
3. XII - XVIII ғасырлар арасын қамтитын, Қожа Ахмет Йасауи мен оның шәкірттерінің, ізбасарларының аттарымен тікелей байланысты әулиелі жерлер. Олар бүкіл қазақ даласына түгел жайылған және оларды санамалап шығу мүмкін емес. Қазақ халқының рухани, мәдени бірлігі мен тұтастығын қалыптастырған да осы Иасауи жолының өкілдері еді.
4. XVI - XVII ғғ. Қазақ даласына сырттан енген сопылық ағымдарға қатысты әулиелі жерлер
Бұл әулиелі жерлерді бұлай санамалап бөліп көрсетуіміздің басты себебі, олардың арасындағы идеологиялық рухани, мәдени ерекшеліктердің кезінде қазақ даласында орын алған халықтар арасындағы рухани бірліктің ыдырауы мен этникалық жіктелуге дейін апарған күрделі процестердің басты қозғаушы күші болғандығын ескертіп өту. Ол процестер туралы келесі бөлімде арнайы қарастырылатын болғандықтан, бұл жерде осы тұжырыммен тоқтаймыз [12,84]. Осыған ұқсас пікірді Ә.Муминов сияқты тарихшылар да айтқан болатын.
Дегенмен сопылық ілімнің қазақ даласында келуі туралы бұдан өзге де пікірлер бар. Мәселен. Д.Кежетай былай дейді: Кейінгі кездерде Йасауи ілімінің негізі Мубаййділік және караматтық доктриналарда жатыр деген көзқарастар орын алуда. Мысалы, тарихшы Р.Нелсон, арабтанушы-тарихшы ғалым Ә.Муминов Бағдат және Хорасан сопылық ағымдарының Йасауиййа тариқатының қалыптасуына айтарлықтай ыпалы болмағанын айта келіп: Йасауи ілімі бірнеше ғасырлық тарихы бар жергілікті Түркістан аймағындағы дуалистік бағыттағы манихей ілімі мен дәстүрлі секталар негізінде қалыптасқан Мубаййидиттердің ілімі мен дәстүрінің табиғи жалғасыретінде пайда болған деген пікір айтады. Атақты түрік тарихшысы З,В.Тоған Йасауи ілімінің манихеизм мен шафилік негізінде қалыптасқандығын, сонымен қатар Қожа Ахмет Йасауидің Қарахан әулетінен шыққанын айтады.
Бұл пікірлердің ғылыми ізденістердің жемісі екендігі даусыз. Дегенмен, теориялық-әдістемелік тұрғыдан алғанда Йасауи ілімі, негізінен, жүрек (қалб), махаббат (зауқ), шабыт (илһам) жолы арқылы құдайлық танымға және ішкі мәнге (батинға) ден қояды. Яғни Йасауи ілімі жан мен нәпсі қалауын ажыратуға маңыз беретін болса, ал караматилер толығымен саяси бағытта, сырт көрініске мән беретін доктринаға негізделетіні белгілі [13,123-124], – дей келіп, өз тарапынан Ясауи ілімінің теориялық негізі маламатия сопылық мектебі арқылы қалыптасқанын айтады.
Әрине, бұл айтылған пікірлерге баға беру, дұрыс-бұрысын айқындау біздің міндетімізге кірмейді. Бірақ қарама-қайшылықтың бірлігі мен күресі, терістеуді терістеу сияқты да диалектикалық даму заңдылықтарына орай, Ясауи тұлғасының қалыптасуында бұл ағымдар мен мектептердің өзіндік орны болғанын айта кету керек.
Құранның аяттары мен Пайғамбардың хадистеріне сүйенген сопылық ілімнің негізгі мақсаты адам жүрегін жамандықтан сақтап, таза ұстауға бағытталғанын, сол жүрек тазалығы арқылы адамзат қоғамын шындық пен әділет жолына, рухани тазалыққа тәрбиелейтінін көруге болады. Сопылық ілімнің алға қойған мақсат, мұратының тазалығы ислам әлемінің бар тарабынан кең қолдау тапты. Оның үстіне сопылық ілім өзіне жергілікті хадықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін бойына сіңіріп, олардың барлығына мұсылмандық рең беріп, халыққа қайта қайтарды .
Қожа Ахмет Иасауи өз шәкірттерін көзі тірісінде түркі дүниесінің көптеген аймағына аттандырғаны туралы Насаб-нама нұсқаларында жазылған. Қожа Ахмет өзінің қызынан туылған немересі Ахмет қожаны Арслан қожаға ілестіріп, жылы Қаялық уалаятына жібергені айтылады. Ал, Сүлеймен Бақырғани – Хакім Атаны Үргеніш уалаятына аттандырады. Сопы Мұхаммед Данышманд Зарнуқиді Отырар қаласына жібереді. Насабнама нұсқаларында аты аталған шәкіртінің тағы бірі - Ғашық Жүсіп Ата. Жүсіп Атаның қабірі Түркістаннан 20 шақырым жердегі Иқан қыстағында. Түркістан өңірінде бұлардан басқа да Қожа Ахмет Йасауи атымен байланысты әулиелі жерлер көптеп кездеседі. Алғаш әулиелі жерлерге қатысты деректерді жинап, кітап жазған талантты зерттеуші, маңғыстаулық Серікбол Қондыбаев болатын. Ол Қожа Ахмет Иасауи атымен байланысты әулиелі жерлерді екі аймаққа бөліп қарастырады. Бірінші аймақты Қаратау – Ташкент аймағы деп, оған Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Өзбекстан Републикасындағы ясауия тариқатына қатысты әулиелі орындарды атайды. Екіншісі – Арал-Каспий аймағы. Оған Батыс Қазақстанның төрт облысы мен Қарақалпақстан Түркіменстанның Оқ-Балқан аймағы жатқызылады .
Міне осы аталған аймақтардағы әулиелі жерлерде тараған халқымыздың киелі тарихына айналған аңыздар – сол ХІІ-ХҮІІІ ғасырлар арасындағы рухани процестердің тікелей куәсі. Сол киелі аңыздардың басты кейіпкерлері болған әулиелер халқының болашағы үшін жан-тәнімен қызмететкен қасиетті тұлғалар еді. Енді осы аңыздың кейіпкерлері кімдер еді.
Сонымен сопылық ілім қазақ жеріне тарай бастады, және қазақ әдебиетіне ықпалын тигізді. Абай, Шәкәрім және қазақтың жыраулық поэзиясында сопылық сарынның басым екені белгілі. Мысалы, жыраулық поэзияның көрнекті өкілі, ақиық ақын Дулаттың:
Күнәм – жойқын, тәубам – аз,
Тіршіліктен не таптым?
Дүние – жемтік, мен – төбет,
Соны бақпай, не бақтым? –
деген өлең жолдары бар.
Расында, сопылық – Тәңір алдында тізе бүгіп, қатесін ұғып, тәубаға келіп, Абайша айтқанда ынталы жүрек, шын көңілмен егіліп, Жаратқанға жалбарынып, Құдайға құлшылық қылу. Міне, сол үшін сопылық жолды ұстану жеңіл емес. Сондықтан болса керек, Кердері Әбубәкір:
Сопылық деген ауыр жол,
Ұстап жүрсең-тәуір жол.
Сопылықты іздесең,
Оқыған көп ғалым бол –
дейді. Мұнда бабамыз сопылық жолға түсу үшін заһир ілімі яғни Құран мен хадисті және шариғат негіздерін жетік меңгерген ғалым болу керек екенін ерекше ескертеді. Бастысы, сопылық жолда яғни тариқат шариғатқа теріс келмеуі керек. Дегенмен, заһир іліміне, яғни шариғат үкімдеріне теріс келіп, сопылар арасында да кейбір ауытқушылықтар болғаны рас. Әсіресе, отаршылдықтың қамытын киер алдында қайсібір сопылар арасында дәруіштікті – жалқаулық, қанағатты – қайыршылық, тәуекелді – тіленшілік деп ұғыну белең алды. Өзі тасаууфтың тұңғиығына үңіліп, хал іліміне жақын бола тұрып, Абайдың қара сөздерінде сопылардың тәркі дүние жасауын сынауы да сондықтан болса керек. Әйтсе де, мұсылмандардың кейбір қателіктеріне байланысты ислам дінін даттауға болмайтаны сияқты, кейбір сопылардың қайсібір жағымсыз әрекеттеріне байланысты да сопылық жолды жаппай қаралауға болмайды. Абайдың хал іліміне жақын тұрғанын айттық. Негізі хал ілімі болып табылатын сопылық жолдың бағыты кемел адам тәрбиелеу. Кемел адам, Абайша айтқанда толық адам - өзінің қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейлінше жақындаған асыл адам. Ол – кісілікке жат қылықтардан әбден арылып тазарған, ішкі жан дүниесі ағарып, рухани қасиетке ие болған адам. Ұлы Абай кемел адамның сипаттары ретінде сындық, кәрам, ғақылды көрсетеді. Мұнда сындық әділетпен, кәрам шапағатпен, ғақыл да ғылыммен астасып кетеді. Қазақ даласына ислам дінінің енуінде сопылықтың үлкен әсері бар екені белгілі. Осылайша, бар ғұмырын дінге арнаған тақуа жандардың себеп болуымен ислам діні қазақ халқының күнделікті өмір салтында берік орын алды. Оның дәлелі ретінде Қожа Ахмет Ясауи жырларынан бастау алатын абыздар мен жыраулар поэзиясы және Қорқыттан бергі ән-күйімізде сопылықтың сарыны мол екенін айтсақ та жеткілікті.
Сопылық танымның әсері қазақтың қара өлеңдері, батырлар жырларынан, жекелеген ақын, жырау шығармашылығынан көрінеді.
Мысалы, төмендегі қара өлеңдерде:
Бісмілла, бісмілладан деп айтамыз,
Жаман сөз жарамаған неге айтамыз?
Жаман сөз жарамаған біз айтпаймыз,
Мұахаммед құдай досы деп айтамыз [14,403]
Міндім де сапар шектім текбіл көкті,
Жаңғыртар салған әнім зеңгір көкті.
Пенденің Алласына айтары жоқ,
Басыма не жазсаң да көндім, – депті [14,405].
Басында Қаратаудың бұлбұл сайрар,
Жоқшылық жомарт ердің қолын байлар.
Мақшарда найза бойы күн шыққанда
Адамның күнәсі көп миы қайнар [14,406].
Ұлылық төрт түлікте түйеде екен,
Жүк артса түйе мойнын иеді екен.
Ғазәзіл, екіжүзді қара жүрек
Өлгенде түсіп отқа күйеді екен [14,406], –
деп жырланады. Осы шумақтардағы айтылған ұғымдарға назар салсақ, тек дәстүрлі ислам діні, шариғат жөнінің мәселесі ғана емес, оның ішінде сопылық танымның көрініс беретінін байқау қиын емес. Мысалы құдай досы деген ұғым сопылық әдебиетте жиі кездеседі, арабша түсінігі уәли, көпше түрде аулия болып келеді. Қазақ тілінде осы көпше түріндегі нұсқасы қолданысқа түскен. Келесі шумақта айтылар ой – Құдай салды, біз көндік мақалының баламасы. Пайғамбар сөзі хадисте бар бұл қасиет, Жаратушының әміріне көну Жазмыштан озмыш жоқ деген мақалға да арқау болған. Өзін, өзіне қатыстының барлығын Аллаға тапсыру хадисте тәуекел ету деп айтылады. Хадис мазмұны – пенде өз жүрегіндегі бар арман-мұратын Аллаға тапсырып тәуекел етсе, ол тілектерін емес, Алласын ойласа ол арман-тілектерінің орындалуына Алла уәде береді. Ата-бабаларымыздың тәуекел ұғымына қаншалық мағына бергенін нақылдардан көруге болады: Жүз тәуекелдің бір тәубасы бар, Тәуекел ет те тас жүт, Тәуекел түбі – желқайық, өтесің де кетесің, уайым түбі – тұңғиық, батасың да кетесің т.б.
Жоғарыдағы қара өлеңдердің үшінші шумағындағы бұлбұл бейнесі – сопылық әдебиетке тән тұспалдаудың көрнекті үлгісі. Таң атар алдында әсем гүлдердің жұпарына елітіп әуезді ән шырқайтын бұлбұл кұсын боз ала таңнан Құдаймен сырласуға ынтық болып, мадақ-зарлық айтқан сопыға теңгеру – барлық сопы ақындарда бар, шартты түрде қалыптасып қалған тәсіл. Қара өлеңнің төртінші шумағында көрсетілген қара жүрек ұғымы да сопылық ілімге қатысты. Сопылық дүниетанымда жүрек культі болуы жүрек – Құдай мекені деген құран, хадистен бастау алатын түсініктен. Абайдың он жетінші қара сөзінде тәмсіл арқылы қайрат, ақыл, жүрек үшеуін айтыстырып, ғылымға жүгіндіреді де, ғылымның төрелігімен бұл үшеуінің ішіндегі әмірші жүрек болуы керек екенін айтқан.
Қара өлеңдер ғана емес ауыз әдебиетінің өзге де жанрларынан сопылық таным көрініс береді. Батырлар жыры, дастандар, ертегі, аңыздардағы сопылық сарын тыңғылықты зерттеуді қажет ететін тың тақырып. Зерттеу нысанынан ауытқымас үшін бұл айтылған ауыз әдебиет үлгілеріне тоқталмадық.
II тарау Шәкәрім өлеңдеріндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz