Дирижерлау техникасын меңгеру
1. Дирижерлау техникасын меңгеру.
2. Дирижерлық тәжірибені жетілдіру, мектеп репертуарын үйрену. Хор партитурасымен, хор партияларымен жұмыс.
3. Дирижерлау техникасын дамыту күрделі өлшемдер. Мектеп репертуарымен жұмыс.
4. Дирижерлау техникасын жетілдіру, күрделі өлшемдер. Дирижерлау техникасын жетiлдiру күрделi өлшемдер
2. Дирижерлық тәжірибені жетілдіру, мектеп репертуарын үйрену. Хор партитурасымен, хор партияларымен жұмыс.
3. Дирижерлау техникасын дамыту күрделі өлшемдер. Мектеп репертуарымен жұмыс.
4. Дирижерлау техникасын жетілдіру, күрделі өлшемдер. Дирижерлау техникасын жетiлдiру күрделi өлшемдер
Әнді хормен айтуға тәрбиелеу , әншілік өнерге баулу үшін, музыка мұғалімі балалар даусының даму ерекшелігін ,соған орай оқыту барысында қойылатын талаптарды жақсы менгеріп әрі қарай тәрбиелеудің барлық шарттарын сақтау тиіс.Балалар дауысын тәрбиелеуге қойылатын талаптар олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып іске асырылады, тек сонда ғана сәби үнінің сыңғырлаған таза, ашық, өзіне тән дауыс бояуы сақталадыы.
Құрамындағы балалардың жас мөлшеріне қарай балалар хоры үш топқа бөлінеді:
төменгі сынып оқушуларының хоры(1-4 сыныптар), орташа сыныптар (5-7 сыныптар), жоғарғы сыныптар хоры (8-11 сыныптар).
Композитор хорға арнап шығармалар жазғанда , әрбір хор партиясының әуендік бағыты айқын қөрініп тұруы үшін оны бөлек нота сызығына түсіреді.
Балалар дауысы дискант деп аталады. Балалардыңжоғарғы (жіңішке) даусы-сопрано.Балалардың төменгі (жіңішке) дауысы- альт .
Бірыңғай балалар хоры дискант немесе альт дауыстарынан тұрады. Балалар хорының дауыстары әйелдер хорының дауыстарына сәйкес деуге болады.Балалар хорының дауыстары дыбыс көлемі жағынан кішілеу, сол сияқты үн шығары сипаты де әйелдер дауыстарына қарағанда нәзіктілеу естіледі.
Дирижерлық ету дегеніміз – кең мағынада алсақ , хор ұжымдары оркестр және басқада ансамбльдер орындайтын музыкалық шығарманы жеке бір маманның басқаруы деген сөз . Ал ән салуда немесе сольфеджио сабағында қолдансақ ,біріншіден санауды , яғни уақыттың ұзақтығын және ұя бөлігі үлестерінің алмасуын көрсететін , екіншіден берілген шығарманың екпінін анықтап ,белгілейтін тәсіл деп тусінуіміз шарт.
Дирижерлау уақытында корпусымыз тік , иықпен кеудеміз, көтерінкі болуы тиіс.Бүгіліп тұруға , иықты түсіруге болмайды.Корпусты дұрыс ұстау дирижердың дем алуына әсер етеді.
Бас- дирижерлау кезінде сәл көтерінкі. Осылай тұрыс біршама ыңғайлы. Басты көтеріп дирижерлау барлық хор мүшелерін анық көреді. Дирижердың көз қарасы үлкен роль атқарады (шығарманы орындауға көңіл бөлу, сүйемелдеу үшін аспапқа орындауын көрсету).
Дирижерлау уақытында оң аяқты сәл алға шығару себебі корпустың тұрақты тірек қызметін атқарады,дененің тепе теңдігін үстау.
Қол – дирижердың ең негізгі бөлігі болып табылады. Қолдың әрбір қимылы шығармалардың орындалуына талапқа сап дирижерлануы тиіс.Қол-саусақтардан, буын ,шынтақ,иықтан тұрады.Дирижерллық аппаратты еркі мен жұмсарту мен босату үшін жаттығулар (тұтас қолдың шынтақтың, ұсақ саусақтардың қозғалыстары)дирижерлық штрихтар ( non legato, legato) ,(саусақтармен сылау) жай қимылмен бүгілген дөңес жеке саусақтармен және тұтас қолмен жасайтын жаттығулар.
Екі қолымызды алға қарап көкірек тұста созамыз .Арттан қарағанда екі қол шынтағымыз көрінбеу керек. Алақанымыз көрінбес үшін саусақтарымызды домалақ зат ұстағандай етіп ,қалыпқа келтіреміз.Қолға, саусақтарға ,иыққа ,шынтаққа арналған жаттығу:Екі қолды барынша жоғары көтері салмақпен төмен тастау.
Дирижерлық орындаушылықтың үш элементі «Көңіл аудару « Тыныс алу» ,»Түсу»
« Дыбыстың аяқталу кезеңі » .Аяқтау және аяқтау үшін көрсетілетін қосымша қимылды дайындау.Штрихтарды көрсету заңдылығы legatj, сызықтың игіштігі жұмсақтық нүктеге түсу және non legato.
Дирижерлық ету тәсілдерінің негізінде екі үлестік, үш үлестік қол бұлғау мен көрсету топтары жатады. Олар келесі сызбаларда көрсетілген.
Құрамындағы балалардың жас мөлшеріне қарай балалар хоры үш топқа бөлінеді:
төменгі сынып оқушуларының хоры(1-4 сыныптар), орташа сыныптар (5-7 сыныптар), жоғарғы сыныптар хоры (8-11 сыныптар).
Композитор хорға арнап шығармалар жазғанда , әрбір хор партиясының әуендік бағыты айқын қөрініп тұруы үшін оны бөлек нота сызығына түсіреді.
Балалар дауысы дискант деп аталады. Балалардыңжоғарғы (жіңішке) даусы-сопрано.Балалардың төменгі (жіңішке) дауысы- альт .
Бірыңғай балалар хоры дискант немесе альт дауыстарынан тұрады. Балалар хорының дауыстары әйелдер хорының дауыстарына сәйкес деуге болады.Балалар хорының дауыстары дыбыс көлемі жағынан кішілеу, сол сияқты үн шығары сипаты де әйелдер дауыстарына қарағанда нәзіктілеу естіледі.
Дирижерлық ету дегеніміз – кең мағынада алсақ , хор ұжымдары оркестр және басқада ансамбльдер орындайтын музыкалық шығарманы жеке бір маманның басқаруы деген сөз . Ал ән салуда немесе сольфеджио сабағында қолдансақ ,біріншіден санауды , яғни уақыттың ұзақтығын және ұя бөлігі үлестерінің алмасуын көрсететін , екіншіден берілген шығарманың екпінін анықтап ,белгілейтін тәсіл деп тусінуіміз шарт.
Дирижерлау уақытында корпусымыз тік , иықпен кеудеміз, көтерінкі болуы тиіс.Бүгіліп тұруға , иықты түсіруге болмайды.Корпусты дұрыс ұстау дирижердың дем алуына әсер етеді.
Бас- дирижерлау кезінде сәл көтерінкі. Осылай тұрыс біршама ыңғайлы. Басты көтеріп дирижерлау барлық хор мүшелерін анық көреді. Дирижердың көз қарасы үлкен роль атқарады (шығарманы орындауға көңіл бөлу, сүйемелдеу үшін аспапқа орындауын көрсету).
Дирижерлау уақытында оң аяқты сәл алға шығару себебі корпустың тұрақты тірек қызметін атқарады,дененің тепе теңдігін үстау.
Қол – дирижердың ең негізгі бөлігі болып табылады. Қолдың әрбір қимылы шығармалардың орындалуына талапқа сап дирижерлануы тиіс.Қол-саусақтардан, буын ,шынтақ,иықтан тұрады.Дирижерллық аппаратты еркі мен жұмсарту мен босату үшін жаттығулар (тұтас қолдың шынтақтың, ұсақ саусақтардың қозғалыстары)дирижерлық штрихтар ( non legato, legato) ,(саусақтармен сылау) жай қимылмен бүгілген дөңес жеке саусақтармен және тұтас қолмен жасайтын жаттығулар.
Екі қолымызды алға қарап көкірек тұста созамыз .Арттан қарағанда екі қол шынтағымыз көрінбеу керек. Алақанымыз көрінбес үшін саусақтарымызды домалақ зат ұстағандай етіп ,қалыпқа келтіреміз.Қолға, саусақтарға ,иыққа ,шынтаққа арналған жаттығу:Екі қолды барынша жоғары көтері салмақпен төмен тастау.
Дирижерлық орындаушылықтың үш элементі «Көңіл аудару « Тыныс алу» ,»Түсу»
« Дыбыстың аяқталу кезеңі » .Аяқтау және аяқтау үшін көрсетілетін қосымша қимылды дайындау.Штрихтарды көрсету заңдылығы legatj, сызықтың игіштігі жұмсақтық нүктеге түсу және non legato.
Дирижерлық ету тәсілдерінің негізінде екі үлестік, үш үлестік қол бұлғау мен көрсету топтары жатады. Олар келесі сызбаларда көрсетілген.
Дирижерлау техникасын меңгеру.
Әнді хормен айтуға тәрбиелеу , әншілік өнерге баулу үшін, музыка мұғалімі балалар даусының даму ерекшелігін ,соған орай оқыту барысында қойылатын талаптарды жақсы менгеріп әрі қарай тәрбиелеудің барлық шарттарын сақтау тиіс.Балалар дауысын тәрбиелеуге қойылатын талаптар олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып іске асырылады, тек сонда ғана сәби үнінің сыңғырлаған таза, ашық, өзіне тән дауыс бояуы сақталадыы.
Құрамындағы балалардың жас мөлшеріне қарай балалар хоры үш топқа бөлінеді:
төменгі сынып оқушуларының хоры(1-4 сыныптар), орташа сыныптар (5-7 сыныптар), жоғарғы сыныптар хоры (8-11 сыныптар).
Композитор хорға арнап шығармалар жазғанда , әрбір хор партиясының әуендік бағыты айқын қөрініп тұруы үшін оны бөлек нота сызығына түсіреді.
Балалар дауысы дискант деп аталады. Балалардыңжоғарғы (жіңішке) даусы-сопрано.Балалардың төменгі (жіңішке) дауысы- альт .
Бірыңғай балалар хоры дискант немесе альт дауыстарынан тұрады. Балалар хорының дауыстары әйелдер хорының дауыстарына сәйкес деуге болады.Балалар хорының дауыстары дыбыс көлемі жағынан кішілеу, сол сияқты үн шығары сипаты де әйелдер дауыстарына қарағанда нәзіктілеу естіледі.
Дирижерлық ету дегеніміз – кең мағынада алсақ , хор ұжымдары оркестр және басқада ансамбльдер орындайтын музыкалық шығарманы жеке бір маманның басқаруы деген сөз . Ал ән салуда немесе сольфеджио сабағында қолдансақ ,біріншіден санауды , яғни уақыттың ұзақтығын және ұя бөлігі үлестерінің алмасуын көрсететін , екіншіден берілген шығарманың екпінін анықтап ,белгілейтін тәсіл деп тусінуіміз шарт.
Дирижерлау уақытында корпусымыз тік , иықпен кеудеміз, көтерінкі болуы тиіс.Бүгіліп тұруға , иықты түсіруге болмайды.Корпусты дұрыс ұстау дирижердың дем алуына әсер етеді.
Бас- дирижерлау кезінде сәл көтерінкі. Осылай тұрыс біршама ыңғайлы. Басты көтеріп дирижерлау барлық хор мүшелерін анық көреді. Дирижердың көз қарасы үлкен роль атқарады (шығарманы орындауға көңіл бөлу, сүйемелдеу үшін аспапқа орындауын көрсету).
Дирижерлау уақытында оң аяқты сәл алға шығару себебі корпустың тұрақты тірек қызметін атқарады,дененің тепе теңдігін үстау.
Қол – дирижердың ең негізгі бөлігі болып табылады. Қолдың әрбір қимылы шығармалардың орындалуына талапқа сап дирижерлануы тиіс.Қол-саусақтардан, буын ,шынтақ,иықтан тұрады.Дирижерллық аппаратты еркі мен жұмсарту мен босату үшін жаттығулар (тұтас қолдың шынтақтың, ұсақ саусақтардың қозғалыстары)дирижерлық штрихтар ( non legato, legato) ,(саусақтармен сылау) жай қимылмен бүгілген дөңес жеке саусақтармен және тұтас қолмен жасайтын жаттығулар.
Екі қолымызды алға қарап көкірек тұста созамыз .Арттан қарағанда екі қол шынтағымыз көрінбеу керек. Алақанымыз көрінбес үшін саусақтарымызды домалақ зат ұстағандай етіп ,қалыпқа келтіреміз.Қолға, саусақтарға ,иыққа ,шынтаққа арналған жаттығу:Екі қолды барынша жоғары көтері салмақпен төмен тастау.
Дирижерлық орындаушылықтың үш элементі Көңіл аудару Тыныс алу ,Түсу
Дыбыстың аяқталу кезеңі .Аяқтау және аяқтау үшін көрсетілетін қосымша қимылды дайындау.Штрихтарды көрсету заңдылығы legatj, сызықтың игіштігі жұмсақтық нүктеге түсу және non legato.
Дирижерлық ету тәсілдерінің негізінде екі үлестік, үш үлестік қол бұлғау мен көрсету топтары жатады. Олар келесі сызбаларда көрсетілген.
2
а) Жай екі үлесті көлем - екі қол сермеу арқылы (бірінші ретте төменге
қарай , екінші ретте жоғары қарай) көрсетіледі. Тәсілдің екінші түрі
қол бұлғап көрсетудің бірінші түрінен гөрі көрер көзге сүйкімдірек әрі
биязылау көрінеді.
1 ә) Барлық үш үлесті көлемдер – қолды үш рет бұлғау арқылы көрсетіледі:
төменге , оң жаққа және жоғары қарай.
2
Семестр бойынша 5-6 шығарма үйретiледi оның iшiнде орыс және қазақ мектептерiнiң 1-2 сыныпқа арналған 2 мектеп репертуары сүйемелдеуiмен және сүйемелдеусiз 4 шығарма : 2\4 екi еселiк үлестегi өлшемдегi шығарма үйрету ; 3\4 үш еселiк үлестегi шығарма үйрету ; 4\4 төрт еселiк үлестегi шығарма үйрету ;
Музыка мұғалімін дайындаудағы дирижерлық класстың қызметі. Балалар хор коллективтерін ұйымдастыру.Хордың міндеттері пәнінің міндеттері жайлы түсіндіру.
Дирижерлық аппаратты еркімен жұмсарту мен босату үшін жаттығулар жасау.
Дирижердың негізгі позициялармен, дириж-қ қимылдардың элементтерімен жұмыс.
Дирижерлық орындаушылықтың алғашқы үш элементі: Көңіл аудару Тыныс алу Дыбыстық аяқталу кезеңімен жұмыс.
Дирижерлық техниканың әдістерімен жұмыс, өлшемдерге байланысты тактілеу (метроритм).
Дирижерлық схемасын үйрену. Тактыдағы әр түрлі үлестерге бастау және аяқтау.
Семестр бойынша 5-6 шығарма үйрену, оның ішінде орыс және қазақ мектептерінің І-ІІ сыныпқа арналған 2 мектеп репертуары.
Штрихтармен, динамикалық белгілермен жұмыс.
24 екі еселік үлестегі өлшемге шығарма үйрену
34 үш еселік үлестегі өлшемге шығарма үйрену
44 төрт еселік үлестегі өлшемге шығарма үйрену
Тақрыбы: Дирижерлық тәжірибені жетілдіру, мектеп репертуарын үйрену. Хор партитурасымен, хор партияларымен жұмыс.
Екiншi семестiрде бiрiншi семестiрдегi үйренген бiлiмдерiн шыңдайды 2\4; 3\4; 4\4; өлшемдегi әртүрлi екпiндегi legato және non legato орташа және орташа жылдам екпiндегi 5-6 шығармаларды дирижерлап үйрету . Таңдау барысында пунктирлiк ритм амалдарын бар және ... жалғасы
Әнді хормен айтуға тәрбиелеу , әншілік өнерге баулу үшін, музыка мұғалімі балалар даусының даму ерекшелігін ,соған орай оқыту барысында қойылатын талаптарды жақсы менгеріп әрі қарай тәрбиелеудің барлық шарттарын сақтау тиіс.Балалар дауысын тәрбиелеуге қойылатын талаптар олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып іске асырылады, тек сонда ғана сәби үнінің сыңғырлаған таза, ашық, өзіне тән дауыс бояуы сақталадыы.
Құрамындағы балалардың жас мөлшеріне қарай балалар хоры үш топқа бөлінеді:
төменгі сынып оқушуларының хоры(1-4 сыныптар), орташа сыныптар (5-7 сыныптар), жоғарғы сыныптар хоры (8-11 сыныптар).
Композитор хорға арнап шығармалар жазғанда , әрбір хор партиясының әуендік бағыты айқын қөрініп тұруы үшін оны бөлек нота сызығына түсіреді.
Балалар дауысы дискант деп аталады. Балалардыңжоғарғы (жіңішке) даусы-сопрано.Балалардың төменгі (жіңішке) дауысы- альт .
Бірыңғай балалар хоры дискант немесе альт дауыстарынан тұрады. Балалар хорының дауыстары әйелдер хорының дауыстарына сәйкес деуге болады.Балалар хорының дауыстары дыбыс көлемі жағынан кішілеу, сол сияқты үн шығары сипаты де әйелдер дауыстарына қарағанда нәзіктілеу естіледі.
Дирижерлық ету дегеніміз – кең мағынада алсақ , хор ұжымдары оркестр және басқада ансамбльдер орындайтын музыкалық шығарманы жеке бір маманның басқаруы деген сөз . Ал ән салуда немесе сольфеджио сабағында қолдансақ ,біріншіден санауды , яғни уақыттың ұзақтығын және ұя бөлігі үлестерінің алмасуын көрсететін , екіншіден берілген шығарманың екпінін анықтап ,белгілейтін тәсіл деп тусінуіміз шарт.
Дирижерлау уақытында корпусымыз тік , иықпен кеудеміз, көтерінкі болуы тиіс.Бүгіліп тұруға , иықты түсіруге болмайды.Корпусты дұрыс ұстау дирижердың дем алуына әсер етеді.
Бас- дирижерлау кезінде сәл көтерінкі. Осылай тұрыс біршама ыңғайлы. Басты көтеріп дирижерлау барлық хор мүшелерін анық көреді. Дирижердың көз қарасы үлкен роль атқарады (шығарманы орындауға көңіл бөлу, сүйемелдеу үшін аспапқа орындауын көрсету).
Дирижерлау уақытында оң аяқты сәл алға шығару себебі корпустың тұрақты тірек қызметін атқарады,дененің тепе теңдігін үстау.
Қол – дирижердың ең негізгі бөлігі болып табылады. Қолдың әрбір қимылы шығармалардың орындалуына талапқа сап дирижерлануы тиіс.Қол-саусақтардан, буын ,шынтақ,иықтан тұрады.Дирижерллық аппаратты еркі мен жұмсарту мен босату үшін жаттығулар (тұтас қолдың шынтақтың, ұсақ саусақтардың қозғалыстары)дирижерлық штрихтар ( non legato, legato) ,(саусақтармен сылау) жай қимылмен бүгілген дөңес жеке саусақтармен және тұтас қолмен жасайтын жаттығулар.
Екі қолымызды алға қарап көкірек тұста созамыз .Арттан қарағанда екі қол шынтағымыз көрінбеу керек. Алақанымыз көрінбес үшін саусақтарымызды домалақ зат ұстағандай етіп ,қалыпқа келтіреміз.Қолға, саусақтарға ,иыққа ,шынтаққа арналған жаттығу:Екі қолды барынша жоғары көтері салмақпен төмен тастау.
Дирижерлық орындаушылықтың үш элементі Көңіл аудару Тыныс алу ,Түсу
Дыбыстың аяқталу кезеңі .Аяқтау және аяқтау үшін көрсетілетін қосымша қимылды дайындау.Штрихтарды көрсету заңдылығы legatj, сызықтың игіштігі жұмсақтық нүктеге түсу және non legato.
Дирижерлық ету тәсілдерінің негізінде екі үлестік, үш үлестік қол бұлғау мен көрсету топтары жатады. Олар келесі сызбаларда көрсетілген.
2
а) Жай екі үлесті көлем - екі қол сермеу арқылы (бірінші ретте төменге
қарай , екінші ретте жоғары қарай) көрсетіледі. Тәсілдің екінші түрі
қол бұлғап көрсетудің бірінші түрінен гөрі көрер көзге сүйкімдірек әрі
биязылау көрінеді.
1 ә) Барлық үш үлесті көлемдер – қолды үш рет бұлғау арқылы көрсетіледі:
төменге , оң жаққа және жоғары қарай.
2
Семестр бойынша 5-6 шығарма үйретiледi оның iшiнде орыс және қазақ мектептерiнiң 1-2 сыныпқа арналған 2 мектеп репертуары сүйемелдеуiмен және сүйемелдеусiз 4 шығарма : 2\4 екi еселiк үлестегi өлшемдегi шығарма үйрету ; 3\4 үш еселiк үлестегi шығарма үйрету ; 4\4 төрт еселiк үлестегi шығарма үйрету ;
Музыка мұғалімін дайындаудағы дирижерлық класстың қызметі. Балалар хор коллективтерін ұйымдастыру.Хордың міндеттері пәнінің міндеттері жайлы түсіндіру.
Дирижерлық аппаратты еркімен жұмсарту мен босату үшін жаттығулар жасау.
Дирижердың негізгі позициялармен, дириж-қ қимылдардың элементтерімен жұмыс.
Дирижерлық орындаушылықтың алғашқы үш элементі: Көңіл аудару Тыныс алу Дыбыстық аяқталу кезеңімен жұмыс.
Дирижерлық техниканың әдістерімен жұмыс, өлшемдерге байланысты тактілеу (метроритм).
Дирижерлық схемасын үйрену. Тактыдағы әр түрлі үлестерге бастау және аяқтау.
Семестр бойынша 5-6 шығарма үйрену, оның ішінде орыс және қазақ мектептерінің І-ІІ сыныпқа арналған 2 мектеп репертуары.
Штрихтармен, динамикалық белгілермен жұмыс.
24 екі еселік үлестегі өлшемге шығарма үйрену
34 үш еселік үлестегі өлшемге шығарма үйрену
44 төрт еселік үлестегі өлшемге шығарма үйрену
Тақрыбы: Дирижерлық тәжірибені жетілдіру, мектеп репертуарын үйрену. Хор партитурасымен, хор партияларымен жұмыс.
Екiншi семестiрде бiрiншi семестiрдегi үйренген бiлiмдерiн шыңдайды 2\4; 3\4; 4\4; өлшемдегi әртүрлi екпiндегi legato және non legato орташа және орташа жылдам екпiндегi 5-6 шығармаларды дирижерлап үйрету . Таңдау барысында пунктирлiк ритм амалдарын бар және ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz