Этнолингвистиканың теориялық негіздері
І Этнолингвистиканың теориялық негіздері
1. Этнолингвистика . ғылым саласы
1.1. Этнолингвистика , оның зерттеу объектісі.
1.2. Этнолингвистика жөнінде ғалымдардың пікірі.
2. Этнолингвистиканың қоғамдық. әлеуметтік пәндермен байланысы
2.1. Тіл және мәдениеттану
2.2. Тіл және халықтық менталитет
2.3. Тіл және мифология
3.Этнолингвистиканың лингвистикалық пәндермен байланысы
3.1. Этнолингвистика және психолингвистика, социолингвистика
3.2. Этнолингвистика және паралингвистика
3.3. Этнолингвистика және лингвомәдениеттану
4. Қазақ этнолингвистикасы
4.1.Қазақ этнолинвистикасының зерттелуі
5. Қазақ этнолингвистикасының өзіндік ерекшеліктері
5.1. Қазақ этнолингвистикасының ерекшеліктері
5.2.Қазақ этнолингвистикасындағы жүйелілік принципі
6. Этнолингвистиканың базалық ұғымдары
6.1. Этнографизмдер
6.2. Этникалық процестер
7. Этнолингвистикалық бірліктер
7.1. Этнос өміріндегі кейбір ерекшеліктер жайлы ұғым.түсініктер
7.2. Нышандар, оның ерекшелігі
7.3. Нанымдар, магиялық сенімдер
8. Этнолингвистикалық арналар
8.1. Баламалар. Бұларға тіліміздегі негізгі атауларды бейнелі түрде
9. Ғаламның тілдік бейнесі
9.1.Ғалам бейнесі . дүние суреті
10. ҚАЗАҚ ЭТНОСЫН «ТІЛ ӘЛЕМІ» АРҚЫЛЫ ТАНЫП.БІЛУ
10.1 «Тіл әлемі» .этносты танып.білудің құралы
10.2. «Тіл әлемінің» жіктелу түрлері
11. «Адамға» қатысты макротоп
11.1 «Адам табиғаты» микротобы
12. «Қоғамға» қатысты микротоп
12.1 Қоғамға қатысты макро.микро топтар
13.«Табиғатқа» қатысты микротоп
13.1. Табиғатқа қатысты макр .микро топтар
14. Тіл байлығы.этнос дәстүрінде
14.1Қазақ этносын «Тіл әлемі»арқылы танып.білу
15.Этнолингвистикалық мектептер
15.1Этнолингвистикалық мектептердің қалыптасу бағыттары
ҚОСЫМШАЛАР
Глоссарий
1. Этнолингвистика . ғылым саласы
1.1. Этнолингвистика , оның зерттеу объектісі.
1.2. Этнолингвистика жөнінде ғалымдардың пікірі.
2. Этнолингвистиканың қоғамдық. әлеуметтік пәндермен байланысы
2.1. Тіл және мәдениеттану
2.2. Тіл және халықтық менталитет
2.3. Тіл және мифология
3.Этнолингвистиканың лингвистикалық пәндермен байланысы
3.1. Этнолингвистика және психолингвистика, социолингвистика
3.2. Этнолингвистика және паралингвистика
3.3. Этнолингвистика және лингвомәдениеттану
4. Қазақ этнолингвистикасы
4.1.Қазақ этнолинвистикасының зерттелуі
5. Қазақ этнолингвистикасының өзіндік ерекшеліктері
5.1. Қазақ этнолингвистикасының ерекшеліктері
5.2.Қазақ этнолингвистикасындағы жүйелілік принципі
6. Этнолингвистиканың базалық ұғымдары
6.1. Этнографизмдер
6.2. Этникалық процестер
7. Этнолингвистикалық бірліктер
7.1. Этнос өміріндегі кейбір ерекшеліктер жайлы ұғым.түсініктер
7.2. Нышандар, оның ерекшелігі
7.3. Нанымдар, магиялық сенімдер
8. Этнолингвистикалық арналар
8.1. Баламалар. Бұларға тіліміздегі негізгі атауларды бейнелі түрде
9. Ғаламның тілдік бейнесі
9.1.Ғалам бейнесі . дүние суреті
10. ҚАЗАҚ ЭТНОСЫН «ТІЛ ӘЛЕМІ» АРҚЫЛЫ ТАНЫП.БІЛУ
10.1 «Тіл әлемі» .этносты танып.білудің құралы
10.2. «Тіл әлемінің» жіктелу түрлері
11. «Адамға» қатысты макротоп
11.1 «Адам табиғаты» микротобы
12. «Қоғамға» қатысты микротоп
12.1 Қоғамға қатысты макро.микро топтар
13.«Табиғатқа» қатысты микротоп
13.1. Табиғатқа қатысты макр .микро топтар
14. Тіл байлығы.этнос дәстүрінде
14.1Қазақ этносын «Тіл әлемі»арқылы танып.білу
15.Этнолингвистикалық мектептер
15.1Этнолингвистикалық мектептердің қалыптасу бағыттары
ҚОСЫМШАЛАР
Глоссарий
Этнолингвистиканы пән ретінде оқыту – бүгінгі заман талабына сай қажеттіліктен туындап отырған мәселелердің бірі. Осыған орай, макролингвистиканың бір саласы болып табылатын, тіл мен халық арасындағы қатынасты лингвистикалық және этникалық факторлардың өзара әсер-ықпалдарын тілдің атқаратын қызметі мен дамуы аясында зерттейтін этнолингвистика (О.С.Ахманова) курс болып жоғарғы оқу орындарының студенттері мен магистранттарына енгізіліп отыр.
Этнолингвистика - этностың (халық, ұлт) инсандық болмысынан туған, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, корланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дістүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы (Ә.Т.Қайдар) саласы. Осындай ерекшеліктеріне қарай оны «этностық тілтаным» десе де болады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым- білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ,ғылым, білім, мәдениет т.б. салалар болып табылады» . (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика // Білім және еңбек, 1985, №10, 18-22 бб.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан, шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да, даму сатысы бойынша да әртүрлі: көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе, ру-тайпа деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз -этностың сонау балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір-тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани мәдени қазынасы.
Этнолингвистика - этностың (халық, ұлт) инсандық болмысынан туған, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, корланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дістүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы (Ә.Т.Қайдар) саласы. Осындай ерекшеліктеріне қарай оны «этностық тілтаным» десе де болады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым- білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ,ғылым, білім, мәдениет т.б. салалар болып табылады» . (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика // Білім және еңбек, 1985, №10, 18-22 бб.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан, шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да, даму сатысы бойынша да әртүрлі: көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе, ру-тайпа деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз -этностың сонау балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір-тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани мәдени қазынасы.
І Этнолингвистиканың теориялық негіздері
1. Этнолингвистика - ғылым саласы
1.1. Этнолингвистика , оның зерттеу объектісі.
Этнолингвистиканы пән ретінде оқыту – бүгінгі заман талабына сай
қажеттіліктен туындап отырған мәселелердің бірі. Осыған орай,
макролингвистиканың бір саласы болып табылатын, тіл мен халық арасындағы
қатынасты лингвистикалық және этникалық факторлардың өзара әсер-ықпалдарын
тілдің атқаратын қызметі мен дамуы аясында зерттейтін этнолингвистика
(О.С.Ахманова) курс болып жоғарғы оқу орындарының студенттері мен
магистранттарына енгізіліп отыр.
Этнолингвистика - этностың (халық, ұлт) инсандық болмысынан туған,
санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлар бойы
қалыптасып, корланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен
нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дістүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты
зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты
дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы (Ә.Т.Қайдар) саласы.
Осындай ерекшеліктеріне қарай оны этностық тілтаным десе де болады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – барлық жағдайда да этнос тілі.
Алайда ғылым- білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан
зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне
байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне
қарай зерттеп, білуге бағышталған ,ғылым, білім, мәдениет т.б. салалар
болып табылады . (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және еңбек, 1985,
№10, 18-22 бб.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген белгілі бір географиялық
ортада қалыптасқан, шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы
ұқсас, діні де, тілі де бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің
ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында
аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан
кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да, даму
сатысы бойынша да әртүрлі: көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе, ру-тайпа
деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы
реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз -этностың сонау
балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір-тіршілігінің айнасы,
оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа мирас
болып ауысып келе жатқан бай рухани мәдени қазынасы.
Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі ұрпаққа археологиялық қазбалар мен
сәулет кесенелері, тас мүсіндер мен қашалып жазылған тас ескерткіштер
арқылы да жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі - этнос басып өткен өмірдің
елесі ғана. Этностың шынайы бейнесі, болмысы тілі арқылы ұрпақ жадында
сақталады. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе
жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары жан дүниесі, жүрек
сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені,
танымы мен талғамы айналадағы құбылысты өзінше бағалап-бағамдауы өз тілінде
өрнегін тауып, өзін-өзі көрсететін айна іспеттес. (Ә.Т.Қайдар. Қазақ
тілінің өзекті мәселелері)
Этнолингвистика өзінің бітім- болмысы, табиғаты жөнінен тарихи
категория. Себебі ол этностың қазіргі күйін емес, өткен дәуірін өзінің
зерттеу объектісі етіп алады. Ал, этностың өткен жолы тілдің этномәдени
қоры немесе этнолингвистикасында анық білініп тұрады. Этнолингвистикалық
лексикаға барлық материалдық және рухани аталымдар жатады.
Осы орайда қазақтың өткен ғасырлардағы этнолингвистикалық қазынасын
зерттеуде, тілдік сипатын танып түстеуде сол дәуірлерде өмір сүрген
шығармашылық өкілдерінің шығармалары баға жетпес рөл атқарады. Олардың
қалдырған әдеби мұралары, өткені мен бүгінін жалғастырып тұрған алтын
көпір сияқты, өйткені ғылымы мен мәдениеті кештеу дамып, қалыптасқан
елдерде ондай әдебиет үлгілері белгілі бір кезеңдегі халықтың тыныс-
тіршілігінен, әдеби тілдің деңгейінен, материалдық және рухани өмірінен мол
хабар, дерек беретін бірден-бір ғылыми көз болып табылады.
Этнолингвистикалық құбылыстар өткен ғасырларда ғұмыр кешкен ақын-
жазушылардың шығармаларының барлығында да кездесіп отырады. Өйткені халық
өмірін, халық тарихын, оның сан алуан тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын
жырламайтын, өз шығармашылығына арқау етпейтін ақын не жазушы болмайды.
Этнолингвистикалық көріністердің кейбір ақындардың шығармаларында көп, енді
біреулерінде аз болуы, олардың таңдаған тақырыбына, талант-қуатына, шама-
шарқына қатысты мәселе.
Этнолинвистика ғылымының негізгі міндеті – тіл байлығы негізінде
халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт – дәстүрі мен ұлттық
дүниетанымын жан – жақты ашып көрсетіп, оны халыққа түсіндіру болмақ.
1.2. Этнолингвистика жөнінде ғалымдардың пікірі.
Тіл байлығын жалпы этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу тіл ғылымында
ертеден –ақ қалыптасқан, яғни ХVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында
жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Брэал, Ж.Гримм еңбектерінен
этнолингвистиканың зерттеу әдістері мен нәтижелерін көруге болады.
Этнолингвистиканың өз алдына жеке сала ретінде қарастырылып,
қалыптаса бастауы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан кейінгі кезең болып
табылады. Англиялық Л.Р.Палмер, швециялық Ф.де Соссюр, польшалық
В.Маленовский, американдық Ф.Боас, Б.Уорф т.б. ғалымдардың зерттеулерінің,
яғни ғылымға қосқан үлесінің нәтижесінде этнолингвистика дербес ғылым
саласына айналды.
Этнолингвистикалық көзқарас ХІХ ғасырдың екінші жартысында
В.Гумбольдт, А.А. Потебня сияқты ғалымдардың зерттеулерінде қалыптаса
бастаған. Содан бері бұл ғылым саласы өзінің зерттеу объектісін, бағыт-
бағдарын айқындап, тәсілін ұстартып, ізденіспен келеді.
Алғашында Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Жұбанов еңбектерінен
бастау алып, ХХ ғ. соңғы ширегінде ғалымдар Ә.Т.Қайдар, .
Кеңесбаев, Р.Сыздықова, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов
зерттеулерінде іргетасы қаланған қазақ этнолингвистикасы Н.Уәлиев,
Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаева, Б.Уызбаева, Қ.Аронов,
М.Ержанұлы, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева, А.Сейілхан т.б. орта және жас буын
ғалымдардың зерттеу жұмыстарында өзінің бағыт-бағдарын, мақсат-мүддесін жан-
жақты айқындап, зерттеу нысандарын саралап, әдіс-тәсілдерін жетілдіре
түсті.
Қазақ этнолингвистикасының көш бастаушысы академик Ә.Т.
Қайдардың осы мәселеге байланысты айтар ойы мен тұжырымдары мол:
Этнолингвистиканың зерттеу объектісін этностың тілі десек, ондағы мақсаты-
сол тілі арқылы этностың болмысын танып- білу болады. Бұл баршаға түсінікті
болғанымен, нақты айтқанда ол туралы әртүрлі көзқарастың барлығы байқалады.
Өйткені қай ғылым саласы болмасын өзінің қалыптасу дәуірінде өз концепциясы
мен принциптерін, зерттеудің тәсілдері мен әдістерін анықтап алуға
тырысады.
Қазақ тіл білімінде 70-жылдардан бастап Ә.Т.Қайдардың басшылығымен
этнолингвистиканы зерттеу ісі қолға алынды.
Академик Ә.Т.Қайдар бұл ғылым саласы туралы ең алғашқы ұйымдастырылған
ғылыми конференцияда сөйлеген сөзінде былай деген болатын:
Этнолингвистика дегеніміз не? Қазақ тіл білімінде ғылымның бұл саласы
бұрын- соңды арнайы сөз болған емес. Сондықтан да бұл біздер үшін әрі жаңа,
әрі тың мәселе болып саналады. Ана тіліміздің ұшан - теңіз байлығын,
ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан - ұрпаққа ауысып, мұра болып келе
жатқан асыл қазынасын мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне
айналдыруды мақсат ететін ғылым салаларының бірі – осы этнолингвистика
болмақ,-дей келе, өз ойын әрі қарай сабақтаған ғалым: Сонда,
этнолингвистиканың мақсаты не, зерттеу объектісіндегі ортақтық неге
байланысты? Ғылым дүниесі қандай қажеттіктен этнография мен лингвистиканың
ортасынан жаңа ғылым саласын тудырып, оған этнолингвистика деп ат қойып,
айдар тағып отыр? Этнолингвистика терминіне тілшілердің беріп отырған
анықтамасы мынау: Этнолингвистика - это раздел макролингвистики,
изучающий отношения между языком и народом и взаимодействие лингвистических
и этнических факторов в функционировании и развитии языка. (О.С.Ахманова.
Словарь лингвистических терминов. М., 1966, 529-б.). Этнографтардың бұл
жайындағы түсінігі де біржақты сияқты. Олар бұл терминге байланысты зерттеу
объектісін негізінен этнос деп қарайды да, тілді екінші орынға қояды, -
деп, осы ғылым саласының атқаратын қызметі мен зерттеу объектісіндегі өзіне
тән бірнеше ерекшеліктерін қазақ тіл білімінде алғашқылардың бірі ретінде
санамалап, дәлелдеп атап айтқан болатын. Кейіннен ғалымның бұл пікірі
баспасөз бетінде жарияланды. (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және
еңбек, 1985, №10, 18-22 бб.)
Қазірге дейін біршама жұмыстар қарастырылып, өзіндік нәтижесін берді.
Атап айтсақ, академик Ә.Т.Қайдардың жазған Қазақтар: Ана тілі әлемінде
атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігі өз алдына арнайы зерттеуді қажет
ететін көлемді дүние . (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және еңбек,
1985, №10, 18-22 бб.)
Сонымен бірге ғалымның жетекшілігімен түрлі (зергерлік өнер, киім-кешек,
тамақ-тағам, халықтық астрономия, халықтық өлшемдер,бағыт-бағдарды анықтау
(ориентация) халықтық антропонимия, ономастика, эпос тілі, киелі де,
қасиетті (сокральды) жағрафиялық объектілер, соматизмдер,
зоофразеологизмдер, т.б көптеген тақырыпқа) этнолингвистикалық зерттеу
жүргізіп, қорғалған диссертациялар да этнолингвистика ғылымына қосылған
сүбелі үлес болмақ. Олардың қатарына ғалымдар Ә.Ахметов, Е.Жанпейісов,
Р.Н.Шойбеков, Ж.А.Манкеева, Р.Б.Иманалиева, А.Ж.Мұқатаева, С.К.Сәтенова,
А.Ш.Жылқыбаева, Қ.Аронов, Б.Уызбаева, М.Ержанов, М.Мұсабаева, Қ.Ғабитхан,
т.б. көптеген, 80-нен аса ғалымдарды жатқызуға болады..
Этнолингвистика идеясын әр қырынан және әр деңгейде қарастырып келе
жатқан ғалымдардың барлығы оның этнос пен этнос тілі негізінде
қалыптасқандығын мойындаса да, кейде (Ф.де Соссюр) этнолингвистиканы этнос
тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін зерттейтін ғылым ретінде
танып, өз ойын халықтың салт-дәстүрі оның тілінде көрінсе, тіл керісінше,
сол халықтың өзін қалыптастырады деген ой айтқан
Орыс ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Иванов,А.ФЖуравлев т.б :
Этнолингвистика-көне дүниені зерттеуші ғылым, оларды байырғы халық
тілінен, жергілікті тіл терекшеліктерінен іздеу керек-деді...
Этнолингвистиканың түп тамырына тереңірек үңілсе, этнография мен
лингвистиканың жай қосындысы емес, бір шаңырақ астында әрқайсысы өз
бетінше тон пішіп, өзінің жырын жырлайтын шартты түрде ғана қосарласқан
дүниеде емес, бір-біріне етене жақын, бірінсіз-бірін толық түсінуге
болмайтын объект, ол объект – этнос және оның тілі, өйткені тілсіз этнос,
этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес: Этнос пен оның тілін этнолингвистика
тұрғысынан қарастыру-оның сонау балаң кезінен есейгенге дейінгі барлық
болмысы мен өмір-тіршілігін, дүниетанымы мен мәдени рухани байлығын, ана
тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде зерттеп білу, оларды ел
игілігіне асыру болып табылады. Өйткені кез-келген этностың тілінде оның
басып өткен бүкіл ұзақ өмірінің өрнегі жатыр. Олар бүгінгі ұрпаққа тас
мүсіндер мен жартастарға қашалған жазулар арқылы, ескі архитектуралық
ескерткіштер мен ғимараттар арқылы жетуі мүмкін. Сондықтан этностың шын
мәніндегі болмысы мен дүниетанымы, оның тек тілінде ғана сақталады, - дей
келіп, академик Ә.Т.Қайдар: Бұл ғылым саласының бір кереметтігі де,
бүгінгі таңдағы ғылыми- практикалық маңызы да - оның монолиттік
тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз - бірін толық түсінуге
болмайтын, объект екендігінде. Ол объект- этнос және оның тілі. Өйткені
тілсіз этнос, этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес, - деп мәселенің басын
ашып айтқан еді
Ә.Т.Қайдардың идеясын жалғастырушы өзінің шәкірті, осы ғылым саласын
көптен бері зерттеп жүрген ғалымдардың алғашқыларының бірі профессор
Е.Жанпейісов 1994 жылы жарық көрген Этнолингвистика атты мақаласында бұл
жаңа саланың табиғатын кеңірек аша түсті:: Этнолингвистиканың қазір
халқымыздың жалпы рухани өмірін, талай ғасырғы тағылым жүйесін, ата салтын,
асыл да ежелгі елдік қасиетін қайта түлетуде ерекше мән-маңыз алып
отырғанын жете сезіну үшін оның өзіндік негізгі ерекшеліктері, мазмұндық
сипаты жөнінен жан-жақты қанық хабардар болу керек - деген пікірді
ұсынды. Осы тақырыпқа қатысты көптеген тың, әрі жаңа мәселелерге байланысты
Е.Жанпейісов: Этнолингвистиканың психолингвистика мен социолингвистика
сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт, ол диалектология, фольлористика,
этнология, культурология, мифология сияқты ғылым салаларымен байланысты,
соған байланысты этнолингвистикалық атластар жасалуы қажет - деп мысалдар
келтіре отырып, өз ойын дәлелдеп көрсетеді.( Е.Жанпейісов Этнолингвистика
Ана тілі, 1994, 7-бет).
Этнос – белгілі бір тарихи дәуірде және өлкеде қалыптасып, өзінің
өзгеден ерекшелігін тани білген, тілінің, дінінің, табиғатының,
психологиясының тұтастығын мойындаған, басқа да өзіндік қасиеттерін сезіне
білген қауым. Этнос белгілі бір қоғамдық формацияда ру, ру-тайпа бірлестігі
болып саналса, феодализм дәуірінде- ұлыс не халық, капитализм дәуірінде ұлт
ретінде дамуы мүмкін. Бұл бәрімізге белгілі қағида.
Ғалым М.М. Копыленконың пайымдауынша, этнолингвистика термині ғылым
әлемінде ең алғаш рет шетел ғалымы Б.А.Уорфтың идеясы негізінде
этнография мен социология ғылымдарының аралығынан туындаған болып
танылады.
Ғалымның Этнолингвистика негіздері атты еңбегінде фоносемантика,
ономастика, тарихи этнолингвистика, этногенез проблемалары, тарихи және
тарихи-мәдени проблематика, аңыздар және дәстүршілдік, ежелгі жазу,
фольклор, ежелгі әдебиет, сөздіктер мен атластар, аралас пәндер-
паралингвистика, аударматану, социолингвистика, психолингвистика,
этномәдениеттану т.б. этнолингвистикалық мәселелерге қатысты (Ә.Т.Қайдар,
Мельников, Е.А.Керімбаев, Т.Жанұзақов, О.Т.Молчанова, В.А.Серебрянников,
Б.Е.Көмеков, Н.А.Баскаков, Е.К.Қойшыбаев, І.Кеңесбаев, Н.И.Толстой.
Р.Ғ.Сыздықова, Р.С.Амиров, Г.С.Боранбаев,
К.К.Юдахин, А.Н.Нұрманов пен Н.Н.Сейітхановтың, Г.Е.Корнилов, К.Ш.Хусайынов
т.б.) көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектерін салыстырмалы түрде
қарастырып, олардың барлығының да этнолингвистика ғылымының дамуына қосқан
үлесіне, жетістігіне тоқталған. (6). (М.М. Копыленко Основы
этнолингвистики М.,)
1.1.1. Тіл және адам
Тіл иесі халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір-салтының, оның рухани
әлемі мен материалдық мәдениетінің, тұрмысы мен салт-дәстүрінің, әдет-
ғұрып, жөн-жосынының, діни мифтік түсініктері мен наным-сенімдерінің
бастауы, қозғаушы күші – Адам. Өйткені мұның барлығы адамның өмір сүру амал-
тәсілдерінің саналы іс-әрекетінің жемісі, адамның өзі ойлап тапқан және
үнемі дамытып, жетілдіріп отырған өмірлік ұстанымдары, қағидалары.
Сондықтан да адамды, оның қадір-қасиетін, түр-тұлғасын, кейіп-кескінін,
ақыл-мінезін, көңіл-күйін, іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын, әлеуметтік
жағдайын т.б. суреттеп, сипаттап, бейнелеп атайтын тілдің үлес-салмағының
жоғары болатыны белгілі.
Кейінгі кезде қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты Адам
деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде
антропология (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі де кең
қолданылып келеді..
Қазақ жұртының адамды және оның өзіндік ерекшеліктерін, қасиеттерін,
іс-әрекеттерін сипаттайтын бейнелі фразеологизмдеріндегі бірдей образдық
модельдердің көбі мал шаруашылығына қатысты болып келетіндігі байқалады.
Өйткені халқымыздың сан ғасырлар бойы ұстанған көшпелі өмір салты, сол
негізде туындаған рухани және заттық мәдениеті, дүниетанымдық көкжиектері
т.т. олардың тұрмыс-тіршілігінің көзі болған мал шаруашылығымен астасып
дамығандығы белгілі. Мәселен, бет-әлпетіне жарасымсыз етіп шоқшитып сақал
қойған сүйкімсіз кісіні қазақтар теке сақалдеп, жаратпай атайтын болса,
қойдан қоңыр деп, қақ-соқпен ісі жоқ момын адам мінезін қой образы
арқылы береді.
1.1.2. Тіл және этнос
Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностың ара – қатынас
мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс. Тіл-
этностың ең тұрақты, ең бір басы ашық негізгі көрсеткіші. Ал тұрақтылығы
бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім территориялық бірлік, экономикалық-
шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б. этностың қосалқы белгілеріне
жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры бір- бірімен тығыз байланысты.
Тіл және этнос арасындағы осы тығыз байланыс лингвистерге,
этнографтарға, тарихшыларға жақсы мәлім, бірақ түркологияда күні бүгінге
дейін тіл тарихы мен тіл иесі халықтың этникалық тарихын ұштастыра отырып
зерттеген бірде-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты белгілі
дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады. Өйткені ол тілдің дамуы мен
оны иеленуші халықтың этникалық дамуын, сондай- ақ тіл мен этностың
әрқайсысының тек өзіне ғана тән дара және өзара ұқсас белгілерінің дамуын,
тілдің түрлі диалектілерге бөлінуі мен этностың жағырафиялық бөлінуін бір
мезгілде, қатар тексеруді талап етеді. Бұл проблемаларды шешуге
этнолингвистикалық география көбірек қатыса алады. Ол үшін алдымен
этнолингвистикалық атластар жасалуы тиіс (Е.Жанпейісов). Ал мұндай
атластарда лингвистикалық және этнографиялық карталар қатар беріліп
отырылуы керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Этнолингвистика қандай пән?
2. Оның зерттеу объектісі?
3. Этнолинвистика мәселелеріне арнайы тоқталған қандай ғалымдар еді?
2. Этнолингвистиканың қоғамдық- әлеуметтік пәндермен байланысы
2.1. Тіл және мәдениеттану
Тіл және мәдениеттану - көп аспектілі өзекті мәселе болғандықтан оны
тек тілшілер ғана емес, тарихшылар, философтар, психологтар, этнографтар,
әдебиеттанушылар да қарастырады. Лингвистика бұл мәселенің бірқатар
қызықты, әрі оны түрлі деңгейде дәйектеуге тырысқан шешімдерін алға
тартады. Ұсынылған шешімдер әрқилы және өзіндік сипаты бар:
1. Тіл және мәдениет арасындағы себеп-салдарлық тәуелділік жоққа
шығарылады. (Э.Сепир)
2. Тіл және мәдениет арасында, тіл тарихы және мәдениет тарихы
арасындағы себеп-салдарлық байланыс сөзсіз мойындалады (К.Фосслер,
В.Шмидт, Э.Сепир, Б.Уорф).
Аталмыш тұжырымдар сенімді емес, себебі олар мәселені шешудің балама
жолдарын ұсынады. Қазіргі тілдік типология тіл және мәдениет мәселесін
қарастыра отырып, бір жақты детерминизм ізінен тіл және мәдениет не
бірінші және не екінші деп шешуден бас тартуда. Өйткені тіл және мәдениет
өзара байланысты. Қазіргі ғалымдар көп жағдайда тіл және мәдениет
құрылымдары арасындағы өзге сәйкестіктерді табуға, оны диахрониялық тұрғыда
зерттеуге көңіл бөлуде.
Тіл және мәдениеттің өзара байланысы әржақты және барынша берік.
Тілді мәдениет құралы ретінде және мәдениет құбылыстарының жалпы бәріне
ортақ жеке белгілері арқылы да зерттеуге болады. Екінші жағынан, тіл мен
мәдениет құрылымы жөнінен изоморфты болып келген, бір- біріне тәуелсіз,
автономды жүйелер ретінде қарастырылуы мүмкін. Этнолингвистика тіл мен
мәдениеттегі қостілділікті немесе көптілділікті, қостілділіктегі
біртектілік пен әртектілікті, сондай-ақ норма, стиль, тілдік және мәдени
субстрат, территориялық, әлеуметтік диалект сияқты мәселелерді ашып көрсете
алады. Территориялық мәдени диалект ұғымы, әсіресе, диахрондық зерттеулер
үшін маңызды: қай халықтың болсын көне рухани мәдениеті мен лексикалық тіл
қорының ең ежелгі байырғы қалпын реконструкциялауда шешуші рөл атқарады.
Бірақ ол этнографияда, культурологияда әлі пайдаланылмай келеді - дейді
ғалым Е.Жанпейісов.(Ана тілі 1994)
Академик Ә.Т.Қайдар өз зерттеулерінде этнолингвистика ғылымының
қоғамдық-әлеуметтік және , лингвистикалық пәндермен сабақтастығы, өзара
байланысы жайында айта келіп, былай дейді: Этнолингвистиканың зерттеу
объектісі - барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым- білім саласында
тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер
көп.
Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас,
тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ,ғылым,
білім, мәдениет т.б. салалар болып табылады. Оларды үлкен екі топқа бөліп
қарастыруға болады.
1. Этнос тіліне жалпы қатысы бар қоғамдық - әлеуметтік пәндер;
2. Этнос тілінің тілдік табиғатын айқындайтын лингвистикалық пәндер -
деп, олардың ара жігін, үлес салмағын ажыратып береді.
Этнос тіліне жалпы қатысы бар пәндерді - мәдениеттану, этнография,
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, дінтану,
педагогика, дидактика т.б. қоғамдық- әлеуметтік пәндер қатарына жатқызсақ,
этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты пәндер -
этимология, диалектология, этнолингвистика, ономастика, фразеология,
экстралингвистика, паремиология, терминология, лексикография т.б.
лингвистикалық пәндер деуге болады.
Пайымдап қарасағанда, аталмыш пәндердің этнолингвистикамен қатыстығы
бірінші (қоғамдық) топтағы пәндермен зерттеу объектісіне байланысты болса,
екінші (лингвистикалық) топтағы пәндермен зерттеу тәсіл- әдістеріне
байланыстылығын аңғарамыз. Демек, объектіге (этнос тіліне) қатысты екі
топтың екеуіне де ортақ объект және өзара мүдделестік бар деген сөз, бірақ
олар бірін- бірі ауыстыра алмайды, өйткені олардың алдына қойған өз мақсат-
мүддесі болғанымен, бірдей емес. Сондықтан, этнолингвистика бұл екі топтың
екеуімен де ыңғайына қарай үйлесіп, этнос болмысын танып- білуге қажетті әр
пәннің өз тұсынан айқындап, саралап үлгірген деректерін өз елегінен
өткізіп, өзінше пайымдап, пайдалануға тырысады. (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика
Білім және еңбек, 1985, №10, 18-22 бб.)
Этнолингвистика – тіл ғылымының соңғы саласы. Оның этнос пен тілге
ортақ кейбір проблемалары тіл білімінде В.Ф. Гумбольдтың, В. Вунттың, Г.
Штейнтальдың, А.А. Потебняның, Н.И. Толстойдың еңбектерінде, қазақ
ғалымдары Ә.Т. Қайдардың, Е. Жанпейісовтің, Ә. Ахметовтың зерттеулерінде
қарастырылып оң жауабын тапқанымен, оны ғылым ретінде төрт аяғынан тік
тұрып кетті деуге әлі ерте. Этнолингвистиканың өз зерттеушілерін күтіп,
зерттелсе де тағы бір тексеруді қажет ететін бір қайнауы ішінде жатқан
(Ә.Т.Қайдар) мәселелері де аз емес екенін де ғалымдар жоққа шығармайды:
Атап айтқанда, этнолингвистиканың қарастыратын объектісіне нелер жатады,
нелер жатпайды, оның өзімен тамырлас психолингвистика, социолингвистика
сияқты тіл білімінің өзге салаларымен тоқайласатын, тоқайласпайтын тұстары,
ара шегі қандай? Фольклористика, мифология, мәдениеттану тәрізді ғылым
түрлерімен байланысы қай деңгейде? Оның этнос тарихын зерттеуде алатын
орны, өзін иеленуші этноспен байланысы, өзіндік зерттеу әдіс-амалдары
сияқты т.б. мәселелерде әлі де болса анықтай, нақтылай түсетін жайттар
баршылық.
Этнолингвистика ғылымының негізгі міндеті-тіл байлығы негізінде
халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттық
дүниетанымын жан-жақты ашып көрсетіп, оны халыққа түсіндіру.
2.2. Тіл және халықтық менталитет
Тіл және халықтық менталитеттің байланысын ғалымдардың бәрі мойындайды.
Бірақ менталитет мәселесі және оның маңызы түсіндіріліп, әлі де зерттеуді
қажет етеді. Латын тілінде ум, мышление, разум мағынасын білдіретін менс
дейтін сөз бар. Ол ілік септігінде жұмсалғанда ментс болып айтылады.
Менталитет термині, міне, осы тұлғалардан келіп шыққан. (М.Фасмер.
Этимологическии словарь русского языка Т.Ш.М., 1987 ж. 195- бет).
Менталитет мәселесіне этимологтар да жиі жүгінеді, оған және
фольклорист ғалымдар да соқпай кете алмайды; оны сондай- ақ этнографтар мен
этнопсихологтар да сипаттап жазып жатады. Жоғарыда айтқанымыздай, нақты бір
этностың анықтамасын тек бір параметр бойынша беруге, әрине, болмайды.
Этнос табиғаты көп ретте сапа- салмағы, мазмұны жөнінен өзара үйлес, үндес
келе бермейтін белгілі параметрлердің бәрін есепке алуды талап етеді. Сол
сияқты менталитетті де, әсіресе, оның негізгі компоненттерін анықтау
фольклористика, этнография (этнопсихология), тіл білімі, социология
тақылеттес әр түрлі ғылым салаларының бірігуінсіз мүмкін емес. Яғни бұл
жағдайда да сол ілгерідегідей міндет- мақсаты, зерттеу тәсілі мен объектісі
бойынша өз алдына дербес пәнаралық жеке ғылым саласы болып табылады.
2.3. Тіл және мифология
Тіл және мифологияның ара қатынасынан біршама басқа жағдай байқалады.
Мысалы, бұл мәселе жөнінен тиісті әдебиеттерде әр кез әртүрлі пікір айтылып
келді. Мифология мифтер жөніндегі дербес ғылым ретінде ХІХ ғасырдың өзінде-
ақ жеке бой көрсете бастады. Ол салыстырмалы- тарихи үндіеуропа тіл
білімінің бағытымен, соның әдіс-тәсілімен дамыды. Кейін оның материалдарына
әдебиет зерттеушілері мен фольклористер зер салып, мифтерді талдауға
кірісті. Ал этимолог тілшілер ең алғашқы көне мифологиялық жүйелерді және
олардың фрагменттерін негізінен лингвистикалық жолмен анықтауға тырысты.
Ғылымның саналы және заңды түрдегі былайғы саралану, салалану дәуірінде
мифология өзінің ішкі тұтастығынан ажырап, жеке бір бөлік- бөлшектерге
айналды. Оның осы өз алдына жеке ғылымдық қалпынан айрыла бастауына көбіне-
көп дінтану себеп болғанға ұқсайды.
Тіл білімі мен мифологияның өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға
жатады. Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде
А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын. Язык есть главное и первообразное
орудие мифического мышления. Мифология создается факторами
лингвистическими (А.А.Потебня, Слово и миф, М., 1989 ж. 261-267- б.)
Мифология – а) адамның өзін таныту құралы, адамның шығармашылық
қабілеттерін айқындаудың ежелгі, мәңгілік бітімі. Ол адамзат мәдениетінің
барлық типтері мен білімдерінің негізінде жатыр; ә) миф теориясы немесе
оның түсініктемесі. Мифтің жалпыға ортақ теорясы жоқ. Бірақ мифті түсіндіру
мен зерттеу үзіліссіз жалғасып келеді.
Миф – бұл ұғымға үш түрлі мағына беріледі: 1) көне аңыз, әңгіме; 2)
мифошығармашылық (миф тудыру), мифологиялық космогенез; 3) тарихи-мәдени
шартталған сана күйі. Адамзаттың негізгі мифтерінің бірі-уақытты цикл
ретінде қабылдайтын мифологиялық санамен байланысты мәңгілік айналымдар
туралы миф.
Этнолингвистика алайда тіл мен мифологияның арақатынасын мифология өз
алдына жеке ғылым санатына кірген жағдайда ғана ойдағыдай зерттей алады.
Культурология, халықтық психология мен мифология- осы үш ғылым саласының
үшеуі де өздеріне ортақ және семиотикаға жататын, сондай-ақ тіл біліміне де
тән бірқатар әдістер мен қағидаларды пайдаланады. Ал семиотика заңының
нақтылы бір зерттеулерде лингвистикалық және этнологиялық жағырафия,
лексикография мен грамматика аясында қолданылуына көп ретте осы
этнолингвистика жәрдемдеседі.
2.Бақылау сұрақтары
1.Этнолингвистика қандай пәндермен тығыз байланыста?
2.Халықтық менталитет ұғымына не кіреді?
3.Тіл мен мифология арасындағы байланыс қандай?
3.Этнолингвистиканың лингвистикалық
пәндермен байланысы
Этнолингвистика – жалпы ғылымға
тән дифференция процесінің тіл біліміндегі бір
көрінісі іспетті іштей жіктелудің нәтижесінде пайда
болған. Сондықтан тіл білімінің экстралингвистика,
психолингвистика, паралингвистика т.б. ғылым
салаларымен қатар тұрады
.
3.1. Этнолингвистика және психолингвистика, социолингвистика
Этнолингвистика – психолингвистика мен социолингвистика сияқты тіл
біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-бірімен байланысты болғанмен,
әрқайсысының дара ерекшелігі да жоқ емес. Этнолингвистика тілді этносқа
қатысы тұрғысынан алып сөз етсе, психолингвистика тілді адам психикасына
қатысы жағынан, ал социолингвистика тілді қоғам дамуына (социумға) қатысы
тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен социолингвистиканы белгілі
дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды екі компоненті деп
қарауға болады. Біріншісі этностың ұлттық, халықтық, тайпалық
ерекшеліктерін негізге алса, екіншісі оның тілдік процестерге байланысты
кейінгі даму сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді.
Этнолингвистика мен социолингвистиканың өздерінің осы хронологиялық сипаты
жағынан бір- біріне кейде қарама- қарсы қойылады.
Себебі бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді тіл деректерін
пайдаланады, яғни қазіргі түрлі тіл материалынан тарихи тұрғыда жүйелеуге
келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге
ұмтылады; ал екіншісі таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді.
Мұндай талдау үлгісі сондай- ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол
көнелікті айғақтайтын деректермен ғана шектеліп қалмайды, сонымен қоса
бүгінгі нышандайтын деректермен де айналысады.
3.2. Этнолингвистика және паралингвистика
Паралингвистика – тілдік құбылыстар мен фактілерді дәстүрлі
грамматика тұрғысынан емес, қатысымдық теорияның негізгі ұғымдары
тұрғысынан зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Паралингвистика қарым-қатынас орнатудың бейвербалды компоненттерін
зерттейтін ғылыми пән. Паралингвистиканың пайда болу және қалыптасу тарихы
Г.В.Колшанскийдың, Н.В.Юшмановтың, Э.П.Шубиннің, Дж.Трейгердің
паралингвистикалық типология жөніндегі осы сияқты т.б. ғылыми еңбектерде
көрініс табады.
3.3. Этнолингвистика және лингвомәдениеттану
Этносты танып-білуге тұс-тұсынан атсалысып, өзіндік үлесін қосушы
қоғамдық ғылым салаларының бірі - мәдениеттану, ол этнос болмысының
ауқымды да маңызды саласымен шұғылданады. Мәдениет жеке адамның басына
тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы
қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани материалдық
байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым.
Этнос мәдениеті ғылыми тұрғыдан былай анықталып жүр: Этнические
культуры – эти особые исторически выработанные способы деятельности,
благодаря которым обеспечивались и обеспечивается адаптация народов к
условиям окружающей их природной и социально-культурной среды (БеляевА.И.
Культурологические гипотезы Этнолингвистические проблемы семантики. М.,
1978г., стр.48). Бұл - мәдениет - әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-
әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасатын құбылыс. Өмір - тіршілік салты да,
ортақ тіл, ортақ дүниетанымғ ортақ психология т.т. - осының бәрі этнос
мәдениеті. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы – тіл екендігін
мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойындайды. В языке народ выражает себя
полнее и многосторонее, чем в чем-либо другом-не только в последнем своем
положении, но и исторически. Все что, есть у народа в его быте и понятиях,
и все, что народ хочет сохранить в своей памяти, выражается и сохраняется
языком. ( Толстой Н.И. Срезневский И.И. Т,. 1981г., стр.573)
Бұл пікірден этнолингвистика мен мәдениеттің тіл әлемінде
тоқайласатынын көреміз. (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және еңбек,
1985, №10)
Этнолингвистика тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге
тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және
этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін де қарастыратын тіл білімінің
саласы (Ж.А.Манкеева Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. А.,1997,
Афтореферат, 27 б.)
Адамзаттың мәдениеті өзімен бірге этникалық мәдениеттің жиынтығын
көрсетеді, ол сан алуан, өйткені бір және басқа қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталғантүрлі халықтардың әрекеті әртүрлі. Этникалық
өзіндік ерекшеліктер: адамдардың қалай жұмыс істеп, демалатыны, тамақ
жейтіні сияқты түрлі жағдайларда байқалады. Мысалы, орыс халқының
өміріндегі маңызды белгісі – ұжымшылдығы болып саналады, сондықтан оларда
белгілі бір қоғамға қатыстылық сезімі, өзара қарым – қатынастың жылылығы
мен көңіл – күйі ерекше көрініп тұрады. Орыс мәдениетінің бұл ерекшеліктері
орыс тілі арқылы бейнеленеді. А.Вежбицкая орыс тілі (ағылшын тіліне
қарағанда( көңіл – күйге мейлінше үлкен көңіл бөледі және оларды шектеу
үшін лексикалық және грамматикалық бейнелеулердің едәуір бай репертуарына
ие деп санайды.(Оспанова Б.О. Лингвомәдениеттану. Оқу құралы.Түркістан –
2008,73б.)
3.4. Этнолингвистика және этнография
Этнолингвистика және этнография екеуінің тоқайласар тұсы этнос
болмысының сүбелі саласы-заттық бағалылықты зерделеуге байланысты. Бұл
екеуіне де ортақ объект - тіл әлеміне тән көл-көсір мол дүние.
Зерттеушілердің көпшілігі этнолингвистика мен этнографияны мақсат-
мүддесі ортақ, бағыт-бағдары бір, бір таяқтың екі басындай егіз ғылым деп
қарайды. Алайда тіл әлемін зерттеу барысында бұл пікірге де сын көзбен
қарау керектігіне көзіміз жеткен сияқты. Оның басты себебі: екеуіне ортақ
объект-этнос тілі болғанымен, екеуінің зерттеу тәсілі мен тереңдік деңгейі
бірдей емес. Мәселен, Киіз үй деген объектіні алсақ, этнографтар да,
этнолингвистер де оның құрамын (сүйегін, киізін, бау-шуын), бөлшек-
бөліктерін (шаңырақ, уық, кереге, есік, туырлық, үзік, түндік, белдеу,
желбеу т.б.), сондай-ақ оларды жасау технологиясын сөз етуге міндетті.
Алайда киіз үйге қатысты тіліміздегі бұлардан басқа жүздеген атаулар мен
мыңдаған қосымша ұғым-түсініктерді тәптіштей жинап, этнос тұрғысынан
талдап, тарату этнолингвистердің ғана міндеті болса керек. (Ә.Т.Қайдар.
Қазақ тілінің өзекті мәселелері)
Көшпелі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен байланысты, киіз үйдің
шаңырағы - оның символы іспеттес.Қайыңнан жасалып, ошақтағы оттың түтініне
ыстала-ыстала қара түске енген, сан жылдар атадан балаға мирастыққа
қалдырылып отыратын шаңырақтыңқазақ халқының танымындағы символдық маңызы
ерекше.
.
Этнос болмысына қатысты тіл фактілерін этнографиға қарағанда
этнолингвистика әлдеқайда ауқымды да кең пайдаланып, олардың тілдік мән-
мағынасын жан-жақты да терең түсіндіруге тырысады.
Этнографиялық карта алдыңғыға тұғыр-тірек карта болып саналады, яғни
лингвистикалық карта соңғы, этнографиялық картаға негізделеді. Картаға
түсіруде лингвистикалық және этнографиялық бірыңғай матриал бір- бірімен
дәл, дөп түсіп жатуы шарт. Бұлар-мәселенің жай техникалық жақтары. Бірақ
қалай дегенмен де этнолингвистиканың міндетіне жатады. Мұның шынында да
солай екеніне диалектологиялық атлас жасау тәжірибесі дәлел бола алады.
Мысалы этнолингвистикалық мына бір терминнің лингвистикалық және
этнографиялық картасын этнолингвистикалық атласта жеке-жеке екі бөліп емес,
біртұтас бүтін күйде алып, шамамен мына түрде көрсетуге болады.
Моңғол, бурят, қалмақ тілдерінде лау (подвода, почтовые лошади,
подводная повинность) мағынасын білдіретін ула, улаа лейтін термин бар.
Ол негізінен осы мағынада алтай, телеуіт, хақас,шор, сағай, лебеді, қойбол,
тува, осылар іспеттес кейбір сібір түріктерінің тілінде ула, улак,
улағ, улау, улоо, улаг түрінде де қолданылады. Сондай- ақ қазақ,
қырғыз, қарақалпақ, өзбек, осман (Анадолы), түрікмен, ұйғыр сияқты Орталық
Азия түркі халықтары тілінде де жалпы осындай дыбыстық құрамда кездеседі:
улак, улак- улағ, улау, лау, ылоо, улаг, олаг, улов, ула, улаа, улағ. Ал
Орта Еділ түркілерінің (татар, башқұрт, чуваш) тілінде ол ылау, олау,
лав түрінде айтылады. Этнолингвистикалық осы атау қарашай, балқар, құмық
тәрізді кавказдық түркілердің және қырым татарларының тілінде де: ылау,
улав улау улав түрінде сақталған. Осы орайда мына бір дерекке көңіл
аударғымыз келеді. Қарашай, балқар, қабарда, черкес, адыг, абаза, осетин
тілдерінде лаудан, лоудан, лэудан, лэуданэ лексемалары қолданылады. Бұлар
дыбыстық жағынан түрліше тұлғаланған бір- ақ термин және ол жібек матаның
түрі, жібек орамал (шелковый платок), шарф деген бір мағына білдіреді.
В.И. Абаев XVII- XVIII ғасырлардағы орыс, украин халықтарының мәдениетіне
қатысты құжаттарда лаудан лудан сөзінің жібек мата, қамқаның бір түрі
(род камки) деген мағынада қолданылғаны туралы осыдан отыз жыл бұрын
арнайы мақала жазды. Мақала авторының айтуынша, жоғарыда келтірілген
осетин, абаза тілдеріндегі лэуданэ лаудан сөзі адыг (черкес, қабарда)
тілдерінен ауысқан. Ал адыг тілдеріндегі лэуданэ терминін лэу және данэ
есімдерінің бірігуінен жасалған күрделі атау деп қарайды: данэ- жібек
деген мағына білдіретін адыг сөзі. Ал оның бірінші лэу бөлігі лэуэ лоо
деген топониммен байланысты болу керек деп шамалайды. Одним из торговых
пунктов на Черноморском побережье, через которые адыгт поддерживали связи с
другими причерноморскими странами, был Лоо (лэуэ), северозападнее Сочи.
Весь этот район, как известно, до 60-х годов прошлого века был населен
адыгскими племенами. В числе других товаров через Лоо поступали к адыгам
также шелковые ткани из Закавказья и Турции. Сочетание лэу- дан (э)
озночало, стало быть, лоовский шелк, шелк, доставленный из Лоо. Ол
лаудан лудан термині орыс, украин тілдеріне де сол адыг тілінен аландар
арқылы енген болу керек дейді (Этимология, М., 1963ж. 116-119-б.
В.И.Абаев. Историко- этимологический словарь осетинского языка, П.М.,
1973ж. 37-б., И.М.Отаров. Профессиональная лексика карачаева- балкарского
языка, Нальчик, 1978ж. 48-б.)
Бұл жерде этнолингвистикалық әлгі лаудан лоудан лудан лэудан
лэуданэ күрделі терминінің ілгерідегі лау түбірі арқылы жасалып тұрғанын
аңғару қиын емес. Яғни мұндағы лау лоу лу лэу сыңары мен жоғарыдағы
лау атауы- бір сөздің әртүрлі дыбыстық нұсқа- түрі ғана демекпіз. Бұл
келтірілген тіл деректерінен этнолингвистикалық лау терминінің өте көп
аймақта қолданылғанын: Моңғолия, Сібір, Қазақстан, Орталық Азия, Орта
Поволжья, Кавказ өңірлерін басып өтіп, одан әрі тағы Украина мен Ресей
жеріне жеткенін көреміз. Олар және осыншама ұланғайыр өлкені мекен еткен
этностардың талай ғасырғы тарихи жағдайларынан, өзара мәдени қарым-
қатынастарынан, жалпы этносаралық контакты жайынан құнды мағлұмат беріп
тұр. Міне, сондықтан да осы іспетті бір этнолингвистикалық терминнің
этнографиялық картасы ескерілуі тиіс. Себебі бұл- этнолингвистикалық атлас
жасаудың бас талабы, алғышарты- дейді ғалым Е.Жанпейісов.( Е.Жанпейісов
Этнолингвистика Ана тілі)
3.5. Этнолингвистика және ономастика
Ономастика – жалқы есімдерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін жасауға қатысты тіл
мен таным процестерінің ара қатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивті
жүйесіне сүйенеді.
Ономастикалық атауларда этнос пен табиғат байланысын бейнелейтін
сөздердің көп болуы, топонимикалық объектілердің көзбен шолуға
негізделгенін, сондай-ақ қазақтардың тұрмыс-салты, этномәдени шаруашылық
түрінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты түсіндіруге болды. Белгілі бір
географиялық нысанның түрін, түсін, пішінін, көлемін көру де көзбен шолу
арқылы қабылданған. Бұл қабылдауға ұлттық этнографиялық нышандар жатады.
Мәселен, арал сөзі әдетте гидрониммен байланысты, яғни жан-жағын су
қоршаған құрлық дегенді білдіреді. Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы
ауданындағы Көкарал топонимінің этнодетерминдік себебі өзгешелеу. Өйткені
ол жерде теңіз немесе көл жоқ. Бұл елді мекеннің жан-жағы құмды, шөлейтті
болып келеді де, ойпаңдау жер көк шалғын, шөлейт теңізіндегі аралдай болып
көрінеді. Осы топонимнің жасалуына, яғни этнотерминдік себептер бар екенін
байқаймыз.
Л.М. Дмитриев былай деп атап көрсетеді: Ғаламның ономастикалық
бейнесінде кеңістік категориясы едәуір маңызды рөл атқарады, өйткені бұл
категория адам мен оның өмір болмысы арасын біріктіре қарастырады
(Онтологическое и ментальное бытие топонимической системе. АКД,
Екатеринбург, 2003, 9-б). Кеңестік концептісі дүниенің ономастикалық
бейнесінде тұлғаның ономастикалық санасы, фрагменті ретінде оның ментальдық
көрінісі мен тілдік байланысу негізін қалаушы концепті болып табылады.
Ономастикалық атауларда ұсынылып отырған кеңістік өмір тіршілік қызметінің
құндылықтары арқылы ғаламды қабылдаушы, субъекті тұрғысынан алғанда
халықтық болып саналады. Ғаламның ономастикалық бейнесіне ғалам туралы,
адамның бір нәрсе жайлы қалыптасқан мағлұматы, бағдарланған білімі енеді.
Ғаламның ономастикалық бейнесі тілдік таңбаларда, жалқы есімдерде ғаламды
қабылдаудың тәсілдері мен формаларын бейнелейді.
Ғаламның ономастикалық бейнесін, ғалам туралы білімдердің жиынтығын,
тілдің жеке бірліктерінде нақты тілдік қауымдастықтың ұлттық мәдени
әлеуметтік тәжірибесі ретінде елестетуге болады. Адам баласының қандай да
бір лингвомәдени қауымдастығының құнды тәжірибесі ғаламды тануы мен түсінуі
тілде жалпы есімдер арқылы ғана емес, сондай-ақ жалқы есімдер арқылы да
беріледі.Сондай-ақ жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік таңбаларға, тілдік
бірліктерге айнала отырып, ғаламның ономастикалық моделін, кескін-келбетін
жасай алады. Ғаламның ономастикалық моделі немесе бейнесі адамның ғалам
туралы түсініктерін және ғаламды тану қасиеттерін бейнелейді, сол себепті
олар да антропоцентристік қасиетке ие.
3.6 Этнолингвистика және этимология.
Сөздер мен сөз тіркестерін зерттеу этимологияның төл міндеті болса
да, бұған кейде этнолингвистиканың да мұқтаж екендігі байқалады. Мағынасы
күңгіттенген бірліктердің мәнін ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс
шеңберін айқындауда этнолингвистиканың этимология көмегіне жүгінуіне тура
келеді. Сөз төркінін айқындаудың тағы бір қажеттігі тіл практикасында
мұндай факілерді халықтық этимология тұрғысынан түсіндіру жиі кездеседі.
Кейде этнолингвистикалық түсініктеме дәлелсіздеу көрінгенде де
этимологиялық бір деректің өзі-ақ оны айқындай түсуі мүмкін. Мысалы, көне
де байырғы бөрі сөзінің эвфемистік баламасы деп көрсетілетін, қарысқыр
сөзін үлкен ғылыми адамға айтылатын тіркестер ауызекі сөйлеу тілінде
этимологияға бармай-ақ, қырғыз тілінде мойны мен жақ сүйектерінің қарысып
қалуына байланысты қарышқыр деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады.
Этимологиялық зерттеулерде кейде этнолингвистикалық факторларды
пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда,керісінше этнолингвистикалық
деректер этимологияның негізгі үш–фонетикалық, семантикалық, морфологиялық-
принципіне қосымша дәйектеме ретінде пайдаланылып, этимология объектісін
уақыт-мезгіл кеңістігі мен тарихи дәлдігі тұрғысынан айқындай түсуде өз
үлесін қосып отырады.
3.7. Этнолингвистика және диалектология
Этнолингвистика әдеби тіл ауқымымен ғана шектелмей, жалпыхалықтық тіл
фактілерін мүмкін болғанша түгел қамтуды мақсат етеді. Міне, осыған
байланысты этнолингвистика жергілікті (жанды, ауызекі, жаргон т.б.) тіл
ерекшеліктерін зерттейтін диалектологиямен де мүдделес.
Этнолингвистиканың диалектологиямен шендесуі ең алдымен біріншісінің
түбегейлі мақсатына байланысты: ол этносқа қатысты деректердің бәрін тіл
қорының қойнау-қойнауларын тінте қарап, тірнектеп жинап, түгел қамтуды
көздейді. Ал, диалектология болса, әдеби тілдің сыртында жатқан, сонау
тайпа тілінен бастау алып, жергілікті тұрғындар қолданысында сақталып келе
жатқан көне де байырғы сөздерді, көрші халықтар тілінен әр кезде қабылдаған
ауыс-түйістерді, жергілікті кәсіпшілікке байланысты ұғым-түсініктерді
жинақтап, түсіндіру арқылы этнолингвистиканың бастау алар бұлақтарының бірі
болып саналады.
.
Бақылау сұрақтары:
1.Этнолинвистика және социолингвистика?
2.Этнолингвистика және психолингвистика?
3.Этнолингвистика және паралингвистика?
4.Этнолинвистика және этнография?
5.Этнолингвистика және ономастика?
6.Этнолингвистика және диалектология?
7.Этнолингвистика және этимология?
Этнолингвистиканың лингвистикалық пәндермен өзара байланысы
Этнография-1) белгілі халықтың
материалдық және рухани мәдениетін
зерттейтін ғылым. 2) Белгілі бір
халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы,
мәдени өзгешеліктерін зерттейді
Социология-қоғам Ономастика-тіл білімінің
туралы және оның жалқы есімдер жиынтығын
заңдары, әлеуметтну зерттейтін сала
туралы ілім.
Психолингвистика-сө Мифология-мифтердің
йлеу механизмдерін жиынтығы, миф туралы ілім.
психикалық ЭТНОЛИНГВИСТИКА
процестермен және
тіл жүйесіне
қатысын
қарастыратын
көмплексті ғылым
Диалекталогия-тілде Терминология-ғылым мен
гі диалект үстеу техника, өнер саласына
және говорларды байланысты терминдердің
зерттейтін тіл жалпы жиынтығы.
білімінің бір
саласы. Тіл
диалектерінің
тарихы дамуын
зерттейді.
Паралингвистика-тіл білімінің
фонациялық қасиетін
зерттейтін ғылым.
Коммуникацияның бейвербалды
құралдарының жиынтығы.
4. Қазақ этнолингвистикасы
4.1.Қазақ этнолинвистикасының зерттелуі
Этнолингвистика-этностың (ұлыс-халық-ұлт) инсандық болмысынан туындап,
санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлар бойы
қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен
нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты
зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты
дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы. Осы ерекшеліктеріне
орай этностық тілтаным десе де болады.
Этнос тіліне этнолингвистикалық көзқарас алғаш ХІХ ғ. екінші жартысында
В.Гумбольдт, А.А.Потебня, зерттеулерінде қалыптаса бастады. Содан бері ол
өзінің зерттеу объектісін, бағыт-бағдарын айқындап, тәсілін ұстартып ылғи
дамумен, ізденіспен келеді. Сондықтан да, этнолингвистикалық зерттеуледің
бірде сөздік қордың қойнауында сақталып көне дәуірден келе жатқан байырғы
лексиканың мағына-мазмұнын ашуға бағытталғанын байқасақ, енді бірде этнос
болмысынан, дүниетанымынан туындаған тұла бойы тарихқа тола тілдік
фактілердің сырын ашып, пайда болу мотивтерін айқындауды мақсат етеді.
Бұл сала көп жағдайда этностың шығу тегін, оның салт-дәстүрін, ата-
бабаларының тағылымын, елдік қасиетін, қоршаған табиғи ортасын, сондай-ақ
этнос өмір-тіршілігіне қажетті де ерекше орын алатын заттық (материалдық)
мәдениеттің қыр-сырына да ерекше мән беріп келеді. Бірақ осыған қарап,
этнолингвистиканы тілдегі этнографизмдердің немесе тіл мен этнография
фактілерінің жай қосындысы деп қарауға да болмайды.
Этнография-этнолингвистика объектілерінің сүбелі бір саласы ғана.
Этнолингвистиканың қалыптасу процесін, мазмұны мен мақсатын, зерттеу
объектісі өзіндік тәсілін осы салада істелген бірқатар жұмыстар ауқымы,
бағыт-бағдары мен сипатынан пайымдауға әбден болады.
Этнолингвистика тарихындағы күрделі еңбектердің біріне мажарларға
арналған 5 томдық этностық лексиконды жатқызуға болады. Этнолингвистикаға
қатысты еңбектердің көбісі сөздік түрінде болғанымен оған бағышталған
ғылыми зерттеулер мен тақырыптық жинақтар да баршылық. Осы орайда қазақ
этнолингвистикасы бойынша академик Ә.Қайдардың көп жылдар бойы дайындап
жүрген Қазақтар: ана тілі әлемінде атты 4-томдық этнолингвистикалық
сөздігін атауға болады.
4.2.Қазақ этнолинвистикасының негізін қалаушы ғалымдар
Академик Ә.Қайдар – қазақ этнолингвистикасының негізін салушы
ғалым.Этностың инсандық болмысын һам дүнияуи табиғатын,оның даму
заңдылықтарын тіл феномені арқылы танып – білудің ғажайып
мүмкіншіліктерінен,яғни этностаным мен тілтаным арасынан туындаған
лингвистиканың жаңа да дербес саласының бағыт-бағдарын,мақсат-мүддесін
айқындауға, ғылыми тұжырымдамасын негіздеуге бағышталған Қазақ
этнолингвистикасы (Қазақ тілінің өзекті мәселелері.Алматы,1998,8-
29бб.),сондай-ақ тілдік фактілерді әдеттегідей лингвистикалық формальдық
тұрғыдан ғана емес, одан әлдеқайда терең, індете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Этнолингвистика - ғылым саласы
1.1. Этнолингвистика , оның зерттеу объектісі.
Этнолингвистиканы пән ретінде оқыту – бүгінгі заман талабына сай
қажеттіліктен туындап отырған мәселелердің бірі. Осыған орай,
макролингвистиканың бір саласы болып табылатын, тіл мен халық арасындағы
қатынасты лингвистикалық және этникалық факторлардың өзара әсер-ықпалдарын
тілдің атқаратын қызметі мен дамуы аясында зерттейтін этнолингвистика
(О.С.Ахманова) курс болып жоғарғы оқу орындарының студенттері мен
магистранттарына енгізіліп отыр.
Этнолингвистика - этностың (халық, ұлт) инсандық болмысынан туған,
санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлар бойы
қалыптасып, корланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен
нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дістүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты
зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты
дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы (Ә.Т.Қайдар) саласы.
Осындай ерекшеліктеріне қарай оны этностық тілтаным десе де болады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – барлық жағдайда да этнос тілі.
Алайда ғылым- білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан
зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне
байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне
қарай зерттеп, білуге бағышталған ,ғылым, білім, мәдениет т.б. салалар
болып табылады . (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және еңбек, 1985,
№10, 18-22 бб.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген белгілі бір географиялық
ортада қалыптасқан, шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы
ұқсас, діні де, тілі де бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің
ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында
аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан
кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да, даму
сатысы бойынша да әртүрлі: көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе, ру-тайпа
деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы
реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз -этностың сонау
балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір-тіршілігінің айнасы,
оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа мирас
болып ауысып келе жатқан бай рухани мәдени қазынасы.
Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі ұрпаққа археологиялық қазбалар мен
сәулет кесенелері, тас мүсіндер мен қашалып жазылған тас ескерткіштер
арқылы да жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі - этнос басып өткен өмірдің
елесі ғана. Этностың шынайы бейнесі, болмысы тілі арқылы ұрпақ жадында
сақталады. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе
жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары жан дүниесі, жүрек
сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені,
танымы мен талғамы айналадағы құбылысты өзінше бағалап-бағамдауы өз тілінде
өрнегін тауып, өзін-өзі көрсететін айна іспеттес. (Ә.Т.Қайдар. Қазақ
тілінің өзекті мәселелері)
Этнолингвистика өзінің бітім- болмысы, табиғаты жөнінен тарихи
категория. Себебі ол этностың қазіргі күйін емес, өткен дәуірін өзінің
зерттеу объектісі етіп алады. Ал, этностың өткен жолы тілдің этномәдени
қоры немесе этнолингвистикасында анық білініп тұрады. Этнолингвистикалық
лексикаға барлық материалдық және рухани аталымдар жатады.
Осы орайда қазақтың өткен ғасырлардағы этнолингвистикалық қазынасын
зерттеуде, тілдік сипатын танып түстеуде сол дәуірлерде өмір сүрген
шығармашылық өкілдерінің шығармалары баға жетпес рөл атқарады. Олардың
қалдырған әдеби мұралары, өткені мен бүгінін жалғастырып тұрған алтын
көпір сияқты, өйткені ғылымы мен мәдениеті кештеу дамып, қалыптасқан
елдерде ондай әдебиет үлгілері белгілі бір кезеңдегі халықтың тыныс-
тіршілігінен, әдеби тілдің деңгейінен, материалдық және рухани өмірінен мол
хабар, дерек беретін бірден-бір ғылыми көз болып табылады.
Этнолингвистикалық құбылыстар өткен ғасырларда ғұмыр кешкен ақын-
жазушылардың шығармаларының барлығында да кездесіп отырады. Өйткені халық
өмірін, халық тарихын, оның сан алуан тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын
жырламайтын, өз шығармашылығына арқау етпейтін ақын не жазушы болмайды.
Этнолингвистикалық көріністердің кейбір ақындардың шығармаларында көп, енді
біреулерінде аз болуы, олардың таңдаған тақырыбына, талант-қуатына, шама-
шарқына қатысты мәселе.
Этнолинвистика ғылымының негізгі міндеті – тіл байлығы негізінде
халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт – дәстүрі мен ұлттық
дүниетанымын жан – жақты ашып көрсетіп, оны халыққа түсіндіру болмақ.
1.2. Этнолингвистика жөнінде ғалымдардың пікірі.
Тіл байлығын жалпы этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу тіл ғылымында
ертеден –ақ қалыптасқан, яғни ХVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында
жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Брэал, Ж.Гримм еңбектерінен
этнолингвистиканың зерттеу әдістері мен нәтижелерін көруге болады.
Этнолингвистиканың өз алдына жеке сала ретінде қарастырылып,
қалыптаса бастауы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан кейінгі кезең болып
табылады. Англиялық Л.Р.Палмер, швециялық Ф.де Соссюр, польшалық
В.Маленовский, американдық Ф.Боас, Б.Уорф т.б. ғалымдардың зерттеулерінің,
яғни ғылымға қосқан үлесінің нәтижесінде этнолингвистика дербес ғылым
саласына айналды.
Этнолингвистикалық көзқарас ХІХ ғасырдың екінші жартысында
В.Гумбольдт, А.А. Потебня сияқты ғалымдардың зерттеулерінде қалыптаса
бастаған. Содан бері бұл ғылым саласы өзінің зерттеу объектісін, бағыт-
бағдарын айқындап, тәсілін ұстартып, ізденіспен келеді.
Алғашында Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Жұбанов еңбектерінен
бастау алып, ХХ ғ. соңғы ширегінде ғалымдар Ә.Т.Қайдар, .
Кеңесбаев, Р.Сыздықова, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов
зерттеулерінде іргетасы қаланған қазақ этнолингвистикасы Н.Уәлиев,
Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаева, Б.Уызбаева, Қ.Аронов,
М.Ержанұлы, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева, А.Сейілхан т.б. орта және жас буын
ғалымдардың зерттеу жұмыстарында өзінің бағыт-бағдарын, мақсат-мүддесін жан-
жақты айқындап, зерттеу нысандарын саралап, әдіс-тәсілдерін жетілдіре
түсті.
Қазақ этнолингвистикасының көш бастаушысы академик Ә.Т.
Қайдардың осы мәселеге байланысты айтар ойы мен тұжырымдары мол:
Этнолингвистиканың зерттеу объектісін этностың тілі десек, ондағы мақсаты-
сол тілі арқылы этностың болмысын танып- білу болады. Бұл баршаға түсінікті
болғанымен, нақты айтқанда ол туралы әртүрлі көзқарастың барлығы байқалады.
Өйткені қай ғылым саласы болмасын өзінің қалыптасу дәуірінде өз концепциясы
мен принциптерін, зерттеудің тәсілдері мен әдістерін анықтап алуға
тырысады.
Қазақ тіл білімінде 70-жылдардан бастап Ә.Т.Қайдардың басшылығымен
этнолингвистиканы зерттеу ісі қолға алынды.
Академик Ә.Т.Қайдар бұл ғылым саласы туралы ең алғашқы ұйымдастырылған
ғылыми конференцияда сөйлеген сөзінде былай деген болатын:
Этнолингвистика дегеніміз не? Қазақ тіл білімінде ғылымның бұл саласы
бұрын- соңды арнайы сөз болған емес. Сондықтан да бұл біздер үшін әрі жаңа,
әрі тың мәселе болып саналады. Ана тіліміздің ұшан - теңіз байлығын,
ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан - ұрпаққа ауысып, мұра болып келе
жатқан асыл қазынасын мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне
айналдыруды мақсат ететін ғылым салаларының бірі – осы этнолингвистика
болмақ,-дей келе, өз ойын әрі қарай сабақтаған ғалым: Сонда,
этнолингвистиканың мақсаты не, зерттеу объектісіндегі ортақтық неге
байланысты? Ғылым дүниесі қандай қажеттіктен этнография мен лингвистиканың
ортасынан жаңа ғылым саласын тудырып, оған этнолингвистика деп ат қойып,
айдар тағып отыр? Этнолингвистика терминіне тілшілердің беріп отырған
анықтамасы мынау: Этнолингвистика - это раздел макролингвистики,
изучающий отношения между языком и народом и взаимодействие лингвистических
и этнических факторов в функционировании и развитии языка. (О.С.Ахманова.
Словарь лингвистических терминов. М., 1966, 529-б.). Этнографтардың бұл
жайындағы түсінігі де біржақты сияқты. Олар бұл терминге байланысты зерттеу
объектісін негізінен этнос деп қарайды да, тілді екінші орынға қояды, -
деп, осы ғылым саласының атқаратын қызметі мен зерттеу объектісіндегі өзіне
тән бірнеше ерекшеліктерін қазақ тіл білімінде алғашқылардың бірі ретінде
санамалап, дәлелдеп атап айтқан болатын. Кейіннен ғалымның бұл пікірі
баспасөз бетінде жарияланды. (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және
еңбек, 1985, №10, 18-22 бб.)
Қазірге дейін біршама жұмыстар қарастырылып, өзіндік нәтижесін берді.
Атап айтсақ, академик Ә.Т.Қайдардың жазған Қазақтар: Ана тілі әлемінде
атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігі өз алдына арнайы зерттеуді қажет
ететін көлемді дүние . (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және еңбек,
1985, №10, 18-22 бб.)
Сонымен бірге ғалымның жетекшілігімен түрлі (зергерлік өнер, киім-кешек,
тамақ-тағам, халықтық астрономия, халықтық өлшемдер,бағыт-бағдарды анықтау
(ориентация) халықтық антропонимия, ономастика, эпос тілі, киелі де,
қасиетті (сокральды) жағрафиялық объектілер, соматизмдер,
зоофразеологизмдер, т.б көптеген тақырыпқа) этнолингвистикалық зерттеу
жүргізіп, қорғалған диссертациялар да этнолингвистика ғылымына қосылған
сүбелі үлес болмақ. Олардың қатарына ғалымдар Ә.Ахметов, Е.Жанпейісов,
Р.Н.Шойбеков, Ж.А.Манкеева, Р.Б.Иманалиева, А.Ж.Мұқатаева, С.К.Сәтенова,
А.Ш.Жылқыбаева, Қ.Аронов, Б.Уызбаева, М.Ержанов, М.Мұсабаева, Қ.Ғабитхан,
т.б. көптеген, 80-нен аса ғалымдарды жатқызуға болады..
Этнолингвистика идеясын әр қырынан және әр деңгейде қарастырып келе
жатқан ғалымдардың барлығы оның этнос пен этнос тілі негізінде
қалыптасқандығын мойындаса да, кейде (Ф.де Соссюр) этнолингвистиканы этнос
тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін зерттейтін ғылым ретінде
танып, өз ойын халықтың салт-дәстүрі оның тілінде көрінсе, тіл керісінше,
сол халықтың өзін қалыптастырады деген ой айтқан
Орыс ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Иванов,А.ФЖуравлев т.б :
Этнолингвистика-көне дүниені зерттеуші ғылым, оларды байырғы халық
тілінен, жергілікті тіл терекшеліктерінен іздеу керек-деді...
Этнолингвистиканың түп тамырына тереңірек үңілсе, этнография мен
лингвистиканың жай қосындысы емес, бір шаңырақ астында әрқайсысы өз
бетінше тон пішіп, өзінің жырын жырлайтын шартты түрде ғана қосарласқан
дүниеде емес, бір-біріне етене жақын, бірінсіз-бірін толық түсінуге
болмайтын объект, ол объект – этнос және оның тілі, өйткені тілсіз этнос,
этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес: Этнос пен оның тілін этнолингвистика
тұрғысынан қарастыру-оның сонау балаң кезінен есейгенге дейінгі барлық
болмысы мен өмір-тіршілігін, дүниетанымы мен мәдени рухани байлығын, ана
тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде зерттеп білу, оларды ел
игілігіне асыру болып табылады. Өйткені кез-келген этностың тілінде оның
басып өткен бүкіл ұзақ өмірінің өрнегі жатыр. Олар бүгінгі ұрпаққа тас
мүсіндер мен жартастарға қашалған жазулар арқылы, ескі архитектуралық
ескерткіштер мен ғимараттар арқылы жетуі мүмкін. Сондықтан этностың шын
мәніндегі болмысы мен дүниетанымы, оның тек тілінде ғана сақталады, - дей
келіп, академик Ә.Т.Қайдар: Бұл ғылым саласының бір кереметтігі де,
бүгінгі таңдағы ғылыми- практикалық маңызы да - оның монолиттік
тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз - бірін толық түсінуге
болмайтын, объект екендігінде. Ол объект- этнос және оның тілі. Өйткені
тілсіз этнос, этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес, - деп мәселенің басын
ашып айтқан еді
Ә.Т.Қайдардың идеясын жалғастырушы өзінің шәкірті, осы ғылым саласын
көптен бері зерттеп жүрген ғалымдардың алғашқыларының бірі профессор
Е.Жанпейісов 1994 жылы жарық көрген Этнолингвистика атты мақаласында бұл
жаңа саланың табиғатын кеңірек аша түсті:: Этнолингвистиканың қазір
халқымыздың жалпы рухани өмірін, талай ғасырғы тағылым жүйесін, ата салтын,
асыл да ежелгі елдік қасиетін қайта түлетуде ерекше мән-маңыз алып
отырғанын жете сезіну үшін оның өзіндік негізгі ерекшеліктері, мазмұндық
сипаты жөнінен жан-жақты қанық хабардар болу керек - деген пікірді
ұсынды. Осы тақырыпқа қатысты көптеген тың, әрі жаңа мәселелерге байланысты
Е.Жанпейісов: Этнолингвистиканың психолингвистика мен социолингвистика
сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт, ол диалектология, фольлористика,
этнология, культурология, мифология сияқты ғылым салаларымен байланысты,
соған байланысты этнолингвистикалық атластар жасалуы қажет - деп мысалдар
келтіре отырып, өз ойын дәлелдеп көрсетеді.( Е.Жанпейісов Этнолингвистика
Ана тілі, 1994, 7-бет).
Этнос – белгілі бір тарихи дәуірде және өлкеде қалыптасып, өзінің
өзгеден ерекшелігін тани білген, тілінің, дінінің, табиғатының,
психологиясының тұтастығын мойындаған, басқа да өзіндік қасиеттерін сезіне
білген қауым. Этнос белгілі бір қоғамдық формацияда ру, ру-тайпа бірлестігі
болып саналса, феодализм дәуірінде- ұлыс не халық, капитализм дәуірінде ұлт
ретінде дамуы мүмкін. Бұл бәрімізге белгілі қағида.
Ғалым М.М. Копыленконың пайымдауынша, этнолингвистика термині ғылым
әлемінде ең алғаш рет шетел ғалымы Б.А.Уорфтың идеясы негізінде
этнография мен социология ғылымдарының аралығынан туындаған болып
танылады.
Ғалымның Этнолингвистика негіздері атты еңбегінде фоносемантика,
ономастика, тарихи этнолингвистика, этногенез проблемалары, тарихи және
тарихи-мәдени проблематика, аңыздар және дәстүршілдік, ежелгі жазу,
фольклор, ежелгі әдебиет, сөздіктер мен атластар, аралас пәндер-
паралингвистика, аударматану, социолингвистика, психолингвистика,
этномәдениеттану т.б. этнолингвистикалық мәселелерге қатысты (Ә.Т.Қайдар,
Мельников, Е.А.Керімбаев, Т.Жанұзақов, О.Т.Молчанова, В.А.Серебрянников,
Б.Е.Көмеков, Н.А.Баскаков, Е.К.Қойшыбаев, І.Кеңесбаев, Н.И.Толстой.
Р.Ғ.Сыздықова, Р.С.Амиров, Г.С.Боранбаев,
К.К.Юдахин, А.Н.Нұрманов пен Н.Н.Сейітхановтың, Г.Е.Корнилов, К.Ш.Хусайынов
т.б.) көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектерін салыстырмалы түрде
қарастырып, олардың барлығының да этнолингвистика ғылымының дамуына қосқан
үлесіне, жетістігіне тоқталған. (6). (М.М. Копыленко Основы
этнолингвистики М.,)
1.1.1. Тіл және адам
Тіл иесі халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір-салтының, оның рухани
әлемі мен материалдық мәдениетінің, тұрмысы мен салт-дәстүрінің, әдет-
ғұрып, жөн-жосынының, діни мифтік түсініктері мен наным-сенімдерінің
бастауы, қозғаушы күші – Адам. Өйткені мұның барлығы адамның өмір сүру амал-
тәсілдерінің саналы іс-әрекетінің жемісі, адамның өзі ойлап тапқан және
үнемі дамытып, жетілдіріп отырған өмірлік ұстанымдары, қағидалары.
Сондықтан да адамды, оның қадір-қасиетін, түр-тұлғасын, кейіп-кескінін,
ақыл-мінезін, көңіл-күйін, іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын, әлеуметтік
жағдайын т.б. суреттеп, сипаттап, бейнелеп атайтын тілдің үлес-салмағының
жоғары болатыны белгілі.
Кейінгі кезде қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты Адам
деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде
антропология (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі де кең
қолданылып келеді..
Қазақ жұртының адамды және оның өзіндік ерекшеліктерін, қасиеттерін,
іс-әрекеттерін сипаттайтын бейнелі фразеологизмдеріндегі бірдей образдық
модельдердің көбі мал шаруашылығына қатысты болып келетіндігі байқалады.
Өйткені халқымыздың сан ғасырлар бойы ұстанған көшпелі өмір салты, сол
негізде туындаған рухани және заттық мәдениеті, дүниетанымдық көкжиектері
т.т. олардың тұрмыс-тіршілігінің көзі болған мал шаруашылығымен астасып
дамығандығы белгілі. Мәселен, бет-әлпетіне жарасымсыз етіп шоқшитып сақал
қойған сүйкімсіз кісіні қазақтар теке сақалдеп, жаратпай атайтын болса,
қойдан қоңыр деп, қақ-соқпен ісі жоқ момын адам мінезін қой образы
арқылы береді.
1.1.2. Тіл және этнос
Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностың ара – қатынас
мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс. Тіл-
этностың ең тұрақты, ең бір басы ашық негізгі көрсеткіші. Ал тұрақтылығы
бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім территориялық бірлік, экономикалық-
шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б. этностың қосалқы белгілеріне
жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры бір- бірімен тығыз байланысты.
Тіл және этнос арасындағы осы тығыз байланыс лингвистерге,
этнографтарға, тарихшыларға жақсы мәлім, бірақ түркологияда күні бүгінге
дейін тіл тарихы мен тіл иесі халықтың этникалық тарихын ұштастыра отырып
зерттеген бірде-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты белгілі
дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады. Өйткені ол тілдің дамуы мен
оны иеленуші халықтың этникалық дамуын, сондай- ақ тіл мен этностың
әрқайсысының тек өзіне ғана тән дара және өзара ұқсас белгілерінің дамуын,
тілдің түрлі диалектілерге бөлінуі мен этностың жағырафиялық бөлінуін бір
мезгілде, қатар тексеруді талап етеді. Бұл проблемаларды шешуге
этнолингвистикалық география көбірек қатыса алады. Ол үшін алдымен
этнолингвистикалық атластар жасалуы тиіс (Е.Жанпейісов). Ал мұндай
атластарда лингвистикалық және этнографиялық карталар қатар беріліп
отырылуы керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Этнолингвистика қандай пән?
2. Оның зерттеу объектісі?
3. Этнолинвистика мәселелеріне арнайы тоқталған қандай ғалымдар еді?
2. Этнолингвистиканың қоғамдық- әлеуметтік пәндермен байланысы
2.1. Тіл және мәдениеттану
Тіл және мәдениеттану - көп аспектілі өзекті мәселе болғандықтан оны
тек тілшілер ғана емес, тарихшылар, философтар, психологтар, этнографтар,
әдебиеттанушылар да қарастырады. Лингвистика бұл мәселенің бірқатар
қызықты, әрі оны түрлі деңгейде дәйектеуге тырысқан шешімдерін алға
тартады. Ұсынылған шешімдер әрқилы және өзіндік сипаты бар:
1. Тіл және мәдениет арасындағы себеп-салдарлық тәуелділік жоққа
шығарылады. (Э.Сепир)
2. Тіл және мәдениет арасында, тіл тарихы және мәдениет тарихы
арасындағы себеп-салдарлық байланыс сөзсіз мойындалады (К.Фосслер,
В.Шмидт, Э.Сепир, Б.Уорф).
Аталмыш тұжырымдар сенімді емес, себебі олар мәселені шешудің балама
жолдарын ұсынады. Қазіргі тілдік типология тіл және мәдениет мәселесін
қарастыра отырып, бір жақты детерминизм ізінен тіл және мәдениет не
бірінші және не екінші деп шешуден бас тартуда. Өйткені тіл және мәдениет
өзара байланысты. Қазіргі ғалымдар көп жағдайда тіл және мәдениет
құрылымдары арасындағы өзге сәйкестіктерді табуға, оны диахрониялық тұрғыда
зерттеуге көңіл бөлуде.
Тіл және мәдениеттің өзара байланысы әржақты және барынша берік.
Тілді мәдениет құралы ретінде және мәдениет құбылыстарының жалпы бәріне
ортақ жеке белгілері арқылы да зерттеуге болады. Екінші жағынан, тіл мен
мәдениет құрылымы жөнінен изоморфты болып келген, бір- біріне тәуелсіз,
автономды жүйелер ретінде қарастырылуы мүмкін. Этнолингвистика тіл мен
мәдениеттегі қостілділікті немесе көптілділікті, қостілділіктегі
біртектілік пен әртектілікті, сондай-ақ норма, стиль, тілдік және мәдени
субстрат, территориялық, әлеуметтік диалект сияқты мәселелерді ашып көрсете
алады. Территориялық мәдени диалект ұғымы, әсіресе, диахрондық зерттеулер
үшін маңызды: қай халықтың болсын көне рухани мәдениеті мен лексикалық тіл
қорының ең ежелгі байырғы қалпын реконструкциялауда шешуші рөл атқарады.
Бірақ ол этнографияда, культурологияда әлі пайдаланылмай келеді - дейді
ғалым Е.Жанпейісов.(Ана тілі 1994)
Академик Ә.Т.Қайдар өз зерттеулерінде этнолингвистика ғылымының
қоғамдық-әлеуметтік және , лингвистикалық пәндермен сабақтастығы, өзара
байланысы жайында айта келіп, былай дейді: Этнолингвистиканың зерттеу
объектісі - барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым- білім саласында
тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер
көп.
Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас,
тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ,ғылым,
білім, мәдениет т.б. салалар болып табылады. Оларды үлкен екі топқа бөліп
қарастыруға болады.
1. Этнос тіліне жалпы қатысы бар қоғамдық - әлеуметтік пәндер;
2. Этнос тілінің тілдік табиғатын айқындайтын лингвистикалық пәндер -
деп, олардың ара жігін, үлес салмағын ажыратып береді.
Этнос тіліне жалпы қатысы бар пәндерді - мәдениеттану, этнография,
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, дінтану,
педагогика, дидактика т.б. қоғамдық- әлеуметтік пәндер қатарына жатқызсақ,
этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты пәндер -
этимология, диалектология, этнолингвистика, ономастика, фразеология,
экстралингвистика, паремиология, терминология, лексикография т.б.
лингвистикалық пәндер деуге болады.
Пайымдап қарасағанда, аталмыш пәндердің этнолингвистикамен қатыстығы
бірінші (қоғамдық) топтағы пәндермен зерттеу объектісіне байланысты болса,
екінші (лингвистикалық) топтағы пәндермен зерттеу тәсіл- әдістеріне
байланыстылығын аңғарамыз. Демек, объектіге (этнос тіліне) қатысты екі
топтың екеуіне де ортақ объект және өзара мүдделестік бар деген сөз, бірақ
олар бірін- бірі ауыстыра алмайды, өйткені олардың алдына қойған өз мақсат-
мүддесі болғанымен, бірдей емес. Сондықтан, этнолингвистика бұл екі топтың
екеуімен де ыңғайына қарай үйлесіп, этнос болмысын танып- білуге қажетті әр
пәннің өз тұсынан айқындап, саралап үлгірген деректерін өз елегінен
өткізіп, өзінше пайымдап, пайдалануға тырысады. (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика
Білім және еңбек, 1985, №10, 18-22 бб.)
Этнолингвистика – тіл ғылымының соңғы саласы. Оның этнос пен тілге
ортақ кейбір проблемалары тіл білімінде В.Ф. Гумбольдтың, В. Вунттың, Г.
Штейнтальдың, А.А. Потебняның, Н.И. Толстойдың еңбектерінде, қазақ
ғалымдары Ә.Т. Қайдардың, Е. Жанпейісовтің, Ә. Ахметовтың зерттеулерінде
қарастырылып оң жауабын тапқанымен, оны ғылым ретінде төрт аяғынан тік
тұрып кетті деуге әлі ерте. Этнолингвистиканың өз зерттеушілерін күтіп,
зерттелсе де тағы бір тексеруді қажет ететін бір қайнауы ішінде жатқан
(Ә.Т.Қайдар) мәселелері де аз емес екенін де ғалымдар жоққа шығармайды:
Атап айтқанда, этнолингвистиканың қарастыратын объектісіне нелер жатады,
нелер жатпайды, оның өзімен тамырлас психолингвистика, социолингвистика
сияқты тіл білімінің өзге салаларымен тоқайласатын, тоқайласпайтын тұстары,
ара шегі қандай? Фольклористика, мифология, мәдениеттану тәрізді ғылым
түрлерімен байланысы қай деңгейде? Оның этнос тарихын зерттеуде алатын
орны, өзін иеленуші этноспен байланысы, өзіндік зерттеу әдіс-амалдары
сияқты т.б. мәселелерде әлі де болса анықтай, нақтылай түсетін жайттар
баршылық.
Этнолингвистика ғылымының негізгі міндеті-тіл байлығы негізінде
халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттық
дүниетанымын жан-жақты ашып көрсетіп, оны халыққа түсіндіру.
2.2. Тіл және халықтық менталитет
Тіл және халықтық менталитеттің байланысын ғалымдардың бәрі мойындайды.
Бірақ менталитет мәселесі және оның маңызы түсіндіріліп, әлі де зерттеуді
қажет етеді. Латын тілінде ум, мышление, разум мағынасын білдіретін менс
дейтін сөз бар. Ол ілік септігінде жұмсалғанда ментс болып айтылады.
Менталитет термині, міне, осы тұлғалардан келіп шыққан. (М.Фасмер.
Этимологическии словарь русского языка Т.Ш.М., 1987 ж. 195- бет).
Менталитет мәселесіне этимологтар да жиі жүгінеді, оған және
фольклорист ғалымдар да соқпай кете алмайды; оны сондай- ақ этнографтар мен
этнопсихологтар да сипаттап жазып жатады. Жоғарыда айтқанымыздай, нақты бір
этностың анықтамасын тек бір параметр бойынша беруге, әрине, болмайды.
Этнос табиғаты көп ретте сапа- салмағы, мазмұны жөнінен өзара үйлес, үндес
келе бермейтін белгілі параметрлердің бәрін есепке алуды талап етеді. Сол
сияқты менталитетті де, әсіресе, оның негізгі компоненттерін анықтау
фольклористика, этнография (этнопсихология), тіл білімі, социология
тақылеттес әр түрлі ғылым салаларының бірігуінсіз мүмкін емес. Яғни бұл
жағдайда да сол ілгерідегідей міндет- мақсаты, зерттеу тәсілі мен объектісі
бойынша өз алдына дербес пәнаралық жеке ғылым саласы болып табылады.
2.3. Тіл және мифология
Тіл және мифологияның ара қатынасынан біршама басқа жағдай байқалады.
Мысалы, бұл мәселе жөнінен тиісті әдебиеттерде әр кез әртүрлі пікір айтылып
келді. Мифология мифтер жөніндегі дербес ғылым ретінде ХІХ ғасырдың өзінде-
ақ жеке бой көрсете бастады. Ол салыстырмалы- тарихи үндіеуропа тіл
білімінің бағытымен, соның әдіс-тәсілімен дамыды. Кейін оның материалдарына
әдебиет зерттеушілері мен фольклористер зер салып, мифтерді талдауға
кірісті. Ал этимолог тілшілер ең алғашқы көне мифологиялық жүйелерді және
олардың фрагменттерін негізінен лингвистикалық жолмен анықтауға тырысты.
Ғылымның саналы және заңды түрдегі былайғы саралану, салалану дәуірінде
мифология өзінің ішкі тұтастығынан ажырап, жеке бір бөлік- бөлшектерге
айналды. Оның осы өз алдына жеке ғылымдық қалпынан айрыла бастауына көбіне-
көп дінтану себеп болғанға ұқсайды.
Тіл білімі мен мифологияның өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға
жатады. Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде
А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын. Язык есть главное и первообразное
орудие мифического мышления. Мифология создается факторами
лингвистическими (А.А.Потебня, Слово и миф, М., 1989 ж. 261-267- б.)
Мифология – а) адамның өзін таныту құралы, адамның шығармашылық
қабілеттерін айқындаудың ежелгі, мәңгілік бітімі. Ол адамзат мәдениетінің
барлық типтері мен білімдерінің негізінде жатыр; ә) миф теориясы немесе
оның түсініктемесі. Мифтің жалпыға ортақ теорясы жоқ. Бірақ мифті түсіндіру
мен зерттеу үзіліссіз жалғасып келеді.
Миф – бұл ұғымға үш түрлі мағына беріледі: 1) көне аңыз, әңгіме; 2)
мифошығармашылық (миф тудыру), мифологиялық космогенез; 3) тарихи-мәдени
шартталған сана күйі. Адамзаттың негізгі мифтерінің бірі-уақытты цикл
ретінде қабылдайтын мифологиялық санамен байланысты мәңгілік айналымдар
туралы миф.
Этнолингвистика алайда тіл мен мифологияның арақатынасын мифология өз
алдына жеке ғылым санатына кірген жағдайда ғана ойдағыдай зерттей алады.
Культурология, халықтық психология мен мифология- осы үш ғылым саласының
үшеуі де өздеріне ортақ және семиотикаға жататын, сондай-ақ тіл біліміне де
тән бірқатар әдістер мен қағидаларды пайдаланады. Ал семиотика заңының
нақтылы бір зерттеулерде лингвистикалық және этнологиялық жағырафия,
лексикография мен грамматика аясында қолданылуына көп ретте осы
этнолингвистика жәрдемдеседі.
2.Бақылау сұрақтары
1.Этнолингвистика қандай пәндермен тығыз байланыста?
2.Халықтық менталитет ұғымына не кіреді?
3.Тіл мен мифология арасындағы байланыс қандай?
3.Этнолингвистиканың лингвистикалық
пәндермен байланысы
Этнолингвистика – жалпы ғылымға
тән дифференция процесінің тіл біліміндегі бір
көрінісі іспетті іштей жіктелудің нәтижесінде пайда
болған. Сондықтан тіл білімінің экстралингвистика,
психолингвистика, паралингвистика т.б. ғылым
салаларымен қатар тұрады
.
3.1. Этнолингвистика және психолингвистика, социолингвистика
Этнолингвистика – психолингвистика мен социолингвистика сияқты тіл
біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-бірімен байланысты болғанмен,
әрқайсысының дара ерекшелігі да жоқ емес. Этнолингвистика тілді этносқа
қатысы тұрғысынан алып сөз етсе, психолингвистика тілді адам психикасына
қатысы жағынан, ал социолингвистика тілді қоғам дамуына (социумға) қатысы
тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен социолингвистиканы белгілі
дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды екі компоненті деп
қарауға болады. Біріншісі этностың ұлттық, халықтық, тайпалық
ерекшеліктерін негізге алса, екіншісі оның тілдік процестерге байланысты
кейінгі даму сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді.
Этнолингвистика мен социолингвистиканың өздерінің осы хронологиялық сипаты
жағынан бір- біріне кейде қарама- қарсы қойылады.
Себебі бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді тіл деректерін
пайдаланады, яғни қазіргі түрлі тіл материалынан тарихи тұрғыда жүйелеуге
келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге
ұмтылады; ал екіншісі таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді.
Мұндай талдау үлгісі сондай- ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол
көнелікті айғақтайтын деректермен ғана шектеліп қалмайды, сонымен қоса
бүгінгі нышандайтын деректермен де айналысады.
3.2. Этнолингвистика және паралингвистика
Паралингвистика – тілдік құбылыстар мен фактілерді дәстүрлі
грамматика тұрғысынан емес, қатысымдық теорияның негізгі ұғымдары
тұрғысынан зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Паралингвистика қарым-қатынас орнатудың бейвербалды компоненттерін
зерттейтін ғылыми пән. Паралингвистиканың пайда болу және қалыптасу тарихы
Г.В.Колшанскийдың, Н.В.Юшмановтың, Э.П.Шубиннің, Дж.Трейгердің
паралингвистикалық типология жөніндегі осы сияқты т.б. ғылыми еңбектерде
көрініс табады.
3.3. Этнолингвистика және лингвомәдениеттану
Этносты танып-білуге тұс-тұсынан атсалысып, өзіндік үлесін қосушы
қоғамдық ғылым салаларының бірі - мәдениеттану, ол этнос болмысының
ауқымды да маңызды саласымен шұғылданады. Мәдениет жеке адамның басына
тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы
қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани материалдық
байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым.
Этнос мәдениеті ғылыми тұрғыдан былай анықталып жүр: Этнические
культуры – эти особые исторически выработанные способы деятельности,
благодаря которым обеспечивались и обеспечивается адаптация народов к
условиям окружающей их природной и социально-культурной среды (БеляевА.И.
Культурологические гипотезы Этнолингвистические проблемы семантики. М.,
1978г., стр.48). Бұл - мәдениет - әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-
әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасатын құбылыс. Өмір - тіршілік салты да,
ортақ тіл, ортақ дүниетанымғ ортақ психология т.т. - осының бәрі этнос
мәдениеті. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы – тіл екендігін
мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойындайды. В языке народ выражает себя
полнее и многосторонее, чем в чем-либо другом-не только в последнем своем
положении, но и исторически. Все что, есть у народа в его быте и понятиях,
и все, что народ хочет сохранить в своей памяти, выражается и сохраняется
языком. ( Толстой Н.И. Срезневский И.И. Т,. 1981г., стр.573)
Бұл пікірден этнолингвистика мен мәдениеттің тіл әлемінде
тоқайласатынын көреміз. (Ә.Т.Қайдар Этнолингвистика Білім және еңбек,
1985, №10)
Этнолингвистика тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге
тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және
этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін де қарастыратын тіл білімінің
саласы (Ж.А.Манкеева Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. А.,1997,
Афтореферат, 27 б.)
Адамзаттың мәдениеті өзімен бірге этникалық мәдениеттің жиынтығын
көрсетеді, ол сан алуан, өйткені бір және басқа қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталғантүрлі халықтардың әрекеті әртүрлі. Этникалық
өзіндік ерекшеліктер: адамдардың қалай жұмыс істеп, демалатыны, тамақ
жейтіні сияқты түрлі жағдайларда байқалады. Мысалы, орыс халқының
өміріндегі маңызды белгісі – ұжымшылдығы болып саналады, сондықтан оларда
белгілі бір қоғамға қатыстылық сезімі, өзара қарым – қатынастың жылылығы
мен көңіл – күйі ерекше көрініп тұрады. Орыс мәдениетінің бұл ерекшеліктері
орыс тілі арқылы бейнеленеді. А.Вежбицкая орыс тілі (ағылшын тіліне
қарағанда( көңіл – күйге мейлінше үлкен көңіл бөледі және оларды шектеу
үшін лексикалық және грамматикалық бейнелеулердің едәуір бай репертуарына
ие деп санайды.(Оспанова Б.О. Лингвомәдениеттану. Оқу құралы.Түркістан –
2008,73б.)
3.4. Этнолингвистика және этнография
Этнолингвистика және этнография екеуінің тоқайласар тұсы этнос
болмысының сүбелі саласы-заттық бағалылықты зерделеуге байланысты. Бұл
екеуіне де ортақ объект - тіл әлеміне тән көл-көсір мол дүние.
Зерттеушілердің көпшілігі этнолингвистика мен этнографияны мақсат-
мүддесі ортақ, бағыт-бағдары бір, бір таяқтың екі басындай егіз ғылым деп
қарайды. Алайда тіл әлемін зерттеу барысында бұл пікірге де сын көзбен
қарау керектігіне көзіміз жеткен сияқты. Оның басты себебі: екеуіне ортақ
объект-этнос тілі болғанымен, екеуінің зерттеу тәсілі мен тереңдік деңгейі
бірдей емес. Мәселен, Киіз үй деген объектіні алсақ, этнографтар да,
этнолингвистер де оның құрамын (сүйегін, киізін, бау-шуын), бөлшек-
бөліктерін (шаңырақ, уық, кереге, есік, туырлық, үзік, түндік, белдеу,
желбеу т.б.), сондай-ақ оларды жасау технологиясын сөз етуге міндетті.
Алайда киіз үйге қатысты тіліміздегі бұлардан басқа жүздеген атаулар мен
мыңдаған қосымша ұғым-түсініктерді тәптіштей жинап, этнос тұрғысынан
талдап, тарату этнолингвистердің ғана міндеті болса керек. (Ә.Т.Қайдар.
Қазақ тілінің өзекті мәселелері)
Көшпелі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен байланысты, киіз үйдің
шаңырағы - оның символы іспеттес.Қайыңнан жасалып, ошақтағы оттың түтініне
ыстала-ыстала қара түске енген, сан жылдар атадан балаға мирастыққа
қалдырылып отыратын шаңырақтыңқазақ халқының танымындағы символдық маңызы
ерекше.
.
Этнос болмысына қатысты тіл фактілерін этнографиға қарағанда
этнолингвистика әлдеқайда ауқымды да кең пайдаланып, олардың тілдік мән-
мағынасын жан-жақты да терең түсіндіруге тырысады.
Этнографиялық карта алдыңғыға тұғыр-тірек карта болып саналады, яғни
лингвистикалық карта соңғы, этнографиялық картаға негізделеді. Картаға
түсіруде лингвистикалық және этнографиялық бірыңғай матриал бір- бірімен
дәл, дөп түсіп жатуы шарт. Бұлар-мәселенің жай техникалық жақтары. Бірақ
қалай дегенмен де этнолингвистиканың міндетіне жатады. Мұның шынында да
солай екеніне диалектологиялық атлас жасау тәжірибесі дәлел бола алады.
Мысалы этнолингвистикалық мына бір терминнің лингвистикалық және
этнографиялық картасын этнолингвистикалық атласта жеке-жеке екі бөліп емес,
біртұтас бүтін күйде алып, шамамен мына түрде көрсетуге болады.
Моңғол, бурят, қалмақ тілдерінде лау (подвода, почтовые лошади,
подводная повинность) мағынасын білдіретін ула, улаа лейтін термин бар.
Ол негізінен осы мағынада алтай, телеуіт, хақас,шор, сағай, лебеді, қойбол,
тува, осылар іспеттес кейбір сібір түріктерінің тілінде ула, улак,
улағ, улау, улоо, улаг түрінде де қолданылады. Сондай- ақ қазақ,
қырғыз, қарақалпақ, өзбек, осман (Анадолы), түрікмен, ұйғыр сияқты Орталық
Азия түркі халықтары тілінде де жалпы осындай дыбыстық құрамда кездеседі:
улак, улак- улағ, улау, лау, ылоо, улаг, олаг, улов, ула, улаа, улағ. Ал
Орта Еділ түркілерінің (татар, башқұрт, чуваш) тілінде ол ылау, олау,
лав түрінде айтылады. Этнолингвистикалық осы атау қарашай, балқар, құмық
тәрізді кавказдық түркілердің және қырым татарларының тілінде де: ылау,
улав улау улав түрінде сақталған. Осы орайда мына бір дерекке көңіл
аударғымыз келеді. Қарашай, балқар, қабарда, черкес, адыг, абаза, осетин
тілдерінде лаудан, лоудан, лэудан, лэуданэ лексемалары қолданылады. Бұлар
дыбыстық жағынан түрліше тұлғаланған бір- ақ термин және ол жібек матаның
түрі, жібек орамал (шелковый платок), шарф деген бір мағына білдіреді.
В.И. Абаев XVII- XVIII ғасырлардағы орыс, украин халықтарының мәдениетіне
қатысты құжаттарда лаудан лудан сөзінің жібек мата, қамқаның бір түрі
(род камки) деген мағынада қолданылғаны туралы осыдан отыз жыл бұрын
арнайы мақала жазды. Мақала авторының айтуынша, жоғарыда келтірілген
осетин, абаза тілдеріндегі лэуданэ лаудан сөзі адыг (черкес, қабарда)
тілдерінен ауысқан. Ал адыг тілдеріндегі лэуданэ терминін лэу және данэ
есімдерінің бірігуінен жасалған күрделі атау деп қарайды: данэ- жібек
деген мағына білдіретін адыг сөзі. Ал оның бірінші лэу бөлігі лэуэ лоо
деген топониммен байланысты болу керек деп шамалайды. Одним из торговых
пунктов на Черноморском побережье, через которые адыгт поддерживали связи с
другими причерноморскими странами, был Лоо (лэуэ), северозападнее Сочи.
Весь этот район, как известно, до 60-х годов прошлого века был населен
адыгскими племенами. В числе других товаров через Лоо поступали к адыгам
также шелковые ткани из Закавказья и Турции. Сочетание лэу- дан (э)
озночало, стало быть, лоовский шелк, шелк, доставленный из Лоо. Ол
лаудан лудан термині орыс, украин тілдеріне де сол адыг тілінен аландар
арқылы енген болу керек дейді (Этимология, М., 1963ж. 116-119-б.
В.И.Абаев. Историко- этимологический словарь осетинского языка, П.М.,
1973ж. 37-б., И.М.Отаров. Профессиональная лексика карачаева- балкарского
языка, Нальчик, 1978ж. 48-б.)
Бұл жерде этнолингвистикалық әлгі лаудан лоудан лудан лэудан
лэуданэ күрделі терминінің ілгерідегі лау түбірі арқылы жасалып тұрғанын
аңғару қиын емес. Яғни мұндағы лау лоу лу лэу сыңары мен жоғарыдағы
лау атауы- бір сөздің әртүрлі дыбыстық нұсқа- түрі ғана демекпіз. Бұл
келтірілген тіл деректерінен этнолингвистикалық лау терминінің өте көп
аймақта қолданылғанын: Моңғолия, Сібір, Қазақстан, Орталық Азия, Орта
Поволжья, Кавказ өңірлерін басып өтіп, одан әрі тағы Украина мен Ресей
жеріне жеткенін көреміз. Олар және осыншама ұланғайыр өлкені мекен еткен
этностардың талай ғасырғы тарихи жағдайларынан, өзара мәдени қарым-
қатынастарынан, жалпы этносаралық контакты жайынан құнды мағлұмат беріп
тұр. Міне, сондықтан да осы іспетті бір этнолингвистикалық терминнің
этнографиялық картасы ескерілуі тиіс. Себебі бұл- этнолингвистикалық атлас
жасаудың бас талабы, алғышарты- дейді ғалым Е.Жанпейісов.( Е.Жанпейісов
Этнолингвистика Ана тілі)
3.5. Этнолингвистика және ономастика
Ономастика – жалқы есімдерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін жасауға қатысты тіл
мен таным процестерінің ара қатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивті
жүйесіне сүйенеді.
Ономастикалық атауларда этнос пен табиғат байланысын бейнелейтін
сөздердің көп болуы, топонимикалық объектілердің көзбен шолуға
негізделгенін, сондай-ақ қазақтардың тұрмыс-салты, этномәдени шаруашылық
түрінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты түсіндіруге болды. Белгілі бір
географиялық нысанның түрін, түсін, пішінін, көлемін көру де көзбен шолу
арқылы қабылданған. Бұл қабылдауға ұлттық этнографиялық нышандар жатады.
Мәселен, арал сөзі әдетте гидрониммен байланысты, яғни жан-жағын су
қоршаған құрлық дегенді білдіреді. Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы
ауданындағы Көкарал топонимінің этнодетерминдік себебі өзгешелеу. Өйткені
ол жерде теңіз немесе көл жоқ. Бұл елді мекеннің жан-жағы құмды, шөлейтті
болып келеді де, ойпаңдау жер көк шалғын, шөлейт теңізіндегі аралдай болып
көрінеді. Осы топонимнің жасалуына, яғни этнотерминдік себептер бар екенін
байқаймыз.
Л.М. Дмитриев былай деп атап көрсетеді: Ғаламның ономастикалық
бейнесінде кеңістік категориясы едәуір маңызды рөл атқарады, өйткені бұл
категория адам мен оның өмір болмысы арасын біріктіре қарастырады
(Онтологическое и ментальное бытие топонимической системе. АКД,
Екатеринбург, 2003, 9-б). Кеңестік концептісі дүниенің ономастикалық
бейнесінде тұлғаның ономастикалық санасы, фрагменті ретінде оның ментальдық
көрінісі мен тілдік байланысу негізін қалаушы концепті болып табылады.
Ономастикалық атауларда ұсынылып отырған кеңістік өмір тіршілік қызметінің
құндылықтары арқылы ғаламды қабылдаушы, субъекті тұрғысынан алғанда
халықтық болып саналады. Ғаламның ономастикалық бейнесіне ғалам туралы,
адамның бір нәрсе жайлы қалыптасқан мағлұматы, бағдарланған білімі енеді.
Ғаламның ономастикалық бейнесі тілдік таңбаларда, жалқы есімдерде ғаламды
қабылдаудың тәсілдері мен формаларын бейнелейді.
Ғаламның ономастикалық бейнесін, ғалам туралы білімдердің жиынтығын,
тілдің жеке бірліктерінде нақты тілдік қауымдастықтың ұлттық мәдени
әлеуметтік тәжірибесі ретінде елестетуге болады. Адам баласының қандай да
бір лингвомәдени қауымдастығының құнды тәжірибесі ғаламды тануы мен түсінуі
тілде жалпы есімдер арқылы ғана емес, сондай-ақ жалқы есімдер арқылы да
беріледі.Сондай-ақ жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік таңбаларға, тілдік
бірліктерге айнала отырып, ғаламның ономастикалық моделін, кескін-келбетін
жасай алады. Ғаламның ономастикалық моделі немесе бейнесі адамның ғалам
туралы түсініктерін және ғаламды тану қасиеттерін бейнелейді, сол себепті
олар да антропоцентристік қасиетке ие.
3.6 Этнолингвистика және этимология.
Сөздер мен сөз тіркестерін зерттеу этимологияның төл міндеті болса
да, бұған кейде этнолингвистиканың да мұқтаж екендігі байқалады. Мағынасы
күңгіттенген бірліктердің мәнін ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс
шеңберін айқындауда этнолингвистиканың этимология көмегіне жүгінуіне тура
келеді. Сөз төркінін айқындаудың тағы бір қажеттігі тіл практикасында
мұндай факілерді халықтық этимология тұрғысынан түсіндіру жиі кездеседі.
Кейде этнолингвистикалық түсініктеме дәлелсіздеу көрінгенде де
этимологиялық бір деректің өзі-ақ оны айқындай түсуі мүмкін. Мысалы, көне
де байырғы бөрі сөзінің эвфемистік баламасы деп көрсетілетін, қарысқыр
сөзін үлкен ғылыми адамға айтылатын тіркестер ауызекі сөйлеу тілінде
этимологияға бармай-ақ, қырғыз тілінде мойны мен жақ сүйектерінің қарысып
қалуына байланысты қарышқыр деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады.
Этимологиялық зерттеулерде кейде этнолингвистикалық факторларды
пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда,керісінше этнолингвистикалық
деректер этимологияның негізгі үш–фонетикалық, семантикалық, морфологиялық-
принципіне қосымша дәйектеме ретінде пайдаланылып, этимология объектісін
уақыт-мезгіл кеңістігі мен тарихи дәлдігі тұрғысынан айқындай түсуде өз
үлесін қосып отырады.
3.7. Этнолингвистика және диалектология
Этнолингвистика әдеби тіл ауқымымен ғана шектелмей, жалпыхалықтық тіл
фактілерін мүмкін болғанша түгел қамтуды мақсат етеді. Міне, осыған
байланысты этнолингвистика жергілікті (жанды, ауызекі, жаргон т.б.) тіл
ерекшеліктерін зерттейтін диалектологиямен де мүдделес.
Этнолингвистиканың диалектологиямен шендесуі ең алдымен біріншісінің
түбегейлі мақсатына байланысты: ол этносқа қатысты деректердің бәрін тіл
қорының қойнау-қойнауларын тінте қарап, тірнектеп жинап, түгел қамтуды
көздейді. Ал, диалектология болса, әдеби тілдің сыртында жатқан, сонау
тайпа тілінен бастау алып, жергілікті тұрғындар қолданысында сақталып келе
жатқан көне де байырғы сөздерді, көрші халықтар тілінен әр кезде қабылдаған
ауыс-түйістерді, жергілікті кәсіпшілікке байланысты ұғым-түсініктерді
жинақтап, түсіндіру арқылы этнолингвистиканың бастау алар бұлақтарының бірі
болып саналады.
.
Бақылау сұрақтары:
1.Этнолинвистика және социолингвистика?
2.Этнолингвистика және психолингвистика?
3.Этнолингвистика және паралингвистика?
4.Этнолинвистика және этнография?
5.Этнолингвистика және ономастика?
6.Этнолингвистика және диалектология?
7.Этнолингвистика және этимология?
Этнолингвистиканың лингвистикалық пәндермен өзара байланысы
Этнография-1) белгілі халықтың
материалдық және рухани мәдениетін
зерттейтін ғылым. 2) Белгілі бір
халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы,
мәдени өзгешеліктерін зерттейді
Социология-қоғам Ономастика-тіл білімінің
туралы және оның жалқы есімдер жиынтығын
заңдары, әлеуметтну зерттейтін сала
туралы ілім.
Психолингвистика-сө Мифология-мифтердің
йлеу механизмдерін жиынтығы, миф туралы ілім.
психикалық ЭТНОЛИНГВИСТИКА
процестермен және
тіл жүйесіне
қатысын
қарастыратын
көмплексті ғылым
Диалекталогия-тілде Терминология-ғылым мен
гі диалект үстеу техника, өнер саласына
және говорларды байланысты терминдердің
зерттейтін тіл жалпы жиынтығы.
білімінің бір
саласы. Тіл
диалектерінің
тарихы дамуын
зерттейді.
Паралингвистика-тіл білімінің
фонациялық қасиетін
зерттейтін ғылым.
Коммуникацияның бейвербалды
құралдарының жиынтығы.
4. Қазақ этнолингвистикасы
4.1.Қазақ этнолинвистикасының зерттелуі
Этнолингвистика-этностың (ұлыс-халық-ұлт) инсандық болмысынан туындап,
санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлар бойы
қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен
нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты
зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты
дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы. Осы ерекшеліктеріне
орай этностық тілтаным десе де болады.
Этнос тіліне этнолингвистикалық көзқарас алғаш ХІХ ғ. екінші жартысында
В.Гумбольдт, А.А.Потебня, зерттеулерінде қалыптаса бастады. Содан бері ол
өзінің зерттеу объектісін, бағыт-бағдарын айқындап, тәсілін ұстартып ылғи
дамумен, ізденіспен келеді. Сондықтан да, этнолингвистикалық зерттеуледің
бірде сөздік қордың қойнауында сақталып көне дәуірден келе жатқан байырғы
лексиканың мағына-мазмұнын ашуға бағытталғанын байқасақ, енді бірде этнос
болмысынан, дүниетанымынан туындаған тұла бойы тарихқа тола тілдік
фактілердің сырын ашып, пайда болу мотивтерін айқындауды мақсат етеді.
Бұл сала көп жағдайда этностың шығу тегін, оның салт-дәстүрін, ата-
бабаларының тағылымын, елдік қасиетін, қоршаған табиғи ортасын, сондай-ақ
этнос өмір-тіршілігіне қажетті де ерекше орын алатын заттық (материалдық)
мәдениеттің қыр-сырына да ерекше мән беріп келеді. Бірақ осыған қарап,
этнолингвистиканы тілдегі этнографизмдердің немесе тіл мен этнография
фактілерінің жай қосындысы деп қарауға да болмайды.
Этнография-этнолингвистика объектілерінің сүбелі бір саласы ғана.
Этнолингвистиканың қалыптасу процесін, мазмұны мен мақсатын, зерттеу
объектісі өзіндік тәсілін осы салада істелген бірқатар жұмыстар ауқымы,
бағыт-бағдары мен сипатынан пайымдауға әбден болады.
Этнолингвистика тарихындағы күрделі еңбектердің біріне мажарларға
арналған 5 томдық этностық лексиконды жатқызуға болады. Этнолингвистикаға
қатысты еңбектердің көбісі сөздік түрінде болғанымен оған бағышталған
ғылыми зерттеулер мен тақырыптық жинақтар да баршылық. Осы орайда қазақ
этнолингвистикасы бойынша академик Ә.Қайдардың көп жылдар бойы дайындап
жүрген Қазақтар: ана тілі әлемінде атты 4-томдық этнолингвистикалық
сөздігін атауға болады.
4.2.Қазақ этнолинвистикасының негізін қалаушы ғалымдар
Академик Ә.Қайдар – қазақ этнолингвистикасының негізін салушы
ғалым.Этностың инсандық болмысын һам дүнияуи табиғатын,оның даму
заңдылықтарын тіл феномені арқылы танып – білудің ғажайып
мүмкіншіліктерінен,яғни этностаным мен тілтаным арасынан туындаған
лингвистиканың жаңа да дербес саласының бағыт-бағдарын,мақсат-мүддесін
айқындауға, ғылыми тұжырымдамасын негіздеуге бағышталған Қазақ
этнолингвистикасы (Қазақ тілінің өзекті мәселелері.Алматы,1998,8-
29бб.),сондай-ақ тілдік фактілерді әдеттегідей лингвистикалық формальдық
тұрғыдан ғана емес, одан әлдеқайда терең, індете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz