Хадис әдістемесі
Алғысөз.
БІРІНШІ БӨЛІМ
ЖАЛПЫ ҰҒЫМДАР
А . Хадис
В . Сүннет
1 . Хадис немесе сүннеттің бөлімдері
2 . Хадис пен сүннет арасындағы айырмашылық
3 . Хадиспен синонимдес кейбір ұғымдар
С . Усул
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТІҢ ДІНДЕГІ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
А . Пайғамбарлық дәреже:
Б . Хз. Пайғамбардың білім бұлактары.
В . Хадис/сүннеттің маңызы және міндеті
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ХАДИС ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ХАДИС УСУЛІ
А . Хадис ғылымдары
Б . Хадис усулі
1 . Хадис усулі ғылымының пайда болуы
2 . Хадис усулі ғылымының принциптері
3 . Хадис усулінің бастаулары
ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
А . Сәнәд
1 . Сәнәдтің талдаулары
2 . Хадистің сәнәдтарында кездесетін кейбір қысқарған сөздер.
3 . Сәнәдтің маңыздылығы
Б . Мәтін.
БЕСІНШІ БӨЛІМ
РИУАЯТ
А.Риуаяттың анықтамасы мен түрлері
Б.Риуаяттың қағидасы
1. Хадис үйренушінің қағидасы
2. Хадис ұстазының (мухаддис) мінез.құлқы мен қағидасы
АЛТЫНШЫ БӨЛІМ
РИУАЯТТЫҢ САПАСЫ
А . Хадисті үйрену және үйрету жолдары
1 . Самаға (есіту)
2 . Қырағат (оқу)
3 . Ижазат (рұқсат)
4 . Мунауәлә (қолдан беру)
5 . Китабат (мукатаба.хат жазысу)
6 . Иғламуш.Шайх (білдіру, хабарлау, мәлімдеу)
7 . Уассиа (өсиет)
8 . Уәжәдә (табу)
9 . Мукәшәфә және руя
Б . Риуаяттың сөздері.
В. Хадис үйретудің тәсілдері
1. Оқып өту тәсілі.
2. Түсіндіруді қажет еткен нүктелерді түсіндіру
3. Толық етіп ашықтау тәсілдері
ЖЕТІНШІ БӨЛІМ
РИУАЯТТЫҢ СИПАТЫ
А . Сөзбе.сөз (лафзан) риуаят
Б . Мағынасымен (мағнан) риуаят ету
В . Мағынасымен риуаят етудің шарттары
СЕГІЗІНШІ БӨЛІМ
РИУАЯТТЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
А . Жинақтау кезеңінен алдыңғы риуаят нәтижелері
Б . Жинақтау кезеңіндегі риуаят нәтижелері
ТОҒЫЗЫНШЫ БӨЛІМ
РАУИ (РИУАЯТ ЕТУШ)
А . Рауи кім?
Б . Риуаят етушінің ерекшеліктері
В . Рауилердің дәрежелері
Д . Рауилердің табақалары (буындары)
1. Сахабалар буыны
2. Табиғундар буыны
3. Әтбаут . табиғундар буыны
ОНЫНШЫ БӨЛІМ
РИУАЯТ ЕТУШІНІ СЫНҒА АЛУ
А . Жәрх пен та’дилдің түсінігі
Б . Жәрх пен та’дил ілімі және принциптері
В. Та’н пункттері (мәтаин.и ашара)
Г. Жәрх пен та’дил нәтижесіндегі рауилер
Д.Жәрх және та’дил кітаптары
ОН БІРІНШІ БӨЛІМ
МӘРУИ ХАДИСТЕР
А . Қабыл немесе рәдд тұрғысынан
1. Мақбул хадис
2. Мәрдуд хадис
Б . Рауилердің саны тұрғысынан
1. Мутауатыр хадис
2. Ахад хадис
ОН ЕКІНШІ БӨЛІМ
СӘНӘДТІҢ ШЫҚҚАН ЖЕРІ ЖӘНЕ САХИХ НЕМЕСЕ ҮКІМ ШЫҒАРУ ЖӨНІНЕН ХАДИСТІҢ ТҮРЛЕРІ
А.Сәнәдтің шыққан жері жөнінен хадис түрлері
1.Құдси хадис
2.Мәрфуғ хадис
З.Мауқуф хадис.
4. Мақтуғ хадис
Б . Сиххат немес үкім жөнінен хадис түрлері
1) Сахих хадис
2) Хасан хадис
3) Зайыф хадис
ОН ҮШІНШІ БӨЛІМ
СӘНӘДІНДЕ ҮЗІК (ИНҚИТА) БОЛЫП.БОЛМАҒАНЫНА ҚАРАЙ ХАДИС ТҮРЛЕРІ
А) Муттасыл Хадис (Мүснәд.Мәусул)
Б) Ғайри Муттасыл Хадис (Мунқати')
Мүрсәл хадис
Мунқати' хадис
Му'дал хадис
Муаллақ хадис
Мүдәлләс хадис
ОН ТӨРТШШІ БӨЛІМ
РАУИЛЕРДІҢ БОЙЫНДАҒЫ АЙЫПТАРҒА ОРАЙ
ЗАЙЫФ ХАДИС ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1 . Мәузу хадис
2 . Мәтрук хадис
3 . Мункар хадис
4 . Му'әлләл хадис
5 . Мүдраж хадис
6 . Мақлуб хадис
7 . Муздариб хадис
8 . Шааз хадис
9 . Мусаххаф хадис
10 . Мухарраф хадис
11 . Зайыф хадиспен амал ету мәселесі
ОН БЕСІНШІ БӨЛІМ
МӘУЗУ’ (ОЙДАН ШЫҒАРЫЛҒАН) ХАДИСТЕР
1 . Мәузу хадис дегеніміз не?
2 . Ойдан хадис шығарудың себептері
3 . Ойдан хадис шығарудың түрлері
4 . Ажырату жолдары
5 . Ойдан шығарылған хадистердің Ислам мәдениетіне тигізген зияндары
6 . Ойдан хадис шығарудың үкімі
7 . Ойдан шығарылған хадис мәселесіндегі алдын алу шаралары
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
БІРІНШІ БӨЛІМ
ЖАЛПЫ ҰҒЫМДАР
А . Хадис
В . Сүннет
1 . Хадис немесе сүннеттің бөлімдері
2 . Хадис пен сүннет арасындағы айырмашылық
3 . Хадиспен синонимдес кейбір ұғымдар
С . Усул
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТІҢ ДІНДЕГІ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
А . Пайғамбарлық дәреже:
Б . Хз. Пайғамбардың білім бұлактары.
В . Хадис/сүннеттің маңызы және міндеті
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ХАДИС ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ХАДИС УСУЛІ
А . Хадис ғылымдары
Б . Хадис усулі
1 . Хадис усулі ғылымының пайда болуы
2 . Хадис усулі ғылымының принциптері
3 . Хадис усулінің бастаулары
ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
А . Сәнәд
1 . Сәнәдтің талдаулары
2 . Хадистің сәнәдтарында кездесетін кейбір қысқарған сөздер.
3 . Сәнәдтің маңыздылығы
Б . Мәтін.
БЕСІНШІ БӨЛІМ
РИУАЯТ
А.Риуаяттың анықтамасы мен түрлері
Б.Риуаяттың қағидасы
1. Хадис үйренушінің қағидасы
2. Хадис ұстазының (мухаддис) мінез.құлқы мен қағидасы
АЛТЫНШЫ БӨЛІМ
РИУАЯТТЫҢ САПАСЫ
А . Хадисті үйрену және үйрету жолдары
1 . Самаға (есіту)
2 . Қырағат (оқу)
3 . Ижазат (рұқсат)
4 . Мунауәлә (қолдан беру)
5 . Китабат (мукатаба.хат жазысу)
6 . Иғламуш.Шайх (білдіру, хабарлау, мәлімдеу)
7 . Уассиа (өсиет)
8 . Уәжәдә (табу)
9 . Мукәшәфә және руя
Б . Риуаяттың сөздері.
В. Хадис үйретудің тәсілдері
1. Оқып өту тәсілі.
2. Түсіндіруді қажет еткен нүктелерді түсіндіру
3. Толық етіп ашықтау тәсілдері
ЖЕТІНШІ БӨЛІМ
РИУАЯТТЫҢ СИПАТЫ
А . Сөзбе.сөз (лафзан) риуаят
Б . Мағынасымен (мағнан) риуаят ету
В . Мағынасымен риуаят етудің шарттары
СЕГІЗІНШІ БӨЛІМ
РИУАЯТТЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
А . Жинақтау кезеңінен алдыңғы риуаят нәтижелері
Б . Жинақтау кезеңіндегі риуаят нәтижелері
ТОҒЫЗЫНШЫ БӨЛІМ
РАУИ (РИУАЯТ ЕТУШ)
А . Рауи кім?
Б . Риуаят етушінің ерекшеліктері
В . Рауилердің дәрежелері
Д . Рауилердің табақалары (буындары)
1. Сахабалар буыны
2. Табиғундар буыны
3. Әтбаут . табиғундар буыны
ОНЫНШЫ БӨЛІМ
РИУАЯТ ЕТУШІНІ СЫНҒА АЛУ
А . Жәрх пен та’дилдің түсінігі
Б . Жәрх пен та’дил ілімі және принциптері
В. Та’н пункттері (мәтаин.и ашара)
Г. Жәрх пен та’дил нәтижесіндегі рауилер
Д.Жәрх және та’дил кітаптары
ОН БІРІНШІ БӨЛІМ
МӘРУИ ХАДИСТЕР
А . Қабыл немесе рәдд тұрғысынан
1. Мақбул хадис
2. Мәрдуд хадис
Б . Рауилердің саны тұрғысынан
1. Мутауатыр хадис
2. Ахад хадис
ОН ЕКІНШІ БӨЛІМ
СӘНӘДТІҢ ШЫҚҚАН ЖЕРІ ЖӘНЕ САХИХ НЕМЕСЕ ҮКІМ ШЫҒАРУ ЖӨНІНЕН ХАДИСТІҢ ТҮРЛЕРІ
А.Сәнәдтің шыққан жері жөнінен хадис түрлері
1.Құдси хадис
2.Мәрфуғ хадис
З.Мауқуф хадис.
4. Мақтуғ хадис
Б . Сиххат немес үкім жөнінен хадис түрлері
1) Сахих хадис
2) Хасан хадис
3) Зайыф хадис
ОН ҮШІНШІ БӨЛІМ
СӘНӘДІНДЕ ҮЗІК (ИНҚИТА) БОЛЫП.БОЛМАҒАНЫНА ҚАРАЙ ХАДИС ТҮРЛЕРІ
А) Муттасыл Хадис (Мүснәд.Мәусул)
Б) Ғайри Муттасыл Хадис (Мунқати')
Мүрсәл хадис
Мунқати' хадис
Му'дал хадис
Муаллақ хадис
Мүдәлләс хадис
ОН ТӨРТШШІ БӨЛІМ
РАУИЛЕРДІҢ БОЙЫНДАҒЫ АЙЫПТАРҒА ОРАЙ
ЗАЙЫФ ХАДИС ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1 . Мәузу хадис
2 . Мәтрук хадис
3 . Мункар хадис
4 . Му'әлләл хадис
5 . Мүдраж хадис
6 . Мақлуб хадис
7 . Муздариб хадис
8 . Шааз хадис
9 . Мусаххаф хадис
10 . Мухарраф хадис
11 . Зайыф хадиспен амал ету мәселесі
ОН БЕСІНШІ БӨЛІМ
МӘУЗУ’ (ОЙДАН ШЫҒАРЫЛҒАН) ХАДИСТЕР
1 . Мәузу хадис дегеніміз не?
2 . Ойдан хадис шығарудың себептері
3 . Ойдан хадис шығарудың түрлері
4 . Ажырату жолдары
5 . Ойдан шығарылған хадистердің Ислам мәдениетіне тигізген зияндары
6 . Ойдан хадис шығарудың үкімі
7 . Ойдан шығарылған хадис мәселесіндегі алдын алу шаралары
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Хадистер Құранның өмірде қолданылуы және Құраннан кейінгі ең бірінші пайдаланатын қайнар көз болуымен Исламдық білімдер арасында айрықша маңызға ие. Өйткені, хадистер Ислам сенімі мен мәдениетінің айрықша білім салаларының арасынан орын алады. Бүгінгі күнге дейін Құран аяттары бұзылмастан, ешбір өзгеріссіз келгендігі үшін оның негізін қарастыруға еш себеп жоқ болып отыр. Алайда хадистер олай емес. Бізге жеткен хадистердің қалай жеткендігін, сондай-ақ, қайсыларының қандай өзгеріске ұшырағандығын қарастыру хадис ілімінің салалары арасына кірген. Осылайша хадис ілімдері арасында Хадис усулі деген атпен жаңадан бір ілім қалыптасты.
Бұл ілім Хз. Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан соң шамамен 30 жылдан кейін маузу (ойдан шығарылған) болған қауіпті хадистер пайда бола бастағанда хадис ғалымдарының хадис пен сүннетті қорғау және хадистердің «сахих» болғандарын «сахих» еместерден ажырату үшін жүзеге асырылған алдын алу шаралары мен қойған принциптерінің нәтижесінде қалыптасқан болатын. Уақыт өте келе Хадис усулі хадис ілімінің сүйенген принциптер мен хадис әдістемесі ретінде риуаят етушілердің жағдайлары мен өздерінде болуы тиіс шарттарды риуаяттың шартын, сапасын және үкімдерін, риуаят етілген хадистердің сапалары мен бұлардан үкім шығаруға қарастыратын бір ілім болып саналады. Осылайша бұл ілімнің арқасында хадистің дұрыстығы (сахих екендігі), әлсіздігі (зайыф екендігі), және басқа да мәселелері жайында мағлұматтарға қол жеткізуге болады. Осы мәселелердің нәтижесінде хадистердің дұрыстығы және т.б. жайында сенімге ие бола аламыз.
Пайда болған күннен бастап бүгінгі күнге дейін бұл іліммен байланысы бар мәселелер төңірегінде көптеген еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы дінтану факультеттеріндегі қажеттіліктердің орнын толтыруға үлес қосу мақсатында бұл кітапты жазуды ұйғардық. Дәріс кітабы санатындағы бұл еңбекте, Хадис усулімен қоса әртүрлі тақырыптарды қарастырған. Кітапта алдымен хадиске байланысты негізгі ұғымдар хадистің діндегі алатын орны, қарастыратын мәселесі, хадис ілімінің пайда болуы, қайнар көздері жайында мәлімет берілген. Содан соң хадистің жеткізілуі қарастырылып, риуаят (хабар, естуі бойынша) етушіні риуаят етілген хадистер туралы кең, ауқымды түрде зерттелген. Осылайша Хадис усулімен байланысты бір көзқарас пайда бола бастады. Кітап дайындалу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланылды. Алайда бұл еңбектегі пайдаланылған әдебиеттер сілтемелерде емес, әр бөлімнің соңында және жалпы әдебиеттер көрсеткішінде көрсетілген.
Қорытындылай келе кез-келген жұмыс кемшіліксіз болмайтындығын ескере отырып, кемшіліктер болса оны түзету үшін үлес қосуларыңызды өтінеміз.
Бұл ілім Хз. Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан соң шамамен 30 жылдан кейін маузу (ойдан шығарылған) болған қауіпті хадистер пайда бола бастағанда хадис ғалымдарының хадис пен сүннетті қорғау және хадистердің «сахих» болғандарын «сахих» еместерден ажырату үшін жүзеге асырылған алдын алу шаралары мен қойған принциптерінің нәтижесінде қалыптасқан болатын. Уақыт өте келе Хадис усулі хадис ілімінің сүйенген принциптер мен хадис әдістемесі ретінде риуаят етушілердің жағдайлары мен өздерінде болуы тиіс шарттарды риуаяттың шартын, сапасын және үкімдерін, риуаят етілген хадистердің сапалары мен бұлардан үкім шығаруға қарастыратын бір ілім болып саналады. Осылайша бұл ілімнің арқасында хадистің дұрыстығы (сахих екендігі), әлсіздігі (зайыф екендігі), және басқа да мәселелері жайында мағлұматтарға қол жеткізуге болады. Осы мәселелердің нәтижесінде хадистердің дұрыстығы және т.б. жайында сенімге ие бола аламыз.
Пайда болған күннен бастап бүгінгі күнге дейін бұл іліммен байланысы бар мәселелер төңірегінде көптеген еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы дінтану факультеттеріндегі қажеттіліктердің орнын толтыруға үлес қосу мақсатында бұл кітапты жазуды ұйғардық. Дәріс кітабы санатындағы бұл еңбекте, Хадис усулімен қоса әртүрлі тақырыптарды қарастырған. Кітапта алдымен хадиске байланысты негізгі ұғымдар хадистің діндегі алатын орны, қарастыратын мәселесі, хадис ілімінің пайда болуы, қайнар көздері жайында мәлімет берілген. Содан соң хадистің жеткізілуі қарастырылып, риуаят (хабар, естуі бойынша) етушіні риуаят етілген хадистер туралы кең, ауқымды түрде зерттелген. Осылайша Хадис усулімен байланысты бір көзқарас пайда бола бастады. Кітап дайындалу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланылды. Алайда бұл еңбектегі пайдаланылған әдебиеттер сілтемелерде емес, әр бөлімнің соңында және жалпы әдебиеттер көрсеткішінде көрсетілген.
Қорытындылай келе кез-келген жұмыс кемшіліксіз болмайтындығын ескере отырып, кемшіліктер болса оны түзету үшін үлес қосуларыңызды өтінеміз.
1. Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул. 2009
2. Абдуллаһ Айдынлы. Хадисте тесбит иөнтеми. Китабеви иайынлары. Истанбул. 2003.
3. Ахмед б. Ханбел. ел-Мүснед. Бейрут 1991.
4. Ахмет Наим. Тәжрид-и сарих муқаддимеси. Диянет иайынлары. Анкара 1984.Али
5. Ахмет Йылдырым. “Хз.Пейгамберин билгиси ве билги аланлары”, Жумһуриет Ү. Илаһият Факултеси Дергиси, Жилт: VІІ/2, Аралык, 2003, Сыфас. с. 179-200.
6. Ахмет Йылдырым. “Сүннет үзерине”, “Сүннетин исламдаки иери” адлы тержүменин сон тарафында иер алмактадыр, Рағбет иайынлары., Истанбул – 2000, с. 113-128.
7. Ахмет Иужел. Хадис ыстылахларынын доғушу ве гелишими, ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1996.
8. Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УҒАК. ЖИНАҒЫ иайынлары. Измир. 1992.
9. Алийюлқари б. Мухаммед, әл-Әсрарул-Мәрфу’а, (Нешр. Мухаммед б. Лутфи ес-Сабағ), әл-Мәктәбәтул-Ислами, Бейрут, 1986.
10. Бухари, Әбу Абдиллаһ Мхаммед б. Исмаил. Сахихул-Бухари, Истанбул Тсз.
11. Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы, ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
12. Дарими, Абдуллаһ б. Абдиррахман әс-Самарқанди. Сунануд-дарими, Бейрут-1987
13. Әбу Дауд, Сулайман б. әл-Ашғас. Сунану Әбу Дауд, Бейрут-1988
14. Әбу Нуайм әл-Исбахани, Хилятул-әулия
15. Әмин Ашиккутлу. Хадисте рижал тенкиди, ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1997
16. Енбия Йылдырым, Хадис проблемлери, Рағбет иайынлары. Истанбул. 2001
17. Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
18. Хаким ән-Нисабури. Ма’рефету улумил-хадис, Дарул-афакил-жедиде, Бейрут 1980
19. Хатиб ел-Бағдади. Тақийдил-илм, (Тһк: Юсуф әл-Ыш), Дару Ихуа Бейрут, 1974.
20. Ибн Аррак, Ебул-Хасен Али б. Мұхаммед. Тензихуш-шериатил-мерфуа анил-ахбариш-шениатил иевдуа, Дарул-кутубил-илмийе, Бейрут 1981.
21. Ибн Мажә, Мухаммед б. Язид әл-Кахвини. Сунану ибн Мажә, Бейрут Тсз.
22. Ибн Сағд. Табакатул-кубра, Дару Садыр Бейрут, 1985.
23. Ибнул-Жәузи. Әбул-Фәрәж Абдуррахман, әл-Мәузуат, Дарул-фикр, Тсз. 1983
24. Ибнус-Салах. Улумул-хадис. дайындаған Нуреттин Итр, Бейрут 1981
25. Ибраһим Жанан. Кутуби ситта мухтасары ве тержуме ве шерхи. Акчаг иайынлары. Анкара 1988.
26. Исмаил Хаккы Үнал. Хадис, МЕВ иайынлары. Анкара 2003
27. Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис едебияты, МУИФ иайынлары. Истанбул. 1989
28. Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. МУИФ иайынлары. Истанбул.
29. Исмаил Лүтфү Чакан. Анахатларыла хадис, Енсар иайынлары. Истанбул.
30. Камил Чакын. Исламда хадис ве сүннетин йери, Анкара 1997.
31. Касими. Каваидут-тахдис, Дарун-нефаис, Бейрут, 2001
32. Кемал Сандыкчы. “Түрклерин хадис илмине каткысы”. Иени Түрклер иайынлары, Түрклер анциклопедиси Анкара. 2002, Ү, 703
33. Кемал Сандыкчы. Илк үч асырда Ислам жоғрафиясында хадис, Диянет башканлыгы иайынлары. Анкара 1991
34. Ләкнәуи, Әбул Хасанат Абдулхай, әл-Асарул марфуа фил-ахбарил маузуа, Бейрут 1984
35. М. Емин. Өзафшар. Хадиси йениден дүшүнмек, Анкара окулу иайынлары. Анкара
36. М. Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде сүннет, Анкара окулу иайынлары., Анкара
37. М.Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде хадис методолижиси, Анкара окулу иайынлары., Анкара
38. М. Хайри Кырбашоғлу. Алтернатив хадис метолодижиси, Китабият. Анкара 2002
39. Малик б. Әнәс, әл-Муатта. Дарул-хадис, Каир
40. Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам пайгембери, (Чев, Салих Туғ), Ирфан иайынлары. Ист, 1990.
41. Мұхаммед Хамидуллаһ. Мухтасар хадис тарихы, (Чев, Кемал Ышык), Беян, Истанбул 2004.
42. Муслим, Әбул Хусейн әл-Кушайри. Сахиху Муслим, Бейрут 1983
43. Мүжтеба Уғур. Хадис теримлери сөзлүгү. ТДВ иайынлары. Анкара. Тарихсиз.
44. Несаи, Ахмед б. Шуаиб. Сунәнун-Несаи, Мәктәбу тахкикит-турасил араби, Бейрут 1992
45. Өмер Өзпинар. Хадис едебиятынын олушуму, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2005
46. Садык Жихан. Уйдурма доғушу ве сосио-политик олайларла илгиси, Етүт иайынлары. Самсун, 1997.
47. Селман Башаран-М. Али Сөнмез. Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары. Бурса 1993.
48. Субхи ес-Салих. Хадис илимлери ве хадис истилахлары. Тәржімалаған М. Яшар Кандемир. Анкара 1981.
49. Суюти. ел-Леалил-маснуа фил-ахадисил-меузуа, Дарул-кутубил-илмийе, Бейрут 1417/1996.
50. Суюти. Тедрибур-рави фи шерхи такрибин-невеви, Дарул-фикр, Бейрут 1993.
51. Талат Кочиыгыт. Хадис тарихи, ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
52. Талат Кочиыгыт. Хадисшилерле келамжылар арасындаки мүнакашалар, ДИБ иайынлары. Анкара 1984.
53. Талат Кочиыгыт. Хадис теримлери сөзлүгү. Рехбер иайынлары. Анкара 1998.
54. Тирмизи, Мухаммед б. Иса. әл-Жамиус-сахих, Кемал Юсуф әл-Хут, Бейрут-1987
55. Зеһеби. Мизанул-иғтидал, Дарул-кутубил-илия, Бейрут, Тарихсыз.
56. Зубейр әс-Сыддыки. Хадис едебияты тарихи, (ауд. Юсуф Зия Кавакчы) Ирфан иайынлары. Истанбул 1966
2. Абдуллаһ Айдынлы. Хадисте тесбит иөнтеми. Китабеви иайынлары. Истанбул. 2003.
3. Ахмед б. Ханбел. ел-Мүснед. Бейрут 1991.
4. Ахмет Наим. Тәжрид-и сарих муқаддимеси. Диянет иайынлары. Анкара 1984.Али
5. Ахмет Йылдырым. “Хз.Пейгамберин билгиси ве билги аланлары”, Жумһуриет Ү. Илаһият Факултеси Дергиси, Жилт: VІІ/2, Аралык, 2003, Сыфас. с. 179-200.
6. Ахмет Йылдырым. “Сүннет үзерине”, “Сүннетин исламдаки иери” адлы тержүменин сон тарафында иер алмактадыр, Рағбет иайынлары., Истанбул – 2000, с. 113-128.
7. Ахмет Иужел. Хадис ыстылахларынын доғушу ве гелишими, ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1996.
8. Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УҒАК. ЖИНАҒЫ иайынлары. Измир. 1992.
9. Алийюлқари б. Мухаммед, әл-Әсрарул-Мәрфу’а, (Нешр. Мухаммед б. Лутфи ес-Сабағ), әл-Мәктәбәтул-Ислами, Бейрут, 1986.
10. Бухари, Әбу Абдиллаһ Мхаммед б. Исмаил. Сахихул-Бухари, Истанбул Тсз.
11. Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы, ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
12. Дарими, Абдуллаһ б. Абдиррахман әс-Самарқанди. Сунануд-дарими, Бейрут-1987
13. Әбу Дауд, Сулайман б. әл-Ашғас. Сунану Әбу Дауд, Бейрут-1988
14. Әбу Нуайм әл-Исбахани, Хилятул-әулия
15. Әмин Ашиккутлу. Хадисте рижал тенкиди, ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1997
16. Енбия Йылдырым, Хадис проблемлери, Рағбет иайынлары. Истанбул. 2001
17. Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
18. Хаким ән-Нисабури. Ма’рефету улумил-хадис, Дарул-афакил-жедиде, Бейрут 1980
19. Хатиб ел-Бағдади. Тақийдил-илм, (Тһк: Юсуф әл-Ыш), Дару Ихуа Бейрут, 1974.
20. Ибн Аррак, Ебул-Хасен Али б. Мұхаммед. Тензихуш-шериатил-мерфуа анил-ахбариш-шениатил иевдуа, Дарул-кутубил-илмийе, Бейрут 1981.
21. Ибн Мажә, Мухаммед б. Язид әл-Кахвини. Сунану ибн Мажә, Бейрут Тсз.
22. Ибн Сағд. Табакатул-кубра, Дару Садыр Бейрут, 1985.
23. Ибнул-Жәузи. Әбул-Фәрәж Абдуррахман, әл-Мәузуат, Дарул-фикр, Тсз. 1983
24. Ибнус-Салах. Улумул-хадис. дайындаған Нуреттин Итр, Бейрут 1981
25. Ибраһим Жанан. Кутуби ситта мухтасары ве тержуме ве шерхи. Акчаг иайынлары. Анкара 1988.
26. Исмаил Хаккы Үнал. Хадис, МЕВ иайынлары. Анкара 2003
27. Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис едебияты, МУИФ иайынлары. Истанбул. 1989
28. Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. МУИФ иайынлары. Истанбул.
29. Исмаил Лүтфү Чакан. Анахатларыла хадис, Енсар иайынлары. Истанбул.
30. Камил Чакын. Исламда хадис ве сүннетин йери, Анкара 1997.
31. Касими. Каваидут-тахдис, Дарун-нефаис, Бейрут, 2001
32. Кемал Сандыкчы. “Түрклерин хадис илмине каткысы”. Иени Түрклер иайынлары, Түрклер анциклопедиси Анкара. 2002, Ү, 703
33. Кемал Сандыкчы. Илк үч асырда Ислам жоғрафиясында хадис, Диянет башканлыгы иайынлары. Анкара 1991
34. Ләкнәуи, Әбул Хасанат Абдулхай, әл-Асарул марфуа фил-ахбарил маузуа, Бейрут 1984
35. М. Емин. Өзафшар. Хадиси йениден дүшүнмек, Анкара окулу иайынлары. Анкара
36. М. Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде сүннет, Анкара окулу иайынлары., Анкара
37. М.Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде хадис методолижиси, Анкара окулу иайынлары., Анкара
38. М. Хайри Кырбашоғлу. Алтернатив хадис метолодижиси, Китабият. Анкара 2002
39. Малик б. Әнәс, әл-Муатта. Дарул-хадис, Каир
40. Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам пайгембери, (Чев, Салих Туғ), Ирфан иайынлары. Ист, 1990.
41. Мұхаммед Хамидуллаһ. Мухтасар хадис тарихы, (Чев, Кемал Ышык), Беян, Истанбул 2004.
42. Муслим, Әбул Хусейн әл-Кушайри. Сахиху Муслим, Бейрут 1983
43. Мүжтеба Уғур. Хадис теримлери сөзлүгү. ТДВ иайынлары. Анкара. Тарихсиз.
44. Несаи, Ахмед б. Шуаиб. Сунәнун-Несаи, Мәктәбу тахкикит-турасил араби, Бейрут 1992
45. Өмер Өзпинар. Хадис едебиятынын олушуму, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2005
46. Садык Жихан. Уйдурма доғушу ве сосио-политик олайларла илгиси, Етүт иайынлары. Самсун, 1997.
47. Селман Башаран-М. Али Сөнмез. Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары. Бурса 1993.
48. Субхи ес-Салих. Хадис илимлери ве хадис истилахлары. Тәржімалаған М. Яшар Кандемир. Анкара 1981.
49. Суюти. ел-Леалил-маснуа фил-ахадисил-меузуа, Дарул-кутубил-илмийе, Бейрут 1417/1996.
50. Суюти. Тедрибур-рави фи шерхи такрибин-невеви, Дарул-фикр, Бейрут 1993.
51. Талат Кочиыгыт. Хадис тарихи, ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
52. Талат Кочиыгыт. Хадисшилерле келамжылар арасындаки мүнакашалар, ДИБ иайынлары. Анкара 1984.
53. Талат Кочиыгыт. Хадис теримлери сөзлүгү. Рехбер иайынлары. Анкара 1998.
54. Тирмизи, Мухаммед б. Иса. әл-Жамиус-сахих, Кемал Юсуф әл-Хут, Бейрут-1987
55. Зеһеби. Мизанул-иғтидал, Дарул-кутубил-илия, Бейрут, Тарихсыз.
56. Зубейр әс-Сыддыки. Хадис едебияты тарихи, (ауд. Юсуф Зия Кавакчы) Ирфан иайынлары. Истанбул 1966
ХАДИС ӘДІСТЕМЕСІ
Доц.док. Ахмет Иылдырым
ТүркістанҚазақстан 2011
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Исмайл Чалышкан профессор, теология ғылымдарының докторы Асалыоғлы
Адем философия ғылымдарының докторы
Бұл еңбекте, Хадис әдістемесімен қоса әртүрлі тақырыптарды қарастырған.
Кітапта алдымен хадиске байланысты негізгі ұғымдар хадистің діндегі алатын
орны, қарастыратын мәселесі, хадис ілімінің пайда болуы, қайнар көздері
жайында мәлімет берілген. Содан соң хадистің жеткізілуі қарастырылып,
риуаят (хабар, естуі бойынша) етушіні риуаят етілген хадистер туралы кең,
ауқымды түрде зерттелген. Осылайша Хадис усулімен байланысты бір көзқарас
пайда бола бастады. Кітап дайындалу барысында көптеген әдебиеттер
пайдаланылды. Алайда бұл еңбектегі пайдаланылған әдебиеттер сілтемелерде
емес, әр бөлімнің соңында және жалпы әдебиеттер көрсеткішінде көрсетілген.
Қорытындылай келе кез-келген жұмыс кемшіліксіз болмайтындығын ескере
отырып, кемшіліктер болса оны түзету үшін үлес қосуларыңызды өтінеміз.
АЛҒЫ СӨЗ
Хадистер Құранның өмірде қолданылуы және Құраннан кейінгі ең бірінші
пайдаланатын қайнар көз болуымен Исламдық білімдер арасында айрықша маңызға
ие. Өйткені, хадистер Ислам сенімі мен мәдениетінің айрықша білім
салаларының арасынан орын алады. Бүгінгі күнге дейін Құран аяттары
бұзылмастан, ешбір өзгеріссіз келгендігі үшін оның негізін қарастыруға еш
себеп жоқ болып отыр. Алайда хадистер олай емес. Бізге жеткен хадистердің
қалай жеткендігін, сондай-ақ, қайсыларының қандай өзгеріске ұшырағандығын
қарастыру хадис ілімінің салалары арасына кірген. Осылайша хадис ілімдері
арасында Хадис усулі деген атпен жаңадан бір ілім қалыптасты.
Бұл ілім Хз. Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан соң шамамен 30 жылдан
кейін маузу (ойдан шығарылған) болған қауіпті хадистер пайда бола
бастағанда хадис ғалымдарының хадис пен сүннетті қорғау және хадистердің
сахих болғандарын сахих еместерден ажырату үшін жүзеге асырылған алдын
алу шаралары мен қойған принциптерінің нәтижесінде қалыптасқан болатын.
Уақыт өте келе Хадис усулі хадис ілімінің сүйенген принциптер мен хадис
әдістемесі ретінде риуаят етушілердің жағдайлары мен өздерінде болуы тиіс
шарттарды риуаяттың шартын, сапасын және үкімдерін, риуаят етілген
хадистердің сапалары мен бұлардан үкім шығаруға қарастыратын бір ілім болып
саналады. Осылайша бұл ілімнің арқасында хадистің дұрыстығы (сахих
екендігі), әлсіздігі (зайыф екендігі), және басқа да мәселелері жайында
мағлұматтарға қол жеткізуге болады. Осы мәселелердің нәтижесінде
хадистердің дұрыстығы және т.б. жайында сенімге ие бола аламыз.
Пайда болған күннен бастап бүгінгі күнге дейін бұл іліммен байланысы
бар мәселелер төңірегінде көптеген еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы
дінтану факультеттеріндегі қажеттіліктердің орнын толтыруға үлес қосу
мақсатында бұл кітапты жазуды ұйғардық. Дәріс кітабы санатындағы бұл
еңбекте, Хадис усулімен қоса әртүрлі тақырыптарды қарастырған. Кітапта
алдымен хадиске байланысты негізгі ұғымдар хадистің діндегі алатын орны,
қарастыратын мәселесі, хадис ілімінің пайда болуы, қайнар көздері жайында
мәлімет берілген. Содан соң хадистің жеткізілуі қарастырылып, риуаят
(хабар, естуі бойынша) етушіні риуаят етілген хадистер туралы кең, ауқымды
түрде зерттелген. Осылайша Хадис усулімен байланысты бір көзқарас пайда
бола бастады. Кітап дайындалу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланылды.
Алайда бұл еңбектегі пайдаланылған әдебиеттер сілтемелерде емес, әр
бөлімнің соңында және жалпы әдебиеттер көрсеткішінде көрсетілген.
Қорытындылай келе кез-келген жұмыс кемшіліксіз болмайтындығын ескере
отырып, кемшіліктер болса оны түзету үшін үлес қосуларыңызды өтінеміз.
Ахмет Иылдырым
БІРІНШІ БӨЛІМ
ЖАЛПЫ ҰҒЫМДАР
Бұл бөлімде, хадис ілімінің негізгі ұғымдары арасынан орын алатын
“хадис”, “сүннет”, “хабар” және “еңбек” (туынды) ұғымдарымен бірге усул
(әдіс-тәсілдер) ұғымына да терең тоқталамыз.
Терминдер - ғылым салаларының ажырамас бөлшектері. Ғылым саласының
құрылымдары терминдер арқылы қысқа жолмен түсіндіріледі. Сол себептен де
терминдер үлкен маңызға ие. Ислам ілімдерінің де өздеріне тән терминдері
бар. Хадис ілімін терминсіз ойлау мүмкін емес. Бұл ғылым саласының басқа
ғылымдармен байланысын қарастырған кезде тақырыптың бұдан да кең ауқымды
екендігі көрінеді. Әсіресе хадис ілімінің ішінде орын алатын Хадис усулі
(әдіс-тәсілдері) ілімінде терминдердің көптігіне байланысты терминдер
ілімі (ғилму мусталахатил-хадис) деп қабылданған. Бұл терминдердің
мағыналары кейде сөздердің сөздік мағыналарына жақын болуымен қатар
көбінесе әртүрлі мағыналарды қамтиды. Сондай-ақ хадис ілімінің негізгі
ұғымдарын үйрену, Хадис усулінің тереңірек түсінуге көмекші болады.
А-Хадис
Хадис сөзі сөздікте арабтың “суләси” (үш әріпті) х-д-с түбірінен
шыққан (туындаған) жаңа және түпнұсқа мағыналарымен қатар, ескі немесе көне
сөзіне қарама-қарсы мағыналарда да қолданылады. Хадис сөзі екіншіден,
“кейіннен пайда болу”, “бұрын-соңды болмаған нәрсенің пайда болуы”
мағыналарын білдіретін х-д-с етістігінің рубаиси (төрт әріпті) хаддәсәдан
(сөйлесті, хабар берді) шығарылған (пайда болған, туындаған) туынды есім
сөз. Масдары (түбірі) “әт-тахдис”, “әл-хадис” сөзі осы түбірден шыққан есім
сөз.
Сонымен қатар хадис – “сөз” және “хабар” мағынасын да білдіреді.
Өзінің мәні жағынан басым болған мағынасы да осы. Құран Кәрімдегі мына
аятта келген хадис сөзі осыған дәлел болады:
(Мұхаммед Ғ.С.) Осылар Аллаһтың аяттары. Саған бұларды хақиқат бойынша
оқимыз. Енді олар Аллаһтың аяттарынан кейін қай сөзге сенеді? (Жасия: 6)
(Мұхаммед Ғ.С.) саған Мұса (Ғ.С.) ның (оқиғасы туралы) әңгімесі
(хабары) келді ме? (Таһа: 9)
(Мұхаммед Ғ.С.) енді олар бұл сөзге (Құранға) сенбесе, арттарынан
кейін, өзіңді жоя жаздайсың. (Кәһф: 6)
Бұл аяттағы сөз - Құранды мегзе п отыр.
Сөздікте, зат есім болып қолданылғанда хадис, тарихи болсын, аңыз
болсын, шын не жалған болсын хал (осы шақ) не мази (өткен шақ) болсын бір
мәлімет бөлшегі, бір баяндау, бір әңгіме немесе бір риуаят (ар: хабар)
үшін термин ретінде қолданылады. Сондай-ақ бұрынғы кезде не жақын арада
болған оқиғаларға байланысты тарихи мәліметтер мағынасына да келеді. Кейін
уақыт өте келе хадис сөзі сөздіктегі жалпы мағынасынан тыс тек
Хз.Мұхаммедтің (с.а.у) сөзін, іс-қимылын (фиил) және (тақрир) мақұлдауларын
(шешім, ұйғарым) білдіретін терминге айналды. Осылайша Хз. Пайғамбарға ғана
қатысты болған сөз, іс-қимыл және мақұлдауларына хадис атауы берілген.
Бұл анықтамаға хадисшілер Хз. Пайғамбардың (с.а.у) мінез-құлқын және
болмысындағы (жаратылысындағы) ерекшеліктерді де енгізген. Хадис дәл осы
мағынада қолданылған сүннеттің баламасы ретінде де қолданылады. (Kasimi,
Kavaidut-Tahdis, s.60-64) Хз. Пайғамбардың сөз, іс-әрекеті мен
мақұлдауларынан тұратын сүннеттің сөзбен түсіндірілген түрі мен жазылған
мәтіндері хадис деп аталады.
Хз. Пайғамбардың сахабалары және олардың соңынан ілескен
табиғундардың (сахабалардың өзін көріп, олардан білім алғандар) да
көзқарастары Хз. Пайғамбарға жақын өмір сүргендіктері және көптеген
пікірлері мен амалдарын Пайғамбарымыздан алғандығы туралы тұжырым маңызды
саналғандықтан, ғалымдардың көпшілігі (сахабалар мен табиғундардың
көзқарастарын) хадис анықтамасының ішіне енгізген. Көптеген мағыналарына
және хадис кешендерінде орын алған риуаяттарға (хабарламалар) назар салсақ,
хадис дегеніміз- Хз. Пайғамбарға, сахабалар және табиғундарға қатысты
болған әртүрлі сөз, фиил (іс-қимыл) тақрир (мақұлдау) және өзіндік
ерекшеліктері бар риуаят (хабар) болып табылады.
В-Сүннет
Сүннет, арабтың с-н-н түбірінен шыққан (туындаған) сират (жол),
табиғат, жибилләт яғни ізінен жүрілген жол, жағдай (хал) және ұғым, мінез-
құлық, әдет, жалғыз аяқ жол, өзгермеген мінез, жол, жол бағыты, әдіс-тәсіл
деген мағыналарды білдіреді.
Сүннеттің жоғарыда келтірілген сөздіктегі мағыналарында қолданылған
аяттар мен хадистерді кездестіруге болады. Мысалы, Аллаһ Т. былай дейді:
Қашан да Адам баласына тура жетекші келсе, оларды иман келтірулеріне
және Раббыларынан жарылқау тілеулеріне кедергі болған нәрсе, (бұрынғылардың
жолы, яғни) бұрынғыларға келген апаттың; өздеріне келуін немесе азаптың
қарсы алдарына келуін тосулары. (Кәһф:55)
Бір хадисте де Пайғамбарымыз (с.а.у) былай дейді:
“Кім де кім бір игі істе өзгелерге (жол салса) үлгі болса, сол игі
істің және сол игі іспен амал етушілердің де сауабы бастаушыға тән. Ал сол
іске амал етушілердің сауабынан еш кемітілмейді де. Кім де кім жаман істе
өзгелерге (жол салса) үлгі болса, сол күнәнің және онымен амал етушілердің
күнәсі де бастаушыға жазылады. Соңынан ілескендердің де күнәсі
кемітілмейді” (Муслим, Ғылым,15)
Байқағанымыздай, бұл хадисте сүннет (жол мағынасында келген) әрі игі
істі әрі күнә істі білдіретін сөз ретінде қолданылған. Исламнан алдыңғы
кезеңде Мүшрик (Аллаһқа серік қосушы) арабтар аталарының жолдарына тым
берілген халық еді және бұл сүннеттеріне үлкен маңыз бергендіктен сүннеттің
мәні (түсіндірмесі) сол кезеңде өмірлерінде қолданыс тапқан еді. Кейіннен
бұл түсіндірме мұсылмандықпен бірге бір термин ретінде, Хз. Пайғамбардың
сүннеті болып аталды. Яғни, “Исламдағы сүннет – Хз. Мұхаммедтің (с.а.у)
сөздері, өмірінде соңынан ілесіп әдетке айналдыруды бұйырған жолы, басқалай
айтқанда өмір сүру мәнері” деген анықтама берілді.
Басқа бір түсіндірмеде сүннет - Хз. Пайғамбар (с.а.у) үшін “фитраты
сәния” яғни екінші жаратылыс және өзгермейтін мінезі болған жүріс-тұрысының
баяны. Осы ерекшелігімен сүннет; оның ұғым, жүріс-тұрыс және іс-
әрекетіндегі тұрақтылық және бір қалыптылық сипатын баяндауда.
Қысқасы сүннет, оқиғалар (дау-жанжал) кезінде тұрақты, бір
қалыптылықты бойында сақтаған бір болмысты баяндайды. Тұрақтылық пен бір
қалыптылық сүннеттің өзгермейтін болмысы. Сондай-ақ Хз. Айша(р.а.), Хз.
Пайғамбардан: “Қандай амал амалдардың абзалы?” – деп сұрағанда “Ұдайы
жалғасқан, тұрақты болған амал” деп жауап берген. Және Айша (р.а) анамыз
Пайғамбарымыз (с.а.у) үшін ұнамды болған амал – бір мұсылманның әдетке
айналдырған яғни, үнемі қалдырмай орындайтын амалы – екендігін де баян
етеді. Аллаһ үшін ұнамды болған амал – аз болса да үнемі орындалып отырған
амал. (Buhari, Rikak 18)
1-Хадис немесе сүннеттің бөлімдері
Хадис немесе Сүннет әртүрлі саладағы кейбір бөлімдерді қамтиды. Оларды
былайша жүйелей аламыз:
а) Қаули Сүннет (әс-Сүннәтул-Қаулийя (Ауызша Хадис) - Бұл сүннеттер
Хз. Пайғамбардың (с.а.у) әртүрлі мақсатта, түрлі себептермен айтқан
сөздері. Бұлар, Расулаллаһқа тән сөздер. Қаули сүннет өте көп. Мысалы:
“Амалдар тек ниетке байланысты” (Buhari, bed'u'l-Vahy, 1; Iman, 4;
Muslim, Imare, 155)
б) Фи'ли Сүннет (Фи'ли Хадис) - Расулаллаһтың (с.а.у) жүріс-тұрысы
мен (фи'ли) іс-әрекеттерінің (амалдарының) түсіндірмесі. Бұған Хз.
Пайғамбардың намаз оқуы, қажылығы т.б.-ды мысал етуге болады. Мысалы: Хз.
Пайғамбарымыздың(с.а.у):
“Мен намазды қалай орындасам, сіздер де солай орындаңыздар” (Buhari,
Ezan: 18;Edeb, 27; Ahad: 1)-деген хадисін келтіруге болады.
Хз. Айша (р.а) былай дейді: “Расулаллаһ (с.а.у) бір іс жасағанда
толық әрі аяғына дейін жасайтын” (Muslim,Musafirin, 141)
Пайғамбарымыздың іс-әрекеттерін (амалдарын) мынадай үш топқа бөлуге
болады:
1. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) бір адам немесе пенде ретінде жасаған
амалдары. Мысалы:Ішіп-жеу, киіну, ұйықтау, отырып тұру сияқтылар.
2. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) тек өзіне ғана тән ерекше іс-әрекеттері
(амалдары). Түнде тахажжуд намазының оған парыз болуы, төрт әйелден артық
әйелге үйлене алуы секілділер.
3. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) тәшри'и (үкім қою) әртүрлілігіндегі
өзінің әрі үмметінің ілесуі, бейімделуі керек болған амалдар. Мысалы: намаз
оқу, ораза ұстау, қажыға бару. Пайғамбарымыздың бұл амалдары өзі үшін фарыз
болса үмметі үшін де фарыз, уәжіб болса оларға да уәжіб, жайыз (рұқсат)
болса жайыз болады.
в) Тақрири Сүннет (әс - Сүннәтул - Тақририйя) - Хз. Пайғамбардың
жанында мұсылмандардың айтқан бір сөзін, істеген бір іс-әрекетін көргенде
немесе өзі жоқта айтылған сөз және жасалынған іс-әрекетті естігеннен кейін
оларға қарсы еш нәрсе демеуі, үндемеуі. Бұл үндемеу және қарсылық танытпау
– айтылған сөздердің, жасалған істердің (амалдардың) мұбах (тыйым
салынбаған), жайыз (рұқсат етілген) екендігін білдіреді. Жалған және Ислам
шариғаты қабыл етпеген сөздер айтылып жатқанда немесе Ислам шариғатына
теріс қылық жасалып жатқанда Хз. Пайғамбардың үнсіз қалмасы айдан анық
нәрсе. Тақрири Сүннет екіге бөлінеді:
1. Сарих (ашық) тақрир:
Расулаллаһтың (с.а.у) өзі куә болған, өзі көрген қандай да бір
оқиғаны не сахабалардың өзіндік іс-әрекеттерін мақұлдағанын және растағанын
ашық білдіруі. Сарих тақрири сүннетке мысал берсек:
“Әбу Са'ид әл-Һудридың риуаяты (хабарлауы) бойынша, сахабалардың
бірі, бір жолаушылық кезінде жылан шаққан тайпа басшысын Фатиха сүресін
оқып емдеп жазып, ақысына бірнеше қой алады. Жолдастары “қойларды өзара
бөлісейік” дегенде: ем жасаған кісі: “тоқтай тұрыңдар, Расулаллаһтан
сұрайық” деп, елге қайтқан соң, болған мән - жайды пайғамбарға (с.а.у)
түсіндіреді. Сонда Пайғамбар(с.а.у):
“- Фатиханың ем болатынын қайдан білдің? (дұрыс қылыпсың) Қойларды
өзара бөлісіңдер, бір үлесін де маған бөліңдер” – дейді. (Buhari, Tib, 33,
39; Icare, 16; Muslim, Selam, 66) Оның бұл сөзі Құранмен ем жасағанда ақы
алудың болатындығын ашық түрде қабылдау, мақұлдау және растау болып тұр.
2. Зымни (жасырын, іштегі) тақрир:
Өзі куә болған, өзі көрген қандай да бір оқиға кезінде Хз. Пайғамбардың
үнсіз қалуы. Мысалы: Хандәк соғысы кезінде Бәни Құрайзаға бара жатқанда
сахабалардың бір бөлігінің аср (намаздыгер) намазын жолда оқиды да, бір
бөлігі (пайғамбардың) “Бәни Құрайза жеріне бармастан (асрды) оқымаңдар”
деген бұйрығы бар деп уақыт өтіп кетсе де намаздарын оқымайды. Бұл жағдайды
Расулаллаһ (с.а.у) естігенде үнсіз қалады. Бұл әр екі топтың да әрекетін
зимни, яғни жасырын, іштей мақұлдап, растауы. (Buhari, Havf,5; Muslim,
Megazi, 30)
Хз. Пайғамбардың көріп, естіген бір амалға қарсылық білдірмеуі - оны
қабыл еткендігі. Өйткені, Аллаһтың Елшісі бір амалдың (істің) жасалып
жатқанын көрген не естіген кезде ол амалдан тыймаса әрі үндемесе, бұл
жағдай оның бұл амалды (істі) мақұл көргендігі және қабыл еткендігі
мағынасын білдіреді.
Сүннеттің бұл үш түріне (қаули, фи'ли, тақрири) бірдей мысал бола
алатын мына хадисті келтірейік:
Абдуллаһ бин Омар (р.а) былай түсіндіреді: Пайғамбар (с.а.у) алтын
жүзік тақты, сахабалар да алтын жүзіктер тақты. (Бір күні) Пайғамбар
(с.а.у):
- “Мен бір алтын жүзік таққан едім” – деді де саусағынан жүзікті
шығарып:
- “Бұдан кейін оны (алтын жүзікті) мүлде тақпаймын” – деді.
Осыдан кейін сахабалар да (алтын) жүзіктерін (енді қайта тақпастай
болып) саусақтарынан шығарды”. (Buhari, I'tisam:4)
Бұл жерде Хз. Пайғамбардың жүзікті тағуы және кейін шығарып тастауы -
фиғл (яғни іс-қимыл); “Бұдан кейін оны мүлде тақпаймын” деп айтуы сөз;
сахабаларының бұрын алтын жүзік тағуларына, кейіннен (пайғамбарымыздың)
өзіне ілесіп (сахабалардың) бұдан (жүзік тағудан) бас тартуларына
араласпағандығы да тақрир болады.
д) Сипат (уасфи) сүннет
Бұл екі бөлікке бөлінеді:
1. Хилқи (ахлақи) сифат (мінез - құлық сипаты): Расулаллаһтың қандай
да бір мінезін танытқан хадистер. Мысалы:
“Расулаллаһ адамдардың ең жомарты еді. Ол (с.а.у), Рамазан (айын)да
өте жомарт болатын” (Buhari, Bed'l-Vahy, Muslim, Fedail: 50)
2. Хулқи (жаратылысымен, болмысымен байланысты) сипат:
Хз. Пайғамбардың физиономиялық жаратылысына қатысты мағлұматтарды
қамитын хадистер. Мысалы:
“Расулаллаһ (с.а.у) реңі жағынан адамдардың ең әдемісі, жаратылысы
жағынан да ең кереметі. Ол (с.а.у), тым ұзын (бойлы) да, тым қысқа (бойлы)
да емес еді”. (Buhari, Menakib: 23; Muslim, Fedail: 113)
Сүннет сөзі уақыт өте келе Хз. Пайғамбардың (с.а.у) іс-әрекетіне
берілген бір есімге айналды. Осылай болған кезде сөздің нашар (мінез-
құлыққа) жүріс-тұрысты білдіретін болымсыз түсінігі орынсыз қолданылмады.
Басқаларының іс-әрекетінен (сүннетінде) айыру үшін “пайғамбардың сүннеті”
(суннату Расулиллаһ, суннатун-Нәбийи) анықтамасы қолданылған, ал өз алдына
қолданылған кезде жалпы Хз. Пайғамбардың (с.а.у) сүннеті дегенді білдірген.
Осылайша мұхаддистер (хадис ғалымдары) сүннетті Хз. Пайғамбардың(с.а.у)
өмірінде жалғастырған, яғни жүрген жолы, әрекет түрлері, өмір сүру жағдайы,
керек десеңіз пайғамбар болмай тұрған кездегі және пайғамбар кезіндегі
жүріс-тұрысы, көркем мінез-құлқы деп ұққан.
2 – Хадис пен сүннет арасындағы айырмашылық
Хадис сөзі, негізінде Хз. Пайғамбардың сөздеріне ғана қатысты болуымен
қатар, Ислам ғалымдары, (хадис деген) сөздің білдіретін мағынасына
байланысты басқа да көзқарастар келтірген. Бұған қарағанда, кейбір усул
ғалымдарының анықтамасында хадис Хз. Пайғамбардың сөз, фиғл және тақрирлері
(мақұлдау) айтылса, бұл мағынасымен хадис сөзі, бірдей мағынада қолданылған
сүннеттің баламасы, яғни синонимі. Ал кейбір хадис ғалымдары болса,
хадистің ауызша түріне тек Хз. Пайғамбардың сөздері ғана емес, сахабалар
және табиғундардан жеткізген мауқуф және мақту хабарлар да жатады деген.
Бұған қарағанда хадис сөзі - хабардың да синонимі. Кейбіреулері болса,
хадисті тек Хз. Пайғамбардан жеткізілген сөздер үшін ғана қолданған,
басқаларынан келген сөздерге де хабар есімін берген. Бұлай болғанда хадис
пен хабар арасында белгілі бір айырмашылықтың бар екендігі оп-оңай белгілі
болады.
Хадисшілер арасында кең таралған көзқарасқа қарағанда хадис -
пайғамбарлықтан бұрын және пайғамбарлықтан кейін Хз. Пайғамбардан риуаят
етілген (хабарланған) барлық сөз, іс-қимыл және тақрирлерден
(мақұлдаулардан) тұрады; ал мұсылмандардың құлақ асып, ұстануы керек болған
сүннет, осы үш түрде тұрақты болған және дінмен байланыстырылған хадистер.
Хадистің құрамына Расулаллаһтың (с.а.у) пайғамбарлықтан бұрынғы
хабарларының да кіретіндігі ғалымдар тарапынан көрсетілген. Мысалы: әлі
пайғамбарлық келмей тұрып уақыттарын Хира үңгірінде құлшылықпен өткізуі,
өмірінің көркемдігі әдемілігі,
көркем мінезі, турашылдығы, оқи-жаза алмайтын сауатсыз болуымен байланысты
хабарлар, оның пайғамбарлығының дәлелі болып есептелінгені секілді барлығы
да мұсылмандар үшін бір ғибрат, үлгі болады. Пайғамбарлықтан бұрынғы
хабарлар Хз.Пайғамбарды тану және оған сену үшін керек, бұлармен амал ету
керек емес.
Ислам дінінің алғашқы ғасырларында хадис пен сүннет сөздік
мағыналарындағы айырмашылықпен қатар қолданылды және негізінде сүннет бір
фи'л (іс-әрекетке, амалға), өмірдегі қолданыстар үшін; ал хадис болса бір
сөзді, бір фи'л-ды (іс-әрекетті) және мінез-құлықты түсіндіретін сөз үшін
(риуаятқа) қолданылды. Яғни, сүннет жайында арнайы бір риуаят болып,
болмағанына қарамастан діни құлшылықтар мен құқықтық мәселелерде бір
қолданылуда еді. Мысалы: Хз. Пайғамбардың намазды қалай оқығандығы жайлы
ешқандай да риуаят болмаған күннің өзінде оны көргендердің өздерінен
кейінгілерге, олардың да өздерінен кейінгілерге амалдарымен,
қолданыстарымен көрсетулері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, сүннет болып
жеткен еді, бірақ бұл мәселе жайлы ешбір хадис (ауызша риуаят) жоқтың қасы.
Хадис үшін де керектісі әңгіменің төркіні. Яғни хадисте негізгі мәселе бір
қолданыстың, амал етудің жеткізілуі емес. Мысалы:
“Сіздерден бір кісі өзі үшін ұнатқан нәрсесін бауыры үшін де
ұнатпайынша (толық) мү'мин бола алмайды” (Buhari, Iman, 7) деген хадисі
Хз,Пайғамбардың бір амалын (сүннатін) емес, ауызша өсиетін жеткізуде. Бұл
жөнінен мәшһүр (атақты) хадис ғалымы Ахмәд бин Хамбәл (241855 ж.ө)
қажылыққа байланысты бір хадис жайында: “Бұл хадисте бес сүннет (амал) бар”
деген.
Және мұнымен қатар алғашқы ғасырларда кейбір ғалымдар сүннетте маман
болып, хадисте маман болмағандықтары, ал кейбіреулерінің хадисте маман
болып, сүннетте маман болмағандықтары баян етілген. Яғни, бір бөлігінің
амалдарды (қолданыстарды), үкімдерді (сүннетті) жақсы біліп, кейбіреулері
де сол амалдарды қамтыған риуаяттардың аудармаларында (хадисте) білгір
маман болған.
Хадис пен сүннет ұғымдары хижри ІV. ғасырдан бері бірінің орнына
екіншісі қолданыла бастады, әрі бұдан кейін хадис ғалымдары бойынша бұл екі
термин негізінде бір-бірінің синонимі болып есептелінген.
Бұл екі термин синоним болып қолданылса да айта кететін бір мәселе,
сүннет негізінде - практика (амал), іс-әрекет және жүріс-тұрысты білдірсе;
ал хадис болса бұл амалдарды да қамтыған ауызша (кейіннен жазбаша)
риуаяттарды білдіреді. Хз. Пайғамбардың (с.а.у), оның сахабаларының және
олардың соңынан ілескен табиғундардың (нәсіл буынның) дінмен байланысты
сөздері мен амалдары, хадис (риуаят) түрінде бізге жеткен және табиғаты
жөнінен бұл да сүннеттен де ауқымды болғандығы үшін хадис - осы ғылым
саласының атына айналды.
3 – Хадиспен синонимдес (мағыналас) кейбір ұғымдар
Хадиспен ұқсас мағыналарда қолданылған кейбір ұғымдар бар. Бұларды
хабар және әсәр (шығарма) деп атауға болады.
а) Хабар
Сөздік мағынасы - бір нәрсе жайында мағлұмат беру, естірту дегенді
білдіреді. Терминдік мағынасы болса - хадистің синонимі ретінде
қолданылады. Сол себепті кейбір хадис ғалымдарының көзқарасына бойынша Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) сөздері (мәрфуғ), сахаба және табиғуннан (нақл
етілген) жеткізілген мауқуф және мақтуғ риуаяттар хабар деп аталған.
Сонымен қатар хадис пен хабарды бір-бірінен ажыратқандар да болған. Олардың
көзқарасы бойынша хадис – тек қана Хз. Пайғамбарға (с.а.у) тән сөздер, ал
хабар болса Хз. Пайғамбардан басқа кісілердің сөздері. Осыған байланысты
Хз. Пайғамбардың (с.а.у) сөздерімен шұғылданушы ғалымдарды мухаддис, ал
тарих, қисса, хикая сияқтылармен шұғылданған ғалымдарды ахбари деп атаған.
Кейбір ғалымдар да хабар мен хадис ұғымдас, пішіндес болғандығын айтады.
Бұған орай хабар бұдан да ауқымды бір мағынаға ие болумен және Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) сөздерімен қатар сахаба мен табиғуннан жетікізілген
сөздерді де қамтиды.
Алғашқы хадис және фықых кітаптарынан бастап хабар – хадис мағынасында
да қоданыла бастаған және “Хз. Пайғамбардан бізге жеткізілген хабарға
қарағанда...” түрінде баяндаулар хадис кітаптарында орын алған. Бірақ, Хз.
Пайғамбардан(с.а.у) келген риуаят негізгі мәселе болғанда бұл терминдер
арасында ең көп қолданылған сөз - хадис. Бұған қайшы сахаба және табиғунның
сөздері үшін хадис термині өте аз, ал хабар және әсәр (төлеу сөз) деген
анықтамалар өте көп қолданылған.
б) Әсәр (туынды, еңбек)
Сөздікте – бір нәрсенің артында қалған, із мағыналарын білдіретін
әсәр, (көпш. асар) сөзі кейбір ғалымдардың пікірінше сахаба және табиғунға
сүйендірілген сөз және амалдарды баян еткен бір термин ретінде анықтама
берілген. Алайда көбінесе бұл термин хадиспен синоним ретінді қолданылған.
Айрықша айта кететін нәрсе, алғашқы ғасырларда әрбір екі термин арасында
айырмашылықтың болғандығын білдірген дәлелдер жоқ. Сондай-ақ әсәр, масдар
(түбір сөз) ретінде риуаяттың қарама-қарсысы болып та айтылған. Әсәр сөзі
хабардың синонимі. Хорасандық шариғат ғалымы (фукаха) әсәрді сахабадан
(мауқуф) жеткен хабарларға қатысты десе, ал марфу'-қа хабар деген. Яғни
олардың көзқарасы бойынша хабар - Хз. Пайғамбардың сөздері, ал әсәр
сахабаның сөздері.
С-Усул
Усул - асл сөзінің көпше түрі, сөздік мағынасы - түпнұсқалар,
түбірлер, тамырлар, бұлақтар дегенді білдіреді. Терминдік мағынасы – жол,
әдіс-тәсіл, жүйе, қағида, тәртіп, рет және метод дегенді білдіреді. Яғни,
бір ғылымның негізгі мәселесіне кіріспестен алдын оқып білуіміз керек
болған қағидалары, принциптері (ұстанымдар) және бастапқы (кіріспе)
мәліметтері, техникалары бар дегенді білдіреді. Демек, Хадис усулі деген
кезде хадис ілімінің негізгі принциптері (ұстанымдар), методикасы (әдіс-
тәсілдері) деп білеміз. Хадис усулшілері деген кезде, хадис ілімінің
қабілетке, зеректілікке арқа сүйеген принциптер (ұстанымдар) бөлімімен
(усулият) шұғылданған ғалымдар (усулийиун) деп білетін боламыз.
Бөлім сұрақтары:
1. Сүннеттің сөздік және терминдік мағыналары жайында қысқаша
түсіндіріп беріңіз.
2. Хадис дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
3. Хадис және сүннет ұғымдарының бір-біріне ұқсас және айырмашылығы
бар жақтарын көрсете отырып түсіндіріңіз.
4. Хадиспен синонимдес (мағыналас) ұғымдар жайлы мағлұмат беріңіз.
5. Усул ұғымы жайында түсіндіріңіз.
Әдебиеттер:
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул.
2009
Абдуллаһ Айдынлы. Хадисте тесбит иөнтеми. Китабеви иайынлары. Истанбул.
2003.
Абдуллаһ Хикмет Атан, Хадис усулү. Шымкент 2006.
Ахмет Иылдырым. “Сүннет үзеріне”, “Сүннетин исламдаки иери” адлы
тержүменин сон тарафинда иер алмактадыр, Рағбет иайынлары. Истанбул-2000,
с.113-128.
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УҒАК. ЖИНАҒЫ иайынлары.
Измир. 1992.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы, ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Кутуби ситта мухтасары ве тержуме ве шерхи. Акчаг
иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис, МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. ИФАВ иайынлары. Истанбул.
Селман Башаран-М. Али Сөнмез, Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары.
Бурса 1993.
Талат Кочиыгыт. Хадис усулү. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
Талат Кочиыгыт. Хадис истилахлары. Анкара 1980.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТІҢ ДІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
Хадистің өте көп таралғанын баяндаумен сүннеттің діндегі орнын дұрыс
түсіну үшін – азда болса – ең алдымен пайғамбарлық міндет туралы сөз ету
қажет.
А-Пайғамбарлық дәреже:
Пайғамбарлық дәрежесіне лайық деп танылған пайғамбарлар бірнеша кісілер
ғана. Алайда оларға уаһи келген. Уаһи- пайғамбарлар мен басқа адамдар
арасындағы ерекшелік болып саналады. Бір аятта бұл былай баяндалады:
“Шынында мен де сендер сияқты адаммын. Маған Тәңірлерің бір-ақ Тәңір
екендігі уәхи етілуде”.(Каһф-110). Яғни, уаһи пайғамбарларға ғана тән
қасиет.
Адамзаттың уахиды жеткізуші бір пайғамбарға мұқтаж екендігі даусыз.
Пайғамбарлық дәрежесінің өзіне ғана тән бірнеше шарттары бар. Бұлардың
ең белгілі болған төртеуіне тоқтала кетуге болады:
1. Башариат (пайғамбардың адамзаттан болуы)
2. Уаһби истидат (Аллаһтан берілген қабілет)
3. Әділ және күнәсіз болу
4. Ғайыбтық ілім
Адамдарға бағыт беретін пайғамбарлық пен бұл міндет өзіне жүктелгеннің
бір адам болуы керек. Аллаһтың адамдарға өз араларынан бір пайғамбар
жіберуі түсінікті жайт. Өйткені, бұл пайғамбар былайша айтқанда, олардың
сөйлегендерін сөйлейді, естіген нәрселерін естиді, ләззат алғандарынан
ләззат алады. Қол жеткізген тәжірибелерін олармен бірге іске асырады. Бір
себеппен әлсіз болған уақыттарында рақымшылық танытады, кемшіліктерін
түзетеді. Нәтижесінде пайғамбар да олардың өздері сияқты бір адам. Барлық
қуаныш пен қайғыларын олармен бірге бөліседі. Сол себепті адамдардың
адамзаттан болған бір пайғамбарды өздеріне үлгі етулері психологиялық
тұрғыдан өте оңай. Бірақ, пайғамбар адам емес, періште болғанда оның
жасағандарынан қандай үлгі алар еді және бұл жағдай олардың ынта-
жігерлерін құм етер еді. Сондықтан жаратылысы әртүрлі болғанның әрекеттері
де әртүрлі болар еді.
Шынында осындай бір жағдайды жатырқағандарға Аллаһ Т. Пайғамбарларына
былай деп жауап беруін әмір еткен: (Мұхаммед с.а.у.) Егер жер жүзінде
бейбіт жүргендер, періштелер болса еді, әрине оларға көктен періште жіберер
едік (Исра-95)
Уахиға лайықты адам болу, пайғамбарларды басқа адамдардың бойында
бола бермейтін кейбір қасиеттерге ие болдырғанымен пайғамбарларды адам
қатарынан бөлектеп, өзгеше етпейді. Олар әрдайым адам қалпында қала береді.
Хз. Пайғамбар (с.а.у) да өзінен бұрын жіберілген пайғамбарлар секілді
бір адам еді. Дүниеге келді, отбасын құрып, әке болды, қиыншылық көріп,
қуанды, Аллаһ үшін зұлымдар мен күш көрсетушілерге қарсы шығып қайтыс
болды. Меккелік мүшриктер пайғамбарға пайғамбарлық міндет жүктелісімен ол
жайында былай деген болатын:
Бұл қандай пайғамбар? Тамақ жейді, базарларда жүреді. Неге оған
онымен бірге жүріп, қорқытатын періште түсірмейді?-десті. Немесе оған
(шаңырақтан) бір қазына тасталса не оның бір қоректенетін бақшасы болса
еді. Сөйтіп залымдар: Сендер мүлде жадыланған кісіге ересіңдер деді.
(Фурқан-7-8)
Аллаһ олардың бұндай сылтауларына қарсы мынадай аят түсірді:
(Мұхаммед с.а.у) Сенен бұрын да тамақ жейтін, базарларда жүретін
пайғамбарларды жіберген едік... (Фұрқан-20)
Бұл беделмен пайғамбарлар тұлғалық қасиеті, нәсіл, жол және сыртқы
келбеті жағынан оңай ажырата білетін ерекше қасиеттерге ие. “(Мұхаммед
с.а.у) Егер Аллаһ қаласа еді, мен Құранды сендерге оқымас едім де, оны
сендерге білдірмес едім. Расында мен бұдан бұрын да араларыңда болдым.
Сонда да түсінбейсіңдер ме”,-де” (Юнус-16) аяты, ең алдымен пайғамбарымыз
Мухаммедтің (с.а.у.) одан кейін барлық пайғамбарлардың шынайы өткен
күндерін және сол себепті оның ауыр екендігін және міндеттерінің жоғары
болғандықтан қабілеттілікті қажет ететіндігін және айрықша қасиеттерге о
бастан ие болғандықтарын көрсетеді.
Пайғамбарлар Аллаһ Тағала тарапынан таңдалған адамдар. Құран Кәрім мұны
былай баяндайды. “Аллаһ періштелерден де адамдардан да елшілер ғана
белгіледі...” (Хаж-75) Истифа – бір нәрсенің тазасын таңдап алу дегенді
білдіреді.
Құранда пайғамбарлардың, шайтанның алдап-арбауынан қорғалғандығы да
айтылған.“(Мұхаммед (с.а.у.)) Сенен бұрын да, елші не пайғамбар жіберген
болсақ, қашан ол үміттенсе, үмітіне шайтан күдік салды (Немесе қашан ол
оқыса, оқуына шайтан күдік салды) Аллаһ шайтанның салатынын жойып, сосын өз
аяттарын бекемдейді. Аллаһ толық білуші, хикмет иесі” (Хаж-52).
Пайғамбарлар періштелер сияқты күнә істеуге қолайлы күш және құралдардан
мақұрым емес. Бірақ олар әрдайым ізгілікке, жақсылыққа ұмтылған және
жамандық атаулыдан ұзақ болған. Біле тұра күнә болған бір істі жасау
олардың табиғатына қайшы келеді. Бұнымен қатар Құран Кәрімде пайғамбарларға
қатысты айтылған күнә сөзі қатар айтылған. Бұл сөздің оларға қоса айтылуы,
олардың күнәһар болғандығынан емес, керісінше олардың құлдықтың кемеліне
жеткендіктерін көрсетеді.
Пайғамбарлардың күнә істерден қорғалған болуы (адалдық) оларды
мойынсұнуға зорламағаны сияқты күнә істерді жасаудан да тыймаған. Адалдық
Аллаһтың пайғамбарларды жақсылық жасауға ұмтылдыратын, жамандықтардан
алыстататын бір рақымшылық. Алайда Иләһи емтиханның толық болуы үшін онда
ерік бар.
Ғайыбтық және материалдықтан (дүнияуи емес) тыс ілім құралдарының аты –
Мукаләмә-и иләһия (Иләһилік сөз). Яғни бұл ілім, ар-ұждан, сезім, ақыл және
салыстыру арқылы емес, тікелей ғайыбтық үнмен, шынайы түс және періште
арқылы Аллаһ тарапынан үйретілген бір ілім болып саналады. Бұның түрлері
аятта былай айтылады:
Аллаһ Тағала бір адам баласы арқылы көкейіне салу түрінде немесе перде
артынан ғана сөйлеседі. Не бір елші жіберіп, өз бұйрығымен қалағанын уахи
етеді. Күдіксіз Ол өте жоғары, хикмет иесі. (Шура-51)
Ғайыбты шын мәнінде Аллаһтан басқа ешкім біле алмайды. Көместі білуші
Аллаһ, оның сырын ешкімге ашпайды. Бірақ ұнатқан елшісіне білдіреді... (Жын-
26-27) . Аллаһ Тағала Хз. Пайғамбарға; өткен пайғамбарлар мен қауымдардан
ғибрат алатын хабарларды, келешектегі болатын оқиғаларды, үмметінің өмірде
істейтін істері, қияметтің белгілері мен көріністері, қабірлердің
ішіндегілерден хабардар болу, басқалардың жағдайларын білу, періштелерді,
жәннат және жаһаннамды көре алу сияқты ғайыб пен байланысты қалағанынша аян
берген. Хз. Пайғамбардың ғайыбқа байланысты белгілері тек қана Құранда
білдірілген мәселелер -деп бөліп қарау да өте даулы мәселе.
Осы жерге дейін қысқаша баяндағанымыз пайғамбарлық дәрежесі қажет
ететін шарттардан түсінгеніміздей пайғамбарлар асқан қабілет (кулли
истидат) пен терең түсінік (умуми факһм) иелері. Ал, пайғамбардан басқалары
болса, бұдан мақұрым. Пайғамбарлардың жаратылысында болған мұндай күш-қуат
пайғамбар болған уақыттарында бұл іс-әрекетпен көрініс табады. Бұл -
пайғамбарлық қабілет. Пайғамбарлар бұл қабілет арқылы тәңірлік уаһидың
аудармашысы болады.
Ислам ғалымдары пайғамбарлықты түсіндіру үшін әртүрлі терминдерді
қолданған. Илқа, нәбидің хикмет-и қалбииесі, тауфик-и азали, малака-и
нубуует, пайғамбарға тән рухани ілім, ижтиһад қуаты, илми ладунни... Бұлардың
барлығы бір мағына мен мақсат үшін қолданған.
Хз. Пайғамбарға (с.а.у.) пайғамбарлығына байланысты берілген
қабілетінің не болмаса пайғамбарлық білімінің Құран Кәрімде әртүрлі сөз
және түсіндірмелермен түсіндірілген. Зікір, үкім, хикмет, шарһи- садр,
тафһим, тағлим және ирае сияқты тәңірлік баяндаулар осыны көрсетеді.
Бүтіндей осылар арқылы ашықталған ақиқатқа, уахидың астында, адамзат
ақылының үстінде орын алған нәбәуи ақыл немесе пайғамбарлық қабылдау деп
айтуға болады.. Хз. Пайғамбар (с.а.у.) міне осы қабылдау мен уахидыңжәне
хикметіннің жан-жақтылығын өз тілімен ашықтауда және өзінің өмір
тіршілігінде іс жүзіне асырған.
Б-Хз. Пайғамбардың білім бұлақтары.
Құран Кәріммен бірге Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) өмірін зерттегенімізде
оның ғылым бұлақтарын мына үш бастау астына жинақтауға болады:
1. Аллаһтың өзіне жіберген уахиы
2. Өмір сүрген қоғамның білімі
3. Пайғамбардың ақылы және тәжірбиесі
Бұлар ... Пайғамбардың үш түрлі ілім сипаты бар: уахи, малака-и
нубууат (немесе пайғамбарлық ақыл), башари ақыл (адамзатқа тән ақыл)
түрінде берілген.
Адамзатқа тән ақылдың ең жоғарғы дәрежесіне ие пайғамбар, уахимен
байланысу нәтижесінде пайда болған пайғамбарлық ақыл немесе пайғамбарлық
қабілетінің көмегімен қарапайым адамдарға қарағанда әлдеқайда өте дұрыс
және нақты бір түсінік әрі ұғыммен ақиқаттарды түсіндіреді. Сол себепті де
дінде үлкен маңызға ие болған сүннеттің діни бір дәлел болуымен қатар
тәңірмен байланыстырушы жағы да бар.
Нәтижеде кітап, сөзі мен мағынасы арқылы уахи болады. Уахи матлуб
(Құран) болады. Оның сөзі де мағынасы да тәңірлік болып саналады. Сүннет,
жалпы уахидың мағынасы мен ұғымының бір түрі болуы қасиеті мен пайғамбардың
пайғамбарлық қабілеті нәтижесінде жұмбақ уахи мағынасында, яғни уахи ғайри
матлу деп қабыл еткен. Оқылмаған уахи мағынасына келген бұл термин Хз.
Пайғамбардың (с.а.у.) хадистерін жеткізу үшін қолданылуда. Құран Кәрімде
болғанындай бұндай хадистердесүннеттерде Хз. Пайғамбарға (с.а.у.)
түсіндірілмеген, алайда мағынасы оған илһам (көкейіне салынған) етілген,
айтылған сөздер әрдайым тәңірдің бақылауында болған, қандайда бір айтылған
сөзде қателік болған жағдайда пайғамбарға дереу ескерту беріліп отырған.
Пайғамбарлық, елшілік және нәбилік міндетінен басқа тақырыптарда өз
ақылын қолданады. Ондай жағдайда қателесуі ықтимал. Өйткені, бұндай
ижтихад, уахи және малак-и нубууат үстіне құрылмайды. Керісінше тәжірибеге
сүйнумен болады.
Қорыта айтқанда сүннеттің (хадис) Исламда үкім (шариғат үкімдерінде)
шығарудағы Құраннан кейін екінші бұлақ болғандығы белгілі. Сүннеттің
маңыздылығы Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) пайғамбарлық міндетімен жүзеге асты
және де бұл міндеттің маңыздылығы өзара байланыста арта түскен.
Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) алғашқы міндеті негізгі мағынада Исламның
қойған принциптері бойынша адамдарды жалғыз Аллаһқа ғана құлшылық етуге
шақырудан тұрады. Олай болса Ол Құранды үгіттеумен міндеттелген.
Әй Пайғамбар!Раббың тарапынан түсрілгенді жалғастыр. Егер оны
істемесең, елшілік міндетін жалғастырмаған боласың (Майда-67)
Хз. Пайғамбардың екінші міндеті де өзіне түсірілген Құран аяттарын
адамдарға түсіндіру, баяндау.
Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп Құранды
түсірдік. Әрине олар түсінер.(Нахыл-44)
Хз. Пайғамбардың үшінші міндеті болса Аллаһтан алған әмірлерге өзінің
лайық болуы әрі оны іс жүзіне асыруы.
Хз.Пайғамбар алған уахиды жеке өзі іс жүзіне асырып, лайық болу
мақсатында мұсылмандар үшін өмір сүрген үлгі, өнеге болған тұлға. Расында
сендер үшін, Аллаһты да ахирет күнін де үміт еткендер және Аллаһты көп еске
алған кісілер үшін; Аллаһтың Елшісінде көркем өнегелер бар(Ахзаб-21)
Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) күнделікті тіршілігінде уахиға лайықты
түрде өмір сүруінен барлық адамдардың үлгі алулары керек деп есептелген.
Әрі Пайғамбардың тілімен айтқанда былай деп бұйырылған: Әй Мұхаммед!
Оларға: Егер Аллаһты сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер. Аллаһ Тағала
сендерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқайды. Өйткен, Аллаһ аса жарылқаушы,
ерекше мейірімді де(Әли Ғымран-31)
Бұл көзқарас бойынша хадис діннің негізгі бұлақтарының бірі деп
қабылданған. Сүннет, Аллаһтың кітабының Хз.Пайғамбар тарапынан жасалған
жалпыға ортақ түсіндірмесі, хадистер де бұл түсіндірменің жазылған
анықтамалары болып саналады. Барлық ғалымдар әрбір мұсылманға
Хз.Пайғамбардың (с.а.у.) көркем мінез-құлқы мен әрі іс-әрекеттерінен үлгі
алуды міндет деп санайды.
В-Хадиссүннеттің маңызы және міндеті
Тақырыпқа байланысты хадистерде орын алған ілімдер зерттелініп Құран
Кәрімнің мәліметтерімен салыстырғанда мына алты ерешілікті байқаймыз:
1. Хадиссүннетте Құрандағы үкімдер қайталанып келген, ондағы
үкімдерге толықтай лайық үкімдер келтірілген. Бұл жағдайда хадиссүннеттің
мақсаты Құранның ішіндегілерді қуаттаушы екендігі көрінеді. Мысалы,
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у.):
Бір мұсылманның малы (басқасына) оның разылығы болмауынан халал
емес (Ахмет, Муснед, V,72) деген хадисі Құран Кәрімнің:
Ей, иман келтіргендер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер. Бірақ
өз ризалықтарыңмен саудаласу басқа (Ниса-29) деген аяттағы үкімнің дәл
өзін жеткізуде.
2. Хадиссүннет Құрандағы анықталуы тиіс мужмал (бір ашықтама
жасалмағанша өзінен не туралы айтылып жатқаны жөнінде белгісіз болған
мубхем (жасырын) болған сөз) және мушкил (екі не оданда көп мағына берген
сөз) настарды (аят) түсіндіретін үкімдерге жол ашады. Хадиссүннет
Құрандағы мужмал настарды (аяттарды) былай тәпсірлейді: Мысалы, Құранда тек
қана намаз оқу керектігі немесе зекеттің берілуі керектігі ғана айтылған.
Намаздың уақыттары, ракағаттары және намаздың қалай оқылатындығы, зекетті
неден алу керек және неден алмау керек т.б. мәселелер еш айтылмайды. Міне
осы мужмал аяттарды сүннет анықтайды.
Хадистіңсүннеттің Құрандағы ауызша түрінде түсіндіруін мына
мысалдан:
Және таңнан, қара жіптен ақ жіп (қараңғылықтан сәуле) айырылғанға
дейін ішіңдер, жеңдер(Бақара-187) мағынасындағы аятта берілген әл-һайт
(жіп) сөзінің мақсаты таңның атуы және кештің қараңғылығы екенін хадистен
үйренеміз.
3. Хадиссүннет Құрандағы жалпыға бірдей болған үкімді белгілейді.
Бұған Хз.Пайғамбармыздың (с.а.у.) мына хадисін мысал ретінде беруге болады:
Әйел, әпкесі (әкенің қарындасы), нағашысы, ер немесе қыз туысының қызына
үйлене алмайды. Бұлай жасайтын болсаңыздар туыстық қарым-қатынастарыңызды
бұзған боласыздар. (Бухари, Никах, 27; Муслим, Никах 37-38).
Бұл хадис мына аяттың жалпыға бірдей екендігін ажыратып беруде:
Бұлардан басқаларды абыройлы болу, бой суытушы болмау шартымен
малдарыңды беріп қалауларың (мәһер беріп алуларың) халал қылынды. (Ниса-
24) Бұл аятта хадисте айтылғандармен байланысты араларында бір тиым жоқ.
4. Хадиссүннет, Құран кәрімнің мутлақ (міндетті түрде) баяндауларын
(аяттарын) қуаттайды. Мысалы:
Ер және әйел ұрының, қылмыстарына жаза әрі Аллаһтан бір өнеге
түрінде қолдарын кесіңдер(Мәида-38) мағынасындағы аятта сол қолын ба, жоқ
әлде оң қолын ба, бұған қоса қолдың қай жерден кесілетіндігі нақты
айтылмаған. Хадиссүннет болса жалпылама баяндаумен орын алған бұл үкімді
оң қолдың кесілуін, сондай-ақ білектен кесу керектігін белгілеген.
5. Хадиссүннет, Құранда болмаған үкімдерді шығарады. Бұған көптеген
мысалдар беруге болады: Жыртқыш аңдардың етінің желінбейтіндігі, теңіз
суының таза, ал балықтарының халал болғандығы, ешектердің етін жеудің харам
болғандығы және т.б. көптеген үкімдер сүннет арқылы шығарылады.
6. Хадиссүннет, Құранда айтылған кейбір үкімдерді насих (үкімін жою)
етеді. Мысалы:
Біреулеріңе өлім келген шақта, артына мал қалдырса, әке-шешесіне,
жақындарына дұрыстықпен өсиет парыз етілді. Өсиет тақуаларға бір
міндет.(Бақара-180) мағынасындағы аяттың үкімі
Мұрагерге өсиет жоқ (Бухари, Уасайа, 6; Әбу Дәуд, Уасайа,
6)хадисімен насих (үкімін жойған) болған.
Бөлімнің сұрақтары:
1. Пайғамбарлық дәрежесіне байланысты хадистің діндегі тақырыбы
жайында қысқаша айтып беріңіз.
2. Пайғамбарлықтың ерекшеліктері қандай? Түсіндіріңіз.
3. Хз. Пайғамбардың білім бұлақтары қайсылар? Түсіндіріңіз.
4. Хадистің қайнар көз ретінде маңыздылығын айтып беріңіз.
5. Хадистің уахимен байланысы қандай? Мәлімет беріңіз.
Әдебиеттер:
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул.
2009
Абдуллаһ Айдынлы. Хадисте тесбит иөнтеми. Китабеви иайынлары. Истанбул.
2003.
Абдуллаһ Хикмет Атан, Хадис усулү. Шымкент 2006.
Ахмет Иылдырым, “Сүннет үзеріне”, “Сүннетин исламдаки иери” адлы
тержүменин сон тарафинда иер алмактадыр, Рағбет иайынлары. Истанбул-2000,
с.113-128.
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УФАК. ЖИНАҒЫ иайынлары.
Измир. 1992.
Хажи Муса Бағчы. Хадис арихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве терсүме ве шерхи
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис, МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. ИФАВ иайынлары. Истанбул. 2007.
Селман Башаран-М. Али Сөнмез, Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары.
Бурса 1993.
Талат Кочиыгыт. Хадис усулү. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ХАДИС ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ХАДИС УСУЛІ
Бұл бөлімде алдымен сәнәдпен және мәтінмен сонымен қатар әрі сәнәдпен
әрі мәтінмен шұғылданған хадис ғылымдары жөнінде тоқталады. Сондай-ақ Хадис
усулінің пайда болуы мен бұлақтары жайында мағлұмат береді.
А – Хадис ғылымдары
Хадис усулі ғылымына қатысы бар болғандықтан бұл ғылымдарға арнайы
тоқталып өтуді жөн көрдік. Бұл ғылымдар үш топқа бөлінеді:
1. Сәнәдпен байланысты болғандар
а) Жәрх (жаралау, айыптау) және та'дил (түр өзгерушілік, өзгеріс)
ғылымы (илмул-жәрх уа та'дил): Риуаят етушінің ыналуы яғни хадисті риуаят
етуге лайықты маман болып, болмағандығының зерттеумен айналысқан ғылым
саласы. Бұл тақырыпқа кейінірек тоқталып өтетін боламыз.
б) Рижал ғылымы (илмур-рижал): Риуаят етушілердің өмірін қарастыра
отырып, олардың қай ғасырда өмір сүргендігін зерттейтін ғылым саласы.
2.Мәтінмен байланысты болғандар: Бұл ғылым салалары сонымен қатар хадис
пен сүннетті түсіндіруді қолға алған дәстүрлі хадис ғылымдарының ішінде де
орын алады.
а) Әсбабу урудил-хадис ғылымы: Хадистердің қандай оқиға немесе қандай
себепке байланысты айтылғандығын жинақтайтын ғылым саласы.
б) Ғарибул-хадис: Хадистерде аз қолданылғандықтан түсіну қиын соғатын
және түсіндіруді қажет ететін сөздерді ғарибул-хадис деп атайды. Бұл
сөздердің түсіндірмелерін қолға алған ғылым саласы да ғарибул-хадис ғылымы
деп аталады.
в) Мухталифул-хадис: Сыртқы көрінісі жағынан мазмұндары бір-бірімен
үйлеспейтін, бірақ ден қойып зерттеген кезде (мағыналарында) негізінен
ешбір қарама-қайшылық жоқ хадистер мухталифул-хадис деп аталады. Мұндай
қарама-қайшылықты хадистердің жағдайын түсіндіріп араларын бітістірумен
шұғылданатын ғылым саласын тә'уилу мухталифул-хадис (қарама-қайшы
хадистерді келістіру) ғылымы деп атайды. Мысалы бір хадисте, Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) түрегеп тұрып су ішуге тыйым салғандығы жайлы айтылған
кезде Абдуллаһ бин Омар Хз. Пайғамбардың(с.а.у) түрегеп тұрып су ішкендігін
айтқан. Бұл екі хабардан түсінілгеніміз бойынша Хз. Пайғамбар суды отырып
ішуді жөн санағанымен, қажеттілік туындағанда түрегеп тұрып та су ішкен
және мұны да бір айып көрмеген. Сол себепті бұл екі риуаят арасында ешбір
қарама-қайшылық жоқ.
д) Фикхул-хадис: Фикх және хадис сөздерінен тіркескен бір сөз.
Терминдік мағынасы – хадис пен сүннетті дұрыс түсіну, Хз.Мұхаммедтің(с.а.у)
мұрат-мақсатын жақсы ұғыну деп те айтылады. Қысқаша айтқанда – хадис пен
сүннеттен фыкхи үкім шығаруды қолға алады.
е) Мушкилул-хадис ғылымы: Хадис мәтіндерін түсінудегі проблемаларды
талдау жолдарын зерттейді.
ж) Насих және мансух ғылымы: Хадисте үкімі жойылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Доц.док. Ахмет Иылдырым
ТүркістанҚазақстан 2011
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Исмайл Чалышкан профессор, теология ғылымдарының докторы Асалыоғлы
Адем философия ғылымдарының докторы
Бұл еңбекте, Хадис әдістемесімен қоса әртүрлі тақырыптарды қарастырған.
Кітапта алдымен хадиске байланысты негізгі ұғымдар хадистің діндегі алатын
орны, қарастыратын мәселесі, хадис ілімінің пайда болуы, қайнар көздері
жайында мәлімет берілген. Содан соң хадистің жеткізілуі қарастырылып,
риуаят (хабар, естуі бойынша) етушіні риуаят етілген хадистер туралы кең,
ауқымды түрде зерттелген. Осылайша Хадис усулімен байланысты бір көзқарас
пайда бола бастады. Кітап дайындалу барысында көптеген әдебиеттер
пайдаланылды. Алайда бұл еңбектегі пайдаланылған әдебиеттер сілтемелерде
емес, әр бөлімнің соңында және жалпы әдебиеттер көрсеткішінде көрсетілген.
Қорытындылай келе кез-келген жұмыс кемшіліксіз болмайтындығын ескере
отырып, кемшіліктер болса оны түзету үшін үлес қосуларыңызды өтінеміз.
АЛҒЫ СӨЗ
Хадистер Құранның өмірде қолданылуы және Құраннан кейінгі ең бірінші
пайдаланатын қайнар көз болуымен Исламдық білімдер арасында айрықша маңызға
ие. Өйткені, хадистер Ислам сенімі мен мәдениетінің айрықша білім
салаларының арасынан орын алады. Бүгінгі күнге дейін Құран аяттары
бұзылмастан, ешбір өзгеріссіз келгендігі үшін оның негізін қарастыруға еш
себеп жоқ болып отыр. Алайда хадистер олай емес. Бізге жеткен хадистердің
қалай жеткендігін, сондай-ақ, қайсыларының қандай өзгеріске ұшырағандығын
қарастыру хадис ілімінің салалары арасына кірген. Осылайша хадис ілімдері
арасында Хадис усулі деген атпен жаңадан бір ілім қалыптасты.
Бұл ілім Хз. Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан соң шамамен 30 жылдан
кейін маузу (ойдан шығарылған) болған қауіпті хадистер пайда бола
бастағанда хадис ғалымдарының хадис пен сүннетті қорғау және хадистердің
сахих болғандарын сахих еместерден ажырату үшін жүзеге асырылған алдын
алу шаралары мен қойған принциптерінің нәтижесінде қалыптасқан болатын.
Уақыт өте келе Хадис усулі хадис ілімінің сүйенген принциптер мен хадис
әдістемесі ретінде риуаят етушілердің жағдайлары мен өздерінде болуы тиіс
шарттарды риуаяттың шартын, сапасын және үкімдерін, риуаят етілген
хадистердің сапалары мен бұлардан үкім шығаруға қарастыратын бір ілім болып
саналады. Осылайша бұл ілімнің арқасында хадистің дұрыстығы (сахих
екендігі), әлсіздігі (зайыф екендігі), және басқа да мәселелері жайында
мағлұматтарға қол жеткізуге болады. Осы мәселелердің нәтижесінде
хадистердің дұрыстығы және т.б. жайында сенімге ие бола аламыз.
Пайда болған күннен бастап бүгінгі күнге дейін бұл іліммен байланысы
бар мәселелер төңірегінде көптеген еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы
дінтану факультеттеріндегі қажеттіліктердің орнын толтыруға үлес қосу
мақсатында бұл кітапты жазуды ұйғардық. Дәріс кітабы санатындағы бұл
еңбекте, Хадис усулімен қоса әртүрлі тақырыптарды қарастырған. Кітапта
алдымен хадиске байланысты негізгі ұғымдар хадистің діндегі алатын орны,
қарастыратын мәселесі, хадис ілімінің пайда болуы, қайнар көздері жайында
мәлімет берілген. Содан соң хадистің жеткізілуі қарастырылып, риуаят
(хабар, естуі бойынша) етушіні риуаят етілген хадистер туралы кең, ауқымды
түрде зерттелген. Осылайша Хадис усулімен байланысты бір көзқарас пайда
бола бастады. Кітап дайындалу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланылды.
Алайда бұл еңбектегі пайдаланылған әдебиеттер сілтемелерде емес, әр
бөлімнің соңында және жалпы әдебиеттер көрсеткішінде көрсетілген.
Қорытындылай келе кез-келген жұмыс кемшіліксіз болмайтындығын ескере
отырып, кемшіліктер болса оны түзету үшін үлес қосуларыңызды өтінеміз.
Ахмет Иылдырым
БІРІНШІ БӨЛІМ
ЖАЛПЫ ҰҒЫМДАР
Бұл бөлімде, хадис ілімінің негізгі ұғымдары арасынан орын алатын
“хадис”, “сүннет”, “хабар” және “еңбек” (туынды) ұғымдарымен бірге усул
(әдіс-тәсілдер) ұғымына да терең тоқталамыз.
Терминдер - ғылым салаларының ажырамас бөлшектері. Ғылым саласының
құрылымдары терминдер арқылы қысқа жолмен түсіндіріледі. Сол себептен де
терминдер үлкен маңызға ие. Ислам ілімдерінің де өздеріне тән терминдері
бар. Хадис ілімін терминсіз ойлау мүмкін емес. Бұл ғылым саласының басқа
ғылымдармен байланысын қарастырған кезде тақырыптың бұдан да кең ауқымды
екендігі көрінеді. Әсіресе хадис ілімінің ішінде орын алатын Хадис усулі
(әдіс-тәсілдері) ілімінде терминдердің көптігіне байланысты терминдер
ілімі (ғилму мусталахатил-хадис) деп қабылданған. Бұл терминдердің
мағыналары кейде сөздердің сөздік мағыналарына жақын болуымен қатар
көбінесе әртүрлі мағыналарды қамтиды. Сондай-ақ хадис ілімінің негізгі
ұғымдарын үйрену, Хадис усулінің тереңірек түсінуге көмекші болады.
А-Хадис
Хадис сөзі сөздікте арабтың “суләси” (үш әріпті) х-д-с түбірінен
шыққан (туындаған) жаңа және түпнұсқа мағыналарымен қатар, ескі немесе көне
сөзіне қарама-қарсы мағыналарда да қолданылады. Хадис сөзі екіншіден,
“кейіннен пайда болу”, “бұрын-соңды болмаған нәрсенің пайда болуы”
мағыналарын білдіретін х-д-с етістігінің рубаиси (төрт әріпті) хаддәсәдан
(сөйлесті, хабар берді) шығарылған (пайда болған, туындаған) туынды есім
сөз. Масдары (түбірі) “әт-тахдис”, “әл-хадис” сөзі осы түбірден шыққан есім
сөз.
Сонымен қатар хадис – “сөз” және “хабар” мағынасын да білдіреді.
Өзінің мәні жағынан басым болған мағынасы да осы. Құран Кәрімдегі мына
аятта келген хадис сөзі осыған дәлел болады:
(Мұхаммед Ғ.С.) Осылар Аллаһтың аяттары. Саған бұларды хақиқат бойынша
оқимыз. Енді олар Аллаһтың аяттарынан кейін қай сөзге сенеді? (Жасия: 6)
(Мұхаммед Ғ.С.) саған Мұса (Ғ.С.) ның (оқиғасы туралы) әңгімесі
(хабары) келді ме? (Таһа: 9)
(Мұхаммед Ғ.С.) енді олар бұл сөзге (Құранға) сенбесе, арттарынан
кейін, өзіңді жоя жаздайсың. (Кәһф: 6)
Бұл аяттағы сөз - Құранды мегзе п отыр.
Сөздікте, зат есім болып қолданылғанда хадис, тарихи болсын, аңыз
болсын, шын не жалған болсын хал (осы шақ) не мази (өткен шақ) болсын бір
мәлімет бөлшегі, бір баяндау, бір әңгіме немесе бір риуаят (ар: хабар)
үшін термин ретінде қолданылады. Сондай-ақ бұрынғы кезде не жақын арада
болған оқиғаларға байланысты тарихи мәліметтер мағынасына да келеді. Кейін
уақыт өте келе хадис сөзі сөздіктегі жалпы мағынасынан тыс тек
Хз.Мұхаммедтің (с.а.у) сөзін, іс-қимылын (фиил) және (тақрир) мақұлдауларын
(шешім, ұйғарым) білдіретін терминге айналды. Осылайша Хз. Пайғамбарға ғана
қатысты болған сөз, іс-қимыл және мақұлдауларына хадис атауы берілген.
Бұл анықтамаға хадисшілер Хз. Пайғамбардың (с.а.у) мінез-құлқын және
болмысындағы (жаратылысындағы) ерекшеліктерді де енгізген. Хадис дәл осы
мағынада қолданылған сүннеттің баламасы ретінде де қолданылады. (Kasimi,
Kavaidut-Tahdis, s.60-64) Хз. Пайғамбардың сөз, іс-әрекеті мен
мақұлдауларынан тұратын сүннеттің сөзбен түсіндірілген түрі мен жазылған
мәтіндері хадис деп аталады.
Хз. Пайғамбардың сахабалары және олардың соңынан ілескен
табиғундардың (сахабалардың өзін көріп, олардан білім алғандар) да
көзқарастары Хз. Пайғамбарға жақын өмір сүргендіктері және көптеген
пікірлері мен амалдарын Пайғамбарымыздан алғандығы туралы тұжырым маңызды
саналғандықтан, ғалымдардың көпшілігі (сахабалар мен табиғундардың
көзқарастарын) хадис анықтамасының ішіне енгізген. Көптеген мағыналарына
және хадис кешендерінде орын алған риуаяттарға (хабарламалар) назар салсақ,
хадис дегеніміз- Хз. Пайғамбарға, сахабалар және табиғундарға қатысты
болған әртүрлі сөз, фиил (іс-қимыл) тақрир (мақұлдау) және өзіндік
ерекшеліктері бар риуаят (хабар) болып табылады.
В-Сүннет
Сүннет, арабтың с-н-н түбірінен шыққан (туындаған) сират (жол),
табиғат, жибилләт яғни ізінен жүрілген жол, жағдай (хал) және ұғым, мінез-
құлық, әдет, жалғыз аяқ жол, өзгермеген мінез, жол, жол бағыты, әдіс-тәсіл
деген мағыналарды білдіреді.
Сүннеттің жоғарыда келтірілген сөздіктегі мағыналарында қолданылған
аяттар мен хадистерді кездестіруге болады. Мысалы, Аллаһ Т. былай дейді:
Қашан да Адам баласына тура жетекші келсе, оларды иман келтірулеріне
және Раббыларынан жарылқау тілеулеріне кедергі болған нәрсе, (бұрынғылардың
жолы, яғни) бұрынғыларға келген апаттың; өздеріне келуін немесе азаптың
қарсы алдарына келуін тосулары. (Кәһф:55)
Бір хадисте де Пайғамбарымыз (с.а.у) былай дейді:
“Кім де кім бір игі істе өзгелерге (жол салса) үлгі болса, сол игі
істің және сол игі іспен амал етушілердің де сауабы бастаушыға тән. Ал сол
іске амал етушілердің сауабынан еш кемітілмейді де. Кім де кім жаман істе
өзгелерге (жол салса) үлгі болса, сол күнәнің және онымен амал етушілердің
күнәсі де бастаушыға жазылады. Соңынан ілескендердің де күнәсі
кемітілмейді” (Муслим, Ғылым,15)
Байқағанымыздай, бұл хадисте сүннет (жол мағынасында келген) әрі игі
істі әрі күнә істі білдіретін сөз ретінде қолданылған. Исламнан алдыңғы
кезеңде Мүшрик (Аллаһқа серік қосушы) арабтар аталарының жолдарына тым
берілген халық еді және бұл сүннеттеріне үлкен маңыз бергендіктен сүннеттің
мәні (түсіндірмесі) сол кезеңде өмірлерінде қолданыс тапқан еді. Кейіннен
бұл түсіндірме мұсылмандықпен бірге бір термин ретінде, Хз. Пайғамбардың
сүннеті болып аталды. Яғни, “Исламдағы сүннет – Хз. Мұхаммедтің (с.а.у)
сөздері, өмірінде соңынан ілесіп әдетке айналдыруды бұйырған жолы, басқалай
айтқанда өмір сүру мәнері” деген анықтама берілді.
Басқа бір түсіндірмеде сүннет - Хз. Пайғамбар (с.а.у) үшін “фитраты
сәния” яғни екінші жаратылыс және өзгермейтін мінезі болған жүріс-тұрысының
баяны. Осы ерекшелігімен сүннет; оның ұғым, жүріс-тұрыс және іс-
әрекетіндегі тұрақтылық және бір қалыптылық сипатын баяндауда.
Қысқасы сүннет, оқиғалар (дау-жанжал) кезінде тұрақты, бір
қалыптылықты бойында сақтаған бір болмысты баяндайды. Тұрақтылық пен бір
қалыптылық сүннеттің өзгермейтін болмысы. Сондай-ақ Хз. Айша(р.а.), Хз.
Пайғамбардан: “Қандай амал амалдардың абзалы?” – деп сұрағанда “Ұдайы
жалғасқан, тұрақты болған амал” деп жауап берген. Және Айша (р.а) анамыз
Пайғамбарымыз (с.а.у) үшін ұнамды болған амал – бір мұсылманның әдетке
айналдырған яғни, үнемі қалдырмай орындайтын амалы – екендігін де баян
етеді. Аллаһ үшін ұнамды болған амал – аз болса да үнемі орындалып отырған
амал. (Buhari, Rikak 18)
1-Хадис немесе сүннеттің бөлімдері
Хадис немесе Сүннет әртүрлі саладағы кейбір бөлімдерді қамтиды. Оларды
былайша жүйелей аламыз:
а) Қаули Сүннет (әс-Сүннәтул-Қаулийя (Ауызша Хадис) - Бұл сүннеттер
Хз. Пайғамбардың (с.а.у) әртүрлі мақсатта, түрлі себептермен айтқан
сөздері. Бұлар, Расулаллаһқа тән сөздер. Қаули сүннет өте көп. Мысалы:
“Амалдар тек ниетке байланысты” (Buhari, bed'u'l-Vahy, 1; Iman, 4;
Muslim, Imare, 155)
б) Фи'ли Сүннет (Фи'ли Хадис) - Расулаллаһтың (с.а.у) жүріс-тұрысы
мен (фи'ли) іс-әрекеттерінің (амалдарының) түсіндірмесі. Бұған Хз.
Пайғамбардың намаз оқуы, қажылығы т.б.-ды мысал етуге болады. Мысалы: Хз.
Пайғамбарымыздың(с.а.у):
“Мен намазды қалай орындасам, сіздер де солай орындаңыздар” (Buhari,
Ezan: 18;Edeb, 27; Ahad: 1)-деген хадисін келтіруге болады.
Хз. Айша (р.а) былай дейді: “Расулаллаһ (с.а.у) бір іс жасағанда
толық әрі аяғына дейін жасайтын” (Muslim,Musafirin, 141)
Пайғамбарымыздың іс-әрекеттерін (амалдарын) мынадай үш топқа бөлуге
болады:
1. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) бір адам немесе пенде ретінде жасаған
амалдары. Мысалы:Ішіп-жеу, киіну, ұйықтау, отырып тұру сияқтылар.
2. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) тек өзіне ғана тән ерекше іс-әрекеттері
(амалдары). Түнде тахажжуд намазының оған парыз болуы, төрт әйелден артық
әйелге үйлене алуы секілділер.
3. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) тәшри'и (үкім қою) әртүрлілігіндегі
өзінің әрі үмметінің ілесуі, бейімделуі керек болған амалдар. Мысалы: намаз
оқу, ораза ұстау, қажыға бару. Пайғамбарымыздың бұл амалдары өзі үшін фарыз
болса үмметі үшін де фарыз, уәжіб болса оларға да уәжіб, жайыз (рұқсат)
болса жайыз болады.
в) Тақрири Сүннет (әс - Сүннәтул - Тақририйя) - Хз. Пайғамбардың
жанында мұсылмандардың айтқан бір сөзін, істеген бір іс-әрекетін көргенде
немесе өзі жоқта айтылған сөз және жасалынған іс-әрекетті естігеннен кейін
оларға қарсы еш нәрсе демеуі, үндемеуі. Бұл үндемеу және қарсылық танытпау
– айтылған сөздердің, жасалған істердің (амалдардың) мұбах (тыйым
салынбаған), жайыз (рұқсат етілген) екендігін білдіреді. Жалған және Ислам
шариғаты қабыл етпеген сөздер айтылып жатқанда немесе Ислам шариғатына
теріс қылық жасалып жатқанда Хз. Пайғамбардың үнсіз қалмасы айдан анық
нәрсе. Тақрири Сүннет екіге бөлінеді:
1. Сарих (ашық) тақрир:
Расулаллаһтың (с.а.у) өзі куә болған, өзі көрген қандай да бір
оқиғаны не сахабалардың өзіндік іс-әрекеттерін мақұлдағанын және растағанын
ашық білдіруі. Сарих тақрири сүннетке мысал берсек:
“Әбу Са'ид әл-Һудридың риуаяты (хабарлауы) бойынша, сахабалардың
бірі, бір жолаушылық кезінде жылан шаққан тайпа басшысын Фатиха сүресін
оқып емдеп жазып, ақысына бірнеше қой алады. Жолдастары “қойларды өзара
бөлісейік” дегенде: ем жасаған кісі: “тоқтай тұрыңдар, Расулаллаһтан
сұрайық” деп, елге қайтқан соң, болған мән - жайды пайғамбарға (с.а.у)
түсіндіреді. Сонда Пайғамбар(с.а.у):
“- Фатиханың ем болатынын қайдан білдің? (дұрыс қылыпсың) Қойларды
өзара бөлісіңдер, бір үлесін де маған бөліңдер” – дейді. (Buhari, Tib, 33,
39; Icare, 16; Muslim, Selam, 66) Оның бұл сөзі Құранмен ем жасағанда ақы
алудың болатындығын ашық түрде қабылдау, мақұлдау және растау болып тұр.
2. Зымни (жасырын, іштегі) тақрир:
Өзі куә болған, өзі көрген қандай да бір оқиға кезінде Хз. Пайғамбардың
үнсіз қалуы. Мысалы: Хандәк соғысы кезінде Бәни Құрайзаға бара жатқанда
сахабалардың бір бөлігінің аср (намаздыгер) намазын жолда оқиды да, бір
бөлігі (пайғамбардың) “Бәни Құрайза жеріне бармастан (асрды) оқымаңдар”
деген бұйрығы бар деп уақыт өтіп кетсе де намаздарын оқымайды. Бұл жағдайды
Расулаллаһ (с.а.у) естігенде үнсіз қалады. Бұл әр екі топтың да әрекетін
зимни, яғни жасырын, іштей мақұлдап, растауы. (Buhari, Havf,5; Muslim,
Megazi, 30)
Хз. Пайғамбардың көріп, естіген бір амалға қарсылық білдірмеуі - оны
қабыл еткендігі. Өйткені, Аллаһтың Елшісі бір амалдың (істің) жасалып
жатқанын көрген не естіген кезде ол амалдан тыймаса әрі үндемесе, бұл
жағдай оның бұл амалды (істі) мақұл көргендігі және қабыл еткендігі
мағынасын білдіреді.
Сүннеттің бұл үш түріне (қаули, фи'ли, тақрири) бірдей мысал бола
алатын мына хадисті келтірейік:
Абдуллаһ бин Омар (р.а) былай түсіндіреді: Пайғамбар (с.а.у) алтын
жүзік тақты, сахабалар да алтын жүзіктер тақты. (Бір күні) Пайғамбар
(с.а.у):
- “Мен бір алтын жүзік таққан едім” – деді де саусағынан жүзікті
шығарып:
- “Бұдан кейін оны (алтын жүзікті) мүлде тақпаймын” – деді.
Осыдан кейін сахабалар да (алтын) жүзіктерін (енді қайта тақпастай
болып) саусақтарынан шығарды”. (Buhari, I'tisam:4)
Бұл жерде Хз. Пайғамбардың жүзікті тағуы және кейін шығарып тастауы -
фиғл (яғни іс-қимыл); “Бұдан кейін оны мүлде тақпаймын” деп айтуы сөз;
сахабаларының бұрын алтын жүзік тағуларына, кейіннен (пайғамбарымыздың)
өзіне ілесіп (сахабалардың) бұдан (жүзік тағудан) бас тартуларына
араласпағандығы да тақрир болады.
д) Сипат (уасфи) сүннет
Бұл екі бөлікке бөлінеді:
1. Хилқи (ахлақи) сифат (мінез - құлық сипаты): Расулаллаһтың қандай
да бір мінезін танытқан хадистер. Мысалы:
“Расулаллаһ адамдардың ең жомарты еді. Ол (с.а.у), Рамазан (айын)да
өте жомарт болатын” (Buhari, Bed'l-Vahy, Muslim, Fedail: 50)
2. Хулқи (жаратылысымен, болмысымен байланысты) сипат:
Хз. Пайғамбардың физиономиялық жаратылысына қатысты мағлұматтарды
қамитын хадистер. Мысалы:
“Расулаллаһ (с.а.у) реңі жағынан адамдардың ең әдемісі, жаратылысы
жағынан да ең кереметі. Ол (с.а.у), тым ұзын (бойлы) да, тым қысқа (бойлы)
да емес еді”. (Buhari, Menakib: 23; Muslim, Fedail: 113)
Сүннет сөзі уақыт өте келе Хз. Пайғамбардың (с.а.у) іс-әрекетіне
берілген бір есімге айналды. Осылай болған кезде сөздің нашар (мінез-
құлыққа) жүріс-тұрысты білдіретін болымсыз түсінігі орынсыз қолданылмады.
Басқаларының іс-әрекетінен (сүннетінде) айыру үшін “пайғамбардың сүннеті”
(суннату Расулиллаһ, суннатун-Нәбийи) анықтамасы қолданылған, ал өз алдына
қолданылған кезде жалпы Хз. Пайғамбардың (с.а.у) сүннеті дегенді білдірген.
Осылайша мұхаддистер (хадис ғалымдары) сүннетті Хз. Пайғамбардың(с.а.у)
өмірінде жалғастырған, яғни жүрген жолы, әрекет түрлері, өмір сүру жағдайы,
керек десеңіз пайғамбар болмай тұрған кездегі және пайғамбар кезіндегі
жүріс-тұрысы, көркем мінез-құлқы деп ұққан.
2 – Хадис пен сүннет арасындағы айырмашылық
Хадис сөзі, негізінде Хз. Пайғамбардың сөздеріне ғана қатысты болуымен
қатар, Ислам ғалымдары, (хадис деген) сөздің білдіретін мағынасына
байланысты басқа да көзқарастар келтірген. Бұған қарағанда, кейбір усул
ғалымдарының анықтамасында хадис Хз. Пайғамбардың сөз, фиғл және тақрирлері
(мақұлдау) айтылса, бұл мағынасымен хадис сөзі, бірдей мағынада қолданылған
сүннеттің баламасы, яғни синонимі. Ал кейбір хадис ғалымдары болса,
хадистің ауызша түріне тек Хз. Пайғамбардың сөздері ғана емес, сахабалар
және табиғундардан жеткізген мауқуф және мақту хабарлар да жатады деген.
Бұған қарағанда хадис сөзі - хабардың да синонимі. Кейбіреулері болса,
хадисті тек Хз. Пайғамбардан жеткізілген сөздер үшін ғана қолданған,
басқаларынан келген сөздерге де хабар есімін берген. Бұлай болғанда хадис
пен хабар арасында белгілі бір айырмашылықтың бар екендігі оп-оңай белгілі
болады.
Хадисшілер арасында кең таралған көзқарасқа қарағанда хадис -
пайғамбарлықтан бұрын және пайғамбарлықтан кейін Хз. Пайғамбардан риуаят
етілген (хабарланған) барлық сөз, іс-қимыл және тақрирлерден
(мақұлдаулардан) тұрады; ал мұсылмандардың құлақ асып, ұстануы керек болған
сүннет, осы үш түрде тұрақты болған және дінмен байланыстырылған хадистер.
Хадистің құрамына Расулаллаһтың (с.а.у) пайғамбарлықтан бұрынғы
хабарларының да кіретіндігі ғалымдар тарапынан көрсетілген. Мысалы: әлі
пайғамбарлық келмей тұрып уақыттарын Хира үңгірінде құлшылықпен өткізуі,
өмірінің көркемдігі әдемілігі,
көркем мінезі, турашылдығы, оқи-жаза алмайтын сауатсыз болуымен байланысты
хабарлар, оның пайғамбарлығының дәлелі болып есептелінгені секілді барлығы
да мұсылмандар үшін бір ғибрат, үлгі болады. Пайғамбарлықтан бұрынғы
хабарлар Хз.Пайғамбарды тану және оған сену үшін керек, бұлармен амал ету
керек емес.
Ислам дінінің алғашқы ғасырларында хадис пен сүннет сөздік
мағыналарындағы айырмашылықпен қатар қолданылды және негізінде сүннет бір
фи'л (іс-әрекетке, амалға), өмірдегі қолданыстар үшін; ал хадис болса бір
сөзді, бір фи'л-ды (іс-әрекетті) және мінез-құлықты түсіндіретін сөз үшін
(риуаятқа) қолданылды. Яғни, сүннет жайында арнайы бір риуаят болып,
болмағанына қарамастан діни құлшылықтар мен құқықтық мәселелерде бір
қолданылуда еді. Мысалы: Хз. Пайғамбардың намазды қалай оқығандығы жайлы
ешқандай да риуаят болмаған күннің өзінде оны көргендердің өздерінен
кейінгілерге, олардың да өздерінен кейінгілерге амалдарымен,
қолданыстарымен көрсетулері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, сүннет болып
жеткен еді, бірақ бұл мәселе жайлы ешбір хадис (ауызша риуаят) жоқтың қасы.
Хадис үшін де керектісі әңгіменің төркіні. Яғни хадисте негізгі мәселе бір
қолданыстың, амал етудің жеткізілуі емес. Мысалы:
“Сіздерден бір кісі өзі үшін ұнатқан нәрсесін бауыры үшін де
ұнатпайынша (толық) мү'мин бола алмайды” (Buhari, Iman, 7) деген хадисі
Хз,Пайғамбардың бір амалын (сүннатін) емес, ауызша өсиетін жеткізуде. Бұл
жөнінен мәшһүр (атақты) хадис ғалымы Ахмәд бин Хамбәл (241855 ж.ө)
қажылыққа байланысты бір хадис жайында: “Бұл хадисте бес сүннет (амал) бар”
деген.
Және мұнымен қатар алғашқы ғасырларда кейбір ғалымдар сүннетте маман
болып, хадисте маман болмағандықтары, ал кейбіреулерінің хадисте маман
болып, сүннетте маман болмағандықтары баян етілген. Яғни, бір бөлігінің
амалдарды (қолданыстарды), үкімдерді (сүннетті) жақсы біліп, кейбіреулері
де сол амалдарды қамтыған риуаяттардың аудармаларында (хадисте) білгір
маман болған.
Хадис пен сүннет ұғымдары хижри ІV. ғасырдан бері бірінің орнына
екіншісі қолданыла бастады, әрі бұдан кейін хадис ғалымдары бойынша бұл екі
термин негізінде бір-бірінің синонимі болып есептелінген.
Бұл екі термин синоним болып қолданылса да айта кететін бір мәселе,
сүннет негізінде - практика (амал), іс-әрекет және жүріс-тұрысты білдірсе;
ал хадис болса бұл амалдарды да қамтыған ауызша (кейіннен жазбаша)
риуаяттарды білдіреді. Хз. Пайғамбардың (с.а.у), оның сахабаларының және
олардың соңынан ілескен табиғундардың (нәсіл буынның) дінмен байланысты
сөздері мен амалдары, хадис (риуаят) түрінде бізге жеткен және табиғаты
жөнінен бұл да сүннеттен де ауқымды болғандығы үшін хадис - осы ғылым
саласының атына айналды.
3 – Хадиспен синонимдес (мағыналас) кейбір ұғымдар
Хадиспен ұқсас мағыналарда қолданылған кейбір ұғымдар бар. Бұларды
хабар және әсәр (шығарма) деп атауға болады.
а) Хабар
Сөздік мағынасы - бір нәрсе жайында мағлұмат беру, естірту дегенді
білдіреді. Терминдік мағынасы болса - хадистің синонимі ретінде
қолданылады. Сол себепті кейбір хадис ғалымдарының көзқарасына бойынша Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) сөздері (мәрфуғ), сахаба және табиғуннан (нақл
етілген) жеткізілген мауқуф және мақтуғ риуаяттар хабар деп аталған.
Сонымен қатар хадис пен хабарды бір-бірінен ажыратқандар да болған. Олардың
көзқарасы бойынша хадис – тек қана Хз. Пайғамбарға (с.а.у) тән сөздер, ал
хабар болса Хз. Пайғамбардан басқа кісілердің сөздері. Осыған байланысты
Хз. Пайғамбардың (с.а.у) сөздерімен шұғылданушы ғалымдарды мухаддис, ал
тарих, қисса, хикая сияқтылармен шұғылданған ғалымдарды ахбари деп атаған.
Кейбір ғалымдар да хабар мен хадис ұғымдас, пішіндес болғандығын айтады.
Бұған орай хабар бұдан да ауқымды бір мағынаға ие болумен және Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) сөздерімен қатар сахаба мен табиғуннан жетікізілген
сөздерді де қамтиды.
Алғашқы хадис және фықых кітаптарынан бастап хабар – хадис мағынасында
да қоданыла бастаған және “Хз. Пайғамбардан бізге жеткізілген хабарға
қарағанда...” түрінде баяндаулар хадис кітаптарында орын алған. Бірақ, Хз.
Пайғамбардан(с.а.у) келген риуаят негізгі мәселе болғанда бұл терминдер
арасында ең көп қолданылған сөз - хадис. Бұған қайшы сахаба және табиғунның
сөздері үшін хадис термині өте аз, ал хабар және әсәр (төлеу сөз) деген
анықтамалар өте көп қолданылған.
б) Әсәр (туынды, еңбек)
Сөздікте – бір нәрсенің артында қалған, із мағыналарын білдіретін
әсәр, (көпш. асар) сөзі кейбір ғалымдардың пікірінше сахаба және табиғунға
сүйендірілген сөз және амалдарды баян еткен бір термин ретінде анықтама
берілген. Алайда көбінесе бұл термин хадиспен синоним ретінді қолданылған.
Айрықша айта кететін нәрсе, алғашқы ғасырларда әрбір екі термин арасында
айырмашылықтың болғандығын білдірген дәлелдер жоқ. Сондай-ақ әсәр, масдар
(түбір сөз) ретінде риуаяттың қарама-қарсысы болып та айтылған. Әсәр сөзі
хабардың синонимі. Хорасандық шариғат ғалымы (фукаха) әсәрді сахабадан
(мауқуф) жеткен хабарларға қатысты десе, ал марфу'-қа хабар деген. Яғни
олардың көзқарасы бойынша хабар - Хз. Пайғамбардың сөздері, ал әсәр
сахабаның сөздері.
С-Усул
Усул - асл сөзінің көпше түрі, сөздік мағынасы - түпнұсқалар,
түбірлер, тамырлар, бұлақтар дегенді білдіреді. Терминдік мағынасы – жол,
әдіс-тәсіл, жүйе, қағида, тәртіп, рет және метод дегенді білдіреді. Яғни,
бір ғылымның негізгі мәселесіне кіріспестен алдын оқып білуіміз керек
болған қағидалары, принциптері (ұстанымдар) және бастапқы (кіріспе)
мәліметтері, техникалары бар дегенді білдіреді. Демек, Хадис усулі деген
кезде хадис ілімінің негізгі принциптері (ұстанымдар), методикасы (әдіс-
тәсілдері) деп білеміз. Хадис усулшілері деген кезде, хадис ілімінің
қабілетке, зеректілікке арқа сүйеген принциптер (ұстанымдар) бөлімімен
(усулият) шұғылданған ғалымдар (усулийиун) деп білетін боламыз.
Бөлім сұрақтары:
1. Сүннеттің сөздік және терминдік мағыналары жайында қысқаша
түсіндіріп беріңіз.
2. Хадис дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
3. Хадис және сүннет ұғымдарының бір-біріне ұқсас және айырмашылығы
бар жақтарын көрсете отырып түсіндіріңіз.
4. Хадиспен синонимдес (мағыналас) ұғымдар жайлы мағлұмат беріңіз.
5. Усул ұғымы жайында түсіндіріңіз.
Әдебиеттер:
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул.
2009
Абдуллаһ Айдынлы. Хадисте тесбит иөнтеми. Китабеви иайынлары. Истанбул.
2003.
Абдуллаһ Хикмет Атан, Хадис усулү. Шымкент 2006.
Ахмет Иылдырым. “Сүннет үзеріне”, “Сүннетин исламдаки иери” адлы
тержүменин сон тарафинда иер алмактадыр, Рағбет иайынлары. Истанбул-2000,
с.113-128.
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УҒАК. ЖИНАҒЫ иайынлары.
Измир. 1992.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы, ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Кутуби ситта мухтасары ве тержуме ве шерхи. Акчаг
иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис, МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. ИФАВ иайынлары. Истанбул.
Селман Башаран-М. Али Сөнмез, Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары.
Бурса 1993.
Талат Кочиыгыт. Хадис усулү. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
Талат Кочиыгыт. Хадис истилахлары. Анкара 1980.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТІҢ ДІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
Хадистің өте көп таралғанын баяндаумен сүннеттің діндегі орнын дұрыс
түсіну үшін – азда болса – ең алдымен пайғамбарлық міндет туралы сөз ету
қажет.
А-Пайғамбарлық дәреже:
Пайғамбарлық дәрежесіне лайық деп танылған пайғамбарлар бірнеша кісілер
ғана. Алайда оларға уаһи келген. Уаһи- пайғамбарлар мен басқа адамдар
арасындағы ерекшелік болып саналады. Бір аятта бұл былай баяндалады:
“Шынында мен де сендер сияқты адаммын. Маған Тәңірлерің бір-ақ Тәңір
екендігі уәхи етілуде”.(Каһф-110). Яғни, уаһи пайғамбарларға ғана тән
қасиет.
Адамзаттың уахиды жеткізуші бір пайғамбарға мұқтаж екендігі даусыз.
Пайғамбарлық дәрежесінің өзіне ғана тән бірнеше шарттары бар. Бұлардың
ең белгілі болған төртеуіне тоқтала кетуге болады:
1. Башариат (пайғамбардың адамзаттан болуы)
2. Уаһби истидат (Аллаһтан берілген қабілет)
3. Әділ және күнәсіз болу
4. Ғайыбтық ілім
Адамдарға бағыт беретін пайғамбарлық пен бұл міндет өзіне жүктелгеннің
бір адам болуы керек. Аллаһтың адамдарға өз араларынан бір пайғамбар
жіберуі түсінікті жайт. Өйткені, бұл пайғамбар былайша айтқанда, олардың
сөйлегендерін сөйлейді, естіген нәрселерін естиді, ләззат алғандарынан
ләззат алады. Қол жеткізген тәжірибелерін олармен бірге іске асырады. Бір
себеппен әлсіз болған уақыттарында рақымшылық танытады, кемшіліктерін
түзетеді. Нәтижесінде пайғамбар да олардың өздері сияқты бір адам. Барлық
қуаныш пен қайғыларын олармен бірге бөліседі. Сол себепті адамдардың
адамзаттан болған бір пайғамбарды өздеріне үлгі етулері психологиялық
тұрғыдан өте оңай. Бірақ, пайғамбар адам емес, періште болғанда оның
жасағандарынан қандай үлгі алар еді және бұл жағдай олардың ынта-
жігерлерін құм етер еді. Сондықтан жаратылысы әртүрлі болғанның әрекеттері
де әртүрлі болар еді.
Шынында осындай бір жағдайды жатырқағандарға Аллаһ Т. Пайғамбарларына
былай деп жауап беруін әмір еткен: (Мұхаммед с.а.у.) Егер жер жүзінде
бейбіт жүргендер, періштелер болса еді, әрине оларға көктен періште жіберер
едік (Исра-95)
Уахиға лайықты адам болу, пайғамбарларды басқа адамдардың бойында
бола бермейтін кейбір қасиеттерге ие болдырғанымен пайғамбарларды адам
қатарынан бөлектеп, өзгеше етпейді. Олар әрдайым адам қалпында қала береді.
Хз. Пайғамбар (с.а.у) да өзінен бұрын жіберілген пайғамбарлар секілді
бір адам еді. Дүниеге келді, отбасын құрып, әке болды, қиыншылық көріп,
қуанды, Аллаһ үшін зұлымдар мен күш көрсетушілерге қарсы шығып қайтыс
болды. Меккелік мүшриктер пайғамбарға пайғамбарлық міндет жүктелісімен ол
жайында былай деген болатын:
Бұл қандай пайғамбар? Тамақ жейді, базарларда жүреді. Неге оған
онымен бірге жүріп, қорқытатын періште түсірмейді?-десті. Немесе оған
(шаңырақтан) бір қазына тасталса не оның бір қоректенетін бақшасы болса
еді. Сөйтіп залымдар: Сендер мүлде жадыланған кісіге ересіңдер деді.
(Фурқан-7-8)
Аллаһ олардың бұндай сылтауларына қарсы мынадай аят түсірді:
(Мұхаммед с.а.у) Сенен бұрын да тамақ жейтін, базарларда жүретін
пайғамбарларды жіберген едік... (Фұрқан-20)
Бұл беделмен пайғамбарлар тұлғалық қасиеті, нәсіл, жол және сыртқы
келбеті жағынан оңай ажырата білетін ерекше қасиеттерге ие. “(Мұхаммед
с.а.у) Егер Аллаһ қаласа еді, мен Құранды сендерге оқымас едім де, оны
сендерге білдірмес едім. Расында мен бұдан бұрын да араларыңда болдым.
Сонда да түсінбейсіңдер ме”,-де” (Юнус-16) аяты, ең алдымен пайғамбарымыз
Мухаммедтің (с.а.у.) одан кейін барлық пайғамбарлардың шынайы өткен
күндерін және сол себепті оның ауыр екендігін және міндеттерінің жоғары
болғандықтан қабілеттілікті қажет ететіндігін және айрықша қасиеттерге о
бастан ие болғандықтарын көрсетеді.
Пайғамбарлар Аллаһ Тағала тарапынан таңдалған адамдар. Құран Кәрім мұны
былай баяндайды. “Аллаһ періштелерден де адамдардан да елшілер ғана
белгіледі...” (Хаж-75) Истифа – бір нәрсенің тазасын таңдап алу дегенді
білдіреді.
Құранда пайғамбарлардың, шайтанның алдап-арбауынан қорғалғандығы да
айтылған.“(Мұхаммед (с.а.у.)) Сенен бұрын да, елші не пайғамбар жіберген
болсақ, қашан ол үміттенсе, үмітіне шайтан күдік салды (Немесе қашан ол
оқыса, оқуына шайтан күдік салды) Аллаһ шайтанның салатынын жойып, сосын өз
аяттарын бекемдейді. Аллаһ толық білуші, хикмет иесі” (Хаж-52).
Пайғамбарлар періштелер сияқты күнә істеуге қолайлы күш және құралдардан
мақұрым емес. Бірақ олар әрдайым ізгілікке, жақсылыққа ұмтылған және
жамандық атаулыдан ұзақ болған. Біле тұра күнә болған бір істі жасау
олардың табиғатына қайшы келеді. Бұнымен қатар Құран Кәрімде пайғамбарларға
қатысты айтылған күнә сөзі қатар айтылған. Бұл сөздің оларға қоса айтылуы,
олардың күнәһар болғандығынан емес, керісінше олардың құлдықтың кемеліне
жеткендіктерін көрсетеді.
Пайғамбарлардың күнә істерден қорғалған болуы (адалдық) оларды
мойынсұнуға зорламағаны сияқты күнә істерді жасаудан да тыймаған. Адалдық
Аллаһтың пайғамбарларды жақсылық жасауға ұмтылдыратын, жамандықтардан
алыстататын бір рақымшылық. Алайда Иләһи емтиханның толық болуы үшін онда
ерік бар.
Ғайыбтық және материалдықтан (дүнияуи емес) тыс ілім құралдарының аты –
Мукаләмә-и иләһия (Иләһилік сөз). Яғни бұл ілім, ар-ұждан, сезім, ақыл және
салыстыру арқылы емес, тікелей ғайыбтық үнмен, шынайы түс және періште
арқылы Аллаһ тарапынан үйретілген бір ілім болып саналады. Бұның түрлері
аятта былай айтылады:
Аллаһ Тағала бір адам баласы арқылы көкейіне салу түрінде немесе перде
артынан ғана сөйлеседі. Не бір елші жіберіп, өз бұйрығымен қалағанын уахи
етеді. Күдіксіз Ол өте жоғары, хикмет иесі. (Шура-51)
Ғайыбты шын мәнінде Аллаһтан басқа ешкім біле алмайды. Көместі білуші
Аллаһ, оның сырын ешкімге ашпайды. Бірақ ұнатқан елшісіне білдіреді... (Жын-
26-27) . Аллаһ Тағала Хз. Пайғамбарға; өткен пайғамбарлар мен қауымдардан
ғибрат алатын хабарларды, келешектегі болатын оқиғаларды, үмметінің өмірде
істейтін істері, қияметтің белгілері мен көріністері, қабірлердің
ішіндегілерден хабардар болу, басқалардың жағдайларын білу, періштелерді,
жәннат және жаһаннамды көре алу сияқты ғайыб пен байланысты қалағанынша аян
берген. Хз. Пайғамбардың ғайыбқа байланысты белгілері тек қана Құранда
білдірілген мәселелер -деп бөліп қарау да өте даулы мәселе.
Осы жерге дейін қысқаша баяндағанымыз пайғамбарлық дәрежесі қажет
ететін шарттардан түсінгеніміздей пайғамбарлар асқан қабілет (кулли
истидат) пен терең түсінік (умуми факһм) иелері. Ал, пайғамбардан басқалары
болса, бұдан мақұрым. Пайғамбарлардың жаратылысында болған мұндай күш-қуат
пайғамбар болған уақыттарында бұл іс-әрекетпен көрініс табады. Бұл -
пайғамбарлық қабілет. Пайғамбарлар бұл қабілет арқылы тәңірлік уаһидың
аудармашысы болады.
Ислам ғалымдары пайғамбарлықты түсіндіру үшін әртүрлі терминдерді
қолданған. Илқа, нәбидің хикмет-и қалбииесі, тауфик-и азали, малака-и
нубуует, пайғамбарға тән рухани ілім, ижтиһад қуаты, илми ладунни... Бұлардың
барлығы бір мағына мен мақсат үшін қолданған.
Хз. Пайғамбарға (с.а.у.) пайғамбарлығына байланысты берілген
қабілетінің не болмаса пайғамбарлық білімінің Құран Кәрімде әртүрлі сөз
және түсіндірмелермен түсіндірілген. Зікір, үкім, хикмет, шарһи- садр,
тафһим, тағлим және ирае сияқты тәңірлік баяндаулар осыны көрсетеді.
Бүтіндей осылар арқылы ашықталған ақиқатқа, уахидың астында, адамзат
ақылының үстінде орын алған нәбәуи ақыл немесе пайғамбарлық қабылдау деп
айтуға болады.. Хз. Пайғамбар (с.а.у.) міне осы қабылдау мен уахидыңжәне
хикметіннің жан-жақтылығын өз тілімен ашықтауда және өзінің өмір
тіршілігінде іс жүзіне асырған.
Б-Хз. Пайғамбардың білім бұлақтары.
Құран Кәріммен бірге Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) өмірін зерттегенімізде
оның ғылым бұлақтарын мына үш бастау астына жинақтауға болады:
1. Аллаһтың өзіне жіберген уахиы
2. Өмір сүрген қоғамның білімі
3. Пайғамбардың ақылы және тәжірбиесі
Бұлар ... Пайғамбардың үш түрлі ілім сипаты бар: уахи, малака-и
нубууат (немесе пайғамбарлық ақыл), башари ақыл (адамзатқа тән ақыл)
түрінде берілген.
Адамзатқа тән ақылдың ең жоғарғы дәрежесіне ие пайғамбар, уахимен
байланысу нәтижесінде пайда болған пайғамбарлық ақыл немесе пайғамбарлық
қабілетінің көмегімен қарапайым адамдарға қарағанда әлдеқайда өте дұрыс
және нақты бір түсінік әрі ұғыммен ақиқаттарды түсіндіреді. Сол себепті де
дінде үлкен маңызға ие болған сүннеттің діни бір дәлел болуымен қатар
тәңірмен байланыстырушы жағы да бар.
Нәтижеде кітап, сөзі мен мағынасы арқылы уахи болады. Уахи матлуб
(Құран) болады. Оның сөзі де мағынасы да тәңірлік болып саналады. Сүннет,
жалпы уахидың мағынасы мен ұғымының бір түрі болуы қасиеті мен пайғамбардың
пайғамбарлық қабілеті нәтижесінде жұмбақ уахи мағынасында, яғни уахи ғайри
матлу деп қабыл еткен. Оқылмаған уахи мағынасына келген бұл термин Хз.
Пайғамбардың (с.а.у.) хадистерін жеткізу үшін қолданылуда. Құран Кәрімде
болғанындай бұндай хадистердесүннеттерде Хз. Пайғамбарға (с.а.у.)
түсіндірілмеген, алайда мағынасы оған илһам (көкейіне салынған) етілген,
айтылған сөздер әрдайым тәңірдің бақылауында болған, қандайда бір айтылған
сөзде қателік болған жағдайда пайғамбарға дереу ескерту беріліп отырған.
Пайғамбарлық, елшілік және нәбилік міндетінен басқа тақырыптарда өз
ақылын қолданады. Ондай жағдайда қателесуі ықтимал. Өйткені, бұндай
ижтихад, уахи және малак-и нубууат үстіне құрылмайды. Керісінше тәжірибеге
сүйнумен болады.
Қорыта айтқанда сүннеттің (хадис) Исламда үкім (шариғат үкімдерінде)
шығарудағы Құраннан кейін екінші бұлақ болғандығы белгілі. Сүннеттің
маңыздылығы Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) пайғамбарлық міндетімен жүзеге асты
және де бұл міндеттің маңыздылығы өзара байланыста арта түскен.
Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) алғашқы міндеті негізгі мағынада Исламның
қойған принциптері бойынша адамдарды жалғыз Аллаһқа ғана құлшылық етуге
шақырудан тұрады. Олай болса Ол Құранды үгіттеумен міндеттелген.
Әй Пайғамбар!Раббың тарапынан түсрілгенді жалғастыр. Егер оны
істемесең, елшілік міндетін жалғастырмаған боласың (Майда-67)
Хз. Пайғамбардың екінші міндеті де өзіне түсірілген Құран аяттарын
адамдарға түсіндіру, баяндау.
Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп Құранды
түсірдік. Әрине олар түсінер.(Нахыл-44)
Хз. Пайғамбардың үшінші міндеті болса Аллаһтан алған әмірлерге өзінің
лайық болуы әрі оны іс жүзіне асыруы.
Хз.Пайғамбар алған уахиды жеке өзі іс жүзіне асырып, лайық болу
мақсатында мұсылмандар үшін өмір сүрген үлгі, өнеге болған тұлға. Расында
сендер үшін, Аллаһты да ахирет күнін де үміт еткендер және Аллаһты көп еске
алған кісілер үшін; Аллаһтың Елшісінде көркем өнегелер бар(Ахзаб-21)
Хз. Пайғамбардың (с.а.у.) күнделікті тіршілігінде уахиға лайықты
түрде өмір сүруінен барлық адамдардың үлгі алулары керек деп есептелген.
Әрі Пайғамбардың тілімен айтқанда былай деп бұйырылған: Әй Мұхаммед!
Оларға: Егер Аллаһты сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер. Аллаһ Тағала
сендерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқайды. Өйткен, Аллаһ аса жарылқаушы,
ерекше мейірімді де(Әли Ғымран-31)
Бұл көзқарас бойынша хадис діннің негізгі бұлақтарының бірі деп
қабылданған. Сүннет, Аллаһтың кітабының Хз.Пайғамбар тарапынан жасалған
жалпыға ортақ түсіндірмесі, хадистер де бұл түсіндірменің жазылған
анықтамалары болып саналады. Барлық ғалымдар әрбір мұсылманға
Хз.Пайғамбардың (с.а.у.) көркем мінез-құлқы мен әрі іс-әрекеттерінен үлгі
алуды міндет деп санайды.
В-Хадиссүннеттің маңызы және міндеті
Тақырыпқа байланысты хадистерде орын алған ілімдер зерттелініп Құран
Кәрімнің мәліметтерімен салыстырғанда мына алты ерешілікті байқаймыз:
1. Хадиссүннетте Құрандағы үкімдер қайталанып келген, ондағы
үкімдерге толықтай лайық үкімдер келтірілген. Бұл жағдайда хадиссүннеттің
мақсаты Құранның ішіндегілерді қуаттаушы екендігі көрінеді. Мысалы,
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у.):
Бір мұсылманның малы (басқасына) оның разылығы болмауынан халал
емес (Ахмет, Муснед, V,72) деген хадисі Құран Кәрімнің:
Ей, иман келтіргендер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер. Бірақ
өз ризалықтарыңмен саудаласу басқа (Ниса-29) деген аяттағы үкімнің дәл
өзін жеткізуде.
2. Хадиссүннет Құрандағы анықталуы тиіс мужмал (бір ашықтама
жасалмағанша өзінен не туралы айтылып жатқаны жөнінде белгісіз болған
мубхем (жасырын) болған сөз) және мушкил (екі не оданда көп мағына берген
сөз) настарды (аят) түсіндіретін үкімдерге жол ашады. Хадиссүннет
Құрандағы мужмал настарды (аяттарды) былай тәпсірлейді: Мысалы, Құранда тек
қана намаз оқу керектігі немесе зекеттің берілуі керектігі ғана айтылған.
Намаздың уақыттары, ракағаттары және намаздың қалай оқылатындығы, зекетті
неден алу керек және неден алмау керек т.б. мәселелер еш айтылмайды. Міне
осы мужмал аяттарды сүннет анықтайды.
Хадистіңсүннеттің Құрандағы ауызша түрінде түсіндіруін мына
мысалдан:
Және таңнан, қара жіптен ақ жіп (қараңғылықтан сәуле) айырылғанға
дейін ішіңдер, жеңдер(Бақара-187) мағынасындағы аятта берілген әл-һайт
(жіп) сөзінің мақсаты таңның атуы және кештің қараңғылығы екенін хадистен
үйренеміз.
3. Хадиссүннет Құрандағы жалпыға бірдей болған үкімді белгілейді.
Бұған Хз.Пайғамбармыздың (с.а.у.) мына хадисін мысал ретінде беруге болады:
Әйел, әпкесі (әкенің қарындасы), нағашысы, ер немесе қыз туысының қызына
үйлене алмайды. Бұлай жасайтын болсаңыздар туыстық қарым-қатынастарыңызды
бұзған боласыздар. (Бухари, Никах, 27; Муслим, Никах 37-38).
Бұл хадис мына аяттың жалпыға бірдей екендігін ажыратып беруде:
Бұлардан басқаларды абыройлы болу, бой суытушы болмау шартымен
малдарыңды беріп қалауларың (мәһер беріп алуларың) халал қылынды. (Ниса-
24) Бұл аятта хадисте айтылғандармен байланысты араларында бір тиым жоқ.
4. Хадиссүннет, Құран кәрімнің мутлақ (міндетті түрде) баяндауларын
(аяттарын) қуаттайды. Мысалы:
Ер және әйел ұрының, қылмыстарына жаза әрі Аллаһтан бір өнеге
түрінде қолдарын кесіңдер(Мәида-38) мағынасындағы аятта сол қолын ба, жоқ
әлде оң қолын ба, бұған қоса қолдың қай жерден кесілетіндігі нақты
айтылмаған. Хадиссүннет болса жалпылама баяндаумен орын алған бұл үкімді
оң қолдың кесілуін, сондай-ақ білектен кесу керектігін белгілеген.
5. Хадиссүннет, Құранда болмаған үкімдерді шығарады. Бұған көптеген
мысалдар беруге болады: Жыртқыш аңдардың етінің желінбейтіндігі, теңіз
суының таза, ал балықтарының халал болғандығы, ешектердің етін жеудің харам
болғандығы және т.б. көптеген үкімдер сүннет арқылы шығарылады.
6. Хадиссүннет, Құранда айтылған кейбір үкімдерді насих (үкімін жою)
етеді. Мысалы:
Біреулеріңе өлім келген шақта, артына мал қалдырса, әке-шешесіне,
жақындарына дұрыстықпен өсиет парыз етілді. Өсиет тақуаларға бір
міндет.(Бақара-180) мағынасындағы аяттың үкімі
Мұрагерге өсиет жоқ (Бухари, Уасайа, 6; Әбу Дәуд, Уасайа,
6)хадисімен насих (үкімін жойған) болған.
Бөлімнің сұрақтары:
1. Пайғамбарлық дәрежесіне байланысты хадистің діндегі тақырыбы
жайында қысқаша айтып беріңіз.
2. Пайғамбарлықтың ерекшеліктері қандай? Түсіндіріңіз.
3. Хз. Пайғамбардың білім бұлақтары қайсылар? Түсіндіріңіз.
4. Хадистің қайнар көз ретінде маңыздылығын айтып беріңіз.
5. Хадистің уахимен байланысы қандай? Мәлімет беріңіз.
Әдебиеттер:
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул.
2009
Абдуллаһ Айдынлы. Хадисте тесбит иөнтеми. Китабеви иайынлары. Истанбул.
2003.
Абдуллаһ Хикмет Атан, Хадис усулү. Шымкент 2006.
Ахмет Иылдырым, “Сүннет үзеріне”, “Сүннетин исламдаки иери” адлы
тержүменин сон тарафинда иер алмактадыр, Рағбет иайынлары. Истанбул-2000,
с.113-128.
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УФАК. ЖИНАҒЫ иайынлары.
Измир. 1992.
Хажи Муса Бағчы. Хадис арихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве терсүме ве шерхи
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис, МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. ИФАВ иайынлары. Истанбул. 2007.
Селман Башаран-М. Али Сөнмез, Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары.
Бурса 1993.
Талат Кочиыгыт. Хадис усулү. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ХАДИС ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ХАДИС УСУЛІ
Бұл бөлімде алдымен сәнәдпен және мәтінмен сонымен қатар әрі сәнәдпен
әрі мәтінмен шұғылданған хадис ғылымдары жөнінде тоқталады. Сондай-ақ Хадис
усулінің пайда болуы мен бұлақтары жайында мағлұмат береді.
А – Хадис ғылымдары
Хадис усулі ғылымына қатысы бар болғандықтан бұл ғылымдарға арнайы
тоқталып өтуді жөн көрдік. Бұл ғылымдар үш топқа бөлінеді:
1. Сәнәдпен байланысты болғандар
а) Жәрх (жаралау, айыптау) және та'дил (түр өзгерушілік, өзгеріс)
ғылымы (илмул-жәрх уа та'дил): Риуаят етушінің ыналуы яғни хадисті риуаят
етуге лайықты маман болып, болмағандығының зерттеумен айналысқан ғылым
саласы. Бұл тақырыпқа кейінірек тоқталып өтетін боламыз.
б) Рижал ғылымы (илмур-рижал): Риуаят етушілердің өмірін қарастыра
отырып, олардың қай ғасырда өмір сүргендігін зерттейтін ғылым саласы.
2.Мәтінмен байланысты болғандар: Бұл ғылым салалары сонымен қатар хадис
пен сүннетті түсіндіруді қолға алған дәстүрлі хадис ғылымдарының ішінде де
орын алады.
а) Әсбабу урудил-хадис ғылымы: Хадистердің қандай оқиға немесе қандай
себепке байланысты айтылғандығын жинақтайтын ғылым саласы.
б) Ғарибул-хадис: Хадистерде аз қолданылғандықтан түсіну қиын соғатын
және түсіндіруді қажет ететін сөздерді ғарибул-хадис деп атайды. Бұл
сөздердің түсіндірмелерін қолға алған ғылым саласы да ғарибул-хадис ғылымы
деп аталады.
в) Мухталифул-хадис: Сыртқы көрінісі жағынан мазмұндары бір-бірімен
үйлеспейтін, бірақ ден қойып зерттеген кезде (мағыналарында) негізінен
ешбір қарама-қайшылық жоқ хадистер мухталифул-хадис деп аталады. Мұндай
қарама-қайшылықты хадистердің жағдайын түсіндіріп араларын бітістірумен
шұғылданатын ғылым саласын тә'уилу мухталифул-хадис (қарама-қайшы
хадистерді келістіру) ғылымы деп атайды. Мысалы бір хадисте, Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) түрегеп тұрып су ішуге тыйым салғандығы жайлы айтылған
кезде Абдуллаһ бин Омар Хз. Пайғамбардың(с.а.у) түрегеп тұрып су ішкендігін
айтқан. Бұл екі хабардан түсінілгеніміз бойынша Хз. Пайғамбар суды отырып
ішуді жөн санағанымен, қажеттілік туындағанда түрегеп тұрып та су ішкен
және мұны да бір айып көрмеген. Сол себепті бұл екі риуаят арасында ешбір
қарама-қайшылық жоқ.
д) Фикхул-хадис: Фикх және хадис сөздерінен тіркескен бір сөз.
Терминдік мағынасы – хадис пен сүннетті дұрыс түсіну, Хз.Мұхаммедтің(с.а.у)
мұрат-мақсатын жақсы ұғыну деп те айтылады. Қысқаша айтқанда – хадис пен
сүннеттен фыкхи үкім шығаруды қолға алады.
е) Мушкилул-хадис ғылымы: Хадис мәтіндерін түсінудегі проблемаларды
талдау жолдарын зерттейді.
ж) Насих және мансух ғылымы: Хадисте үкімі жойылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz