Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
Кіріспе
1 Тарау. Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
1.1 Шпиондықтың түсінігі және қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілер
1.2 Шпиондыққа тарихи шолу
2. Шпиондықтың жекелеген түрлерінің сипаттамасы
2.1 Атомдық шпиондық (тыңшылық)
2.2 Өнеркәсіптік шпиондық (тыңшылық)
2.3 Экономикалық шпиондық (тыңшылық)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Тарау. Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
1.1 Шпиондықтың түсінігі және қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілер
1.2 Шпиондыққа тарихи шолу
2. Шпиондықтың жекелеген түрлерінің сипаттамасы
2.1 Атомдық шпиондық (тыңшылық)
2.2 Өнеркәсіптік шпиондық (тыңшылық)
2.3 Экономикалық шпиондық (тыңшылық)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Әлемнің жасырын қызметтері әрқашан да тарихқа маңызды әсер қалдырған. Бірақ олардың еңбектері көбінесе ресми түрде көрінген емес. Әскер басшылары қағида бойынша өздерінің мемуарларында жасырын тыңшылардың жәрдемдері туралы айтып өтпейді. Жасырын қызметтің құжаттары соңсыз архивте (мұрағат) сақталады, олардың мазмұны мемлекет бұзылғанға дейін, ең болмаса қоғамдық құрылым бұзылғаннан соң әлемге танылуы мүмкін, оған дейін құпия болып қалады. Мысалы, британиялық мұрағаттарда әлі күнге дейін, яғни Secret Intelligence Service құлып, арқасында XVI-XVII ғасырдағы қағаздар да бар. Егер оларды жарыққа шығаратын болса, британ тарихының бірнеше бөлімін қайтадан жазуға тура келді. Осы сияқты жасырын құжаттар басқа мемлекеттерде осылайша сақталады. Онымен бірге Ресейді айтып кетуге де болады.
Тыңшылық қызметінің тарихта берілген анықтамасы бойынша: мәліметтік (сонымен қатар алдын-ала тыңшылық және дұшпан жақтан жоқ ету) және шабуылдың, яғни дұшпан жауының алдында жасырын, тыңшылықпен әскері немесе әр түрлі мәліметтерді жеткізіп тұрады. Бүгінгі күнімізде мәлімет жинау тікелей ресми мәліметтерді талдауына байланысты. Географиялық карталар, поездардың жүру кестелері, түрлі көліктердің жолдары және байланыстары, кез-келген мәліметтерді паш ететін мақалалар, қызметкер жеке тұлғалардың тізімі және осыған ұқсаған хабар түрлері кез-келген мемлекет жайында зор мәлімет береді.
Осы алаңды зерттеген сарапшылар ең біріншілерден болып тыңшыларға жұмыс табады, оларды мақсатқа қарай бағыттайды, осылайша көп маңызды мәселелердің алдын алады. Мәліметтерді жинап отырып, болжаумен немесе нақты дұшпанның істейтін әрекеттерін алдын-ала анықтайды. Одан кейінгісі саясатшылар мен әскерилердің жұмысы.
Осы маңдағы тыңшылық – еш өзгешелігі жоқ, қабілетті, нәтижелі жасырын қызмет сияқты дұшпанға қарсы жұмыс істейді. Жалғыз тыңшының көрінісі, іс-әрекеттері осы күнде көптеген киноларда көрсетілген. Жасырын қызметтің жұмысы, еңбегі ол мемлекеттің халықаралық абыройы, яғни «Саулығы» ретінде шағылысады.
Тыңшылық қызметінің тарихта берілген анықтамасы бойынша: мәліметтік (сонымен қатар алдын-ала тыңшылық және дұшпан жақтан жоқ ету) және шабуылдың, яғни дұшпан жауының алдында жасырын, тыңшылықпен әскері немесе әр түрлі мәліметтерді жеткізіп тұрады. Бүгінгі күнімізде мәлімет жинау тікелей ресми мәліметтерді талдауына байланысты. Географиялық карталар, поездардың жүру кестелері, түрлі көліктердің жолдары және байланыстары, кез-келген мәліметтерді паш ететін мақалалар, қызметкер жеке тұлғалардың тізімі және осыған ұқсаған хабар түрлері кез-келген мемлекет жайында зор мәлімет береді.
Осы алаңды зерттеген сарапшылар ең біріншілерден болып тыңшыларға жұмыс табады, оларды мақсатқа қарай бағыттайды, осылайша көп маңызды мәселелердің алдын алады. Мәліметтерді жинап отырып, болжаумен немесе нақты дұшпанның істейтін әрекеттерін алдын-ала анықтайды. Одан кейінгісі саясатшылар мен әскерилердің жұмысы.
Осы маңдағы тыңшылық – еш өзгешелігі жоқ, қабілетті, нәтижелі жасырын қызмет сияқты дұшпанға қарсы жұмыс істейді. Жалғыз тыңшының көрінісі, іс-әрекеттері осы күнде көптеген киноларда көрсетілген. Жасырын қызметтің жұмысы, еңбегі ол мемлекеттің халықаралық абыройы, яғни «Саулығы» ретінде шағылысады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1 Тарау. Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
1.1 Шпиондықтың түсінігі және қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілер
1.2 Шпиондыққа тарихи шолу
2. Шпиондықтың жекелеген түрлерінің сипаттамасы
2.1 Атомдық шпиондық (тыңшылық)
2.2 Өнеркәсіптік шпиондық (тыңшылық)
2.3 Экономикалық шпиондық (тыңшылық)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Әлемнің жасырын қызметтері әрқашан да тарихқа маңызды әсер қалдырған.
Бірақ олардың еңбектері көбінесе ресми түрде көрінген емес. Әскер басшылары
қағида бойынша өздерінің мемуарларында жасырын тыңшылардың жәрдемдері
туралы айтып өтпейді. Жасырын қызметтің құжаттары соңсыз архивте (мұрағат)
сақталады, олардың мазмұны мемлекет бұзылғанға дейін, ең болмаса қоғамдық
құрылым бұзылғаннан соң әлемге танылуы мүмкін, оған дейін құпия болып
қалады. Мысалы, британиялық мұрағаттарда әлі күнге дейін, яғни Secret
Intelligence Service құлып, арқасында XVI-XVII ғасырдағы қағаздар да бар.
Егер оларды жарыққа шығаратын болса, британ тарихының бірнеше бөлімін
қайтадан жазуға тура келді. Осы сияқты жасырын құжаттар басқа мемлекеттерде
осылайша сақталады. Онымен бірге Ресейді айтып кетуге де болады.
Тыңшылық қызметінің тарихта берілген анықтамасы бойынша: мәліметтік
(сонымен қатар алдын-ала тыңшылық және дұшпан жақтан жоқ ету) және
шабуылдың, яғни дұшпан жауының алдында жасырын, тыңшылықпен әскері немесе
әр түрлі мәліметтерді жеткізіп тұрады. Бүгінгі күнімізде мәлімет жинау
тікелей ресми мәліметтерді талдауына байланысты. Географиялық карталар,
поездардың жүру кестелері, түрлі көліктердің жолдары және байланыстары, кез-
келген мәліметтерді паш ететін мақалалар, қызметкер жеке тұлғалардың тізімі
және осыған ұқсаған хабар түрлері кез-келген мемлекет жайында зор мәлімет
береді.
Осы алаңды зерттеген сарапшылар ең біріншілерден болып тыңшыларға
жұмыс табады, оларды мақсатқа қарай бағыттайды, осылайша көп маңызды
мәселелердің алдын алады. Мәліметтерді жинап отырып, болжаумен немесе нақты
дұшпанның істейтін әрекеттерін алдын-ала анықтайды. Одан кейінгісі
саясатшылар мен әскерилердің жұмысы.
Осы маңдағы тыңшылық – еш өзгешелігі жоқ, қабілетті, нәтижелі жасырын
қызмет сияқты дұшпанға қарсы жұмыс істейді. Жалғыз тыңшының көрінісі, іс-
әрекеттері осы күнде көптеген киноларда көрсетілген. Жасырын қызметтің
жұмысы, еңбегі ол мемлекеттің халықаралық абыройы, яғни Саулығы ретінде
шағылысады.
Жоғарыда айтып өткендерге қарамастан тыңшылық қылмыс іс-әрекетіне
жатады, заң бойынша істегендері үшін он жылдан жиырма жылға дейін
еркіндігінен ажыратылады.
Бұл тақырыпты таңдауда маған жасырын қызметтің тарихи аспектілерін
талдау, құқық саясында реттеу және аталған қылмыстың заңды түрде қаралуының
маңыздылығы, оқулық әдебиеттерді жасырын қызметтердің орны жоғарғы деңгейде
болмағандығы, шынымен қарағанда нақты жасырын қызметтердің себебімен
мемлекеттердің жүз миллиардтаған доллар жоғалтулары қызық болды. Сонымен
қатар осы қызметке қызықшылығын көрсеткен тұлғаларды зерттеу қызық болып
табылды.
1-бөлім. Тыңшылықтың (жасырын қызметтің) заң түрінде реттеу және
мінездемесі.
Енді тыңшылық қызметі түсінігін жақындап қарап өтеміз. Ресей
Федерациясының қылмыс кодексінің 276-шы бабы бойынша Шет елге мәлімет
жіберу, ол үшін мәлімет жинау немесе оны сақтау, шет елдік ұйымдарға және
олардың атынан жұмыс істегендерге мемлекеттің құпиясын жіберу, Ресей
Федерациясының қауіпсіздігіне зарар келтіретіндей мәліметтерді шет ел
азаматтары немес азаматтығы жоқ тұлғалар тарапынан шет елге жіберу тыңшылық
деп табылады.
Бұл қылмыс біреудің аманатына көз жүгірту ретінде айыпталып, ол
аманат мемлекеттің жасырын мәліметі болып есептеледі.
Тыңшылық қызметінің құрамы РФ 29 қылмыс кодексіндегі басқа
қылмыстарына ұқсап кеткендігі себепті олардың арасына шек қойылып жатыр.
Мысалы, тыңшылық мемлекетіне сатқындық қылумен тығыз байланысты, бірақ
тыңшылықта шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға тарапынан орындалса,
ал мемлекетіне сатқындық жасау осы мемлекеттің азаматы тарапынан
орындалады, екі қылмыс ісін осылайша бір-бірінен айыруға болады.
Мемлекеттің жасырын мәліметтерін сыртқа шығаруда оның қай қылмысқа
жататындығын анықтау үшін қылмыскердің азаматтығы анықталып 276 баппен
қаралады. Сонымен қатар Тыңшылық қылмыс кодексінің 283 бабына ұқсап
кетеді, өйткені олардың екеуінде де мемлекеттік құпия бар.
Тыңшылық РФ қауіпсіздігіне сырттан әсер ететіндігін, іштен әсер
ететіндігін айтып өту қажет.
РФ қылмыс кодексінің 276 бабының мәтінінде дәлелденгендей тыңшылық
шет ел азаматының іс-әрекеті болып саналып, заң ғылымдар докторы, профессор
А. И. Роговтың әділ көзқарасымен тыңшылық – шет ел арнайы қызметтерінің
агенттерінің іс-әрекеттері болып табылады.
Тыңшылықтың объективті тарапы қылмыс кодексінде мемлекеттің құпиясын
жеткізіп беру, сақтау немесе ұрлау тағы да мәліметтерді шет елдік
барлаушылардың тапсырмасымен жинау және сақтау болып есептеледі. Осылайша
РФ Мемлекеттік құпия туралы 5 заңы (бап) 21.07.1993 жылы ¹5485 қайт.
06.10.1997 жылдан бастап, Ресей Федерациясының қауіпсіздігіне зиян
келтіретіндей іс-шара болып есептеледі.
Осы себептен, қылмыскерлік анықталады:
1. Мемлекеттің жасырын мәліметтері жайында хабар беру;
2. Мемлекеттің жасырын мәліметтері ретінде кірмеген мәліметтерді беру.
Тыңшылықтың ерекшелігі, қылмысқа, яғни қылмыс іс-әрекетіне қатысы
болған іс-әрекеттерінің өзгешелігімен анықталады. Мемлекеттік құпияның
құрамындағы мәліметтерді тарату, жіберу іс-әрекеті төмендегілер: 1) Жинау;
2) Ұрлау;
3) Сақтау;
4) Беру.
Кейбір жағдайларда мемлекеттік құпия болмаған, экономика саласында,
саясат саласында, ғылым және техника немесе осылайша ашық түрдегі
мәліметтерді беру, жинау, сақтау қылмыс болып саналмайды, ол үшін
айыпталып жазаланбайды. Осыған ұқсаған мәліметтерді жинау тәсілдері заңды
болып есептеледі: арнайы әдебиеттерді немесе баспасөздерді зерттеу, өзінше
бақылау, байқау, БАҚ хабарларын жүйелендіру және т.б.
Осылайша, мәлімет жинау тәсілі дұрыс деп табылады, бірақ екі шартты
бұзбаса: 1) егер бұл іс-әрекеттер шет ел барлау тапсырмасы болмаған
жағдайда; 2) Ресей Федерациясының қауіпсіздігіне зиян келтірмегендей
пайдаланылатын болса. Осыларды еш болмаса біреуінің жетіспегендігі тыңшылық
іс-әрекеттерін оң немесе теріс жіктелуіне себеп болады.
РФ қылмыс кодексі бойынша 276 бабында көрсетілген кез-келген
әрекеттің істелуімен қылмыс орындалды деп саналады.
Мемлекет құпиясы болмаған мәлімет жинап және беріп жатқанда
айыпталушының арнайы мақсаты болады: жиналған және алынған мәліметтерді
Ресей Федерациясына зиянды түрде пайдаланады. Тыңшылықтың қылмыс оқиғалары
әр түрлі болуы мүмкін, бірақ қылмыстың түрлеріне әсері жоқ.
Бұл қызметті таңдауда көбінесе дүниеқорлық сезімі түрткі болады,
өйткені осы қызметтің төлем ақысы жақсы төленеді.
Көрсетілген қылмыстың қылмыскері шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ
тұлғалар болып табылады, ал Ресей Федерациясының азаматы тарапынан істелген
жағдайда ол іс өз мемлекетін сатумен айыпталады.
Тыңшылықпен айыпталған қылмыскер қылмыс кодексінің 276 бабы бойынша
екі ғана шартпен айыбынан босатылады: 1) өз еркімен, өз уақытында істелген
қылмыс туралы билік жүргізген органдарға білдіру және Ресей Федерациясына
зиян келтіретін жұмыстардың алдын алу жолдарын айтып беру (Егер берілген
мәлімет өз уақытында жеткізілмеген, берілген мәлімет зорлықпен алынған
болса, бұл шарттар қабылданылмайды); 2) егер орындалған қылмыс жоғарыда
аталған қылмыс құрамына кірмеген болса (жасырын мәлімет емес, ашық
мәліметтерді жинау және т.б.).
РФ 13.06.1996 жылы қылмыс кодексі, РСФСР-ң 27.10.1960 жылы қылмыс
кодексінен жазалау түрімен ғана айрықшаланады. Бұрын тыңшылық қылмысымен
айыпталғандарға жеті жылдан он бес жылға дейін және мүлкі тартып алынады,
немесе мүлкі тартып алынып және өлім жазасы беріледі, бүгінгі таңдағы
кодекс бойынша төмендегі қылмыс үшін 10 жылдан 20 жылға дейін еркіндігінен
айырылады.
Жасырын қызмет мемлекеттік қызмет болғандағы және арнайы қызметпен
мемлекеттің қызықшылығы үшін еңбек еткендігі үшін, әр мемлекетте бұл қызмет
және қызметкерлерінің құқықтарын мемлекет тарапынан көземелденіп, заң
түрінде реттелуі қажет. Заң тарапынан ОВР қызметінде жұмыс істеген тұлғалар
үшін заңды түрде кепілдік берілуі тиіс. Ресейдің ¹5-Ф3 Сыртқы барлау
туралы заңында жоғарыда айтылып өткендер белгіленген. 19.01.1996 жылдан.
Жоғарыда көріліп шыққан бүкіл мәселелерді еске алып отырып, жоғарыда
белгіленген іс-әрекеттердің заңды түрде реттелуіне қорытынды жасаймыз:
Мемлекеттік құпия туралы заң РФ 21.07.1993 жылы ¹5485-1. қайт. 06.10.1997
жылдан Сыртқы барлау туралы заң 10.01.1996 жылы қабылданған ГДФС РФ
08.12.1995 жылы; РФ қылмыс кодексінің 13.06.1996 жылынан бері.
1 Тарау. Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
1.1 Шпиондықтың түсінігі және қылмыс құрамын сипаттайтын белгілер
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде ескі қылмыстық
кодекстегі мемлекеттік қылмыстар деген ұғым мемлекеттің конституциялық
құрылысы мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар деген жаңа ұғыммен
алмастырылған. Бұл тұрғыдағы қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттің
конституциялық құрылысы мен қауіпсіздігіне байланысты қоғамдық қатынастарды
қорғау болып табылады. Қылмыстық кодекстегі жаңартылып, жетілдіріліп
берілген бұл қылмыстық құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының 1996
жылғы 30 тамызда қабылдаған Конституциясында көрсетілген, баянды етілген
конституциялық құрылысты, қоғамның ішкі, сыртқы қауіпсіздігін, саяси,
экономикалық жүйесін қорғау болып табылады.
Тікелей объектісіне байланысты бұл тарауға енген қылмыстар мынадай
түрлерге бөлінеді:
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар:
мемлекеттік опасыздық (165-бап); шпиондық (166-бап).
Қазақстан Республикасының саяси жүйесіне қарсы қылмыстар: Қазақстан
Республикасы Президентінің әміріне қастандык жасау. (167-бап); өкіметті
күшпен басып алу немесе өкіметті күшпен ұстап тұру (168-бап); қарулы бүлік
(169-бап).
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күшпен құлатуға
немесе бұзуға шақыру (170-бап).
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мен қорғаныс
қабілетіне қарсы қылмыстар: диверсия (171-бап): жұмылдыруға шақырудан
жалтару (174-бап).
Мемлекет құпияларын сақтауға қолсұғатын қылмыстар: мемлекеттік құпияларды
заңсыз алу, жария ету (172-бап); мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды жоғалту
(173-бап).
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне қарсы
қалмыстар.
Шпиондық (166-бап).
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 166-бабына сәйкес
мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік
ұйымға немесе олардың өкілдеріне беру, сол сияқты, оларға бару мақсатында
жинау, ұрлау немесе сақтау, сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша
өзге де мәліметтерді Қазақстан Республикасының сыртқы кауіпсіздігі мен
егемендігіне зиян келтіре отырып пайдалану үшін беру немесе жинау, егер осы
әрекеттерді шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам жасаса шпиондық деп
танылады.
Шпиондықтың тікелей объектісі болып Қазақстан Республикасының сыртқы
қауіпсіздігі танылады. Шпиондықтың затына екі түрлі мәліметтер жатады: 1)
мемлекеттік құпиялар; 2) Қазақстан Республикасының сырткы кауіпсіздігі мен
егемендігіне зиян келтіретін өзге де мәліметтер.
1. Шпиондық жасау - Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігіне, мемлекеттік опасыздық сияқты, бірақ іштен емес, ал сырттан
қол сұғатын қылмыс, өйткені, ол шетелдік арнаулы қызметтер агенттерінің
кәсіби әрекеттеріне қатысты.
2. Шпиондық жасау - шетелдік мемлекеттердің арнаулы қызметтері
Қазақстан Республикасына қарсы бүлдіру әрекетінде қолданатын аса қауіпті
құралдардың бірі, оның қоғамдық қауіпті болатын себебі - шпиондық жасау
салдарынан Қазақстан Республикасынан маңызды мемлекеттік құпиялар сыртқа
шығып кетуі мүмкін.
3. Бұл қылмыстың тікелей объектісі мемлекеттік опасыздық кезіндегідей.
4. Шпиондық жасау заты мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер,
сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша жиналатын басқа да
мәліметтер болуы мүмкін. Мемпекетгік құпияның жария егілуі Қазақстан
Решубликасының қорғаныс қабілеті, қауіпсіздігі, экономикалық және саяси
мүдделері үшін ауыр зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін ақпарат жатады.
Мемлекеттік құпия болып табылатын ақпаратқа ерекше маңызда және өте
құпия деген шектеу белгісі соғылады. Шпионды жасауға қарсы күрес
тәжірибесі басқа да мәліметтер, егер шетелдік арнаулы қызметті қызықтыратын
болса, іс жүзінде шегі жоқ ақпарат брлып табылатынын көрсетеді. Ол нақты
адамдар туралы мәліметтер, нақты бір жердегі топырақ, су үлгілері, кірме
жолдардың, темір жолдардың, аэродромдардың және басқа да стратегиялық
құрылыстардың жоспарлары мен схемалары: нақты бір жердегі әлеуметтік-саяси
жағдай мен жанжалды жағдайлар туралы, адамдардың моральдық жай-күйі туралы
мәліметтер және т.б. Басқа да мәліметтерге, сондай-ақ қызмет құпиясын
құрайтын мәліметтер, яғни жария етілуі Қазақстан Республикасының қорғаныс
қабілетіне, кауіпсіздігіне, экономикалық және саяси мүдделеріне теріс әсер
етуі мүмкін ақпарат та жатады. Ондай ақпарат, әдетте, мемлекеттік
құпияларды құрайтын ақпарат құрамына кіретін жекеленген деректер сипатында
болады және оны толық ашпайды. Қызмет құпиясын құрайтын ақпаратқа құпия
деген шектеу белгісі соғылады.
5. Шпиондықтың объективтік жағының белгілері: мемлекеттік немесе
әскери құпияны құрайтын мәліметтерді беру, жинау, ұрлау немесе сақтау,
сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша өзге де мәліметтерді беру
немесе жинау.
Қылмыс затының ерекшеліктері, жасалатын іс-әрекеттердің көлемі мен
сипаты, сондай-ақ шетелдік барлаумен байланыстың бар немесе жоқ екені
шпиондық жасаудың екі түрін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Шпиондық жасаудың бірінші түрі - мемлекеттік құпияларды құрайтын
мәліметгерді шетелдік, мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың
өкілдеріне беру мақсатымен жинауға, ұрлауға, беруге немесе сақтауға
байланысты, шетелдік мемлекеттің тапсырмасы бойынша, сондай-ақ өз ынтасымен
іс-әрекеттер жасау.
6. Мемлекеттік құпияларды құрайтын, бапта аталған мәліметтерді беру
дегеніміз — оларды шетелдік мемлекетке немесе оның өкіліне хабарлау. Оны
кез келген әдіспен (ауызша, жазбаша, техникалық байланыс каналдары арқылы,
жасырын қуыстар көмегімсен және т.б.) жүзеге асыруға болады.
Мәліметтерді ұрлау – оларды заңды иесінен кез келген әдіспен заңсыз
түрде (құқыкқа керегар) алу. Егер ұрланатын мәліметгер матеряалдық
объектілерде болса, ұрлау яки басқадай жымқыру белгілері байқалған жағдайда
мұндай іс-әрекеттер шпиондық жасауға жатқызылады.
Мәліметтер жинау дегеніміз - ақпарат алудың, ұрлаудан басқа, кез
келген басқа әдісі (тың тыңдау, сұрастырып білу, бақылау, фотосуретке
түсіру, дыбыс жазу және т.б.).
Мәліметтерді сақтау - беруге арналған және сақтаушы емес, ол басқа
адамдар жинаған не ұрлаған, сондай-ақ иесі сақтаушыға өз еркімен берген
мәліметтерге уақытша иелік ету. Мәліметтерді үй ішінде де, сондай-ақ басқа
жерде (бақта, бақшада, орманда және т.б.) сақтауға болады. Сол мәліметтерді
сақтаушылар шетелдік мемлекеттердің арнаулы қызметтерінің байланысшы-
агенттері, курьерлері, пошта жәшіктерін ұстаушылар және басқа адамдар
болуы мүмкін. Шпиондық материалдарды сақтау үшін жауаптылық бұрын
көзделмеген болатын.
Мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді жинау, ұрлау немесе
сақтау шпиондық жасау деп тек бұл әрекеттер мәліметтерді шетелдік
мемлекетке, шетелдік ұйымдарға немесе олардың өкілдеріне беру мақсатымен
жасалған жағдайда ғана саналады. Мұндай мақсат көзделмесе, мәселен,
жоғарыда аталған мәліметтер коллекциялау мақсатында жиналса, қылмыстық
жауаптылық та болмайды.
Мемлекеттік құпияларды құрамайтын басқа мәліметтер өзінің заты болатын
шпиондық жасаудың екінші түрі - сол мәліметтерді жинау мен беру. Бұлар
мемлекеттік немесе әскери құпияға жатпайтын экономикалық, саяси, ғылыми,
техникалық немесе өзге сипатгағы түрлі мәліметтер болуы мүмкін. Олар қүпия
емес, соның ішінде ашық мәліметтер болуы ықтимал, сондықтан заң шығарушы
оларды алуды ұрлау ретінде қарастырылмайды және оларды сақтау үшін
жазаламайды. Оңдай мәліметтерді жария әдістермен: мерзімді баспасөзді
немесе арнаулы әдебиетті оқып-зерттеу, тікелей бақылау, бұқаралық ақпарат
құралдарының хабарларын жүйелеу арқылы және басқа жолдармен жинауға болады.
Мемлекеттік құпия болып табылмайтын мәліметтерді жинау немесе беру
шпиондық жасаудың объективтік жағын тек екі шарт болған жағдайда ғана
құрайды. Біріншіден, бүл әрекеттер шетелдік барлаудың агенттерге пошта
жөнелтімдерімен, байланысшы - агентгер, жасырын орындар арқылы, яки
агенттің жеке нұсқаулығы түрінде жіберілген жазбаша шпиондық нұсқамалар
түріндегі тапсырмасы бойынша жасалады. Тапсырмалар көбіне не шифрлап,
құпиялап жазуды, шартты белгілерді, цифр және әріп шифрын пайдалана отырып
беріледі (КСРО МҚК органдары әшкерелеген шетелдік барлау агенттері Филатов,
Пеньковский және басқалар осындай тапсырмалар алған). Екіншіден, олар
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан
келтіру үшін пайдалануға арналған. Осы шарттардың бірі жоқ болса әрекет
шпиондық жасау деп бағаланбайды. Басқа мәліметтерді өз ынтасымен жинау мен
беруді шпиондық жасауға жатқызуға болмайды. Кінәлі адам бұл жағдайда басқа
қылмыстар үшін, осы қылмыстар құрамдарының белгілері бар болған жағдайда,
(мысалы, Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізуде шетелдік
мемлекетке көмек көрсету түріндегі мемлексттік опасыздық үшін) жауапты
болады.
Мемлекеттік құпиялар нысанасы болып табылатын шпиондық не өз
ынтасымен, не шетелдік мемлекетгің тапсыруымен жасалуы мүмкін. Жоғарыда
көрсетілген әрекеттер жасалған сәттен бастап бұл қылмыс аяқталды деп
есептеледі. Шетелдік барлаумен байланыс орнату мен одан тапсырма алу - сол
қылмысқа әзірлену болып табылады. Мәселен, ұрлық жасау жолымен мәліметтер
жинаудың тыйып тасталған әрекеті қылмыс жасауға оқталғандық болып табылады.
Егер мәліметтерді беру немесе жинау шетелдік барлаудың тапсырмасы
бойынша жүзеге асырылатын болса, заты басқа мәліметтер болып табылатын
шпиондық жасау аяқталған қылмыс болып табылады. Егер аталған әрекеттер өз
ынтасымен, бірақ мәліметтерді кейін шетелдік барлауға беру мақсатымен
жасаса, олар сол қылмысқа жасалған әзірлік деп есептеледі.
7. Шпиондық жасаудың бірінші түрінің субъективтік жағы - мемлекеттік
құпияларды құрайтын мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға не
олардың өкілдеріне беруде арнайы мақсаттың болуымен және тікелей
қасақаналықпен сипатталады. Кінәлі адам мемлекеттік немесе әскери құпияны
құрайтын мәліметтерді Қазақстан Ресгіубликасының сыртқы қауіпсіздігіне
немесе егемендігін нұқсан келтіру үшін жоғарыда аталған адресатқа беру
мақсатында беретінін, жинайтынын, ұрлайтынын не сақтайтынын түсінеді және
орны қалайды.
Заты басқа мәліметтер болып табылатын шпиондық жасаудың субъективтік
жағы да тікелей қасақаналықпен сипатталады: субъект жинаған немесе берген
мәліметтері мемлекеттік немесе әскери құпия болып табылмайтынын, бірақ
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне немесе егемендігіне нұқсан
келтіру үшін пайдаланатынын түсінеді. Сонымен бірге ол сондай-ақ шетелдік
барлау тапсырмасын орындайтынын және оны орындағысы келетінін түсінеді және
тілейді.
Шпиондық жасау себептері әр түрлі болуы мүмкін және қылмыс түрін
айқындауға әсер етпейді. Бірақ та оған тән сипат - арам пиғыл, өйткені
шпиондық жасау - тұрақты барлаушылардың жақсы ақы төленетін жұмысы.
8. Шпиондық жасаудың субъектісі 16 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс
шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам болуы мүмкін. Қазақстан
Республикасы азаматының сондай әрекеттері шпиондық жасау түріндегі
мемлекеттік опасыздық деп саналады (ҚК 165-бабы). Қазақстан Республикасы
азаматтарының әрекеттерінде мемлекеттік опасыздық белгілері болмаған
жағдайда олар бұл қылмысқа қатысушылар (ұйымдастырушылар, азғырушылар не
дем берушілер) болуы мүмкіи (ҚК 165-бабына түсініктемені қараңыз).
Иммунитетті пайдаланатын шетелдік мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдері мен басқа да азаматтардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе, бұл
адамдар Қазақстан Республикасының аумағында шпиондық әрекет жасаған жағдай-
да, халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі.
Мұндай иммунитетгі пайдаланатын адамдар шеңберін өзаралық негізінде 1961
жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы арқылы анықталады.
Оларға дипломатиялық өкілдіктердің басшылары мен қызметкерлері, сондай-ақ
шетелдік мемлекеттердің парламент және үкімет делегацияларының мүшелері
халықаралық ұйымдардың лауазымды адамдары және басқа да бірсыпыра адамдар
жатады.
9. Шпиондық жасаған адам ҚК 165-бабына түсініктемеде көрсетілген және
мемлекеттік опасыздыққа талдау жасау кезінде қаралған шарттар болған
жағдайда жасаған қылмысы үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Мемлекеттік опасыздық (165-бап.)
Өз сатқындық жасау әр уақытта да ең, ауыр мемлекеттік қылмыс ретінде
қарастырылған. Қазақ КСР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде мұндай
қылмыстың атауы — Отанға опасыздық деп көрсетілген елі. 1997 жылғы
Қылмыстық кодекс бұл атауды Мемлекеттік опасыздық деп жаңа атаумен
алмастырды. Өйткені Отан деген ұғым мемлекеттік емес аумақтық ұтымды, яғни
адамның, туған жерін бейнелейтін ұғым ғана еді. Қазақстан Республикасының
азаматы болып оның аумағынан сыртқары жерде тұрған Қазақстан
Республикасының азаматтығын алған кез келген ұлттың өкілі танылатыны
баршаға аян. Осыған байланысты дүниежүзілік құқық стандарттарына сәйкес
Отан деген түсінік мемлекетгік деген түсінікпен алмастырылуы занды құбылыс.
Мемлекетке опасыздық дегеніміз — соғыс уакытында немесе қарулы жанжал
кезінде жау жағына өтіп кетуден, сондай-ақ шпиондық жасаудан, мемлекеттік
құпияларды жатқа беруден не Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет
жүргізуден, шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне
өзге де көмек көрсетуден көрінген, Қазақстан Республикасының азаматы
Қазақстан Республикасының сыртқы кауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан
келтіру немесе әлсірету мақсатында жасаған қасақана әрекет (165-бап).
Мемлекеттік опасыздықтың тікелей объектісі — Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қауіпсіздігі болып табылады. Мемлекеттің қауіпсіздігіне оның ең
маңызды мүдделері — конституциялық құрылысы, егемендігі, аумақтық
тұтастығы, сыртқы және ішкі қауіпсіздігі жатады. Мемлекеттік опасыздықты
жасаған адам басқа бір нақты мемлекеттің пайдасына іс-әрекеттер істейді.
Конституииялық құрылыстың ұғымы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бөліміндегі Жалпы ережелерде баянды етілген.
Конституцияның осы бөлімінде конституциялық құрылыстың басты принциптері,
экономикалық қатынастар, қоғамның саяси жүйелері нақтыланған. Осы бөлімде
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы (1-баптың 1-тармағы),
республика қызметінің түбегейлі принциптері (1-баптың 2-тармағы),
республика егемендігінің түсінігі (2-баптын 1-тармағы), мемлекеттік
биліктін бірден-бір бастауы халық екендігі (3-баптың 1-тармағы), биліктің
заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінуі (3-баптың 4-тармағы),
идеологиялық және саяси әр алуандылықтың танылуы (5-баптың 1-тармағы),
меншіктің әр түрі және оның бірдей қорғалатыны (6-баптың 1-тармағы) т.б.
мәселелер нақты айқындалған. Конституцияда көрсетілген осындай және басқа
ережелердің мазмұны конституциялық құрылыстың мәнін білдіреді.
Республиканың егемендігі дегеніміз — ел ішіндегі мемлекеттік өкімет
билігінік үстемдігі және оның сыртқы саяси жағдайларға тәуелсіздігі болып
табылады. Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды (К.Р
Конституциясы, 2-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бабының 2-тармағына сәйкес
өз аумағының тұтастығын, оған қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз
етеді. Мемлекеттің аумағының түсінігі, оның шекарасы, Қазакстан
Республикасының "Мемлекеттік шекарасы туралы" 1993 жылғы 13 қаңтардағы
арнаулы Заңында көрсетілген.
Мемлекетке опасыздықтың объективтік жағы Қылмыстық кодекстің 165-
бабының диспозициясында көрсетілген. Оған жататындар: соғыс уақытында
немесе қарулы жанжал кезінде жау жағына шығып кету; шпиондық жасау;
мемлекеттік құпияларды жатқа беру; Қазақстан Республикасына дұшпандық
әрекет жүргізу мақсатымен шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе
олардың өкілдеріне өзге де көмек көрсету. Осы іс-әрекеттердің біреуін істеу
қылмыстың объективтік жағының орын алғандығын көрсетеді.
Соғыс уақытында немесе карулы жанжал кезінде жау жағына шығып кету
дегеніміз — Қазақстан Республикасы азаматының жау басып алған аумақта
орналасқан жау жағына өз еркімен етуі, жауға көмек көрсетуі, жау жағының
тапсырмасымен өзі тұратын аумақта әр түрлі іс-әрекеттер істеуі; жау жағына
ерікті түрде шығып кетуі; тұтқын болуы сияқты әрекеттер жатады. Жау жағына
өз еркімен ету соғыс уақытында немесе қарулы жанжал кезінде ғана орын
алады. Бейбіт кездегі мұндай іс-әрекеттер Қылмыстық кодекстің 330-бабында
көрсетілген — Қазақстан Республикасының күзетілетін мемлекеттік шекарасынан
әдейі заңсыз етуі қылмыс құрамын құрайды.
Мемлекетке опасыздықтың бұл түрі — Қазақстан Республикасы азаматының
шпиондық жасауы болып табылады. Қылмыстық кодекстің 166-бабында шпиондықтың
түсінігі берілген. Бұл түсінік Қылмыстық кодекстің 165-бабындағы шпиондық
деген ұғыммен объектісі, объективтік жағы және субъективтік жағы бойынша
ұқсас. Осы екі бапта көрсетілген ұғымның айырмашылығы тек қылмыстың
субъектісінде ғана. Қылмыстық кодекстің 165-бабындағы шпиондық субъектісі —
Қазақстан Республикасының азаматы, ал 166-баптағы субъекті шетелдіктер,
азаматтығы жоқтар немесе басқа мемлекеттің азаматтары болуы мүмкін.
Шпиондықтың түсінігіне Қылмыстық кодекстің 166-бабына талдау жасағанда
толық тоқталамыз.
Шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе солардың өкіліне мемлекеттік
құпияларды беру дегеніміз — Қазақстан Республикасы азаматының мемлекеттік
құпия болып табылатын мәліметтерді шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе
солардың өкілдеріне қасақана түрде хабарлауы болып табылады. Мемлекеттік
құпиялардың түсінігі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы наурыздың 15-
індегі "Мемлекеттік құпиялар туралы" Заңында көрсетілген. Осы заңға сәйкес
"Қазақстан Республикасының қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін әскери
саладағы, сыртқы, саяси, экономикалық, барлау, қарсы барлау және
оперативтік іздестіру қызметіне байланысты мәліметтер мемлекеттік
құпияларға жатады".
Мемлекеттік құпияларды жатқа беру әр түрлі тәсілдермен — ауызша,
жазбаша, схема түрінде, әр түрлі өнімдердің бейнелері арқылы жүзеге асуы
мүмкін. Мемлекеттік құпияларды жатқа бергенде кінәлы адам қызметі немесе
жұмысына байланысты өзі білетін мемлекеттік құпия мәліметтерді жатқа
береді.
Ал шпиондықта мұндай мәліметтерді кінәлы адам жинайды, ұрлайды. Міне
осы белгі бойынша бұл ұғымдар бір-бірінен ажыратылады. Қазақстан
Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізетін шетелдік мемлекетке,
шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне өзгедей көмек беруге (шпиондық
жасау мен мемлекеттік құпияны жатқа беруден басқа) мына іс-әрекеттерді
істеу жатады: шетел барлау агентің паналату немесе оны жалған құжаттармен,
азық-түлікпен, қорғаныс құралдарымен жабдықтау; баспасөз құралдары арқылы
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі туралы, халықаралық
қатынастардағы оның беделін әлсірететін жалған мәлімдемелер жариялау;
республикаға басқыншылық соғысқа әзірленіп жатыр деген жалған жала жабу;
мемлекетаралық соғыс ертін насихаттайтын әр түрлі ұйымдарды құру, нәсілдік,
ұлттық жікшілдікті тудыратын насихатты әрістету; Қазақстан Республикасын
басқа мемлекеттермен қырғи қабақ соғыс жағдайына итермелейтін әр түрлі іс-
әрекеттер жасау.
Мемлекеттік опасыздық субъективтік жағынан тек қана тікелей
қасақаналық арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық ниет әртүрлі көрініс алады,
бірақта ол қылмысты саралауға әсер етпейді.
Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған Қазақстан Республикасының
азаматы ғана танылады.
Қылмыстық кодекстің 165-бабының ескертуіне сәйкес мемлекеттік
опасыздықты, сондай-ақ шпиондықты немесе өкіметті күшпен басып алу немесе
өкіметті күшпен ұстап тұру қылмыстарын жасаған адам, егер ол мемлекеттік
органдарға ерікті және дер кезінде хабарлаумен немесе өзгеше жолмен
Қазақстан Республикасының мүдделеріне залал келтіруді болдырмауға
жәрдемдессе және оның іс-әрекеттерінде езге қылмыс құрамы болмаса,
қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
1.2 Шпиондыққа тарихи шолу
Ежелгі мемлекеттер – Египет, Хетт хандығы, Ассирия, Персия, Қытай
сияқты тек қана экономикалық күшке сүйенбеген мемлекеттер болған. Олардың
әр бірінің сыртқы саясатында жеңулер көп болған. Ежелгі дипломатия кейбір
шектелген мәселелерге мүмкіншілік берген. Олардың ең күшті органы кез-
келген жерге қолы жеткен әскери-саяси барлау ұйымы болып есептелген.
Тарихта мемлекеттің келіп шығуы, алғашқы жазулы түрдегі мәліметтің
келіп шығуымен байланысты. Ежелгі Египет тарихынан, яғни б.з.д.ХХХ ғ. Мене
(Немере) ханының қол астында жоғарғы және төменгі Египеттің бірігуінен
бастап біздің күнге дейін келіп жеткен Египет хроникалары шыға бастаған.
Ол кездегі Египеттің аймағы өте үлкен болған. Ені 10 км. ұзындығы
1000 км. болған. Жер орталық теңізінен Суданға дейін болған. Ондай күшті
мемлекетті сыртқы дұшпандардан қорғау үшін тек қана күшті әскер мен жақсы
жұмыс істеген мемлекеттік аппарат жетістік емес, оған тағы да барлау
қызметі керек болған. Осы қызметтің саясында ресми құжаттарды және
мәліметтерді жеткізуде жақсы дамыды. Бұлай мәліметтерді жеткізу өзінше бір
жарыс сияқты болған. Хатпен жіберілгендер тез жету үшін жолдарды кесіп
өтуші қысқа жолдармен жүрген. Бұл тәсіл ежелде пайдаланылып келген. Б.з.д.
жобамен 2300 жыл бұрын Фараон Тети мемлекеттің оңтүстігімен шектескен Семиа
қаласында Ніл суының дәрежесін нақты осы тәсілмен біліп алған.
Фараон Аменхотем ІІІ кезеңіндегі Египет патша барлауының Таяу шығыс
туралы мәліметі табылған: Шығыстың адамдары Иката қаласындағы үкімет
әскеріне көтеріліс, соғыс ашуға дайындалады. Бұл мәліметтің жазылуына
қарағанда бұл тек қана египеттік агенттердің жасырын мәліметі. XVIII ғ.
династиялық Фараондардан тарихта ең алғашқылардан болып империя құрған
Жаңа Египет Патшалығы бұның сәттілігі жасырын хабар жинайтын мүмкін
қызметтің саясында жетістіктерге қол жеткізген.
Египетте жасырын қызметтен сыртқары, жасырын полиция да болған. Бұл
туралы тарихта Аменхотем VI кезеңінде жазылған. Фараонның ауласында тұрған
абыройлы шенеунік ретінде қызметі мәлімет жинау болған тұлғаларда бар.
Шенеуніктерге, қала әкімдеріне, жергілікті үкіметті қатты бақылауға алған.
Ол үшін елшілерді бағындыру, оларды бақылауды уәзірлер жүргізген. Шет елге
үнемі агенттер жіберіліп тұрған. Бір қақтығыс немесе соғыс ұйымдастырғанды
біліп, ол отанының көп қақтығыстарының алдын алған.
Сталиндік тотальдық тәртіп мемлекеттік қауіпсіздік ұйымдарының
жұмысына, соның ішінде сыртқы барлау жұмысына негативті әсер етті. Соғыс
алдындағы кезеңде ИНО НКВД басқарушы Н. Ежов пен Л. Берий іс-әрекеттерімен
әсіресе жасырын барлауға орасан зор зиян келтірілді. Мемлекеттік
қауіпсіздік ұйымдарындағы қысып тұрған сенімсіздік, күдіктілік жағдай
жазалауға және барлаудың басқарушы қызметкерлерінің үлкен көлемінің
физикалық жойылуына әкелді.
Қанды тазалау нәтижесінде жеке шетелдік резидентуралар дәл соғыстың
алдында өз қызметкерлерінің бәрінен айрылып, өздерінің жұмыс істеулерін
тоқтатты, ал басқа біреулерінде бір-екі адамнан қалды, ал олар жаза күтуден
тырп ете алмай, іс жүзінде ештеңе істемеді. Мұндай саясаттың нәтижесінде
шетелдегі агенттік аппаратты құру бойынша орасан зор жұмысты сызып тастады,
ондаған құнды тыңшылармен байланыстар үзілді, соның ішінде үшін рейх
аппаратындағы тыңшылармен де.
Тұтас Қызыл Армияның жоғары әскери құрамына және атап айтқанда ГРУ
жетекшілеріне қарсы сталиндік жазалаулар Совет Одағының барлық барлау
жүйесінің әлсіреуіне әкелді. Осыған қарай Германияның өзінен және оның
басып алған елдерінен сенімді мәліметтер түсу тоқталды. 1941 жылы 18-ші
шілдеде ЦК ВКП (б) Германия әскерінің тылында күрестер ұйымдастыру туралы
қаулы қабылдады. Сыртқы барлау алдында келесі қызметтер қойылды:
- Германия мен оның одақтастарының соғыс кезіндегі әскери-саяси
жоспарларын анықтау бойынша жұмыстарды жолға қою;
- Диверсиялық-барлау операцияларын жүргізу үшін арнайы жоспарлар құру;
- Соғыс жүргізу және соғыстан кейінгі құрылыс сұрақтары бойынша АҚШ,
Англияның шын жоспарлары мен ойларын анықтау;
- Бейтарап елдерде олардың осы елдері жаққа шығып кетпеулері үшін барлау
жүргізу;
- КСРО-ң әскери және экономикалық қуатын нығайту мақсатында ғылыми-
техникалық барлауды жүзеге асыру.
Қойылған міндеттерді шешу үшін қауіпсіздік ұйымдарының барлаушылық
бөлімшелері күшейтілді. Негізгі барлау бөлімшесі НКГБ бірінші басқармасы
болды.
Көптеген барлаушылар соғыс кезінде барлауды дамытуға баға жетпес
табыстар әкелді. Мысалыға, Н. И. Кузнецов Паул Зиберттің атымен Ровно
қаласында жұмыс істеп, Мәскеуге германия арнайы қызметінің Тегеран
конференциясының қатысушыларына дайындап жатқан қастандығы туралы, Курск
доғасындағы вермах командованиясының жоспарлары туралы және басқа да
маңызды мәліметтер жіберді.
1943 жылы Абвердің барлық бөлімшелерінде дерлік совет тыңшылары жұмыс
істеді. Жалпы алғанда олар Орталыққа Совет Одағының территориясында жұмыс
істеп жатқан немесе совет жеріне тасталуға дайындалып жатқан 1260 неміс
барлаушылары туралы мәліметтерді берді.
Ең әйгілі совет барлаушысы деп асырып айтпағанның өзінде Рихард
Зоргені атауға болады. Ол және оның тыңшылары сегіз жыл бойы Жапонияда
құпия мәліметтер жинады. Зорге неміс тілшісі болып тыңшылық тармағын
құрады, сөйтіп Токионың барлық мүмкін көздерінен мәліметтер алып отырды.
Зорге тобының өзі Просо операциясын жүргізуде 25 адамнан тұрды, Мәскеуден
40 мың доллармен қаржыланды, бұл Токио сияқты қымбат қалада әрекет ететін
тыңшылық тармақ үшін өте аз сома. 1941 жылы мамырда Зорге Германияның Совет
Одағына басып кіру жоспары жайлы біледі. Ол Мәскеуге дәл басып кіру күні 22-
ші маусым туралы да хабар жіберді. Бірақ Сталин үшін бұл тек кезекті
байбаламшының хабары сияқты болды. Алайда Германиямен соғыс басталғаннан
бірден совет барлауы Жапония резидентінің алдына негізгі сұрақ қойды:
Жапония КСРО-ға қарсы соғыс ашуды көздей ме?. Бұл сұраққа жауапты тіпті
германия елшілігінде де білмеді. Жапонияның мемлекеттік қайраткерлері сөз
жүзінде Совет Одағына басқыншылықты қолдай отырып, өздеріне ешқандай
міндеттеме алған жоқ. Алайда, 1941 жылы 4-ші қазанындағы радиограмма
қорытындысында осы жылы соғыс болмайды деп айтылды. Бәрібір де осыдан
кейін топ ұзақ жұмыс істемеді. Сол кезде қазанда коммунистік партиясына
жататындығына күдікті ретінде тыңшылардың бірі ұсталды, ол сұрау кезінде
Зорге тобының бірнеше мүшесін көрсетті. Зоргенің өзі 1941 жылдың 17-ші
қазанында ұсталды. Ол және оның тобы үшін сот 1943 жылдың мамырында болды.
Рихард Зорге және оның бас көмекшісі Одзаки Ушба 1944 жылы 7-ші қарашада
өлім жазасына тартылды.
Өнеркәсіптік тыңшылық өте ерте кезден пайда болған. Көне заманда
еуропалықтар жүз жыл бойында Қытайда шығарылатын фарфорды дайындау құпиясын
білуге әрекет жасады.
Қытайлықтар IV ғасырдың өзінде-ақ бірден-бір қасиеттердегі фарфор
ыдыстарды дайындады: ол көрінетіндей мөлдір жұқа болатын және сонымен бір
мезгілде өте беріктігімен ерекшеленді. Әйтсе де фарфор ыдыстар барлық
еуропалық монархтардың столын безендірді, бірақ оны дайындау құпиясы сол
күйі құпия болып қалды. Қытайлар фарфор өндіруді қорғау аңыздарымен және
ертегілерімен қоршауға әрекеттенді.
Фарфор дайындау құпиясын біле алған еуропалық католиктік поп, иезуит,
француз пасторы д’Антреколь болды, ол Қытайда миссионерлікпен айналысатын.
Қандай-да бір түрде ол жабық қала Кинг-То-Ченге кіре алды, ол жер
императордың фарфор өнеркәсібінің орталығы болатын, оның айтуы бойынша бұл
жерде миллионнан астам қолөнершілер жұмыс істеген. 1712 жылы Парижге
жіберген мәлімдемесінде ол өзінің қала туралы әсерін қызықты етіп айтты.
Одан Францияға хабарлар жүйелі түсіп тұрды, және Қытай үкіметінің
күмәнданғанына және олардың қырағылығына қарамастан иезуит отанына
өндірістің конвейерлік процесінің сипаттамасын және тіпті каолин үлгісін де
жіберді.
Бірақ еуропалықтарға қытай фарфорымен ұқсасты өндіру үшін маңызды
құраушы, каолин, балшықтан және дала шпатының, граниттің және пегматиттің
ыдырау өнімдерінен тұратын зат жетіспеді. Бұл өртке берік негіз (каолин)
Кинг-То-Ченге жақын жерде табылған төбешік атымен аталды.
Францияда каолиннің кен орнын 1768 жылы хирургтың әйелі, мадам Дарни
деген тапты. Күйеуі бұған сенбеушілікпен қарады, бірақ топырақтың пробасын
Бордоға аптекарға талдауға жіберді. Аптекарь оны карольдік мануфактураға
Севрге жіберді. Бұл оқиға қытай фарфорына құрамы бойынша ең жақын севрлік
фарфор өндірудің басталуына негіз болды.
Француз фарфорының құпиясы ағылшындарға белгілі болды. Лондон іскері
Уильям Кукворт қытай-француз фарфорын жасау тәсілін патенттеп алып,
өзінің мол байланыстарының арқасында өнім өндіру монополиясы мен шикізат
импортына қол жеткізді. Осы уақыт ішінде Англия үшін өнеркәсіпшілердің
жасырын тыңшылардың көмегімен техникалық жаңалықтарды біліп алулары, және
содан кейін басқалардың ойлап тапқандарын пайдалануға монополиялық құқық
алуға тырысулары дағдылы іс болып қалды.
Бұл теріс тәжірибе 1796 жылы ғана фарфор өндіруге монополияны
өзгертумен тоқтатылды. Сол жылы Манчестер мен Ливерпульде бірнеше азаматтар
Монополияға және патенттер беруге қарсы күрес қоғамын ұйымдастырды. Бұл
дүние жүзіндегі өнеркәсіптік тыңшылыққа саналы соғыс жариялаған бірінші
ұйым болды.
Өнеркәсіптік тыңшылықтың тағы да көптеген мысалдары бар, мысалыға:
Ньюкоменнің бу машинасының құпиясы, Аркрайт фабрикалық жүйесінің құпиясы,
каучуктың Бразилиялық құпиясы. Бірақ көпшілік жағдайда өнеркәсіптік
тыңшылықпен байланысты барлық қылмыстар тұтас мемлекеттің бәріне пайда
әкелмеді, олар қандай-да бір нақтылы адамға немесе топқа ғана пайда
келтірді. Өнеркәсіптік тыңшылықты дамытудың қазіргі заманғы кезеңінде көп
компаниялар осындай іс-әрекетті жүргізе отырып, оларды қызықтыратын
мәліметтер табу үшін ең жетілген технологияны пайдаланады, бірақ құндылық
приоритеті бұл кезде ауыспады – өндіріс монополиясы.
КСРО ыдырағаннан кейін және Ресейдің саяси курсы түбірінен
өзгергеннен кейін, оның халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны, сыртқы
барлауы саясат құралдарының бірі ретінде бұрынғы түрде қала алмады. 1991
жылы 18-ші желтоқсанда шыққан РСФСР президентінің Сыртқы барлау қызметін
құру туралы ¹293 Нұсқауында ПГУ КГБ (Бірінші бас басқарма) мемлекеттік
қауіпсіздік Комитеті құрамынан бөлініп шықты және сыртқы барлау қызметі деп
(СБҚ) аталатын жеке қызметке өзгертілді.
Барлау қызметін жүргізу қажеттігін заңды және атқару комитетінің
жоғары ұйымдары ел қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басқа тәсілдерінің
мүмкін еместігіне және мақсатқа сәйкес еместігіне сүйене отырып белгілейді.
Сыртқы барлау қызметінің міндеттері өз-өзінен қалыптаспайды, оларды
барлау қызметінің алдына ел басшылығы ұлттық мүдделерге негізделе отырып
қояды. Қазіргі уақытта барлауда әр түрлі елдердің арнайы қызметтерімен
конфронтациядан олардың мүдделері сәйкес келген жерлерде өзара істеуге,
бірлесе істесуге өту жүреді. Алайда бұл бірлестік тегіс қамти алатын болып
табылмайды және қандай-да бір мемлекет территориясында ұлттық мүддеге
негізделіп барлау жүргізуді жоқ ете алмайды.
Қазіргі уақытта барлау үш негізгі бағытта жүргізіледі: саяси,
экономикалық және ғылыми-техникалық барлау.
Саяси барлау саласында СБҚ алдында мына міндеттер тұр: халықаралық
аренадағы дүние жүзінің жетекші елдерінің саясаты туралы мәліметтер алу,
әсіресе Ресейге қатысты; елдің ұлттық қауіпсіздігі үшін қауіп төндіруі
мүмкін планетаның ыстық көздеріндегі дағдарысты жағдайлардың дамуын
бақылап отыру; жеке елдердің Ресейге қауіп төндіруге қабілетті қарудың жаңа
түрлерін, әсіресе ядролық қаруды жасау әрекеттері туралы мәліметтер табу;
өз каналдары арқылы Ресейдің сыртқы саясатын жүзеге асыруға белсенді көмек
көрсету.
Экономикалық барлау саласында СБҚ алдында Ресейдің экономикалық
мүдделерін қорғау; РФ сауда-экономикалық серіктестерінің сенімділігі
туралы, Ресей мүдделерін қозғайтын халықаралық экономикалық және қаржылық
іс-әрекеттер туралы мәліметтер алу; елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету сияқты міндеттер тұр.
Ғылыми-техникалық барлау бағыттары бойынша СБҚ міндеттері іс жүзінде
бұрынғыша қалды. Олар ғылым мен техника саласындағы, әсіресе технология
саласындағы ең жаңа жетістіктер туралы мәліметтерді Ресей Федерациясының
қорғану қабілеттігін нығайту мақсатында алумен қорытындалады.
СБҚ ұйымдастырушылық құрылымы Сыртқы барлау туралы заңға сәйкес
құрылады. Ол оперативтік, талдау, функцияналдық бөлімшелерді (басқарма,
қызметтер, тәуелсіз бөлімдер) енгізеді. Алғаш рет ресейлік арнайы қызмет
тәжірибесінде жұртшылықпен және жаппай мәлімет құралдарымен байланыс
бойынша бюро құрылды (1-суретті қара).
1-сурет.
Бірінші рет РФ СБҚ сыртқы барлауының тәжірибесінде, 1992 жылдан
бастап ашық баяндамалармен шыға бастады, сонымен қатар ресейлік және
шетелдік тілшілер үшін брифингтер өткізіле бастады. Әрине, жарияға
берілетін мәліметтер мұқият тексеріледі. Оның мазмұны мемлекеттік құпия
туралы жағдаймен қарама-қаршылыққа келмеуі керек және қандай-да бір
себептермен барлаудың көз аясына түсіп қалған азаматтардың намысы мен
абыройын, жеке өміріне қатысты болмауы керек. Барлау ұйымдарына көмек
көрсеткен қандай-да бір Ресей азаматы немесе шетелдіктің қай жаққа
қарайтыны туралы мәліметтерді де жариялауға рұқсат етілмейді.
2. Шпиондықтың жекелеген түрлерінің сипаттамасы
2.1 Атомдық шпиондық (тыңшылық)
1943 жылы дүние жүзіне әйгілі физик Нильс Бор немістер басып алған
Даниядан Швецияға қашып келді, сөйтіп сондағы белгілі ғалымдар Елизавета
Мейгнер мен Алфвеннен олардың совет уәкілдері мен ғалымдарын, атап айтқанда
Капицаны, оған неміс физигі Гейзенбергтің келіп, Германияда атомдық қару
жасау туралы сұрақ талқыланып жатқанын айтып кеткені туралы хабарландыруын
өтінді. Гейзенберг өкіметттаматің қысым жасауына қарамастан, халықаралық
ғылыми бірлестікке бұл қаруды жасаудан бас тартуды ұсынды. Мейгнер мен
Альфвен екеуінің біреуі. Гетеборгте ГАСС тілшісімен және біздің барлаудың
қызметшісі Косыймен кездесті және оған Гитлерлік Германияның атомдық қаруды
жасау мүмкіндігімен мазасызданып жатқаны туралы мәлімдеді. Осындай
мәліметті Бордан ол Даниядан қашпай тұрғанда ағылшын барлауы алған болатын.
Батыс ғалымдары совет физиктерінің ғылыми потенциалын жоғары бағалады және
оларға Иоффе, Капица сияқты ірі ғалымдар жақсы белгілі болатын, және олар
атомдық құпия туралы мәліметті Совет Одағына бере отырып және күштерді
біріктіріп, немістерді атомдық бомба жасауда озып кетеміз деп шынымен
ойлады.
1940 жылдың өзінде-ақ совет ғалымдары Батыс Европадағы өте күшті қару
туралы жұмыстар жайлы айтылып жатқан сыбыстарды біліп, атомдық бомба жасау
мүмкіндігі бойынша алғашқы қадамдар қабылдаған еді. Алайда олар мұндай
қаруды тек теория жүзінде ғана жасауы мүмкін, ал тәжірибеде жақын келешекте
жүзеге асыру екіталай деп санады. Радиохимия маманы академик Хлопиннің
төрағалығымен атомдық энергия мәселелерін зерттеу бойынша ғылым
Академиясының Комиссиясы осындай қиыншылықтарға қарамастан үкіметке және
ғылыми мекемелерге осы мәселе бойынша батыс мамандарының ғылыми
басылымдарын қадағалауды ұсынды. Үкімет атомдық зерттеулерге қаражат
бөлмесе де НКВД ғылыми-техникалық барлау бөлімінің бастығы Квасников
Скандинавиядағы, Германиядағы, Англия мен АҚШ-тағы резидентураларға
бағыттамалар жіберді, оларға қуатты қару - ұрандық бомбаны жасау бойынша
барлық мәліметтерді жинауды міндеттеді.
Біздің барлаушылық қызметімізбен бұл приоритеттік бағыттағы үлкен
табыс біздің Вашингтонға резидент ретінде Зарубинді (Купер) – елшілік
секретары деген қызметпен бүркеме атпен әйелі Лиза екеуін жібергеннен ғана
жетілді.
Сталин Зарубинді 1941 жылы қазанында оның Вашингтонға келетінінен
бұрын қабылдады. Сол кезде немістер Мәскеу түбінде болатын. Сталин
Зарубинге оның келесі жылғы негізгі міндеті тыңшылық әсер ету арқылы АҚШ-қа
біздің саяси әсер етуімізде деп айтты. Сол уақытқа дейін Америкада саяси
мәліметтерді жинау бойынша барлау жұмысы өте мардымсыз болатын, себебі
біздің геосаяси салада АҚШ-пен жанжалды мүдделеріміз жоқ болатын. Алайда
соғыстың бас кезінде Кремль АҚШ-тан келген мәліметтерге қатты мазасызданды,
онда америкалық өкімет шеңбері Совет Одағы Германиядан жеңілген жағдайда
Керенскийдің үкіметін Ресейдегі заңды өкімет ретінде мойындау туралы
сұрақты қарап жатқаны айтылған, сөйтіп совет басшылығы америка үкіметінің
ниеттері туралы мәліметтер алудың қажеттігінің маңызды екенін түсінді,
өйткені АҚШ Германиямен қарсы соғыста үлкен маңызға ие болды.
Зарубиннің тек оқиғаларды ғана қадағалау үшін емес, сонымен қатар
оларға әсер ету үшін де кең көлемді және тиімді тыңшылық барлау жүйесін
құруы керек болды. Алайда Англиядан, АҚШ-тан, Скандинавиядан және
Германиядан атомдық қару жасау бойынша Орталыққа жарты жыл ішінде келген
барлау материалдары біздің күшіміздің бағытын түбірінен өзгертті.
Зарубиннің кетуіне бір айдан аз қалғанда кембридж тобындағы біздің
тексерілген тыңшымыз, сол кезде жалған ат Лист-пен жұмыс істеп жүрген
британдық дипломат Маклин ағылшын үкіметінің атомдық энергия әрекетіне
негізделген, ақылға сыймастай жою күші бар бомба жасауға маңызды көңіл
бөліп отырғаны жайлы құжаттанған мәліметтер жіберді.
1939 жылдан бастап мен әйгілі кембридж тобын пайдаланумен байланысты
барлау операцияларының, соның ішінде Филби мен Маклин туралы жұмыстардың да
кураторы болдым. 1939 жылы шілдеде мен Маклинмен, Филбимен, Берджеспен,
Кернкроспен және Блантпен байланыстарды жаңадан бастау туралы шешім
қабылдадым, дегенмен олар Батысқа қашып кеткен Александр Орловпен
әшкереленуі мүмкін еді.
1940 жылы маусымда Франция жеңіліске ұшырағанда, Францияда ағылшын
елшілігінде істеп жатқан Маклин Лондонға шетел істері министрлігіне қайтып
оралды. Лондонда ол резидент Горскийдің (оның жалған аттарының бірі
Вадим) оперативтік басшылығымен жұмыс істеді.
1941 жылдың 16-шы қыркүйегінде британдық әскери кабинет – соғыс
кезінде министрлер кабинеті осылай аталды – екі жыл ішінде урандық бомба
жасау туралы арнайы баяндаманы қарастырды. Урандық бомба туралы жоба
Трубалық қоспа деп аталды. Ірі британдық концерн Империал кемикал
индастризге осы жұмыстарға орасан зор қаржы бөлінді. Маклин бізге
британдық әскери кабинеттің осы жобаны талқылағаны туралы алпыс беттік
баяндамасын жіберді.
Империал кемикал индастриздағы біздің басқа тыңшымыз – концерн
басшылығының атомдық бомба туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Тарау. Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
1.1 Шпиондықтың түсінігі және қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілер
1.2 Шпиондыққа тарихи шолу
2. Шпиондықтың жекелеген түрлерінің сипаттамасы
2.1 Атомдық шпиондық (тыңшылық)
2.2 Өнеркәсіптік шпиондық (тыңшылық)
2.3 Экономикалық шпиондық (тыңшылық)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Әлемнің жасырын қызметтері әрқашан да тарихқа маңызды әсер қалдырған.
Бірақ олардың еңбектері көбінесе ресми түрде көрінген емес. Әскер басшылары
қағида бойынша өздерінің мемуарларында жасырын тыңшылардың жәрдемдері
туралы айтып өтпейді. Жасырын қызметтің құжаттары соңсыз архивте (мұрағат)
сақталады, олардың мазмұны мемлекет бұзылғанға дейін, ең болмаса қоғамдық
құрылым бұзылғаннан соң әлемге танылуы мүмкін, оған дейін құпия болып
қалады. Мысалы, британиялық мұрағаттарда әлі күнге дейін, яғни Secret
Intelligence Service құлып, арқасында XVI-XVII ғасырдағы қағаздар да бар.
Егер оларды жарыққа шығаратын болса, британ тарихының бірнеше бөлімін
қайтадан жазуға тура келді. Осы сияқты жасырын құжаттар басқа мемлекеттерде
осылайша сақталады. Онымен бірге Ресейді айтып кетуге де болады.
Тыңшылық қызметінің тарихта берілген анықтамасы бойынша: мәліметтік
(сонымен қатар алдын-ала тыңшылық және дұшпан жақтан жоқ ету) және
шабуылдың, яғни дұшпан жауының алдында жасырын, тыңшылықпен әскері немесе
әр түрлі мәліметтерді жеткізіп тұрады. Бүгінгі күнімізде мәлімет жинау
тікелей ресми мәліметтерді талдауына байланысты. Географиялық карталар,
поездардың жүру кестелері, түрлі көліктердің жолдары және байланыстары, кез-
келген мәліметтерді паш ететін мақалалар, қызметкер жеке тұлғалардың тізімі
және осыған ұқсаған хабар түрлері кез-келген мемлекет жайында зор мәлімет
береді.
Осы алаңды зерттеген сарапшылар ең біріншілерден болып тыңшыларға
жұмыс табады, оларды мақсатқа қарай бағыттайды, осылайша көп маңызды
мәселелердің алдын алады. Мәліметтерді жинап отырып, болжаумен немесе нақты
дұшпанның істейтін әрекеттерін алдын-ала анықтайды. Одан кейінгісі
саясатшылар мен әскерилердің жұмысы.
Осы маңдағы тыңшылық – еш өзгешелігі жоқ, қабілетті, нәтижелі жасырын
қызмет сияқты дұшпанға қарсы жұмыс істейді. Жалғыз тыңшының көрінісі, іс-
әрекеттері осы күнде көптеген киноларда көрсетілген. Жасырын қызметтің
жұмысы, еңбегі ол мемлекеттің халықаралық абыройы, яғни Саулығы ретінде
шағылысады.
Жоғарыда айтып өткендерге қарамастан тыңшылық қылмыс іс-әрекетіне
жатады, заң бойынша істегендері үшін он жылдан жиырма жылға дейін
еркіндігінен ажыратылады.
Бұл тақырыпты таңдауда маған жасырын қызметтің тарихи аспектілерін
талдау, құқық саясында реттеу және аталған қылмыстың заңды түрде қаралуының
маңыздылығы, оқулық әдебиеттерді жасырын қызметтердің орны жоғарғы деңгейде
болмағандығы, шынымен қарағанда нақты жасырын қызметтердің себебімен
мемлекеттердің жүз миллиардтаған доллар жоғалтулары қызық болды. Сонымен
қатар осы қызметке қызықшылығын көрсеткен тұлғаларды зерттеу қызық болып
табылды.
1-бөлім. Тыңшылықтың (жасырын қызметтің) заң түрінде реттеу және
мінездемесі.
Енді тыңшылық қызметі түсінігін жақындап қарап өтеміз. Ресей
Федерациясының қылмыс кодексінің 276-шы бабы бойынша Шет елге мәлімет
жіберу, ол үшін мәлімет жинау немесе оны сақтау, шет елдік ұйымдарға және
олардың атынан жұмыс істегендерге мемлекеттің құпиясын жіберу, Ресей
Федерациясының қауіпсіздігіне зарар келтіретіндей мәліметтерді шет ел
азаматтары немес азаматтығы жоқ тұлғалар тарапынан шет елге жіберу тыңшылық
деп табылады.
Бұл қылмыс біреудің аманатына көз жүгірту ретінде айыпталып, ол
аманат мемлекеттің жасырын мәліметі болып есептеледі.
Тыңшылық қызметінің құрамы РФ 29 қылмыс кодексіндегі басқа
қылмыстарына ұқсап кеткендігі себепті олардың арасына шек қойылып жатыр.
Мысалы, тыңшылық мемлекетіне сатқындық қылумен тығыз байланысты, бірақ
тыңшылықта шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға тарапынан орындалса,
ал мемлекетіне сатқындық жасау осы мемлекеттің азаматы тарапынан
орындалады, екі қылмыс ісін осылайша бір-бірінен айыруға болады.
Мемлекеттің жасырын мәліметтерін сыртқа шығаруда оның қай қылмысқа
жататындығын анықтау үшін қылмыскердің азаматтығы анықталып 276 баппен
қаралады. Сонымен қатар Тыңшылық қылмыс кодексінің 283 бабына ұқсап
кетеді, өйткені олардың екеуінде де мемлекеттік құпия бар.
Тыңшылық РФ қауіпсіздігіне сырттан әсер ететіндігін, іштен әсер
ететіндігін айтып өту қажет.
РФ қылмыс кодексінің 276 бабының мәтінінде дәлелденгендей тыңшылық
шет ел азаматының іс-әрекеті болып саналып, заң ғылымдар докторы, профессор
А. И. Роговтың әділ көзқарасымен тыңшылық – шет ел арнайы қызметтерінің
агенттерінің іс-әрекеттері болып табылады.
Тыңшылықтың объективті тарапы қылмыс кодексінде мемлекеттің құпиясын
жеткізіп беру, сақтау немесе ұрлау тағы да мәліметтерді шет елдік
барлаушылардың тапсырмасымен жинау және сақтау болып есептеледі. Осылайша
РФ Мемлекеттік құпия туралы 5 заңы (бап) 21.07.1993 жылы ¹5485 қайт.
06.10.1997 жылдан бастап, Ресей Федерациясының қауіпсіздігіне зиян
келтіретіндей іс-шара болып есептеледі.
Осы себептен, қылмыскерлік анықталады:
1. Мемлекеттің жасырын мәліметтері жайында хабар беру;
2. Мемлекеттің жасырын мәліметтері ретінде кірмеген мәліметтерді беру.
Тыңшылықтың ерекшелігі, қылмысқа, яғни қылмыс іс-әрекетіне қатысы
болған іс-әрекеттерінің өзгешелігімен анықталады. Мемлекеттік құпияның
құрамындағы мәліметтерді тарату, жіберу іс-әрекеті төмендегілер: 1) Жинау;
2) Ұрлау;
3) Сақтау;
4) Беру.
Кейбір жағдайларда мемлекеттік құпия болмаған, экономика саласында,
саясат саласында, ғылым және техника немесе осылайша ашық түрдегі
мәліметтерді беру, жинау, сақтау қылмыс болып саналмайды, ол үшін
айыпталып жазаланбайды. Осыған ұқсаған мәліметтерді жинау тәсілдері заңды
болып есептеледі: арнайы әдебиеттерді немесе баспасөздерді зерттеу, өзінше
бақылау, байқау, БАҚ хабарларын жүйелендіру және т.б.
Осылайша, мәлімет жинау тәсілі дұрыс деп табылады, бірақ екі шартты
бұзбаса: 1) егер бұл іс-әрекеттер шет ел барлау тапсырмасы болмаған
жағдайда; 2) Ресей Федерациясының қауіпсіздігіне зиян келтірмегендей
пайдаланылатын болса. Осыларды еш болмаса біреуінің жетіспегендігі тыңшылық
іс-әрекеттерін оң немесе теріс жіктелуіне себеп болады.
РФ қылмыс кодексі бойынша 276 бабында көрсетілген кез-келген
әрекеттің істелуімен қылмыс орындалды деп саналады.
Мемлекет құпиясы болмаған мәлімет жинап және беріп жатқанда
айыпталушының арнайы мақсаты болады: жиналған және алынған мәліметтерді
Ресей Федерациясына зиянды түрде пайдаланады. Тыңшылықтың қылмыс оқиғалары
әр түрлі болуы мүмкін, бірақ қылмыстың түрлеріне әсері жоқ.
Бұл қызметті таңдауда көбінесе дүниеқорлық сезімі түрткі болады,
өйткені осы қызметтің төлем ақысы жақсы төленеді.
Көрсетілген қылмыстың қылмыскері шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ
тұлғалар болып табылады, ал Ресей Федерациясының азаматы тарапынан істелген
жағдайда ол іс өз мемлекетін сатумен айыпталады.
Тыңшылықпен айыпталған қылмыскер қылмыс кодексінің 276 бабы бойынша
екі ғана шартпен айыбынан босатылады: 1) өз еркімен, өз уақытында істелген
қылмыс туралы билік жүргізген органдарға білдіру және Ресей Федерациясына
зиян келтіретін жұмыстардың алдын алу жолдарын айтып беру (Егер берілген
мәлімет өз уақытында жеткізілмеген, берілген мәлімет зорлықпен алынған
болса, бұл шарттар қабылданылмайды); 2) егер орындалған қылмыс жоғарыда
аталған қылмыс құрамына кірмеген болса (жасырын мәлімет емес, ашық
мәліметтерді жинау және т.б.).
РФ 13.06.1996 жылы қылмыс кодексі, РСФСР-ң 27.10.1960 жылы қылмыс
кодексінен жазалау түрімен ғана айрықшаланады. Бұрын тыңшылық қылмысымен
айыпталғандарға жеті жылдан он бес жылға дейін және мүлкі тартып алынады,
немесе мүлкі тартып алынып және өлім жазасы беріледі, бүгінгі таңдағы
кодекс бойынша төмендегі қылмыс үшін 10 жылдан 20 жылға дейін еркіндігінен
айырылады.
Жасырын қызмет мемлекеттік қызмет болғандағы және арнайы қызметпен
мемлекеттің қызықшылығы үшін еңбек еткендігі үшін, әр мемлекетте бұл қызмет
және қызметкерлерінің құқықтарын мемлекет тарапынан көземелденіп, заң
түрінде реттелуі қажет. Заң тарапынан ОВР қызметінде жұмыс істеген тұлғалар
үшін заңды түрде кепілдік берілуі тиіс. Ресейдің ¹5-Ф3 Сыртқы барлау
туралы заңында жоғарыда айтылып өткендер белгіленген. 19.01.1996 жылдан.
Жоғарыда көріліп шыққан бүкіл мәселелерді еске алып отырып, жоғарыда
белгіленген іс-әрекеттердің заңды түрде реттелуіне қорытынды жасаймыз:
Мемлекеттік құпия туралы заң РФ 21.07.1993 жылы ¹5485-1. қайт. 06.10.1997
жылдан Сыртқы барлау туралы заң 10.01.1996 жылы қабылданған ГДФС РФ
08.12.1995 жылы; РФ қылмыс кодексінің 13.06.1996 жылынан бері.
1 Тарау. Шпиондықтың түсінігі және даму тарихы
1.1 Шпиондықтың түсінігі және қылмыс құрамын сипаттайтын белгілер
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде ескі қылмыстық
кодекстегі мемлекеттік қылмыстар деген ұғым мемлекеттің конституциялық
құрылысы мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар деген жаңа ұғыммен
алмастырылған. Бұл тұрғыдағы қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттің
конституциялық құрылысы мен қауіпсіздігіне байланысты қоғамдық қатынастарды
қорғау болып табылады. Қылмыстық кодекстегі жаңартылып, жетілдіріліп
берілген бұл қылмыстық құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының 1996
жылғы 30 тамызда қабылдаған Конституциясында көрсетілген, баянды етілген
конституциялық құрылысты, қоғамның ішкі, сыртқы қауіпсіздігін, саяси,
экономикалық жүйесін қорғау болып табылады.
Тікелей объектісіне байланысты бұл тарауға енген қылмыстар мынадай
түрлерге бөлінеді:
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар:
мемлекеттік опасыздық (165-бап); шпиондық (166-бап).
Қазақстан Республикасының саяси жүйесіне қарсы қылмыстар: Қазақстан
Республикасы Президентінің әміріне қастандык жасау. (167-бап); өкіметті
күшпен басып алу немесе өкіметті күшпен ұстап тұру (168-бап); қарулы бүлік
(169-бап).
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күшпен құлатуға
немесе бұзуға шақыру (170-бап).
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мен қорғаныс
қабілетіне қарсы қылмыстар: диверсия (171-бап): жұмылдыруға шақырудан
жалтару (174-бап).
Мемлекет құпияларын сақтауға қолсұғатын қылмыстар: мемлекеттік құпияларды
заңсыз алу, жария ету (172-бап); мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды жоғалту
(173-бап).
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне қарсы
қалмыстар.
Шпиондық (166-бап).
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 166-бабына сәйкес
мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік
ұйымға немесе олардың өкілдеріне беру, сол сияқты, оларға бару мақсатында
жинау, ұрлау немесе сақтау, сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша
өзге де мәліметтерді Қазақстан Республикасының сыртқы кауіпсіздігі мен
егемендігіне зиян келтіре отырып пайдалану үшін беру немесе жинау, егер осы
әрекеттерді шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам жасаса шпиондық деп
танылады.
Шпиондықтың тікелей объектісі болып Қазақстан Республикасының сыртқы
қауіпсіздігі танылады. Шпиондықтың затына екі түрлі мәліметтер жатады: 1)
мемлекеттік құпиялар; 2) Қазақстан Республикасының сырткы кауіпсіздігі мен
егемендігіне зиян келтіретін өзге де мәліметтер.
1. Шпиондық жасау - Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігіне, мемлекеттік опасыздық сияқты, бірақ іштен емес, ал сырттан
қол сұғатын қылмыс, өйткені, ол шетелдік арнаулы қызметтер агенттерінің
кәсіби әрекеттеріне қатысты.
2. Шпиондық жасау - шетелдік мемлекеттердің арнаулы қызметтері
Қазақстан Республикасына қарсы бүлдіру әрекетінде қолданатын аса қауіпті
құралдардың бірі, оның қоғамдық қауіпті болатын себебі - шпиондық жасау
салдарынан Қазақстан Республикасынан маңызды мемлекеттік құпиялар сыртқа
шығып кетуі мүмкін.
3. Бұл қылмыстың тікелей объектісі мемлекеттік опасыздық кезіндегідей.
4. Шпиондық жасау заты мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер,
сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша жиналатын басқа да
мәліметтер болуы мүмкін. Мемпекетгік құпияның жария егілуі Қазақстан
Решубликасының қорғаныс қабілеті, қауіпсіздігі, экономикалық және саяси
мүдделері үшін ауыр зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін ақпарат жатады.
Мемлекеттік құпия болып табылатын ақпаратқа ерекше маңызда және өте
құпия деген шектеу белгісі соғылады. Шпионды жасауға қарсы күрес
тәжірибесі басқа да мәліметтер, егер шетелдік арнаулы қызметті қызықтыратын
болса, іс жүзінде шегі жоқ ақпарат брлып табылатынын көрсетеді. Ол нақты
адамдар туралы мәліметтер, нақты бір жердегі топырақ, су үлгілері, кірме
жолдардың, темір жолдардың, аэродромдардың және басқа да стратегиялық
құрылыстардың жоспарлары мен схемалары: нақты бір жердегі әлеуметтік-саяси
жағдай мен жанжалды жағдайлар туралы, адамдардың моральдық жай-күйі туралы
мәліметтер және т.б. Басқа да мәліметтерге, сондай-ақ қызмет құпиясын
құрайтын мәліметтер, яғни жария етілуі Қазақстан Республикасының қорғаныс
қабілетіне, кауіпсіздігіне, экономикалық және саяси мүдделеріне теріс әсер
етуі мүмкін ақпарат та жатады. Ондай ақпарат, әдетте, мемлекеттік
құпияларды құрайтын ақпарат құрамына кіретін жекеленген деректер сипатында
болады және оны толық ашпайды. Қызмет құпиясын құрайтын ақпаратқа құпия
деген шектеу белгісі соғылады.
5. Шпиондықтың объективтік жағының белгілері: мемлекеттік немесе
әскери құпияны құрайтын мәліметтерді беру, жинау, ұрлау немесе сақтау,
сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша өзге де мәліметтерді беру
немесе жинау.
Қылмыс затының ерекшеліктері, жасалатын іс-әрекеттердің көлемі мен
сипаты, сондай-ақ шетелдік барлаумен байланыстың бар немесе жоқ екені
шпиондық жасаудың екі түрін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Шпиондық жасаудың бірінші түрі - мемлекеттік құпияларды құрайтын
мәліметгерді шетелдік, мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың
өкілдеріне беру мақсатымен жинауға, ұрлауға, беруге немесе сақтауға
байланысты, шетелдік мемлекеттің тапсырмасы бойынша, сондай-ақ өз ынтасымен
іс-әрекеттер жасау.
6. Мемлекеттік құпияларды құрайтын, бапта аталған мәліметтерді беру
дегеніміз — оларды шетелдік мемлекетке немесе оның өкіліне хабарлау. Оны
кез келген әдіспен (ауызша, жазбаша, техникалық байланыс каналдары арқылы,
жасырын қуыстар көмегімсен және т.б.) жүзеге асыруға болады.
Мәліметтерді ұрлау – оларды заңды иесінен кез келген әдіспен заңсыз
түрде (құқыкқа керегар) алу. Егер ұрланатын мәліметгер матеряалдық
объектілерде болса, ұрлау яки басқадай жымқыру белгілері байқалған жағдайда
мұндай іс-әрекеттер шпиондық жасауға жатқызылады.
Мәліметтер жинау дегеніміз - ақпарат алудың, ұрлаудан басқа, кез
келген басқа әдісі (тың тыңдау, сұрастырып білу, бақылау, фотосуретке
түсіру, дыбыс жазу және т.б.).
Мәліметтерді сақтау - беруге арналған және сақтаушы емес, ол басқа
адамдар жинаған не ұрлаған, сондай-ақ иесі сақтаушыға өз еркімен берген
мәліметтерге уақытша иелік ету. Мәліметтерді үй ішінде де, сондай-ақ басқа
жерде (бақта, бақшада, орманда және т.б.) сақтауға болады. Сол мәліметтерді
сақтаушылар шетелдік мемлекеттердің арнаулы қызметтерінің байланысшы-
агенттері, курьерлері, пошта жәшіктерін ұстаушылар және басқа адамдар
болуы мүмкін. Шпиондық материалдарды сақтау үшін жауаптылық бұрын
көзделмеген болатын.
Мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді жинау, ұрлау немесе
сақтау шпиондық жасау деп тек бұл әрекеттер мәліметтерді шетелдік
мемлекетке, шетелдік ұйымдарға немесе олардың өкілдеріне беру мақсатымен
жасалған жағдайда ғана саналады. Мұндай мақсат көзделмесе, мәселен,
жоғарыда аталған мәліметтер коллекциялау мақсатында жиналса, қылмыстық
жауаптылық та болмайды.
Мемлекеттік құпияларды құрамайтын басқа мәліметтер өзінің заты болатын
шпиондық жасаудың екінші түрі - сол мәліметтерді жинау мен беру. Бұлар
мемлекеттік немесе әскери құпияға жатпайтын экономикалық, саяси, ғылыми,
техникалық немесе өзге сипатгағы түрлі мәліметтер болуы мүмкін. Олар қүпия
емес, соның ішінде ашық мәліметтер болуы ықтимал, сондықтан заң шығарушы
оларды алуды ұрлау ретінде қарастырылмайды және оларды сақтау үшін
жазаламайды. Оңдай мәліметтерді жария әдістермен: мерзімді баспасөзді
немесе арнаулы әдебиетті оқып-зерттеу, тікелей бақылау, бұқаралық ақпарат
құралдарының хабарларын жүйелеу арқылы және басқа жолдармен жинауға болады.
Мемлекеттік құпия болып табылмайтын мәліметтерді жинау немесе беру
шпиондық жасаудың объективтік жағын тек екі шарт болған жағдайда ғана
құрайды. Біріншіден, бүл әрекеттер шетелдік барлаудың агенттерге пошта
жөнелтімдерімен, байланысшы - агентгер, жасырын орындар арқылы, яки
агенттің жеке нұсқаулығы түрінде жіберілген жазбаша шпиондық нұсқамалар
түріндегі тапсырмасы бойынша жасалады. Тапсырмалар көбіне не шифрлап,
құпиялап жазуды, шартты белгілерді, цифр және әріп шифрын пайдалана отырып
беріледі (КСРО МҚК органдары әшкерелеген шетелдік барлау агенттері Филатов,
Пеньковский және басқалар осындай тапсырмалар алған). Екіншіден, олар
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан
келтіру үшін пайдалануға арналған. Осы шарттардың бірі жоқ болса әрекет
шпиондық жасау деп бағаланбайды. Басқа мәліметтерді өз ынтасымен жинау мен
беруді шпиондық жасауға жатқызуға болмайды. Кінәлі адам бұл жағдайда басқа
қылмыстар үшін, осы қылмыстар құрамдарының белгілері бар болған жағдайда,
(мысалы, Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізуде шетелдік
мемлекетке көмек көрсету түріндегі мемлексттік опасыздық үшін) жауапты
болады.
Мемлекеттік құпиялар нысанасы болып табылатын шпиондық не өз
ынтасымен, не шетелдік мемлекетгің тапсыруымен жасалуы мүмкін. Жоғарыда
көрсетілген әрекеттер жасалған сәттен бастап бұл қылмыс аяқталды деп
есептеледі. Шетелдік барлаумен байланыс орнату мен одан тапсырма алу - сол
қылмысқа әзірлену болып табылады. Мәселен, ұрлық жасау жолымен мәліметтер
жинаудың тыйып тасталған әрекеті қылмыс жасауға оқталғандық болып табылады.
Егер мәліметтерді беру немесе жинау шетелдік барлаудың тапсырмасы
бойынша жүзеге асырылатын болса, заты басқа мәліметтер болып табылатын
шпиондық жасау аяқталған қылмыс болып табылады. Егер аталған әрекеттер өз
ынтасымен, бірақ мәліметтерді кейін шетелдік барлауға беру мақсатымен
жасаса, олар сол қылмысқа жасалған әзірлік деп есептеледі.
7. Шпиондық жасаудың бірінші түрінің субъективтік жағы - мемлекеттік
құпияларды құрайтын мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға не
олардың өкілдеріне беруде арнайы мақсаттың болуымен және тікелей
қасақаналықпен сипатталады. Кінәлі адам мемлекеттік немесе әскери құпияны
құрайтын мәліметтерді Қазақстан Ресгіубликасының сыртқы қауіпсіздігіне
немесе егемендігін нұқсан келтіру үшін жоғарыда аталған адресатқа беру
мақсатында беретінін, жинайтынын, ұрлайтынын не сақтайтынын түсінеді және
орны қалайды.
Заты басқа мәліметтер болып табылатын шпиондық жасаудың субъективтік
жағы да тікелей қасақаналықпен сипатталады: субъект жинаған немесе берген
мәліметтері мемлекеттік немесе әскери құпия болып табылмайтынын, бірақ
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне немесе егемендігіне нұқсан
келтіру үшін пайдаланатынын түсінеді. Сонымен бірге ол сондай-ақ шетелдік
барлау тапсырмасын орындайтынын және оны орындағысы келетінін түсінеді және
тілейді.
Шпиондық жасау себептері әр түрлі болуы мүмкін және қылмыс түрін
айқындауға әсер етпейді. Бірақ та оған тән сипат - арам пиғыл, өйткені
шпиондық жасау - тұрақты барлаушылардың жақсы ақы төленетін жұмысы.
8. Шпиондық жасаудың субъектісі 16 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс
шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам болуы мүмкін. Қазақстан
Республикасы азаматының сондай әрекеттері шпиондық жасау түріндегі
мемлекеттік опасыздық деп саналады (ҚК 165-бабы). Қазақстан Республикасы
азаматтарының әрекеттерінде мемлекеттік опасыздық белгілері болмаған
жағдайда олар бұл қылмысқа қатысушылар (ұйымдастырушылар, азғырушылар не
дем берушілер) болуы мүмкіи (ҚК 165-бабына түсініктемені қараңыз).
Иммунитетті пайдаланатын шетелдік мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдері мен басқа да азаматтардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе, бұл
адамдар Қазақстан Республикасының аумағында шпиондық әрекет жасаған жағдай-
да, халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі.
Мұндай иммунитетгі пайдаланатын адамдар шеңберін өзаралық негізінде 1961
жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы арқылы анықталады.
Оларға дипломатиялық өкілдіктердің басшылары мен қызметкерлері, сондай-ақ
шетелдік мемлекеттердің парламент және үкімет делегацияларының мүшелері
халықаралық ұйымдардың лауазымды адамдары және басқа да бірсыпыра адамдар
жатады.
9. Шпиондық жасаған адам ҚК 165-бабына түсініктемеде көрсетілген және
мемлекеттік опасыздыққа талдау жасау кезінде қаралған шарттар болған
жағдайда жасаған қылмысы үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Мемлекеттік опасыздық (165-бап.)
Өз сатқындық жасау әр уақытта да ең, ауыр мемлекеттік қылмыс ретінде
қарастырылған. Қазақ КСР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде мұндай
қылмыстың атауы — Отанға опасыздық деп көрсетілген елі. 1997 жылғы
Қылмыстық кодекс бұл атауды Мемлекеттік опасыздық деп жаңа атаумен
алмастырды. Өйткені Отан деген ұғым мемлекеттік емес аумақтық ұтымды, яғни
адамның, туған жерін бейнелейтін ұғым ғана еді. Қазақстан Республикасының
азаматы болып оның аумағынан сыртқары жерде тұрған Қазақстан
Республикасының азаматтығын алған кез келген ұлттың өкілі танылатыны
баршаға аян. Осыған байланысты дүниежүзілік құқық стандарттарына сәйкес
Отан деген түсінік мемлекетгік деген түсінікпен алмастырылуы занды құбылыс.
Мемлекетке опасыздық дегеніміз — соғыс уакытында немесе қарулы жанжал
кезінде жау жағына өтіп кетуден, сондай-ақ шпиондық жасаудан, мемлекеттік
құпияларды жатқа беруден не Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет
жүргізуден, шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне
өзге де көмек көрсетуден көрінген, Қазақстан Республикасының азаматы
Қазақстан Республикасының сыртқы кауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан
келтіру немесе әлсірету мақсатында жасаған қасақана әрекет (165-бап).
Мемлекеттік опасыздықтың тікелей объектісі — Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қауіпсіздігі болып табылады. Мемлекеттің қауіпсіздігіне оның ең
маңызды мүдделері — конституциялық құрылысы, егемендігі, аумақтық
тұтастығы, сыртқы және ішкі қауіпсіздігі жатады. Мемлекеттік опасыздықты
жасаған адам басқа бір нақты мемлекеттің пайдасына іс-әрекеттер істейді.
Конституииялық құрылыстың ұғымы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бөліміндегі Жалпы ережелерде баянды етілген.
Конституцияның осы бөлімінде конституциялық құрылыстың басты принциптері,
экономикалық қатынастар, қоғамның саяси жүйелері нақтыланған. Осы бөлімде
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы (1-баптың 1-тармағы),
республика қызметінің түбегейлі принциптері (1-баптың 2-тармағы),
республика егемендігінің түсінігі (2-баптын 1-тармағы), мемлекеттік
биліктін бірден-бір бастауы халық екендігі (3-баптың 1-тармағы), биліктің
заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінуі (3-баптың 4-тармағы),
идеологиялық және саяси әр алуандылықтың танылуы (5-баптың 1-тармағы),
меншіктің әр түрі және оның бірдей қорғалатыны (6-баптың 1-тармағы) т.б.
мәселелер нақты айқындалған. Конституцияда көрсетілген осындай және басқа
ережелердің мазмұны конституциялық құрылыстың мәнін білдіреді.
Республиканың егемендігі дегеніміз — ел ішіндегі мемлекеттік өкімет
билігінік үстемдігі және оның сыртқы саяси жағдайларға тәуелсіздігі болып
табылады. Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды (К.Р
Конституциясы, 2-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бабының 2-тармағына сәйкес
өз аумағының тұтастығын, оған қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз
етеді. Мемлекеттің аумағының түсінігі, оның шекарасы, Қазакстан
Республикасының "Мемлекеттік шекарасы туралы" 1993 жылғы 13 қаңтардағы
арнаулы Заңында көрсетілген.
Мемлекетке опасыздықтың объективтік жағы Қылмыстық кодекстің 165-
бабының диспозициясында көрсетілген. Оған жататындар: соғыс уақытында
немесе қарулы жанжал кезінде жау жағына шығып кету; шпиондық жасау;
мемлекеттік құпияларды жатқа беру; Қазақстан Республикасына дұшпандық
әрекет жүргізу мақсатымен шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе
олардың өкілдеріне өзге де көмек көрсету. Осы іс-әрекеттердің біреуін істеу
қылмыстың объективтік жағының орын алғандығын көрсетеді.
Соғыс уақытында немесе карулы жанжал кезінде жау жағына шығып кету
дегеніміз — Қазақстан Республикасы азаматының жау басып алған аумақта
орналасқан жау жағына өз еркімен етуі, жауға көмек көрсетуі, жау жағының
тапсырмасымен өзі тұратын аумақта әр түрлі іс-әрекеттер істеуі; жау жағына
ерікті түрде шығып кетуі; тұтқын болуы сияқты әрекеттер жатады. Жау жағына
өз еркімен ету соғыс уақытында немесе қарулы жанжал кезінде ғана орын
алады. Бейбіт кездегі мұндай іс-әрекеттер Қылмыстық кодекстің 330-бабында
көрсетілген — Қазақстан Республикасының күзетілетін мемлекеттік шекарасынан
әдейі заңсыз етуі қылмыс құрамын құрайды.
Мемлекетке опасыздықтың бұл түрі — Қазақстан Республикасы азаматының
шпиондық жасауы болып табылады. Қылмыстық кодекстің 166-бабында шпиондықтың
түсінігі берілген. Бұл түсінік Қылмыстық кодекстің 165-бабындағы шпиондық
деген ұғыммен объектісі, объективтік жағы және субъективтік жағы бойынша
ұқсас. Осы екі бапта көрсетілген ұғымның айырмашылығы тек қылмыстың
субъектісінде ғана. Қылмыстық кодекстің 165-бабындағы шпиондық субъектісі —
Қазақстан Республикасының азаматы, ал 166-баптағы субъекті шетелдіктер,
азаматтығы жоқтар немесе басқа мемлекеттің азаматтары болуы мүмкін.
Шпиондықтың түсінігіне Қылмыстық кодекстің 166-бабына талдау жасағанда
толық тоқталамыз.
Шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе солардың өкіліне мемлекеттік
құпияларды беру дегеніміз — Қазақстан Республикасы азаматының мемлекеттік
құпия болып табылатын мәліметтерді шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе
солардың өкілдеріне қасақана түрде хабарлауы болып табылады. Мемлекеттік
құпиялардың түсінігі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы наурыздың 15-
індегі "Мемлекеттік құпиялар туралы" Заңында көрсетілген. Осы заңға сәйкес
"Қазақстан Республикасының қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін әскери
саладағы, сыртқы, саяси, экономикалық, барлау, қарсы барлау және
оперативтік іздестіру қызметіне байланысты мәліметтер мемлекеттік
құпияларға жатады".
Мемлекеттік құпияларды жатқа беру әр түрлі тәсілдермен — ауызша,
жазбаша, схема түрінде, әр түрлі өнімдердің бейнелері арқылы жүзеге асуы
мүмкін. Мемлекеттік құпияларды жатқа бергенде кінәлы адам қызметі немесе
жұмысына байланысты өзі білетін мемлекеттік құпия мәліметтерді жатқа
береді.
Ал шпиондықта мұндай мәліметтерді кінәлы адам жинайды, ұрлайды. Міне
осы белгі бойынша бұл ұғымдар бір-бірінен ажыратылады. Қазақстан
Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізетін шетелдік мемлекетке,
шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне өзгедей көмек беруге (шпиондық
жасау мен мемлекеттік құпияны жатқа беруден басқа) мына іс-әрекеттерді
істеу жатады: шетел барлау агентің паналату немесе оны жалған құжаттармен,
азық-түлікпен, қорғаныс құралдарымен жабдықтау; баспасөз құралдары арқылы
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі туралы, халықаралық
қатынастардағы оның беделін әлсірететін жалған мәлімдемелер жариялау;
республикаға басқыншылық соғысқа әзірленіп жатыр деген жалған жала жабу;
мемлекетаралық соғыс ертін насихаттайтын әр түрлі ұйымдарды құру, нәсілдік,
ұлттық жікшілдікті тудыратын насихатты әрістету; Қазақстан Республикасын
басқа мемлекеттермен қырғи қабақ соғыс жағдайына итермелейтін әр түрлі іс-
әрекеттер жасау.
Мемлекеттік опасыздық субъективтік жағынан тек қана тікелей
қасақаналық арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық ниет әртүрлі көрініс алады,
бірақта ол қылмысты саралауға әсер етпейді.
Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған Қазақстан Республикасының
азаматы ғана танылады.
Қылмыстық кодекстің 165-бабының ескертуіне сәйкес мемлекеттік
опасыздықты, сондай-ақ шпиондықты немесе өкіметті күшпен басып алу немесе
өкіметті күшпен ұстап тұру қылмыстарын жасаған адам, егер ол мемлекеттік
органдарға ерікті және дер кезінде хабарлаумен немесе өзгеше жолмен
Қазақстан Республикасының мүдделеріне залал келтіруді болдырмауға
жәрдемдессе және оның іс-әрекеттерінде езге қылмыс құрамы болмаса,
қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
1.2 Шпиондыққа тарихи шолу
Ежелгі мемлекеттер – Египет, Хетт хандығы, Ассирия, Персия, Қытай
сияқты тек қана экономикалық күшке сүйенбеген мемлекеттер болған. Олардың
әр бірінің сыртқы саясатында жеңулер көп болған. Ежелгі дипломатия кейбір
шектелген мәселелерге мүмкіншілік берген. Олардың ең күшті органы кез-
келген жерге қолы жеткен әскери-саяси барлау ұйымы болып есептелген.
Тарихта мемлекеттің келіп шығуы, алғашқы жазулы түрдегі мәліметтің
келіп шығуымен байланысты. Ежелгі Египет тарихынан, яғни б.з.д.ХХХ ғ. Мене
(Немере) ханының қол астында жоғарғы және төменгі Египеттің бірігуінен
бастап біздің күнге дейін келіп жеткен Египет хроникалары шыға бастаған.
Ол кездегі Египеттің аймағы өте үлкен болған. Ені 10 км. ұзындығы
1000 км. болған. Жер орталық теңізінен Суданға дейін болған. Ондай күшті
мемлекетті сыртқы дұшпандардан қорғау үшін тек қана күшті әскер мен жақсы
жұмыс істеген мемлекеттік аппарат жетістік емес, оған тағы да барлау
қызметі керек болған. Осы қызметтің саясында ресми құжаттарды және
мәліметтерді жеткізуде жақсы дамыды. Бұлай мәліметтерді жеткізу өзінше бір
жарыс сияқты болған. Хатпен жіберілгендер тез жету үшін жолдарды кесіп
өтуші қысқа жолдармен жүрген. Бұл тәсіл ежелде пайдаланылып келген. Б.з.д.
жобамен 2300 жыл бұрын Фараон Тети мемлекеттің оңтүстігімен шектескен Семиа
қаласында Ніл суының дәрежесін нақты осы тәсілмен біліп алған.
Фараон Аменхотем ІІІ кезеңіндегі Египет патша барлауының Таяу шығыс
туралы мәліметі табылған: Шығыстың адамдары Иката қаласындағы үкімет
әскеріне көтеріліс, соғыс ашуға дайындалады. Бұл мәліметтің жазылуына
қарағанда бұл тек қана египеттік агенттердің жасырын мәліметі. XVIII ғ.
династиялық Фараондардан тарихта ең алғашқылардан болып империя құрған
Жаңа Египет Патшалығы бұның сәттілігі жасырын хабар жинайтын мүмкін
қызметтің саясында жетістіктерге қол жеткізген.
Египетте жасырын қызметтен сыртқары, жасырын полиция да болған. Бұл
туралы тарихта Аменхотем VI кезеңінде жазылған. Фараонның ауласында тұрған
абыройлы шенеунік ретінде қызметі мәлімет жинау болған тұлғаларда бар.
Шенеуніктерге, қала әкімдеріне, жергілікті үкіметті қатты бақылауға алған.
Ол үшін елшілерді бағындыру, оларды бақылауды уәзірлер жүргізген. Шет елге
үнемі агенттер жіберіліп тұрған. Бір қақтығыс немесе соғыс ұйымдастырғанды
біліп, ол отанының көп қақтығыстарының алдын алған.
Сталиндік тотальдық тәртіп мемлекеттік қауіпсіздік ұйымдарының
жұмысына, соның ішінде сыртқы барлау жұмысына негативті әсер етті. Соғыс
алдындағы кезеңде ИНО НКВД басқарушы Н. Ежов пен Л. Берий іс-әрекеттерімен
әсіресе жасырын барлауға орасан зор зиян келтірілді. Мемлекеттік
қауіпсіздік ұйымдарындағы қысып тұрған сенімсіздік, күдіктілік жағдай
жазалауға және барлаудың басқарушы қызметкерлерінің үлкен көлемінің
физикалық жойылуына әкелді.
Қанды тазалау нәтижесінде жеке шетелдік резидентуралар дәл соғыстың
алдында өз қызметкерлерінің бәрінен айрылып, өздерінің жұмыс істеулерін
тоқтатты, ал басқа біреулерінде бір-екі адамнан қалды, ал олар жаза күтуден
тырп ете алмай, іс жүзінде ештеңе істемеді. Мұндай саясаттың нәтижесінде
шетелдегі агенттік аппаратты құру бойынша орасан зор жұмысты сызып тастады,
ондаған құнды тыңшылармен байланыстар үзілді, соның ішінде үшін рейх
аппаратындағы тыңшылармен де.
Тұтас Қызыл Армияның жоғары әскери құрамына және атап айтқанда ГРУ
жетекшілеріне қарсы сталиндік жазалаулар Совет Одағының барлық барлау
жүйесінің әлсіреуіне әкелді. Осыған қарай Германияның өзінен және оның
басып алған елдерінен сенімді мәліметтер түсу тоқталды. 1941 жылы 18-ші
шілдеде ЦК ВКП (б) Германия әскерінің тылында күрестер ұйымдастыру туралы
қаулы қабылдады. Сыртқы барлау алдында келесі қызметтер қойылды:
- Германия мен оның одақтастарының соғыс кезіндегі әскери-саяси
жоспарларын анықтау бойынша жұмыстарды жолға қою;
- Диверсиялық-барлау операцияларын жүргізу үшін арнайы жоспарлар құру;
- Соғыс жүргізу және соғыстан кейінгі құрылыс сұрақтары бойынша АҚШ,
Англияның шын жоспарлары мен ойларын анықтау;
- Бейтарап елдерде олардың осы елдері жаққа шығып кетпеулері үшін барлау
жүргізу;
- КСРО-ң әскери және экономикалық қуатын нығайту мақсатында ғылыми-
техникалық барлауды жүзеге асыру.
Қойылған міндеттерді шешу үшін қауіпсіздік ұйымдарының барлаушылық
бөлімшелері күшейтілді. Негізгі барлау бөлімшесі НКГБ бірінші басқармасы
болды.
Көптеген барлаушылар соғыс кезінде барлауды дамытуға баға жетпес
табыстар әкелді. Мысалыға, Н. И. Кузнецов Паул Зиберттің атымен Ровно
қаласында жұмыс істеп, Мәскеуге германия арнайы қызметінің Тегеран
конференциясының қатысушыларына дайындап жатқан қастандығы туралы, Курск
доғасындағы вермах командованиясының жоспарлары туралы және басқа да
маңызды мәліметтер жіберді.
1943 жылы Абвердің барлық бөлімшелерінде дерлік совет тыңшылары жұмыс
істеді. Жалпы алғанда олар Орталыққа Совет Одағының территориясында жұмыс
істеп жатқан немесе совет жеріне тасталуға дайындалып жатқан 1260 неміс
барлаушылары туралы мәліметтерді берді.
Ең әйгілі совет барлаушысы деп асырып айтпағанның өзінде Рихард
Зоргені атауға болады. Ол және оның тыңшылары сегіз жыл бойы Жапонияда
құпия мәліметтер жинады. Зорге неміс тілшісі болып тыңшылық тармағын
құрады, сөйтіп Токионың барлық мүмкін көздерінен мәліметтер алып отырды.
Зорге тобының өзі Просо операциясын жүргізуде 25 адамнан тұрды, Мәскеуден
40 мың доллармен қаржыланды, бұл Токио сияқты қымбат қалада әрекет ететін
тыңшылық тармақ үшін өте аз сома. 1941 жылы мамырда Зорге Германияның Совет
Одағына басып кіру жоспары жайлы біледі. Ол Мәскеуге дәл басып кіру күні 22-
ші маусым туралы да хабар жіберді. Бірақ Сталин үшін бұл тек кезекті
байбаламшының хабары сияқты болды. Алайда Германиямен соғыс басталғаннан
бірден совет барлауы Жапония резидентінің алдына негізгі сұрақ қойды:
Жапония КСРО-ға қарсы соғыс ашуды көздей ме?. Бұл сұраққа жауапты тіпті
германия елшілігінде де білмеді. Жапонияның мемлекеттік қайраткерлері сөз
жүзінде Совет Одағына басқыншылықты қолдай отырып, өздеріне ешқандай
міндеттеме алған жоқ. Алайда, 1941 жылы 4-ші қазанындағы радиограмма
қорытындысында осы жылы соғыс болмайды деп айтылды. Бәрібір де осыдан
кейін топ ұзақ жұмыс істемеді. Сол кезде қазанда коммунистік партиясына
жататындығына күдікті ретінде тыңшылардың бірі ұсталды, ол сұрау кезінде
Зорге тобының бірнеше мүшесін көрсетті. Зоргенің өзі 1941 жылдың 17-ші
қазанында ұсталды. Ол және оның тобы үшін сот 1943 жылдың мамырында болды.
Рихард Зорге және оның бас көмекшісі Одзаки Ушба 1944 жылы 7-ші қарашада
өлім жазасына тартылды.
Өнеркәсіптік тыңшылық өте ерте кезден пайда болған. Көне заманда
еуропалықтар жүз жыл бойында Қытайда шығарылатын фарфорды дайындау құпиясын
білуге әрекет жасады.
Қытайлықтар IV ғасырдың өзінде-ақ бірден-бір қасиеттердегі фарфор
ыдыстарды дайындады: ол көрінетіндей мөлдір жұқа болатын және сонымен бір
мезгілде өте беріктігімен ерекшеленді. Әйтсе де фарфор ыдыстар барлық
еуропалық монархтардың столын безендірді, бірақ оны дайындау құпиясы сол
күйі құпия болып қалды. Қытайлар фарфор өндіруді қорғау аңыздарымен және
ертегілерімен қоршауға әрекеттенді.
Фарфор дайындау құпиясын біле алған еуропалық католиктік поп, иезуит,
француз пасторы д’Антреколь болды, ол Қытайда миссионерлікпен айналысатын.
Қандай-да бір түрде ол жабық қала Кинг-То-Ченге кіре алды, ол жер
императордың фарфор өнеркәсібінің орталығы болатын, оның айтуы бойынша бұл
жерде миллионнан астам қолөнершілер жұмыс істеген. 1712 жылы Парижге
жіберген мәлімдемесінде ол өзінің қала туралы әсерін қызықты етіп айтты.
Одан Францияға хабарлар жүйелі түсіп тұрды, және Қытай үкіметінің
күмәнданғанына және олардың қырағылығына қарамастан иезуит отанына
өндірістің конвейерлік процесінің сипаттамасын және тіпті каолин үлгісін де
жіберді.
Бірақ еуропалықтарға қытай фарфорымен ұқсасты өндіру үшін маңызды
құраушы, каолин, балшықтан және дала шпатының, граниттің және пегматиттің
ыдырау өнімдерінен тұратын зат жетіспеді. Бұл өртке берік негіз (каолин)
Кинг-То-Ченге жақын жерде табылған төбешік атымен аталды.
Францияда каолиннің кен орнын 1768 жылы хирургтың әйелі, мадам Дарни
деген тапты. Күйеуі бұған сенбеушілікпен қарады, бірақ топырақтың пробасын
Бордоға аптекарға талдауға жіберді. Аптекарь оны карольдік мануфактураға
Севрге жіберді. Бұл оқиға қытай фарфорына құрамы бойынша ең жақын севрлік
фарфор өндірудің басталуына негіз болды.
Француз фарфорының құпиясы ағылшындарға белгілі болды. Лондон іскері
Уильям Кукворт қытай-француз фарфорын жасау тәсілін патенттеп алып,
өзінің мол байланыстарының арқасында өнім өндіру монополиясы мен шикізат
импортына қол жеткізді. Осы уақыт ішінде Англия үшін өнеркәсіпшілердің
жасырын тыңшылардың көмегімен техникалық жаңалықтарды біліп алулары, және
содан кейін басқалардың ойлап тапқандарын пайдалануға монополиялық құқық
алуға тырысулары дағдылы іс болып қалды.
Бұл теріс тәжірибе 1796 жылы ғана фарфор өндіруге монополияны
өзгертумен тоқтатылды. Сол жылы Манчестер мен Ливерпульде бірнеше азаматтар
Монополияға және патенттер беруге қарсы күрес қоғамын ұйымдастырды. Бұл
дүние жүзіндегі өнеркәсіптік тыңшылыққа саналы соғыс жариялаған бірінші
ұйым болды.
Өнеркәсіптік тыңшылықтың тағы да көптеген мысалдары бар, мысалыға:
Ньюкоменнің бу машинасының құпиясы, Аркрайт фабрикалық жүйесінің құпиясы,
каучуктың Бразилиялық құпиясы. Бірақ көпшілік жағдайда өнеркәсіптік
тыңшылықпен байланысты барлық қылмыстар тұтас мемлекеттің бәріне пайда
әкелмеді, олар қандай-да бір нақтылы адамға немесе топқа ғана пайда
келтірді. Өнеркәсіптік тыңшылықты дамытудың қазіргі заманғы кезеңінде көп
компаниялар осындай іс-әрекетті жүргізе отырып, оларды қызықтыратын
мәліметтер табу үшін ең жетілген технологияны пайдаланады, бірақ құндылық
приоритеті бұл кезде ауыспады – өндіріс монополиясы.
КСРО ыдырағаннан кейін және Ресейдің саяси курсы түбірінен
өзгергеннен кейін, оның халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны, сыртқы
барлауы саясат құралдарының бірі ретінде бұрынғы түрде қала алмады. 1991
жылы 18-ші желтоқсанда шыққан РСФСР президентінің Сыртқы барлау қызметін
құру туралы ¹293 Нұсқауында ПГУ КГБ (Бірінші бас басқарма) мемлекеттік
қауіпсіздік Комитеті құрамынан бөлініп шықты және сыртқы барлау қызметі деп
(СБҚ) аталатын жеке қызметке өзгертілді.
Барлау қызметін жүргізу қажеттігін заңды және атқару комитетінің
жоғары ұйымдары ел қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басқа тәсілдерінің
мүмкін еместігіне және мақсатқа сәйкес еместігіне сүйене отырып белгілейді.
Сыртқы барлау қызметінің міндеттері өз-өзінен қалыптаспайды, оларды
барлау қызметінің алдына ел басшылығы ұлттық мүдделерге негізделе отырып
қояды. Қазіргі уақытта барлауда әр түрлі елдердің арнайы қызметтерімен
конфронтациядан олардың мүдделері сәйкес келген жерлерде өзара істеуге,
бірлесе істесуге өту жүреді. Алайда бұл бірлестік тегіс қамти алатын болып
табылмайды және қандай-да бір мемлекет территориясында ұлттық мүддеге
негізделіп барлау жүргізуді жоқ ете алмайды.
Қазіргі уақытта барлау үш негізгі бағытта жүргізіледі: саяси,
экономикалық және ғылыми-техникалық барлау.
Саяси барлау саласында СБҚ алдында мына міндеттер тұр: халықаралық
аренадағы дүние жүзінің жетекші елдерінің саясаты туралы мәліметтер алу,
әсіресе Ресейге қатысты; елдің ұлттық қауіпсіздігі үшін қауіп төндіруі
мүмкін планетаның ыстық көздеріндегі дағдарысты жағдайлардың дамуын
бақылап отыру; жеке елдердің Ресейге қауіп төндіруге қабілетті қарудың жаңа
түрлерін, әсіресе ядролық қаруды жасау әрекеттері туралы мәліметтер табу;
өз каналдары арқылы Ресейдің сыртқы саясатын жүзеге асыруға белсенді көмек
көрсету.
Экономикалық барлау саласында СБҚ алдында Ресейдің экономикалық
мүдделерін қорғау; РФ сауда-экономикалық серіктестерінің сенімділігі
туралы, Ресей мүдделерін қозғайтын халықаралық экономикалық және қаржылық
іс-әрекеттер туралы мәліметтер алу; елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету сияқты міндеттер тұр.
Ғылыми-техникалық барлау бағыттары бойынша СБҚ міндеттері іс жүзінде
бұрынғыша қалды. Олар ғылым мен техника саласындағы, әсіресе технология
саласындағы ең жаңа жетістіктер туралы мәліметтерді Ресей Федерациясының
қорғану қабілеттігін нығайту мақсатында алумен қорытындалады.
СБҚ ұйымдастырушылық құрылымы Сыртқы барлау туралы заңға сәйкес
құрылады. Ол оперативтік, талдау, функцияналдық бөлімшелерді (басқарма,
қызметтер, тәуелсіз бөлімдер) енгізеді. Алғаш рет ресейлік арнайы қызмет
тәжірибесінде жұртшылықпен және жаппай мәлімет құралдарымен байланыс
бойынша бюро құрылды (1-суретті қара).
1-сурет.
Бірінші рет РФ СБҚ сыртқы барлауының тәжірибесінде, 1992 жылдан
бастап ашық баяндамалармен шыға бастады, сонымен қатар ресейлік және
шетелдік тілшілер үшін брифингтер өткізіле бастады. Әрине, жарияға
берілетін мәліметтер мұқият тексеріледі. Оның мазмұны мемлекеттік құпия
туралы жағдаймен қарама-қаршылыққа келмеуі керек және қандай-да бір
себептермен барлаудың көз аясына түсіп қалған азаматтардың намысы мен
абыройын, жеке өміріне қатысты болмауы керек. Барлау ұйымдарына көмек
көрсеткен қандай-да бір Ресей азаматы немесе шетелдіктің қай жаққа
қарайтыны туралы мәліметтерді де жариялауға рұқсат етілмейді.
2. Шпиондықтың жекелеген түрлерінің сипаттамасы
2.1 Атомдық шпиондық (тыңшылық)
1943 жылы дүние жүзіне әйгілі физик Нильс Бор немістер басып алған
Даниядан Швецияға қашып келді, сөйтіп сондағы белгілі ғалымдар Елизавета
Мейгнер мен Алфвеннен олардың совет уәкілдері мен ғалымдарын, атап айтқанда
Капицаны, оған неміс физигі Гейзенбергтің келіп, Германияда атомдық қару
жасау туралы сұрақ талқыланып жатқанын айтып кеткені туралы хабарландыруын
өтінді. Гейзенберг өкіметттаматің қысым жасауына қарамастан, халықаралық
ғылыми бірлестікке бұл қаруды жасаудан бас тартуды ұсынды. Мейгнер мен
Альфвен екеуінің біреуі. Гетеборгте ГАСС тілшісімен және біздің барлаудың
қызметшісі Косыймен кездесті және оған Гитлерлік Германияның атомдық қаруды
жасау мүмкіндігімен мазасызданып жатқаны туралы мәлімдеді. Осындай
мәліметті Бордан ол Даниядан қашпай тұрғанда ағылшын барлауы алған болатын.
Батыс ғалымдары совет физиктерінің ғылыми потенциалын жоғары бағалады және
оларға Иоффе, Капица сияқты ірі ғалымдар жақсы белгілі болатын, және олар
атомдық құпия туралы мәліметті Совет Одағына бере отырып және күштерді
біріктіріп, немістерді атомдық бомба жасауда озып кетеміз деп шынымен
ойлады.
1940 жылдың өзінде-ақ совет ғалымдары Батыс Европадағы өте күшті қару
туралы жұмыстар жайлы айтылып жатқан сыбыстарды біліп, атомдық бомба жасау
мүмкіндігі бойынша алғашқы қадамдар қабылдаған еді. Алайда олар мұндай
қаруды тек теория жүзінде ғана жасауы мүмкін, ал тәжірибеде жақын келешекте
жүзеге асыру екіталай деп санады. Радиохимия маманы академик Хлопиннің
төрағалығымен атомдық энергия мәселелерін зерттеу бойынша ғылым
Академиясының Комиссиясы осындай қиыншылықтарға қарамастан үкіметке және
ғылыми мекемелерге осы мәселе бойынша батыс мамандарының ғылыми
басылымдарын қадағалауды ұсынды. Үкімет атомдық зерттеулерге қаражат
бөлмесе де НКВД ғылыми-техникалық барлау бөлімінің бастығы Квасников
Скандинавиядағы, Германиядағы, Англия мен АҚШ-тағы резидентураларға
бағыттамалар жіберді, оларға қуатты қару - ұрандық бомбаны жасау бойынша
барлық мәліметтерді жинауды міндеттеді.
Біздің барлаушылық қызметімізбен бұл приоритеттік бағыттағы үлкен
табыс біздің Вашингтонға резидент ретінде Зарубинді (Купер) – елшілік
секретары деген қызметпен бүркеме атпен әйелі Лиза екеуін жібергеннен ғана
жетілді.
Сталин Зарубинді 1941 жылы қазанында оның Вашингтонға келетінінен
бұрын қабылдады. Сол кезде немістер Мәскеу түбінде болатын. Сталин
Зарубинге оның келесі жылғы негізгі міндеті тыңшылық әсер ету арқылы АҚШ-қа
біздің саяси әсер етуімізде деп айтты. Сол уақытқа дейін Америкада саяси
мәліметтерді жинау бойынша барлау жұмысы өте мардымсыз болатын, себебі
біздің геосаяси салада АҚШ-пен жанжалды мүдделеріміз жоқ болатын. Алайда
соғыстың бас кезінде Кремль АҚШ-тан келген мәліметтерге қатты мазасызданды,
онда америкалық өкімет шеңбері Совет Одағы Германиядан жеңілген жағдайда
Керенскийдің үкіметін Ресейдегі заңды өкімет ретінде мойындау туралы
сұрақты қарап жатқаны айтылған, сөйтіп совет басшылығы америка үкіметінің
ниеттері туралы мәліметтер алудың қажеттігінің маңызды екенін түсінді,
өйткені АҚШ Германиямен қарсы соғыста үлкен маңызға ие болды.
Зарубиннің тек оқиғаларды ғана қадағалау үшін емес, сонымен қатар
оларға әсер ету үшін де кең көлемді және тиімді тыңшылық барлау жүйесін
құруы керек болды. Алайда Англиядан, АҚШ-тан, Скандинавиядан және
Германиядан атомдық қару жасау бойынша Орталыққа жарты жыл ішінде келген
барлау материалдары біздің күшіміздің бағытын түбірінен өзгертті.
Зарубиннің кетуіне бір айдан аз қалғанда кембридж тобындағы біздің
тексерілген тыңшымыз, сол кезде жалған ат Лист-пен жұмыс істеп жүрген
британдық дипломат Маклин ағылшын үкіметінің атомдық энергия әрекетіне
негізделген, ақылға сыймастай жою күші бар бомба жасауға маңызды көңіл
бөліп отырғаны жайлы құжаттанған мәліметтер жіберді.
1939 жылдан бастап мен әйгілі кембридж тобын пайдаланумен байланысты
барлау операцияларының, соның ішінде Филби мен Маклин туралы жұмыстардың да
кураторы болдым. 1939 жылы шілдеде мен Маклинмен, Филбимен, Берджеспен,
Кернкроспен және Блантпен байланыстарды жаңадан бастау туралы шешім
қабылдадым, дегенмен олар Батысқа қашып кеткен Александр Орловпен
әшкереленуі мүмкін еді.
1940 жылы маусымда Франция жеңіліске ұшырағанда, Францияда ағылшын
елшілігінде істеп жатқан Маклин Лондонға шетел істері министрлігіне қайтып
оралды. Лондонда ол резидент Горскийдің (оның жалған аттарының бірі
Вадим) оперативтік басшылығымен жұмыс істеді.
1941 жылдың 16-шы қыркүйегінде британдық әскери кабинет – соғыс
кезінде министрлер кабинеті осылай аталды – екі жыл ішінде урандық бомба
жасау туралы арнайы баяндаманы қарастырды. Урандық бомба туралы жоба
Трубалық қоспа деп аталды. Ірі британдық концерн Империал кемикал
индастризге осы жұмыстарға орасан зор қаржы бөлінді. Маклин бізге
британдық әскери кабинеттің осы жобаны талқылағаны туралы алпыс беттік
баяндамасын жіберді.
Империал кемикал индастриздағы біздің басқа тыңшымыз – концерн
басшылығының атомдық бомба туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz