Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
Кіріспе
Негізгі бөлім
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертацияның негізгі мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды
Негізгі бөлім
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертацияның негізгі мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан жағдайында білім беру жүйесінің қайта құрылуы, оның адамгершілікке бағдарланып, мәдениеттен көрініс алуы адамның шығармашылық әлеуетінің ашылуына, рухани құндылық бағдарының қалыптасуына әсер етеді. Адамның руханилығын өз халқының мәдениетінен оқшау дамыту мүмкін емес. Мәдениет адамзат тұрмысының формасы ретінде өзінің көрінісінде көпжақтылықты байқатады. Соның бірі болып рухани құндылықтардың бірегей әлемін қарастыратын және соның негізінде адамның қалыптасуына әсер ететін халықтың мәдени мұрасы саналады.
Мәдени мұра мәдениеттің біртұтас жүйесінде маңызды орын алады. Оны аға ұрпақтың жасаған, өзінің көкейкестілігін әлі де жоғалтпаған құндылықтарының, іс-әрекет құралдарының бөлігі деп қарастыруға болады.
Халықтың мәдени мұрасына тұлғаны рухани қалыптастырудың құралы ретінде назар аудару тұрақты әдіснамалық негізге сүйенеді және мәдениеттің өзекті компоненттерінің бірі ретінде халықтың мәдени мұрасын философиялық ой елегінен өткізуге негізделеді.
Халықтың мәдени мұрасында халықтың салт-дәстүрлері, дүниетанымы, білімі, бала тәрибесіндегі тәжірибесі, эстетикалық, көркемдік құндылықтары көрініс алады. Оның тұлғаны қалыптастырудағы рөлі білім беру жүйесінің теориясы мен практикасында күннен-күнге артып келеді, соңғы жылдары қабылданған мемлекеттік құжаттарда қарастырылады («Қазақстан Республикасының этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы» (1996), «Мәдениет туралы» заңы (2000), «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы» (2004), «Қазақстан Республикасының әлеумет мәдени дамуының тұжырымдама» және т.б.).
Әйтседе рухани жетілген, эстетикалық көзқарасы дамыған тұлғаны тәрбиелеу тек рухани-эстетикалық мәдениеті жоғары ұстаздың ғана қолынан келетіні хақ. Осыған байланысты студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы негізінде қалыптастыру және оны жүзеге асыру әдістемесін жасау қажеттігі туындайды.
Болашақ мұғалімдерді тәрбиелеудің теориялық саласы А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, С.Т.Шацкийдің, А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің ғылыми еңбектері мен практикалық жұмыстарында көрініс алған. Тұлғаның эстетикалық мәдениетін (М.Р.Каган, А.Н.Буев, А.Г.Егоров, О.В.Лармин және т.б.), рухани мәдениетін (А.И.Арнольдов, Э.А.Баллер, В.А.Межуев, П.Н.Федосеев, Ю.У.Фохт-Бабушкин, И.Т.Фролов және т.б.) қалыптастыру мәселелері де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде әдіснамалық тұрғыда қарастырылады.
Қазіргі ғылыми ізденістерде де тұлғаның эстетикалық-адамгершілігін қалыптастыру процесін зерттеуге қызығушылық артып, эстетикалық және адамгершілік мәдениетінің мәніне, мазмұнына, құрылымына түсінік беруде әртүрлі көзқарастар пайда болуда (Л.В.Алехина, Н.Л.Аринина, О.А.Зорова, Н.Б.Крылова, В.П.Матюхин, Л.П.Печко және т.б.). Олардың көзқарастары бүгінгі таңдағы бірқатар ғалымдардың (Г.С.Батишев, А.А.Бодалев, А.И.Бурова, В.В.Давыдов, И.А.Зязюн, Е.В.Квятковский, А.Н.Леонтьев, Б.Т.Лихачев және т.б.) тұлғаны тәрбиелеу, білім беру және дамытудағы ұсынылған тұжырымдамасына сәйкес келеді. Біздің жұмысымыз үшін бірқатар ғалымдардың (Б.Г.Ананьев, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Л.В.Рувинский, В.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина және т.б.) мұғалімдерді даярлаудағы процестің заңдылықтары мен оны қайта құру шарттары туралы айтқан тұжырымдамалары және мұғалімнің эстетикалық мәдениеті бойынша ұсынған теориялық моделдері аса пайдалы болды.
Мәдени мұра мәдениеттің біртұтас жүйесінде маңызды орын алады. Оны аға ұрпақтың жасаған, өзінің көкейкестілігін әлі де жоғалтпаған құндылықтарының, іс-әрекет құралдарының бөлігі деп қарастыруға болады.
Халықтың мәдени мұрасына тұлғаны рухани қалыптастырудың құралы ретінде назар аудару тұрақты әдіснамалық негізге сүйенеді және мәдениеттің өзекті компоненттерінің бірі ретінде халықтың мәдени мұрасын философиялық ой елегінен өткізуге негізделеді.
Халықтың мәдени мұрасында халықтың салт-дәстүрлері, дүниетанымы, білімі, бала тәрибесіндегі тәжірибесі, эстетикалық, көркемдік құндылықтары көрініс алады. Оның тұлғаны қалыптастырудағы рөлі білім беру жүйесінің теориясы мен практикасында күннен-күнге артып келеді, соңғы жылдары қабылданған мемлекеттік құжаттарда қарастырылады («Қазақстан Республикасының этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы» (1996), «Мәдениет туралы» заңы (2000), «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы» (2004), «Қазақстан Республикасының әлеумет мәдени дамуының тұжырымдама» және т.б.).
Әйтседе рухани жетілген, эстетикалық көзқарасы дамыған тұлғаны тәрбиелеу тек рухани-эстетикалық мәдениеті жоғары ұстаздың ғана қолынан келетіні хақ. Осыған байланысты студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы негізінде қалыптастыру және оны жүзеге асыру әдістемесін жасау қажеттігі туындайды.
Болашақ мұғалімдерді тәрбиелеудің теориялық саласы А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, С.Т.Шацкийдің, А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің ғылыми еңбектері мен практикалық жұмыстарында көрініс алған. Тұлғаның эстетикалық мәдениетін (М.Р.Каган, А.Н.Буев, А.Г.Егоров, О.В.Лармин және т.б.), рухани мәдениетін (А.И.Арнольдов, Э.А.Баллер, В.А.Межуев, П.Н.Федосеев, Ю.У.Фохт-Бабушкин, И.Т.Фролов және т.б.) қалыптастыру мәселелері де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде әдіснамалық тұрғыда қарастырылады.
Қазіргі ғылыми ізденістерде де тұлғаның эстетикалық-адамгершілігін қалыптастыру процесін зерттеуге қызығушылық артып, эстетикалық және адамгершілік мәдениетінің мәніне, мазмұнына, құрылымына түсінік беруде әртүрлі көзқарастар пайда болуда (Л.В.Алехина, Н.Л.Аринина, О.А.Зорова, Н.Б.Крылова, В.П.Матюхин, Л.П.Печко және т.б.). Олардың көзқарастары бүгінгі таңдағы бірқатар ғалымдардың (Г.С.Батишев, А.А.Бодалев, А.И.Бурова, В.В.Давыдов, И.А.Зязюн, Е.В.Квятковский, А.Н.Леонтьев, Б.Т.Лихачев және т.б.) тұлғаны тәрбиелеу, білім беру және дамытудағы ұсынылған тұжырымдамасына сәйкес келеді. Біздің жұмысымыз үшін бірқатар ғалымдардың (Б.Г.Ананьев, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Л.В.Рувинский, В.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина және т.б.) мұғалімдерді даярлаудағы процестің заңдылықтары мен оны қайта құру шарттары туралы айтқан тұжырымдамалары және мұғалімнің эстетикалық мәдениеті бойынша ұсынған теориялық моделдері аса пайдалы болды.
1 Қазақ рухани мәдениетіндегі қымбат қазыналар және өркенниеттілікке ұмтылыс хақында. Ғылыми мақалалар жинағы. - Алматы: Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты, 2000. - Б. 219-225.
2 Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру // «Қазақстан мектебі», №- 11-12, 2001. – Б.18–20.
3 Адамға әсемдік жарасады // «Ұлағат», №6-2001. - Б. 38 - 41 б.
4 «Ата-баба жолы» дәстүрінде жастардың эстетикалық мәдениетін қалып-тастырудың маңыздылығы // «Ұлт тағылымы», №6/2001. - Б. 13-19.
5 Әдептілік - әдемілік // «Қазақстан мектебі», №1-2002. - Б. 61-63 б.
6 Қазақ мәдениетіндегі ұлттық рухани өрлеудің қайнар көздері // «Ұлт тағылымы», № 1, 2002. - Б. 4-10.
7 Өнердің ұлы өнегесі // «Ұлағат», № 4/ 2002. - Б. 20-23 б.
8 Әсемдік сыры - әдептілікте // «Қазақ тілі мен әдебиеті» , № 6/2002. - Б. 56-57.
9 Тәрбие басы тіл // «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектептерінде». №1/2002. - Б. 6-8.
10 Эстетикалық мәдениет сабақтастығы хақында // «Қазақстан мектебі», №5/2002. - Б. 52-54.
11 Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру // Қазақстан жоғары мектебі», №3/2002. - Б. 140-145.
12 Жақсы ән мен күй жан азығы // «Қазақстан мектебі», №6/2002. - Б. 50-53.
13 Табиғат та сұлулықтың кәусар бұлағы // «Ұлт тағылымы», № 2/2002. - Б. 85-91.
14 Тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру // «Поиск-Ізденіс», №3/2002. - 207-209 б.
15 Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру // «Білім-Образование», № 3 (9)/2002. - Б. 25-26.
16 Студент жастардың мәдени тәрбиесінің тиімділігін арттыру мәселесі // Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ Хабаршысы, № 1 (4)/2002. - Б. 35-37.
17 Адамның сырт көрінісі мен рухани жан тазалығының сұлулығына тәрбиелеу // «Ұлт тағылымы», №4/2002. - Б. 7-11.
18 Шетел тілдерін оқытуда студенттердің эстетикалық мәдениетін тәрбиелеу // «Қазақстан мектебіндегі шетел тілдері», №6/2002. - Б. 42-45.
19 Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру - зиялы адам тәрбиелеу шарты // «Ұлт тағылымы», №1/2003. - Б. 19-22.
20 Студенттердің көркемөнер әрекеттері мен шығармашылықтарын ұйымдастыру // «Білім-Образование», №4/2002. - Б. 21-26.
21 Студент жастардың мәдени тәрбиесінің тиімділігін арттыру мәселесі // Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ, № 1(4)/2002. - Б. 35-38.
22 Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру, тұлғаны жетілдірудің нәтижелі құралы // Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ, №1(5)/2003. - Б. 104-108.
23 Эстетикалық мәдениет және оның адам өміріндегі маңызы // Орта-Азия университетінің ХАБАРШЫСЫ, №2/2003. - 67-70 б.
24 Әсемдікке тәрбиелеуде ұлттық тағылымдардың маңыздылығы // «Сыныптағы тәрбие», 3/ 2003. - Б. 6-8.
25 Оқыту процесінде оқушылардың эстетикалық тәрбиесін жетілдіру мәселесі // «Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері», № 5 (17)/ 2004. - Б. 15-22.
26 Оқушы жастарды әсемдікке тәрбиелеуде клуб жұмыстарының маңыздылығы // «Сынып жетекшісі», №5 – 2004. - Б. 37-41.
27 Оқыту теориясы және практикасының эстетикалық аспектісі // Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ, «Педагогика ғылымдары сериясы», №4(11), 2005. - Б. 119-127.
28 Формирование эстетической культуры студенческой молодежи // Вестник Кыргызского Национального Униврситета им. Ж.Баласагуна: Серия 1. Гуманитарные науки. -Вып. 3. -Филология, Языкознагие, Государственный язык. - Б.: КНУ, 2005. - С. 41-42.
29 Университеттік білім беру жүйесінде студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі // Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ «Хабаршысы». «Педагогика ғылымдары» сериясы, № 6(13), 2006. - Б. 126-133.
30 Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың әдіснамалық тұғырлары // Абай атындағы ҚҰПУ «Хабаршысы». «Педагогикалық ғылымдар сериясы», № 3(15), 2007. Б.73-79.
31 Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың мәдени-тарихи тұғырлары // Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ «Хабаршысы», № 1 (16), 2007. - Б.131-140.
32 О методологических основах формирования эстетической культуры будущих учителей в системе университетского образования // Респуб. научно-теоретич. Журнал «Наука и новые технологии». – Бишкек, № 6 -2009. - С.271-273.
33 К проблеме формирования культурно-эстетической основы у студентов в системе университетского образования // Uzluksiz ta’lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. Тошкент – 2010. Б. 79-84.
34 К вопросу о теоретических основах овладения будущим учителем эстетической культуры в системе высшего образования //Materialy VI mezinarodni vedecdko-prakticka conference. Dil 4. Ekonomicke vedy: Publishihg House s.r.o. – 104 stran (39-44).
35 Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мәдени мұраның мәні // Респуб. научно-теоретич.журнал «Наука и новые технологии». – Бишкек, № 3-2010. – С.244-249.
Ғылыми конференциядағы баяндамалар:
36 Қазақ жастарының эстетикалық мәдениеті хақында. Республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. 2-3 маусым 2000 ж.. ІІ том (ІХ шығуы). - Алматы: «Қазақ университеті», 2000 ж. - Б. 79-82.
37 Жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың кейбір мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 13-14 қараша, 2000ж. Жетісай гуманитарлық колледжінің жинағы. - Жетісай, 2000 ж. - 76-79 б.
38 Эстетикалық мәдениеті қалыптаспаған адам, экономикалық тұрғыдан да тиімсіз. Материалы межвузовской научно-практической конференции. Часть І. - Алматы: КазГУМОиМЯ, 2000 г. - С.20-24.
39 Жастардың эстетикалық мәдениетін халықтық тәрбие дәстүрінде халыптастырудың маңыздылығы. Материалы международной научно-теоретической конференции. - Алматы: КазГУМОиМЯ, 2001. - С.171-174.
40 Студент жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру - педагогикалық өзекті мәселе. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 13-14 ақпан 2003 ж. - Алматы: АлМУ. - 2003. - Б. 258-265.
41 Адам өміріндегі эстетикалық мәдениеттің маңызы. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. І Бөлім. 23-24 қазан 2003 ж. - Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2003. - Б. 193-197.
42 Шетел тілдерін оқытуда студенттердің эстетикалық мәдениетін тәрбиелеу. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. ІІ Бөлім. 23-24 қазан 2003 ж. – Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2003. - Б. 410-413.
43 Студенттердің эстетикалық мәдениетін арттыруда оқыту процесінің мүмкіндіктері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. І Бөлім. 28-29 қыркүйек 2004 ж. – Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2004. - Б. 186-197.
44 Университеттік білім беру жүйесіндегі болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін диалектикалық заңдылықтар негізінде қалыптастыру // «Қазіргі жағдайдағы Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуының проблемалары». Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Қаз.ХҚжӘТУ, 2009. – Б. 4-5.
45 Қазақ халқының мәдени мұрасының болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы әлеуеті // «Білім және тәрбие үрдісіндегі этномәдени құндылықтардың рөлі мен маңызы». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе: Ақтөбе мем. пед. ин-ты, 2009. – Б.168-172.
46 Педагог маманның кәсіби құзырлығының бірі ретінде болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастыру // «Біліктілік – мамандарды дайындау сапасының негізі» атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 25-26 қараша 2009 ж. - Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2009. - Б. 109-112.
Оқу бағдарламалар, монография, оқу құралдары,
оқу-әдістемелік құралдар:
47 Типтік оқу бағдарламалары (Жоғары кәсіптік білім). 050119 – Шетел тілі: екі шетел тілі (бакалавриат мамандығы бойынша). – Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, 2005 ж. – Б. 2-12; 26-46; 198-210.
48 Эстетикалық мәдениет негіздері. Монография. - Алматы: Дарын, 2005. - 290 б.
49 Педагогика: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2009. – 336 б.
50 Тәрбие теориясы мен әдістемесі: Оқу құралы. – Алматы: Дарын, 2004. – 340 б.
51 Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. Әдістемелік құрал. – Алматы: АПИИЯ, 1992.
52 Как воспитать чувства прекрасного. Әдістемелік құрал. - Алматы: ҚазМУ, 1993 ж. - 89 б.
53 Ұлттық-эстетикалық мәдениет негіздері. Оқу құралы. - Алматы: «Дарын» әлеуметтік-гуманитарлық институты, 2001 ж. - 32 б.
2 Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру // «Қазақстан мектебі», №- 11-12, 2001. – Б.18–20.
3 Адамға әсемдік жарасады // «Ұлағат», №6-2001. - Б. 38 - 41 б.
4 «Ата-баба жолы» дәстүрінде жастардың эстетикалық мәдениетін қалып-тастырудың маңыздылығы // «Ұлт тағылымы», №6/2001. - Б. 13-19.
5 Әдептілік - әдемілік // «Қазақстан мектебі», №1-2002. - Б. 61-63 б.
6 Қазақ мәдениетіндегі ұлттық рухани өрлеудің қайнар көздері // «Ұлт тағылымы», № 1, 2002. - Б. 4-10.
7 Өнердің ұлы өнегесі // «Ұлағат», № 4/ 2002. - Б. 20-23 б.
8 Әсемдік сыры - әдептілікте // «Қазақ тілі мен әдебиеті» , № 6/2002. - Б. 56-57.
9 Тәрбие басы тіл // «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектептерінде». №1/2002. - Б. 6-8.
10 Эстетикалық мәдениет сабақтастығы хақында // «Қазақстан мектебі», №5/2002. - Б. 52-54.
11 Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру // Қазақстан жоғары мектебі», №3/2002. - Б. 140-145.
12 Жақсы ән мен күй жан азығы // «Қазақстан мектебі», №6/2002. - Б. 50-53.
13 Табиғат та сұлулықтың кәусар бұлағы // «Ұлт тағылымы», № 2/2002. - Б. 85-91.
14 Тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру // «Поиск-Ізденіс», №3/2002. - 207-209 б.
15 Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру // «Білім-Образование», № 3 (9)/2002. - Б. 25-26.
16 Студент жастардың мәдени тәрбиесінің тиімділігін арттыру мәселесі // Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ Хабаршысы, № 1 (4)/2002. - Б. 35-37.
17 Адамның сырт көрінісі мен рухани жан тазалығының сұлулығына тәрбиелеу // «Ұлт тағылымы», №4/2002. - Б. 7-11.
18 Шетел тілдерін оқытуда студенттердің эстетикалық мәдениетін тәрбиелеу // «Қазақстан мектебіндегі шетел тілдері», №6/2002. - Б. 42-45.
19 Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру - зиялы адам тәрбиелеу шарты // «Ұлт тағылымы», №1/2003. - Б. 19-22.
20 Студенттердің көркемөнер әрекеттері мен шығармашылықтарын ұйымдастыру // «Білім-Образование», №4/2002. - Б. 21-26.
21 Студент жастардың мәдени тәрбиесінің тиімділігін арттыру мәселесі // Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ, № 1(4)/2002. - Б. 35-38.
22 Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру, тұлғаны жетілдірудің нәтижелі құралы // Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ, №1(5)/2003. - Б. 104-108.
23 Эстетикалық мәдениет және оның адам өміріндегі маңызы // Орта-Азия университетінің ХАБАРШЫСЫ, №2/2003. - 67-70 б.
24 Әсемдікке тәрбиелеуде ұлттық тағылымдардың маңыздылығы // «Сыныптағы тәрбие», 3/ 2003. - Б. 6-8.
25 Оқыту процесінде оқушылардың эстетикалық тәрбиесін жетілдіру мәселесі // «Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері», № 5 (17)/ 2004. - Б. 15-22.
26 Оқушы жастарды әсемдікке тәрбиелеуде клуб жұмыстарының маңыздылығы // «Сынып жетекшісі», №5 – 2004. - Б. 37-41.
27 Оқыту теориясы және практикасының эстетикалық аспектісі // Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ, «Педагогика ғылымдары сериясы», №4(11), 2005. - Б. 119-127.
28 Формирование эстетической культуры студенческой молодежи // Вестник Кыргызского Национального Униврситета им. Ж.Баласагуна: Серия 1. Гуманитарные науки. -Вып. 3. -Филология, Языкознагие, Государственный язык. - Б.: КНУ, 2005. - С. 41-42.
29 Университеттік білім беру жүйесінде студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі // Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ «Хабаршысы». «Педагогика ғылымдары» сериясы, № 6(13), 2006. - Б. 126-133.
30 Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың әдіснамалық тұғырлары // Абай атындағы ҚҰПУ «Хабаршысы». «Педагогикалық ғылымдар сериясы», № 3(15), 2007. Б.73-79.
31 Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың мәдени-тарихи тұғырлары // Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ «Хабаршысы», № 1 (16), 2007. - Б.131-140.
32 О методологических основах формирования эстетической культуры будущих учителей в системе университетского образования // Респуб. научно-теоретич. Журнал «Наука и новые технологии». – Бишкек, № 6 -2009. - С.271-273.
33 К проблеме формирования культурно-эстетической основы у студентов в системе университетского образования // Uzluksiz ta’lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. Тошкент – 2010. Б. 79-84.
34 К вопросу о теоретических основах овладения будущим учителем эстетической культуры в системе высшего образования //Materialy VI mezinarodni vedecdko-prakticka conference
35 Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мәдени мұраның мәні // Респуб. научно-теоретич.журнал «Наука и новые технологии». – Бишкек, № 3-2010. – С.244-249.
Ғылыми конференциядағы баяндамалар:
36 Қазақ жастарының эстетикалық мәдениеті хақында. Республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. 2-3 маусым 2000 ж.. ІІ том (ІХ шығуы). - Алматы: «Қазақ университеті», 2000 ж. - Б. 79-82.
37 Жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың кейбір мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 13-14 қараша, 2000ж. Жетісай гуманитарлық колледжінің жинағы. - Жетісай, 2000 ж. - 76-79 б.
38 Эстетикалық мәдениеті қалыптаспаған адам, экономикалық тұрғыдан да тиімсіз. Материалы межвузовской научно-практической конференции. Часть І. - Алматы: КазГУМОиМЯ, 2000 г. - С.20-24.
39 Жастардың эстетикалық мәдениетін халықтық тәрбие дәстүрінде халыптастырудың маңыздылығы. Материалы международной научно-теоретической конференции. - Алматы: КазГУМОиМЯ, 2001. - С.171-174.
40 Студент жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру - педагогикалық өзекті мәселе. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 13-14 ақпан 2003 ж. - Алматы: АлМУ. - 2003. - Б. 258-265.
41 Адам өміріндегі эстетикалық мәдениеттің маңызы. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. І Бөлім. 23-24 қазан 2003 ж. - Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2003. - Б. 193-197.
42 Шетел тілдерін оқытуда студенттердің эстетикалық мәдениетін тәрбиелеу. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. ІІ Бөлім. 23-24 қазан 2003 ж. – Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2003. - Б. 410-413.
43 Студенттердің эстетикалық мәдениетін арттыруда оқыту процесінің мүмкіндіктері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. І Бөлім. 28-29 қыркүйек 2004 ж. – Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2004. - Б. 186-197.
44 Университеттік білім беру жүйесіндегі болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін диалектикалық заңдылықтар негізінде қалыптастыру // «Қазіргі жағдайдағы Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуының проблемалары». Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Қаз.ХҚжӘТУ, 2009. – Б. 4-5.
45 Қазақ халқының мәдени мұрасының болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы әлеуеті // «Білім және тәрбие үрдісіндегі этномәдени құндылықтардың рөлі мен маңызы». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе: Ақтөбе мем. пед. ин-ты, 2009. – Б.168-172.
46 Педагог маманның кәсіби құзырлығының бірі ретінде болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастыру // «Біліктілік – мамандарды дайындау сапасының негізі» атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 25-26 қараша 2009 ж. - Алматы: Абылай хан атындағы ҚХҚжӘТУ, 2009. - Б. 109-112.
Оқу бағдарламалар, монография, оқу құралдары,
оқу-әдістемелік құралдар:
47 Типтік оқу бағдарламалары (Жоғары кәсіптік білім). 050119 – Шетел тілі: екі шетел тілі (бакалавриат мамандығы бойынша). – Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, 2005 ж. – Б. 2-12; 26-46; 198-210.
48 Эстетикалық мәдениет негіздері. Монография. - Алматы: Дарын, 2005. - 290 б.
49 Педагогика: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2009. – 336 б.
50 Тәрбие теориясы мен әдістемесі: Оқу құралы. – Алматы: Дарын, 2004. – 340 б.
51 Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. Әдістемелік құрал. – Алматы: АПИИЯ, 1992.
52 Как воспитать чувства прекрасного. Әдістемелік құрал. - Алматы: ҚазМУ, 1993 ж. - 89 б.
53 Ұлттық-эстетикалық мәдениет негіздері. Оқу құралы. - Алматы: «Дарын» әлеуметтік-гуманитарлық институты, 2001 ж. - 32 б.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан жағдайында білім
беру жүйесінің қайта құрылуы, оның адамгершілікке бағдарланып, мәдениеттен
көрініс алуы адамның шығармашылық әлеуетінің ашылуына, рухани құндылық
бағдарының қалыптасуына әсер етеді. Адамның руханилығын өз халқының
мәдениетінен оқшау дамыту мүмкін емес. Мәдениет адамзат тұрмысының формасы
ретінде өзінің көрінісінде көпжақтылықты байқатады. Соның бірі болып рухани
құндылықтардың бірегей әлемін қарастыратын және соның негізінде адамның
қалыптасуына әсер ететін халықтың мәдени мұрасы саналады.
Мәдени мұра мәдениеттің біртұтас жүйесінде маңызды орын алады. Оны аға
ұрпақтың жасаған, өзінің көкейкестілігін әлі де жоғалтпаған
құндылықтарының, іс-әрекет құралдарының бөлігі деп қарастыруға болады.
Халықтың мәдени мұрасына тұлғаны рухани қалыптастырудың құралы ретінде
назар аудару тұрақты әдіснамалық негізге сүйенеді және мәдениеттің өзекті
компоненттерінің бірі ретінде халықтың мәдени мұрасын философиялық ой
елегінен өткізуге негізделеді.
Халықтың мәдени мұрасында халықтың салт-дәстүрлері, дүниетанымы,
білімі, бала тәрибесіндегі тәжірибесі, эстетикалық, көркемдік құндылықтары
көрініс алады. Оның тұлғаны қалыптастырудағы рөлі білім беру жүйесінің
теориясы мен практикасында күннен-күнге артып келеді, соңғы жылдары
қабылданған мемлекеттік құжаттарда қарастырылады (Қазақстан
Республикасының этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы (1996),
Мәдениет туралы заңы (2000), Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
(2004), Қазақстан Республикасының әлеумет мәдени дамуының тұжырымдама
және т.б.).
Әйтседе рухани жетілген, эстетикалық көзқарасы дамыған тұлғаны
тәрбиелеу тек рухани-эстетикалық мәдениеті жоғары ұстаздың ғана қолынан
келетіні хақ. Осыған байланысты студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ
халқының мәдени мұрасы негізінде қалыптастыру және оны жүзеге асыру
әдістемесін жасау қажеттігі туындайды.
Болашақ мұғалімдерді тәрбиелеудің теориялық саласы А.В.Луначарскийдің,
П.П.Блонскийдің, С.Т.Шацкийдің, А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің
ғылыми еңбектері мен практикалық жұмыстарында көрініс алған. Тұлғаның
эстетикалық мәдениетін (М.Р.Каган, А.Н.Буев, А.Г.Егоров, О.В.Лармин және
т.б.), рухани мәдениетін (А.И.Арнольдов, Э.А.Баллер, В.А.Межуев,
П.Н.Федосеев, Ю.У.Фохт-Бабушкин, И.Т.Фролов және т.б.) қалыптастыру
мәселелері де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде әдіснамалық тұрғыда
қарастырылады.
Қазіргі ғылыми ізденістерде де тұлғаның эстетикалық-адамгершілігін
қалыптастыру процесін зерттеуге қызығушылық артып, эстетикалық және
адамгершілік мәдениетінің мәніне, мазмұнына, құрылымына түсінік беруде
әртүрлі көзқарастар пайда болуда (Л.В.Алехина, Н.Л.Аринина, О.А.Зорова,
Н.Б.Крылова, В.П.Матюхин, Л.П.Печко және т.б.). Олардың көзқарастары
бүгінгі таңдағы бірқатар ғалымдардың (Г.С.Батишев, А.А.Бодалев, А.И.Бурова,
В.В.Давыдов, И.А.Зязюн, Е.В.Квятковский, А.Н.Леонтьев, Б.Т.Лихачев және
т.б.) тұлғаны тәрбиелеу, білім беру және дамытудағы ұсынылған
тұжырымдамасына сәйкес келеді. Біздің жұмысымыз үшін бірқатар ғалымдардың
(Б.Г.Ананьев, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Л.В.Рувинский, В.А.Сластенин,
Н.Ф.Талызина және т.б.) мұғалімдерді даярлаудағы процестің заңдылықтары мен
оны қайта құру шарттары туралы айтқан тұжырымдамалары және мұғалімнің
эстетикалық мәдениеті бойынша ұсынған теориялық моделдері аса пайдалы
болды.
Қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде (М.Х.Балтабаев, қ.е.Ералин,
С.А.Ұзақбаева, Б.Алмұхамбетов, С.Жолдасбекова, Ұ.М.Әбдіғапбарова,
Ш.Құлманова, Р.Дүйсенбінова, Қ.Ибраева және т.б.) эстетикалық тәрбиені
қазақтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы жүзеге асыру, қазақ халық
педагогикасының эстетикалық тәрбиедегі әлеуеті, болашақ мұғалімдерді қазақ
халық музыкасын, қолөнерін оқушылардың эстетикалық тәрбиесінде пайдалануға
даярлау, қазақ халық өнері негізінде студенттердің көркемдік мәдениетін
қалыптастыру проблемалары қарастырылады.
Қазақ халқының эстетикалық, көркемдік мәдениет, рухани-дүниетанымдық
мәдениет, оның өзіндік ұлттық психологиялық ерекшеліктері, мазмұндық сипаты
философтар мен мәдениеттанушылардың, психологтардың, педагогтардың
еңбектерінде жан-жақты көрініс табады (Б.Қазыханова, Қ.Ж.Нұрланова,
Н.Шаханова, К.Қаракөзова, А.Қасабекоов, Ж.Алтаев, Н.Джандильдин,
А.Сейдімбек, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ. Бөлеев және т.б.).
Сонымен, аталған ғылыми зерттеулерге жасаған талдау қарастырылып
отырған проблеманың бұрын-соңды педагогика ғылымында жүйелі түрде
зерттелмегенін дәлелдейді. Демек, болашақ мұғалімдердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен жоғары оқу орнындағы
эстетикалық тәрбиенің қазіргі жағдайы арасында; қазақ халқының мәдени
мұрасының эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы әлеуеті мен жоғары оқу
орнында оған деген сұраныстың жоқтығы арасында; қазақ халқының мәдени
мұрасын оқушыларға эстетикалық тәрбие беру процесінде пайдалану қажеттігі
мен бұл процеске мұғалімдердің даярлық деңгейінің болмауы арасында қарама-
қайшылық анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге
зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Студенттердің эстетикалық
мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың ғылыми-
педагогикалық негіздері деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі – қазіргі жоғары оқу орны жағдайындағы оқу-тәрбие
әрекеті.
Зерттеу пәні – студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыру процесі.
Зерттеу мақсаты: студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыруды ғылыми тұрғыда негіздеп, мазмұнын
анықтау және тұжырымдамасы мен әдістемесін жасау.
Зерттеудің болжамы: егер, студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері анықталса және оны
қалыптастыруда қазақ халқының мәдени мұрасының жіктемесі мен мүмкіндіктері
ескеріліп, соның негізінде тұжырымдама жасалса, ол арнайы даярланған модель
мен педагогикалық шарттар бойынша студенттерге меңгертілсе және тиімді
әдістемелік кешенмен қамтамасыздандырылса, онда студенттердің қазақ
халқының мәдени мұрасы құндылықтарынан білім қоры жетіліп, іскерлігі мен
білігі артады, ал бұл болса оларға оқушылардың эстетикалық тәрбиесін
практикада тиімді шешуде септігін тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
1.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздерін анықтау.
2.Қазақ халқының мәдени мұрасының студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы педагогикалық әлеуетін негіздеу.
3.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыру тұжырымдамасын жасау.
4.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау және өлшемдері,
көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау.
5.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
6.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Жетекші идея: қазақ халқының мәдени мұрасы – студенттердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың негізгі факторы.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері болып, мәдениет теориясы;
мәдениеттанудың эстетикалық мәдениет пен жалпыадамзаттық рухани мәдениеті
туралы қағидалары; мәдениеттану тұғырларына сай бүгінгі философиялық
білімнің қоғам-адам-эстетика қағидаларының өзара байланысы; іс-әрекет пен
тұлғаның философиялық және психологиялық теориясы; іс-әрекеттің тұлға
дамуындағы рөлі туралы қағидалар; біртұтас педагогикалық процестің теориясы
және оның болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығында көрініс алуы; қазақ
халқының мәдени мұрасының мазмұны саналады.
Зерттеу көздері болып Қазақстан Үкіметінің ресми құжаттары, Ата Заңы,
Мәдениет туралы заңы, Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы, Білім
туралы заңы, Қазақстанда білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы, ҚР Президентінің Бәсекеге қабілетті Қазақстан
үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін
атты Қазақстан халқына жолдауы, Қазақстан Республикасы әлеуметтік мәдени
дамуының тұғырнамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени
білім тұжырымдамасы, Білім және ғылым министрлігінің Қазақстан
Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы, Қазақстан
Республикасының жаңа формация педагогының үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы, зерттеу проблемасы бойынша басылым көрген қазақстандық, алыс
және жақын шетелдік ғалымдардың (философ, тарихшы, этнограф,
мәдениеттанушы, өнертанушы, филолог, педагог, психолог және т.б.)
еңбектері, жоғары оқу орындары оқытушыларының озық тәжірибелері, білім беру
жүйесінің мемлекеттік стандарттары, оқу бағдарламалары, оқулықтары, сондай-
ақ, диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
мәдениеттану, тарихи-этнографиялық, этнопедагогикалық әдебиеттерге
теориялық талдау, қазақ халқының мәдени мұрасын зерделеу, жоғары оқу
орындарының оқу-әдістемелік құжаттарымен танысу, озық тәжірибелерді талдау,
анкета жүргізу, әңгімелесу, тест өткізу, шығарма жаздыру, зерттеу
нәтижелерін математикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1.Эстетикалық мәдениеттің педагогикалық мәні мен мазмұны және оның
мұғалімнің кәсіби даярлығы құрылымындағы орны анықталды;
2.Қазақ халқының мәдени мұрасының мазмұны анықталып, жіктемесі жасалды
және студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
айқындалды;
3.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың тұжырымдамасы жасалды;
4.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды және өлшемдері,
көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды;
5.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыруды қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар
анықталды;
6.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың әдістемесі жасалды және тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексерістен өткізілді.
Зерттеудің практикалық мәні. Жоғары оқу орындарына арнап:
- Қазақ халқының мәдени мұрасын студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда пайдалану тұжырымдамасы;
- Эстетикалық мәдениет негіздері, Тәрбие теориясы мен әдістемесі,
Педагогика оқу құралдары;
- Қазақ халқының мәдени мұрасының эстетикалық мәдениетті
қалыптастырудағы әлеуеті атты элективті курс бағдарламасы;
-Қазақ халқының мәдени мұрасын оқушылардың эстетикалық тәрбиесінде
пайдалану әдістемелік нұсқаулар;
-Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптасуы деңгейін анықтау әдістемесі жасалды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнайы орта оқу орындарында, жалпы
білім беретін мектептер мен лицей, гимназияларда, педагог кадрлар
біліктілігін жетілдіру институттарында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Студент тұлғасының эстетикалық мәдениеті, қарым-қатынас барысындағы
эстетикалық қажеттілікте, эстетикалық пайымдау мен баға бере білу
ерекшеліктерінде, сондай-ақ меңгерген эмоционалдық-эстетикалық әсерін
өзінің кәсіби іс-әрекетінде шығармашылықпен пайдалану даярлығында жүзеге
асырылатын эстетикалық және көркемдік құндылықтарға көзқарасын сипаттайды.
2. Қазақ халқының мәдени мұрасының мазмұны, жіктемесі студенттердің
эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы педагогикалық мүмкіндіктерінің
жоғары екендігін дәлелдейді.
3. Қазақ халқының мәдени мұрасын студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда пайдалану тұжырымдамасы халықтың эстетикалық-көркемдік
құндылықтарына және қазіргі қоғамның талаптарына негізделеді.
4. Құрылымдық модель мен өлшемдер, көрсеткіштер студенттердің
эстетикалық мәдениетінің қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптасуы
деңгейін зерттеуге және анықтауға ықпал етеді.
5. Педагогикалық шарттар студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ
халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың тиімділігін
қамтамасыздандырады: студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыру мақсатында оның төрт компоненті негізінде
(эмоционалдық-мотвиациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік, бағалау) оқу-тәрбие
процесін мақсатталған педагогикалық ықпалға бағдарлау; жоғары мектептің оқу-
тәрбие процесінде студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыруға жүйелілік, кешендік, тұлғалық-
әрекеттік, этнопедагогикалық тәсілдің болуы; студенттердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыру үшін педагогикалық пәндердің және тәрбие жұмысының
мазмұнына қазақ халқының мәдени мұрасын қосу; студенттерді педагогикалық
ықпал ету объектісінен оқу-тәрбие процесінің белсенді субъектісіне
ауыстыру.
6.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыру әдістемесі оларға меңгерген білім, іскерлік, дағдысын
оқушылардың эстетикалық тәрбиесін тиімді шешуде пайдалануға мүмкіндік
береді.
Зерттеудің кезеңдері. Алғашқы кезеңде (1998 – 2001 ж.ж.) зерттеу
тақырыбы анықталды, ғылыми аппараты құрылды, тақырып проблемасы бойынша
материалдар жинақталды, ғылыми мақалалар, оқу құралдары басылым көрді.
Екінші кезеңде (2002 – 2006 ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша
материалдар жинау жалғастырылды, тұжырымдама, педагогикалық пәндерге
қосымшалар, элективті курс бағдарламасы дайындалды, анықтау және
қалыптастыру экспериментінің алғашқы кезеңдері жүргізілді, әрбір кезеңнің
соңында кесінділер алынды, оқу-әдістемелік кешенге қажет материалдар
сұрыпталды.
Үшінші кезеңде (2007-2009 ж.ж.) қалыптастыру эксперименті
жалғастырылды, жиналған материалдар құрылым бойынша жүйеге келтірілді,
нәтижелер қорытындыланды, бақылау эксперименті өткізілді, нәтижелер
тексеріліп, математикалық өңдеуден өтті, оқулықтар басылым көрді,
пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтіріліп, диссертация талапқа сай
рәсімделді.
Зерттеу базасы. Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және
әлем тілдері университеті; Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университеті.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі теориялық-әдіснамалық
және әдістемелік тұрғыда дәлелденуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа
сәйкестілігімен, кешенді әдістерді қолданумен, зерттеудің негізгі
қағидалары мен нәтижелерін практикаға ендірумен, тәжірибелі-эксперимент
барысында пайдаланылған әдістемелік ұсыныстардың тиімділігімен, ғылыми
болжамның дәлелденуімен, ізденушінің жоғары оқу орнындағы жұмыс
тәжірибесімен қамтамасыздандырылады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеу жұмысының
нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда (Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының
өзекті проблемалары (Алматы, 2000); Мышление – Язык – Линговодидактика
(Алматы, 2000); Білім жүйесін реформалау жағдайындағы этнопедагогика
(Жетісай, 2000); Қазақ мәдениеті: зерттеулер мен ұсыныстар (Алматы,
2000); Интегральдық білім беру: мәселелер, ғылыми ізденіс, жетістіктер
(Алматы, 2000); Актуальные проблемы профессиональной подготовки личности
будушего учителя (Алматы, 2001); Әлемдік білім беру кеңістігі жағдайында
ғылым және практиканы интеграциялау (Алматы, 2003); Қазақстан
Республикасы ғаламдық мәдениетаралық кеңістікте (Алматы, 2003); Болашақ
маман тұлғасын кәсіби-ұтқыр дайындаудың көкейкесті проблемалары (Алматы,
2004); Қазіргі жағдайдағы Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуының
проблемалары (Алматы, 2009); Роль и значение этнокультурных ценностей в
учебно-воспитательном процессе (Актөбе, 2009); Компетентнось как основа
качества подготовки специалистов (Алматы, 2009); ізденушінің оқыған
дәрістерінде, жарияланған ғылыми баяндамаларында, мерзімді баспа
беттерінде, басылым көрген оқу құралдары мен әдістемелік нұсқауларда
көрініс тапты.
Диссертация құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындындыдан, әдебиеттер тізімінің тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің объектісі, пәні,
мақсаты мен міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық, практикалық мәні, зерттеу кезеңдері, қорғауға ұсынылған негізгі
қағидалары, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі мен дәйектілеуі беріледі.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде мәдениет, эстетикалық
мәдениет, тұлғаның эстетикалық мәдениеті ұғымдарының мәні мен өзара
байланысына жан-жақты сипаттама беріледі; студенттердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың әдіснамалық тұғырлары ашылады, мәні, мазмұны,
ерекшеліктері, функциялары қарастырылады. Эстетикалық мәдениеттің
студенттер даярлығығындағы көрінісі мазмұндалады.
Қазақ халқының мәдени мұрасының студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы әлеуеті атты екінші бөлімде қазақ халқының салт-
дәстүрлері, ауызекі поэтикалық шығармалары, музыка өнері, қолөнерінің және
ойшылдары мен ғұлама ағартушыларының студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады, оны пайдаланудың
тұжырымдамасы ұсынылады.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың әдістемесі атты үшінші бөлімде студенттердің
эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың
моделі және шарттары ұсынылады, оның мазмұны баяндалады, оқу процесінде
және оқудан тыс іс-әрекеттерде қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы
қалыптастырудың формалары мен әдістері көрсетіледі; педагогикалық практика
барысында оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мақсатында оларды пайдалану
формалары мен әдіс-тәсілдері қарастырылады, жүргізілгін тәжірибелі-
эксперимент жұмысының нәтижесі көрсетіледі және проблеманы жетілдіру
перспективасы айқындалады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижесі, қағидалары тұжырымдалады,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Негізгі бөлім
Қоғамның мәдени мұраға қызығушылығының артуы бізді оның педагогика
ғылымы үшін маңызды деген салаларын баса көрсетуге бағыттайды. Өйткені
мәдениеттану білімі қазіргі қоғамда жастарды тұлғалық бағдарға, оны адамзат
қоғамының мәдени жерістіктерінің жиынтығы ретінде ой-елегінен өткізуге
даярлауға шақырады. Осыған орай, эстетикалық мәдениеттің тұлға дамуындағы
рөлін жалпы мәдениеттің іргелі негізінің құрамдас бөлігі ретінде танып білу
қажеттігі туындайды. Біздің пайымдауымызша, бұл руханисыздық, ұлттық
негізден алшақ кету, жатырқаушылық проблемасын нәтижелі шешуде
көмектеседі; тұлғаның адами тұрғыда жетілуіне септігін тигізеді.
Мәдениет пен эстетикалық мәдениет ұғымдарының байланысын анықтау
қажеттілігі бізді жалпы мәдениеттің аса маңызды компоненттері мен
функцияларын қарастыруға бағыттайды. Біз үшін мәдениеттану адамның барлық
іс-әрекет процесінде әлемді мәдениеттану тұрғысында меңгерудің жалпы
принциптері туралы философиялық ғылым ретінде құндылық бағдардың
диалектикалық байланысын, рухани-адамгершілік қасиеттерін, дүниетанымдық
кемелденуін, қоршаған болмысқа іс-әрекеттік көзқарасын белгілеп,
зерделейді.
Мәдениеттану теориясы проблемалары саласындағы зерттеулерге талдау
жасау арқылы біз мәдениет ұғымының қазіргі қоғамтануда іргелілердің
қатарына жататынын, бұл сөзге көптеген ұғымдық түсініктер берілетінін
анықтадық.
Мысалы, ғылыми деректерді негізге ала отырып, алыс шетел ғалымдарының
(И.Кант, Ф.Шеллинг, Э.Тайлар, О. Шпенглер, А.Тойнби, Зигмунд Фрейд, А.Браун
және т.б.) мәдениет, мәдениеттану ұғымдарына берген пікір-көзқарастарын
жүйеге келтіріп, жан-жақты талдау береміз. Солардың ішінде Ф.Шеллинг
мәдениетті эстетикалық тұрғыда ұғынып-меңгеруді ұсынып, мәдениеттің басты
мазмұны – адамдардың көркемдік қызметі деп түсінсе, Э.Тайлор мәдениет
жөніндегі ғылым – реформалар жөніндегі ғылым деген пікірді ұстанады,
мәдениетті жеке адам мен бүкіл қоғамдағы адамның бақыты мен болашағы
жолындағы құндылықтарды дамыту арқылы адамзат баласын жан-жақты жетілдіру
деп қарастырады, мәдениетті материалдық және рухани құндылықтар тұрғысында
қабылдайды. А.Тойнби болса, өркениет ұғымын мәдениет ұғымының синонимі
ретінде қабылдайды. Ол мәдениеттің мәнін көптеген фактілік материалдар
негізінде түсіндіріп, географиялық шарттармен анықтап, өркениеттің
қайталанбас бейнесін құрайтындығы туралы қорытынды жасайды. Кейіннен, ол
өзінің көзқарасын сын көзбен қайта қарап, дүниежүзілік діндерден нәр алған
мәдениеттердің барлығы тарихтың мәуелі ағашы, адамзат бұтағының мән-
мағынасы деген қорытындыға келеді.
Мұндай анықтама-пікірлер кеңестік жүйедегі ғалымдардың еңбектерінде де
(В.Келле, М.Ковальзон, В.С.Семенов және т.б.) көптеп кездеседі. Мәселен,
В.С.Семенов мәдениет анықтамасын философиялық тұрғыдан анықтауда адамның
сыртқы әлемді (табиғат және қоғам), сондай-ақ оны қалыптастыру және
дамытуда ішкі әлемін қоса алғанда, әлемді меңгерудегі маңызды іс-әрекет
тәсілдері ретінде қарастырса, М.Ковальзон мәдениет адам дамуының өлшемі деп
түсінеді.
Қазақтың этникалық мәдениетіне, фольклоры мен этнографиясына ден қоя
зерттеген А.Сейдімбек жоғарыда айтылған шетелдік ғалымдар мен кеңестік және
бүгінгі дәуірдің мәдениет мәселелерін зерттеп жүрген авторлардың пікірлерін
сараптай келе: Сөз жоқ, мәдениетті қоғамдық құндылық деуге болады. Яғни,
адамсыз, адам қоғамынсыз мәдениетті елестету мүмкін емес... Демек, мәдениет
дегеніміз қоғамның өмір сүруінің міндетті қызметі екенін
аңғарамыз. Мәдениет қоғаммен диалектикалық байланыста. Былайша айтқанда,
мәдениеттің өзі адамға ғана тән қоғамдық қатынастарға түсудің тәсілі болып
шығады. Бұл тұрғыдан келгенде, мәдениет – қоғам дамуының көрсеткіші,
сонымен бірге қоғамдағы өзгерістерге тәуелді де деп ой тұжырымдайды.
Әлемдік және отандық мәдениеттің теориясы мен тарихын зерттеген
Т.Ғабитов, Ж.Мүтәліпов, А.Құлсариева болса, қазақтың төл мәдениетін
батыстық мәдениетпен салыстыра отырып, оның өзіне тән ерекшеліктеріне
тоқталады, қазақтың әлем туралы түсінігін алып бәйтерекке салыстыра отырып,
мәдениеттің әлемдегі орнын қоршаған орта мен өркениет аясында қарастырады.
Қоршаған ортаны әлем мәдениетінің өрістеу аймағы деп түсіндіреді және
ұлттық мәдениетті бос кеңістікте емес, ол - адамдандырылған қоршаған
ортада әрекет етеді және тарихи ағымның өрісі болып табылады деген пікірді
ұстанады. Табиғи ортаға халықтың санасында киелі мекені болып қалыптасқан
тауларды, өзен-көлдерді, аңғарлар мен төбелерді, тіпті аруақтар жатқан
молаларды да жатқызады. Демек, олар қазақ халқының ұлттық мәдениетіне
айрықша экологиялық мазмұн беріп, адам мен табиғаттың арасында нәзік
үндестік болатындығын дәлелдейді. Мәдениет мәселесін қазақ халқының
дүниетанымында этиканың жақсылық пен жамандық ұғымдары аясында
түсіндіреді, сонымен бірге әртүрлі халықтардың көне мәдениеттен алғашқы
өркениеттерге өтуі – мәдениеттегі дамудың заңды құбылысы деген қорытындыға
келеді.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау бүгінгі таңда мәдениет ұғымына
берілген анықтамалар бар екенін, олардың жылма жыл жаңа анықтамалармен
толықтырылып отыратынын көрсетеді. Бұл анықтамаларды былайша жүйелеуге
болады: Мәдениет дегеніміз – тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекетін
бағыттаушы және жүзеге асырушы әмбебап механизмі (В.Момов, А.Здравомыслов,
А.Ядов, О.Дробинцкий және т.б); заттық және рухани құндылықтардың жиынтығы
(В.Тугаринов, Ю.Ефимов, И.Громаов, А.Арнольдов, Н.Чавчавадзе және т.б); іс-
әрекетті жүзеге асыру тәсілі (М.Коган, В.Давыдович, Ю.Жданов, О.Хванова
және т.б.); қоғамның әртүрлі әлеуметтік және рухани саласында тұлғаның өзін-
өзі шығармашылықпен жетілдіру әдісі (В.Библер, Н.Злобин, А.Леонтьев,
И.Ильяева және т.б.); адамның табиғи биологиялық табиғаты, ондағы рухани
бастаманың дамуын асқақтату дәрежесі (В.Розов, Д.Лихачев және т.б.).
Жоғарыда айтылғанның бәрі мәдениет ұғымы аясының кең әрі күрделі
екендігін көрсетеді. Егер, оны кең көлемде қарастырсақ, онда қоғамның
қажеттілігін қанағаттандыруда адамның қолымен жасалған материалдық және
рухани құндылықтар жиынтығы қалыптасқанын байқаймыз. Мұндай түсінік
Қазақстан Республикасының Мәдениет туралы заңында да кездеседі. Онда
Мәдениет – адамзат жасайтын және адамдардың рухани қажеттіліктері мен
мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани құндылықтар
жиынтығы - деп түсіндіріледі.
Материалдық мәдениетте адамдардың өндірістік қызметінің барлық салалары
қамтылады: өндіріс, өндіріс құрал-жабдықтары, өндіріс тауарлары, сәулет
өнерінің мұралары, тұрмысқа қажетті бұйымдар және т.б. Ал, рухани
мәдениетте – тіл, ғылым, білім, өнер, әдебиет, дін, салт-дәстүрлер,
мерекелер, ауызекі шығармалары және т.б. құндылықтар ретінде қарастырылады.
Мәдениет қандай түр алса да, ол адамдық құндылықта болады. Өйткені мәдениет
қоғаммен диалектикалық байланыста болғанымен, ол тек адамға ғана тән
қасиет.
Әйтсе де мәдениет ұғымына осылайша анықтама беру, сыңаржақтылық
сипатқа ие болуы да мүмкін. Өйткені мәдениет туралы айтқанда оған ешбір
өзгеріске түспейтін, ешбір ықпалға берілмейтін нәрсе деп қарауға болмайды.
Адамдардың қолымен жасалынып жатқан жаңа құндылықтар, адамдардың
құндылықтармен өзара байланысы және оны игеруі мәдениеттің аса маңызды
бөлігінің бірі болып табылады.
Осы факторларды ескере отырып біз, мәдениет дегеніміз - адамдардың
бірлескен түрде ғылыми, моральдық-әлеуметтік, көркем және техникалық
құндылықтар жасаудағы қарым-қатынастар жиынтығы. Мәдениеттің мәні адамның
ақыл-ойымен, еңбегімен байланысты туындайтын құндылықтар және іс-әрекет
тәсілдері. Мәдениеттің ең жоғары нәтижесі - адамдардың қоршаған ортаға
шынайы көзқарастары мен сенімдерін қалыптастырып, мінез-құлықтары мен іс-
әрекеттерін және қарым-қатынасын соған сәйкестендіре бағыттап отыруымен
анықталады. Ал, мәдениеттің көрсеткіші: ой-өрістің даму дәрежесіне;
дүниетанымның қалыптасқан бағытына; әлеуметтік белсенділікке; жекелеген
мінез-құлық нормаларының қоғамдық маңызына; іс-әрекеттің әртүрлі тәсілдерін
меңгеруге; мінездің эмоциялық қабылдауына және интуицияға тепе-тең келуіне
байланысты айқындалады, деп ой тұжырымдаймыз.
Әлбетте, мәдениеттің қай түрі болмасын бірлікте, тұтастықта, тарихтың
бір бөлшегі ретінде тарихи процестермен ұштасып жатады, сол тарихи
процестердің тікелей туындысы болып табылады. Мәдениетті түсіну үшін тарихи
дәуірді, өндірістік қатынастарды, адамдардың өмір сүру салты мен рухани
дүниесінің қандай ерекшеліктермен анықталатынын ажырата білу қажет.
Жаңа тарихи дәуiр кейбiр ежелгi дүниедегi ойларды қайта жаңғыртып,
мәдениеттiң дамуына негiз болады. Солардың бiрi, біздің зерттеу пәнімізге
сәйкес, мәдениеттi озық салт-дәстүрлермен және әдет-ғұрыптармен
байланыстыра қарау. Өйткенi мәдениет бiркелкi емес: онда болашаққа қызмет
ететiн озығы да, тек өткенге, немесе өткiншiге қызмет ететiн кертартпа,
тозығы да кездеседі. Дүниенiң тұтастығы, қоғамның интеграциялық негiзi және
этностың рухани кеңiстiгi - мәдени дәстүрлердiң дамуында ең басты
факторлардың бірі болып қала бередi. Сондықтан халықтың дәстүріне, оның
мәдениетiне, ұлттық-этникалық салт-жора, әдет-ғұрыптарына сүйенген тәрбие -
эстетика құндылықтарын педагогикалық процесте моделдеу мен
ұйымдастыруды жүзеге асырудың шарттары болып табылады.
Мәдениеттің аса маңызды компоненттерінің бірі эстетикалық мәдениет
болып саналады, өйткені ол шынайы адамгершілікті қалыптастыруға әсер ететін
адам эмоциясының аясын қарастырады.
Философиялық және педагогикалық еңбектерге жасаған талдау
(М.Овсянников, В.Липский, У.Сауна, Л.Семашко, Н.Крылова, Л.Печко,
А.Коморова, Л.Бабич және т.б) эстетикалық мәдениеттің жан-жақты
қарастырылғанын, бірқатар анықтамалар берілгенін, әрбір анықтаманың
зерттеліп отырған пәнге негізделетінін, яғни біржақты анықтаманың жоқтығын,
эстетикалық мәдениеттің мәндік сипатының дәлелді ашылғанын, көптеген құнды
ой-пікірлер, бағыт-бағдарлар берілгенін айғақтайды. Әрбір еңбек өзінше
құнды, эстетикалық мәдениет бағытындағы проблемалардың шешімін іздестіруде
олардың идеяларын, ұсыныс-көзқарастарын негізге алуға болады. Мәселен,
Л.Семашко, У.Суна тұлғаның оқуы мен еңбегінде эстетикалық аспектлердің
болуы, міндетті түрде, қажетті адамгершілік қасиеттер мен шынайы
шығармашылық қатынастардың қалыптасуына ықпал етеді. Олар, өз кезегінде,
эстетикалық сенім мен талғамның дамуына маңызды ықпал етіп, еңбек тәрбиесін
ынталандырады және арман-мұраттарын адамгершілік тәрбиесіне бағыттайды.
Сонымен бірге мінез-құлық мәдениетін эстетикалық мінез-құлықпен
байланыстырып, оны адамның эстетикалық мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде
қарастыруға меңзейді деп ой тұжырымдайды.
Н.Крылова мен Л.Печконың эстетикалық мәдениетті дамытудың әрбір
кезеңіне тән ерекшеліктерге берген сипаттамасы мен эстетикалық мәдениет
компоненттерінің атқаратын қызметінің өзара байланысына (білім – тұлғаның
ой-өрісінің деңгейін білдіреді; сенім – эстетикалық бағалаудың бағытын
анықтайды; өлшем – оларды реттеуші құрал ретінде көрінеді) берген
түсініктемесінің, А.И.Коморованың эстетикалық құндылықтарды ұғынуда
элеуметтік-психологиялық және идеялогиялық факторларды негізге алуға
байланысты берген ұсыныстарының эстетикалық мәдениетке қатысты мәселелерді
шешуде септігін тигізетіні сөзсіз.
Біздің зерттеуіміз үшін Л.Бабичтің эстетикалық мәдениет өз алдына
жекеше, тұлғаның нәтижелі қалыптасуында сапалық көрсеткіш бола алмайды, ол,
тек адамгершілік мәдениетпен өзара тығыз байланысты жағдайда ғана тұлғаның
эстетикалық мәдениетінің шынайы қалыптасуына мүмкіндік туғызады деген ой
тұжырымы аса маңызды. Өйткені ғалымның сөзімен айтқанда эстетикалық
мәдениет тұлғаның ішкі әлемін байытады, ақиқат өмір шындығын біртұтас
қабылдауға бағыттайды, адамда, адамдардың қарым-қатынасында, қоғамда аса
жетілген жасампаздықты қалыптастыруға ықпал етеді.
Эстетикалық мәдениеттің компоненттері фнукционалдық байланыста болады.
Білім - тұлғаның ой-өрісін, сенімін, эстетикалық бағалауын, көзқарасын және
талғамдарын, жалпы алғанда идеялық позицияның бағытын,
эстетикалық сезім - өмір сүру әрекетінің эмоционалдық толықтығын анықтайды.
Эстетикалық нормалар - практиканы реттеуші құрал қызметін атқарады.
Эстетикалық қатынас - іс-әрекетте эстетикалық мәдениетті жүзеге асыруда
заттық бағыттылықтың, әлеуметтік нақтылықтың болуына себепші болады.
Эстетикалық мәдениет белгілі бір іс-әрекетті де атқарады: ақпараттық-
танымдық - тұлғаның білімдерін жүзеге асырумен байланысты; құндылық-
бағыттылық – эстетикалық сенімдерді; іс-әрекеттілік-жігерлілік –
эстетикалық мәдениеттің әлеуметтік-шығармашылық бағытын анықтайтын
эстетикалық қабілеттіліктерді жүзеге асырумен; коммуникативтік-реттеушілік
- тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекетін эмоционалдық және нормативтік
тұрғыда реттеуші модел ретінде. Эстетикалық мәдениеттің бұл әрекеті өз
алдына оның құрылымындағы барлық үш жүйенің жиынтығында тұлғаны біртұтас
қалыптастыру процесінің жолын анықтайды.
Эстетикалық мәдениет эстетикалық әрекеттің мазмұнына, формасына,
көлеміне, нәтижесіне себепкер болады. Ал, эстетикалық қатынас бұл әрекеттің
негізгі бағытын анықтайды. Демек, эстетикалық қатынас адамның іс-әрекеті
құрылымына сәйкес еңбекке, әлеуметтік шығармашылыққа, табиғатқа, ғылымға,
өнерге, қарым-қатынасқа, ойынға және спортқа қатысын қарастыруы заңдылық
болып табылады.
Адамның эстетикалық ой-өрісті, көзқарастар жүйесі мен талғамның дамуын
меңгеруі, нәзік сезіне білуі, мінез-құлықтың эстетикалық нормаларын игеруі
– осылардың бәрі эстетикалық мәдениет қалыптасуының көрсеткіші. Жетілген
тұлғаның эстетикалық мәдениеті қоршаған ортамен қарым-қатынаста, әлемді
сезінуде, демалысында, қызығушылығында, өзінің кәсіби әрекетінде
эстетикалық қажеттіліктің кеңдігін және тереңдігін, эстетикалық пікір мен
бағалау ерекшеліктерін, жинақталған эстетикалық әсерін сұлулық заңдылығы
бойынша шығармашылықпен қайта құруға даярлығын білдіретін эстетикалық және
көркемдік құндылықтарға араласуымен сипатталады. Тұлғаның эстетикалық
мәдениеті іс-әрекеттің барлық түрлерінде және формаларында көрініс алады.
Онда адамның жалпы рухани мәдениетінің деңгейі, жеке-даралық эстетикалық
көзқарасы, қарым-қатынасы, эстетикалық санасы, мінез-құлқы, ой-өрісі және
мәнерлі сөзі, өмірі мен еңбегін ұйымдастыруы, тұлғалық өзара қарым-қатынасы
көрініс табады.
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті көрінісінің көпшілікке танымал формасы
болып диалектикалық өзара байланыстағы сана-сезім, көзқарас-қатынас және іс-
әрекет саналады. Тұлғаның эстетикалық мәдениеті формаларын (сана-сезім,
көзқарас-қатынас, іс-әрекет) бірлікте дамыту адамды жалпыадамзат
құндылықтарын меңгерудегі өзара байланыстағы процеске бағыттауда және
өздігімен дербес дамытуда адамның жеке басының мәдени әлемін, іс-әрекетін
үйлесімдендіруде жағдайлар жасайды.
Педагогикалық әдебиеттерде кездесетін студенттердің эстетикалық
мәдениеті, мұғалімдердің эстетикалық мәдениеті деген ұғымдардың
кездесуі де таңсық емес және оларға зерттеу бағытына қарай әртүрлі
түсіндірме беріледі Олардың бәрі болашақ мұғалімдердің кәсіби қасиеттерін
жетілдіруді көздейді және ұсынылған әдістемелері қарастырылып отырған
проблеманың зерттелу деңгейіне сәйкес келеді. Сондықтан әрбір анықтаманы
қажетіне қарай негізге алуға болады.
Студенттердің эстетикалық мәдениеті кәсіби даярлық құрылымында көрініс
ала отырып және қоғамның келешектегі эстетикалық мәдениетіне деген
сұранысты ескере отырып, педагогикалық мәдениеттің басқа бағыттарына ықпал
етеді. Өйткені, педагогикалық мәдениет – бұл психологиялық-педагогикалық
сенім мен шеберліктің, жалпы және кәсіби-педагогикалық сапа дамуының,
педагогикалық этика мен қарым-қатынас жүйелерінің, іс-әрекеттер мен мінез-
құлық стильдерінің синтезі.
Бүгінгі таңда педагогикалық мәдениет ұғымына берілген әртүрлі
анықтамаларда (В.А.Кан-Калик, С.Б.Елканов, Е.Бондаревская, А.Егоров және
т.б.) мұғалім талғамына эстетикалық қасиеттердің қажеттілігі туралы айтады.
Мысалы, мұғалімнің білімі мен тәжірибесі қоршаған ортаны эстетикалық
тұрғыда қабылдау тәжірибесін, эстетикалық сананы, көзқарас пен қатынасты,
идеалды қарастырады, ал мұғалімнің педагогикалық сезімділігі өзінің
бастауын эстетикалық сезім мен әсерлену мәдениетінен алады.
Мұғалімнің эстетикалық мәдениеті ұғымы тұлғаның эстетикалық
мәдениетімен тығыз байланыста қарастырылады. А.Е.Егоровтың сөзімен
айтқанда, бұл күрделі бір-бірімен байланысты және эстетикалық іс-әрекеттің
әралуан түрлерінің эстетикалық қарым-қатынасының бүтін жүйесі және өзінің
құрылымында, ерекшелігінде, қызметінде оған енген элементтердің құрылымы
және қызметінен ерекшелінеді. Демек, қоғамның эстетикалық мәдениетін
құрайтын элементтердің ішінде, оның эстетикалық қорларын тікелей тарату мен
дамытуды жүзеге асыратын процестер көрініс алады. Ал, бұл болса мұғалімнің
эстетикалық мәдениетінің ерекшеліктерін сипаттайды. Демек, эстетикалық
мәдениет адам әрекетінің барлық түрлерінде көрініс алады.
Педагогикалық әдебиеттерде мұғалімнің эстетикалық мәдениеті ұғымы әр
қырынан зерделенеді. Егер, А.Балян мұғалімнің тұлғалық қасиеттеріне: сырт
келбет және мінез-құлық эстетикасы; сөйлеу мәдениеті және оның
эмоционалдығы, шынайылылығы, бейнелілігі, көркемдігі; жоғары көркемдік
эстетикалық талғам; эстетикалық білім, сенім мен мінез-құлық бірлігі;
жоғары деңгейдегі эстетикалық идеал; эстетикалық және көркемдік тәрбие
алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге, өздік білім алуға қажеттілік; өзінің
шығармашылық қабілетін және дарындылығын дамыту және т.б. жатады десе,
Г.Петрова мұғалімнің эстетикалық мәдениетінің кәсіби қажеттілігіне
тоқталады. Бірқатар ғалымдар мұғалімдердің эстетикалық тәрбиесі
өлшемдерінің топтамасын (З.Н.Третьякова, С.А.Аничкин), эстетикалық тұлғалық
сапаларын (О.В.Кременцова, Н.Н.Притыко), эстетикалық білімділік пен
тәрбиеліліктің көрсеткіштерін (Н.И.Бабич) анықтайды.
Л.Е.Дементьева болса, мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін
қарастыруда педагог әрекетінің сыртқы практикалық және ішкі психологиялық
жақтарының бірлігін ескеруді ұсынады. Сонымен бірге мұғалімдердің
эстетикалық мәдениетін сипаттайтын көрсеткіштердің ішінен негізгі төрт
белгілерді (кәсіби іс-әрекетте эстетикалық бағыттың болуы; эстетикалық-
педагогикалық білімдердің болуы; эстетикалық қажеттіліктер, сезімдер,
талғамдар, идеалдардың даму деңгейінің жеткілікті болуы; эстетикалық
тәрбиенің, эстетикалық сөйлеудің, сыртқы келбеттің, мінез-құлықтың
әдістемесін меңгеру) атап көрсетеді.
Аталған белгілер өзара тығыз байланыста жүзеге асады. Олардың шартты
түрде жекеленуі және бөлінуі тек оқыту процесінде эстетикалық ықпалдың
алынған нәтижесін белгілеу мен болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін
эстетикалық тәрбие процесінде қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатында
қажет.
Біз ғалымдардың студент тұлғасының эстетикалық мәдениетіне берген
теориялық талдауын, түсінік-анықтамаларын негізге ала отырып, бұл ұғымға:
студент тұлғасының эстетикалық мәдениеті, қарым-қатынас барысындағы
эстетикалық қажеттілікте, эстетикалық пайымдау мен баға бере білу
ерекшеліктерінде, сондай-ақ меңгерген эмоционалдық-эстетикалық әсерін
өзінің кәсіби іс-әрекетінде шығармашылықпен пайдалану даярлығында жүзеге
асырылатын эстетикалық және көркемдік құндылықтарға көзқарасын сипаттайды.
Мұндай түсінік, біздің пайымдауымызша, мұғалімнің эстетикалық даярлығындағы
негізгі бағыттарды жүйелі бірізділікте анықтауға көмектеседі.
Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қалыптасуы эстетикалық
білімдерді меңгеруінің, эстетикалық сана формалары (сенім, сезім, талғам)
дамуының, біліктілік пен іс-әрекет, қарым-қатынас пен мінез-құлық
өлшемдерінің бірлігі негізінде жүзеге асады. Эстетикалық мәдениетті
қалыптастырудың бұл элементтері бір-бірімен өзара тығыз байланыста болып
келеді. Біз, студенттердің болмыстағы ақиқатты тануда эстетика құбылыстары
мен нысандарына қатысты білімінің толысуын, көзқарасы мен талғам -
сезімінің дамуын, сенімінің орнығуын, мінез-құлық пен қарым-қатынастың
жағымды ережелерін меңгеруін – эстетикалық мәдениетті қалыптастырудың
өлшемі, ал оның эстетикалық қарым-қатынас жүйесін күнделікті, әрі жан-жақты
іс-әрекеттерде жүзеге асырудағы даярлығын – эстетикалық мәдениетті
қалыптастырудың көрсеткіші деп түсінеміз.
Студенттердің эстетикалық мәдениеті адамның жеке басының жалпы
мәдениеті мен кәсіби мәдениетінің ұштасуы негізінде анықталады. Егер,
адамның жеке басының жалпы мәдениеті оның әдептілігі, қайырымдылығы,
ізеттілігі, қарапайымдылығы, инабаттылығы, ибадаттылығы мен мейірімділігі,
кішіпейілділігі және т.б. адами қасиеттерімен анықталса, онда оның кәсіби
мәдениетінің мәні кәсіптіліктің ерекшеліктерімен айқындалады, солардың
негізінде қоғамдық өмірді, табиғатты, өнерді сұлулық заңы бойынша
сезінуі, қабылдауы, бағалауы секілді қабілеттері қалыптасады. Демек,
мамандарды даярлау барысында мұғалім кәсібінің ерекшеліктерін ескере
отырып,
эстетикалық мәдениетті қалыптастыру мәселесі қарастырылады. Ол, негізінен
эстетикалық тәрбиенің міндеттерін жүзеге асыруда шешімін табады.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері студенттердің эстетикалық сезімін,
талғамын, мұратын, қажеттілігін, көзқарасын және сенімін қалыптастырумен
ғана шектелмейді, эстетикалық мәдениеттің бөлінбейтін маңызды құрамдас
бөлігі ретінде жалпы өмірді қабылдаудағы және бағалаудағы қабілеттерді
меңгертеді.
Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына сыртқы және ішкі
факторлардың ықпалы ерекше. Ішкі факторларға: студент тұлғасының рухани-жан
дүниесін, анатомиялық-физиологиялық құрылымының ерекшеліктерін, тұқым
қуалаушылық пен санасын, ал сыртқы факторларға: студент тұлғасын қоршаған
ортаны, белсенді іс-әрекетін, дене бітімін, жүріс-тұрысы мен арнайы
қабілеттерін, мінез-құлық ерекшеліктері мен қарым-қатынас мәдениеті
деңгейін және т.б. жатқызуға болады (Сурет 1).
Сурет 1 – Студентттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың ішкі және
сыртқы факторлары
Егерде, студенттердің тұқым қуалаушылық және анатомиялық-физиологиялық
құрылымының ерекшеліктері ата-ананың тегі арқылы берілсе, ал оның санасы
мен рухани жан-дүниесі тәрбие арқылы қалыптасады. Эстетикалық мәдениетті
қалыптастыруда олардың ролі ерекше.
Сол секілді, студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда
қоршаған табиғат пен әлеуметтік ортаның да әсері мол. Өйткені қандай ортада
адам тәрбие алса, сол ортаның ықпалымен жалпы және эстетикалық мәдениеті
қалыптасады. Демек, жоғары мектептің білім беру процесінде студенттердің
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ететін ішкі және сыртқы
факторлардың мәніне аса назар аудару қажет. Бұл факторлардың мәні өмірдің
әр-алуан құбылыстары мен нысандарын эстетикалық тұрғыда ұғыну, олардың
әсемділігіне ләззаттану қабілетіне тәрбиелеу және қоғам игілігіне
шығармашылықпен еңбек ету қажеттілігінен туындайды.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда көркемөнер
шығармалары мен заттық орта ықпалының да, мәдени-бұқаралық іс-шаралардың да
маңызы өте зор. Егер, студенттердің көркемөнер жайындағы білімдері мен
түсініктері сезімдерімен тікелей байланысты болып, шығармалардың мазмұны
бейнелі ойлауы мен қиялының дамуына маңызды ықпал етсе, заттық ортаны
мақсатты түрде әсемдеуде сәулет өнерін, дизайынды ендіру, еңбек жағдайын
жақсартуға байланысты өндірістік эстетиканы, адамдардың өздерінің
шығармашылық қабілеттерін тікелей эстетикалық тәрбие арқылы дамыту –
тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға септігін тигізеді.
Эстетикалық мәдениеттің құрамдас бөлігінің бірі – эстетикалық мінез-құлық
болса, күнделікті өмірдегі, еңбектегі, адамдардың қарым-қатынасындағы
үйлесімділікті белгілейді.
Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына айрықша белсенді
ықпал ететін оның эстетика жайындағы білімдері, көзқарастары, сенімдері
және эстетикалық қабылдауы, талғамы, сезім категориялары.
Эстетикалық теорияға қатысты білімдерге: өнердің тарихы, білімдер
немесе дәстүрлер арқылы берілетін қоғамның эстетикалық құндылықтарын
жатқызуға болады. Эстетикалық теорияға қатысты білімдердің белгілі бір
элементтерін меңгеру болашақ мұғалімдерге меңгерген білім – біліктерін
кәсіби іс-әрекетінде тиімді пайдалануына көмектеседі.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы білімнің негізгі мақсаты –
тұлғаның ой-өрісінің негізін құрайтын гуманитарлық білім беру жүйесінде
ақиқатты өмір жайында эстетикалық дүниетанымын тәрбиелеу, осы бағытта
өздігінен білім алудағы және өзін-өзі тәрбиелеудегі қажеттілікті меңгерту.
Мәселен, эстетикалық білімнің мақсаты – студенттердің эстетикалық
мәдениетінің теориялық және құндылық негіздерін қалыптастыруды; эстетикалық
дүниетанымды тәрбиелеудің мақсаты – студенттердің білмдері, құндылық
бағыттары мен талғамдарының бірлігінде біртұтас көркемөнер мәдениетін
қалыптастыруды; эстетикалық бағытта өздігінен білім алу және өзін-өзі
тәрбиелеудің мақсаты – студентердің өзін-өзі жетілдіруді көздейді.
Жоғары мектептің білім беру жүйесінде эстетикалық мәдениеттің
студенттер даярлығындағы көрінісі, олардың:
- эстетикалық және көркемдік құндылықтарына белсене араласуымен;
- олармен қарым-қатынаста терең эстетикалық қажеттілікті сезінуімен;
- эстетикалық көзқарасты сараптау және бағалау деңгейінің өсуімен;
- өзінің кәсіби әрекетінде жинақталған эстетикалық білімдері мен
біліктерін сулулық заңы бойынша шығармашылықпен дамыта білуге дайын
болуымен;
- өзін қоршаған ортамен әсерлі қарым-қатынас орнатуға талпынысымен;
- бос уақытта өнер мен эстетикалық шығармашылық әрекеттерге
қызығушылық танытуымен анықталады.
Мұндай көзқарас студенттердің эстетикалық мәдениетінің даму деңгейін
көрсетеді және іс-әрекетінің барлық түрлерінде эстетикалық көзқарастары мен
сенімдерінің тұрақты қалыптасуына септігін тигізеді.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру нақты бір мақсатқа
бағытталады және кезеңді бірізділікпен жоғары дәрежедегі эстетикалық сапа
жүйесінің дамуын білідреді. Қалыптасуының әрбір кезеңі өзіндік
ерекшеліктерімен (жас ерекшелігі, әлеуметтік-психологиялық және т.б.)
сипатталады. Осыған орай, студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың ерекшелігі, сабақтастығы мен жүйелілігін сараптап талдау –
бүгінгі таңдағы эстетикалық тәрбиенің бағыты мен болашағын анықтауға,
қоғамның мәдени құрылысындағы оның рөлін жан-жақты ашуға, өзекті
мәселелерін шешуге көмектеседі.
Сонымен, студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – бұл оның
ақиқаттағы, өмір мен өнердегі, табиғаттағы, адамдардың қарым-қатынасы мен
мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі, сондай-ақ жүріс-тұрысы мен өмір сүру
салтындағы әсемдікті, сұлулықты, жарасымдылықты үйлесімді қабылдауы және
зерделі ұғынуын, осылардың негізінде өзінің өмірін құра білудегі қабілетін
дамытуға бағытталған мақсатты процесс. Бұл болашақ мұғалімдердің
мәдениетке, өнерге, әдебиет пен поэзияға, оның туындыларына қатысты белгілі
бір деңгейде қиялын, түсінігін, көзқарасы мен сенім жүйесін қалыптастыруды
қарастырады, яғни нәрсенің (заттың) эстетикалық құндылығына қанағаттану
сезімін қамтамасыздандырады. Бір сөзбен айтқанда, эстетикалық мәдениет
ұлттық мәдени мұраның, соның ішінде қазақ халқының мәдени мұрасында көрініс
алған эстетикалық құндылықтардың адам өміріндегі мәнін дұрыс түсінуге
бағытайды және оларды адамның игілігіне пайдалануды қамтамасыз етуді
көздейді.
Мәдени мұра мәселесі бүгінгі мәдениет теориясының өзекті мәселесінің
бірі болып саналады. Ғылыми әдебиеттерге жасаған алдау мәдени мұра
ұғымының түп тамырының тереңде жатқанын, оның мирасқорлық, мұрагерлік
ұғымдарымен тығыз байланысты екенін көрсетеді. Біз осыны ескере отырып,
философтар (Аристотель, Әл-Фараби, Гегель және т.б) мен
мәдениеттанушылардың (Н.Я.Данельевская, О.Шпенглер, Арнольд
Дж.Тойнби,А.Сперкен, И.В.Суханов және т.б) ой-тұжырымдамаларын негізге алып
мирасқорлық, мәдени мұра, мұрагерлік ұғымдарының мән-мағынасына
тоқталамыз, мазмұнына сипаттама беру арқылы өзара байланысын ашып
көрсетеміз.
Әлбетте, тарихи мирасқорлық ұғымы мәдени мұра ұғымымен өзара
тығыз байланысты. Ол өз кезегінде мұрагерлік ұғымына алып келеді.
Мұрагерлік әрбір келесі ұрпаққа өткеннің дамуының нәтижесі ретінде
миросқорлықтың тұрақты түйіні болады. Әйтседе олардың әрбірінің өзіне тән
ерекшеліктері де жоқ емес: біріншіден, миросқорлық жалпы философиялық
категория және ... қоғамдық, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдары үшін
әдіснамалық маңызы бар. Мәдени мұра категориясы мәдениет саласында болатын
процесте өзінің көлеміне қарай тек үйлестіруші ғана болады. Екіншіден,
миросқорлық ұғымы құбылыстардың объективтік байланысын білдірсе, онда
мұра миросқорлықтың заңдылықтарын теориялық тұрғыдан ұғыну және өткен
ұрпақтан қалған мәдени құндылықтарды, оларды шығармашылықпен пайдалануда
сыни бағалау тұрғысынан ұғыну әрекеті. Сондықтан мәдени мұра ұғымы
мәдениет саласында миросқорлық ұғымын нақтылайды, сол салада
миросқорлықтың бірінші нәтижесі, былайша айтқанда қабылдауға, ұғынуға,
пайдалануға, мұрагерлікке материалы болады.
Ғылыми әдебиеттерде мәдени мұра мәселесіне қатысты көптеген зерттеу
жұмыстары бар. Соған қарамастан, бұл ұғымға берілген бірегей анықтама жоқ.
Олардың басым көпшілігі мәдени мұраны қоғам дамуындағы адамдардың
жасаған құндылықтарының жиынтығы ретінде қарастырады. Әрине, бұл
көзқараспен келісуге болады. Мұндай жалпылама берілген анықтама зерттеліп
отырған объектілердің бірігуіне мүмкіндік береді. Олардың негізін
адамдардың іс-әрекеті құрайды. Әйтседе, бұл анықтаманы жетілген анықтама
деп қабылдауға болмайды. Өйткені, біріншіден, адамдар әрекетінің қандай
нәтижесін мәдениеттің жетістігі ретінде сипаттауға болады деген мағынада
құндылықтардың жиынтығы ретінде мәдени мұраны анықтауда және мәдени
құндылықтарды дұрыс ажыратуда нақты түсінік болмай қалады. Екіншіден,
мәдениет феномендерінің мұраға қатысын анықтап алу қажет. Ол үшін мәдени
мұраны қазіргі мәдениеттен ажырата білген жөн.
Біздің пайымдауымызша, мәдени мұра ұғымын анықтауда түрлі
сипаттамаларды қолдану қажеттігі туындайды: уақыт, мәнді-мазмұндық және
функционалдық. Уақыт бойынша сипаттама мәдени мұранның әртүрлі феномендерін
бөлуге мүмкіндік бермейді. Өйткені, ол қосымша сипатқа ие. Фнукционалдық
сипаттама да белгілі бір қиындықты туындатады. Ол мәдениеттің кейбір
феномендерінің арасында функционалдық айырмашылықтарды табуға мүмкіндік
бермейді. Мысалы, өнер өзінің әр алуандылығына қарамастан сол қызметті
атқарады. Мәнді-мазмұндық сипаттама бұл феноменнің қызметін қазіргі
дәуірмен байланыстырады және сол феноменнің осы ортада пайда болуын, оның
қазіргі уақыттағы көкейкестілігіне қандай жағдайлар себеп болатыны туралы
сұраққа жауап беруде септігін тигізеді. Сондықтан, олардың қажеттілігіне
қарамастан уақыт пен функционалдыққа қатысты белгілер жеткіліксіз. Тек қана
мәнді-мазмұндық сипаттамамен синтездік жағдайда ғана олар мәдени мұраны
қазіргі мәдениеттен ажыратуға мүмкіндік береді.
Мәдениетті мұрагерлеуді өткеннің мәдени құндылықтарын әлеуметтік және
тұлғалық практикада, әлеуметтік жүйе мен өзара қарым-қатынаста қабылдау,
меңгеру және шығармашылықпен ендіру процессі ретінде анықтауға болады.
Мұрагерлік жаңа қоғамның мақсаттарымен байланысты жүзеге асады. Бұл
мақсаттарға жету процессі мұрагерлікті меңгеру және осының негізінде жаңа
феномендер мен процестерді жасауды көздейді. Сондықтан мәдени мұра ұғым
ретінде, дәстүр және жаңашылдық ұғымдарынсыз анықталмайды.
Дәстүрлер мен жаңашылдықтың өзара байланысына, оларда көрініс алған
рухани іс-әрекеттің түрлі саласындағы тарихи мирасқорлықтың мәніне,
дәстүрлердің категориялық ерекшеліктеріне Еуропалық философ-теоретиктер де
(ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. бастап И.К.Гардеродан, Т.Адорно, Х.Ортеги-Гассетаға
дейін), ТМД және Қазақстан философ-теоретиктері де (А.Г.Спирин,
И.В.Суханов, О.Г.Дробинцкий, Сарсенбаев және т.б.) мақсатты түрде назар
аударып отыр.
Қазіргі әдебиеттерде дәстүрлердің мәніне қатысты көлемді үш теориялық
көзқарас көрініс алады.
Бірінші көзқарасты шартты түрде жалпыфилософиялық деп атауға болады.
Мұнда ғалымдардың дәстүрлер жайындағы философиялық-дүниетанымдық
көзқарастары жинақталып, көлемді ілім ретінде ұсынылады.
Екінші көзқараста, дәстүр ұғымы және оның жаңашылдыққа қатысы жалпы
әлеуметтік тұрғыда түсіндіріледі. Бұл жағдайда ол тарихи мирасқорлықтың
объективтік және қажетті жағдайы ретінде қоғамдық дамудың өткен кезеңінің
прогрессивтік мазмұнын келесі кезеңге ендіру процесі тұрғысында
қарастырылады. Дегенмен, мұнда мәдениеттің мәні қоғамдық адамның
шығармашылық әрекеті болатыны және дәстүр мен жаңашылдық проблемасын
талдауда мирасқорлықтың қоғам дамуында ерекше көрініс беретіні туралы
деректеме сараланып көрсетіледі.
Үшінші көзқараста нақты-әлеуметік деп атауға болады. Бұл жағдайда
дәстүр мәдени мирасқорлықты жүзеге асыру механизмі ретінде әлеуметтік
жүйенің белгілі бір элементтері, көбінесе қоғамдық сананың әлеуметтік
психологиялық днңгейіне сәйкес қарастырылады. Мұнда дәстүрді, ең алдымен,
тарихи-мәдени процестің жалпы заңдылықтарымен емес, сақтаудың қажетті
жағдайы және мирасқорлықты қамтамасыз ету факторы ретінде әлеуметтік
жүйенің қызметін жасау проблемасымен байланыстырады. Осыған орай, дәстүр,
бұл жағдайда басқа да өмір сүретін салттар, нормалар, мінез-құлық
ережелері, әлеуметтік дағдылар, принциптер секілді әлеуметтік-
реттеушіліктің бір түрі ретінде түсіндіріледі.
Осы жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біз дәстүр мен
жаңашылдық ұғымдарына өзіміздің ұлттық тұжырымдамалық көзқарасымызды
береміз. Біздің пайымдауымызша, дәстүр – қазақ халқының мәдени
құндылықтарды жасаудағы тәсілі және соның нәтижесі. Онда олардың құрылымы
мен элементтері толықтай сақталады. Дәстүрдің негізгі әлеуметтік мәдени
қызметі: қоғамдық қатынастардың маңызды нормаларын тұрақтандыру, қазақ
халқының мәдени құндылықтарын сақтау және бір ұрпақтың жинақтаған рухани-
адамгершілік тәжірибесін келесі ұрпаққа жеткізу.
Жаңашылдық – қазақ халқының мәдени құндылықтарын қайта жандандырудың
және жасаудың механизмі. Онда әлеуметтік қажеттіліктерді нәтижелі
қанағаттандыру үшін рухани өндірістің өткен кезендерімен
салыстырғанда ен жетілген, мазмұны бай мәдениет нысаналарының формаларын
құру саналы түрде мақсат етіп қойылады. Бұл механизм мәдениет динамикасына
тән және қоғамның рухани өмірінің өзгерісін әлеуметтік қайта жанарумен
бірдей қамтамасыздандырады.
Дәстүр мен жанашылдықтың өзара қарым-қатынасындағы бысты мәселе - өзара
қарым-қатынаста үйлесімділікке қалай қол жеткізуге болады және мәдениеттің
дамуында осы үйлесімділікті қалай қаматамасыздандыруға болады деген
сұрақтардын шешімін іздестіру.
Бір-біріне қарама-қарсы осы екі ұғымдарды біріктіретін мәдени мұра
қазақ халқының мәдени құндылықтарының кешені, оларды сақтау, қоғамдық
прогрестің нақты-тарихи мақсатына сәйкес өткен ұрпақтын тәжірибесін қазіргі
ұрпаққа жеткізу және қайта жандандыру тәсілдері.
Қазақ халқының мәдени мұрасын қайта жандандыру мен тәрбиелік
мүмкіндіктерін бүгінгі ұрпақ тәрбиесінде пайдалану мйселесіне Қазақстан
егеменді ел болып, тәуелсіздікті қолына алғаннан бастап (1991) аса назар
аударылып келеді. Оған сол жылдардан бастап басылым көрген тұжырымдамалар
(Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру (1993), Этномәдени
білім беру тұжырымдамасы (1992), Жоғары мектеп студентеріне
этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы (1998) және т.б.),
бағдарламалар, оқулықтар мен оқу құралдары (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев,
С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, Қ.Шалғынбаева, Р.Дүйсенбінова және
т.б.) басылым көрді. Бірқатар іргелі және қолданбалы зерттеу жұмыстары
қорғалды.
Жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу орындарының оқу жоспарына
этнопедагогика пәні ендіріліп, кафедралар ашылды. Өкінішке орай, бұл
жаналықтың жолы ұзаққа бармады. Білім жүйесінің кредиттік жүеге өтуіне
қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан жағдайында білім
беру жүйесінің қайта құрылуы, оның адамгершілікке бағдарланып, мәдениеттен
көрініс алуы адамның шығармашылық әлеуетінің ашылуына, рухани құндылық
бағдарының қалыптасуына әсер етеді. Адамның руханилығын өз халқының
мәдениетінен оқшау дамыту мүмкін емес. Мәдениет адамзат тұрмысының формасы
ретінде өзінің көрінісінде көпжақтылықты байқатады. Соның бірі болып рухани
құндылықтардың бірегей әлемін қарастыратын және соның негізінде адамның
қалыптасуына әсер ететін халықтың мәдени мұрасы саналады.
Мәдени мұра мәдениеттің біртұтас жүйесінде маңызды орын алады. Оны аға
ұрпақтың жасаған, өзінің көкейкестілігін әлі де жоғалтпаған
құндылықтарының, іс-әрекет құралдарының бөлігі деп қарастыруға болады.
Халықтың мәдени мұрасына тұлғаны рухани қалыптастырудың құралы ретінде
назар аудару тұрақты әдіснамалық негізге сүйенеді және мәдениеттің өзекті
компоненттерінің бірі ретінде халықтың мәдени мұрасын философиялық ой
елегінен өткізуге негізделеді.
Халықтың мәдени мұрасында халықтың салт-дәстүрлері, дүниетанымы,
білімі, бала тәрибесіндегі тәжірибесі, эстетикалық, көркемдік құндылықтары
көрініс алады. Оның тұлғаны қалыптастырудағы рөлі білім беру жүйесінің
теориясы мен практикасында күннен-күнге артып келеді, соңғы жылдары
қабылданған мемлекеттік құжаттарда қарастырылады (Қазақстан
Республикасының этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы (1996),
Мәдениет туралы заңы (2000), Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
(2004), Қазақстан Республикасының әлеумет мәдени дамуының тұжырымдама
және т.б.).
Әйтседе рухани жетілген, эстетикалық көзқарасы дамыған тұлғаны
тәрбиелеу тек рухани-эстетикалық мәдениеті жоғары ұстаздың ғана қолынан
келетіні хақ. Осыған байланысты студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ
халқының мәдени мұрасы негізінде қалыптастыру және оны жүзеге асыру
әдістемесін жасау қажеттігі туындайды.
Болашақ мұғалімдерді тәрбиелеудің теориялық саласы А.В.Луначарскийдің,
П.П.Блонскийдің, С.Т.Шацкийдің, А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің
ғылыми еңбектері мен практикалық жұмыстарында көрініс алған. Тұлғаның
эстетикалық мәдениетін (М.Р.Каган, А.Н.Буев, А.Г.Егоров, О.В.Лармин және
т.б.), рухани мәдениетін (А.И.Арнольдов, Э.А.Баллер, В.А.Межуев,
П.Н.Федосеев, Ю.У.Фохт-Бабушкин, И.Т.Фролов және т.б.) қалыптастыру
мәселелері де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде әдіснамалық тұрғыда
қарастырылады.
Қазіргі ғылыми ізденістерде де тұлғаның эстетикалық-адамгершілігін
қалыптастыру процесін зерттеуге қызығушылық артып, эстетикалық және
адамгершілік мәдениетінің мәніне, мазмұнына, құрылымына түсінік беруде
әртүрлі көзқарастар пайда болуда (Л.В.Алехина, Н.Л.Аринина, О.А.Зорова,
Н.Б.Крылова, В.П.Матюхин, Л.П.Печко және т.б.). Олардың көзқарастары
бүгінгі таңдағы бірқатар ғалымдардың (Г.С.Батишев, А.А.Бодалев, А.И.Бурова,
В.В.Давыдов, И.А.Зязюн, Е.В.Квятковский, А.Н.Леонтьев, Б.Т.Лихачев және
т.б.) тұлғаны тәрбиелеу, білім беру және дамытудағы ұсынылған
тұжырымдамасына сәйкес келеді. Біздің жұмысымыз үшін бірқатар ғалымдардың
(Б.Г.Ананьев, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Л.В.Рувинский, В.А.Сластенин,
Н.Ф.Талызина және т.б.) мұғалімдерді даярлаудағы процестің заңдылықтары мен
оны қайта құру шарттары туралы айтқан тұжырымдамалары және мұғалімнің
эстетикалық мәдениеті бойынша ұсынған теориялық моделдері аса пайдалы
болды.
Қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде (М.Х.Балтабаев, қ.е.Ералин,
С.А.Ұзақбаева, Б.Алмұхамбетов, С.Жолдасбекова, Ұ.М.Әбдіғапбарова,
Ш.Құлманова, Р.Дүйсенбінова, Қ.Ибраева және т.б.) эстетикалық тәрбиені
қазақтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы жүзеге асыру, қазақ халық
педагогикасының эстетикалық тәрбиедегі әлеуеті, болашақ мұғалімдерді қазақ
халық музыкасын, қолөнерін оқушылардың эстетикалық тәрбиесінде пайдалануға
даярлау, қазақ халық өнері негізінде студенттердің көркемдік мәдениетін
қалыптастыру проблемалары қарастырылады.
Қазақ халқының эстетикалық, көркемдік мәдениет, рухани-дүниетанымдық
мәдениет, оның өзіндік ұлттық психологиялық ерекшеліктері, мазмұндық сипаты
философтар мен мәдениеттанушылардың, психологтардың, педагогтардың
еңбектерінде жан-жақты көрініс табады (Б.Қазыханова, Қ.Ж.Нұрланова,
Н.Шаханова, К.Қаракөзова, А.Қасабекоов, Ж.Алтаев, Н.Джандильдин,
А.Сейдімбек, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ. Бөлеев және т.б.).
Сонымен, аталған ғылыми зерттеулерге жасаған талдау қарастырылып
отырған проблеманың бұрын-соңды педагогика ғылымында жүйелі түрде
зерттелмегенін дәлелдейді. Демек, болашақ мұғалімдердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен жоғары оқу орнындағы
эстетикалық тәрбиенің қазіргі жағдайы арасында; қазақ халқының мәдени
мұрасының эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы әлеуеті мен жоғары оқу
орнында оған деген сұраныстың жоқтығы арасында; қазақ халқының мәдени
мұрасын оқушыларға эстетикалық тәрбие беру процесінде пайдалану қажеттігі
мен бұл процеске мұғалімдердің даярлық деңгейінің болмауы арасында қарама-
қайшылық анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге
зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Студенттердің эстетикалық
мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың ғылыми-
педагогикалық негіздері деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі – қазіргі жоғары оқу орны жағдайындағы оқу-тәрбие
әрекеті.
Зерттеу пәні – студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыру процесі.
Зерттеу мақсаты: студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыруды ғылыми тұрғыда негіздеп, мазмұнын
анықтау және тұжырымдамасы мен әдістемесін жасау.
Зерттеудің болжамы: егер, студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері анықталса және оны
қалыптастыруда қазақ халқының мәдени мұрасының жіктемесі мен мүмкіндіктері
ескеріліп, соның негізінде тұжырымдама жасалса, ол арнайы даярланған модель
мен педагогикалық шарттар бойынша студенттерге меңгертілсе және тиімді
әдістемелік кешенмен қамтамасыздандырылса, онда студенттердің қазақ
халқының мәдени мұрасы құндылықтарынан білім қоры жетіліп, іскерлігі мен
білігі артады, ал бұл болса оларға оқушылардың эстетикалық тәрбиесін
практикада тиімді шешуде септігін тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
1.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздерін анықтау.
2.Қазақ халқының мәдени мұрасының студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы педагогикалық әлеуетін негіздеу.
3.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыру тұжырымдамасын жасау.
4.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау және өлшемдері,
көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау.
5.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
6.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Жетекші идея: қазақ халқының мәдени мұрасы – студенттердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың негізгі факторы.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері болып, мәдениет теориясы;
мәдениеттанудың эстетикалық мәдениет пен жалпыадамзаттық рухани мәдениеті
туралы қағидалары; мәдениеттану тұғырларына сай бүгінгі философиялық
білімнің қоғам-адам-эстетика қағидаларының өзара байланысы; іс-әрекет пен
тұлғаның философиялық және психологиялық теориясы; іс-әрекеттің тұлға
дамуындағы рөлі туралы қағидалар; біртұтас педагогикалық процестің теориясы
және оның болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығында көрініс алуы; қазақ
халқының мәдени мұрасының мазмұны саналады.
Зерттеу көздері болып Қазақстан Үкіметінің ресми құжаттары, Ата Заңы,
Мәдениет туралы заңы, Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы, Білім
туралы заңы, Қазақстанда білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы, ҚР Президентінің Бәсекеге қабілетті Қазақстан
үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін
атты Қазақстан халқына жолдауы, Қазақстан Республикасы әлеуметтік мәдени
дамуының тұғырнамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени
білім тұжырымдамасы, Білім және ғылым министрлігінің Қазақстан
Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы, Қазақстан
Республикасының жаңа формация педагогының үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы, зерттеу проблемасы бойынша басылым көрген қазақстандық, алыс
және жақын шетелдік ғалымдардың (философ, тарихшы, этнограф,
мәдениеттанушы, өнертанушы, филолог, педагог, психолог және т.б.)
еңбектері, жоғары оқу орындары оқытушыларының озық тәжірибелері, білім беру
жүйесінің мемлекеттік стандарттары, оқу бағдарламалары, оқулықтары, сондай-
ақ, диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
мәдениеттану, тарихи-этнографиялық, этнопедагогикалық әдебиеттерге
теориялық талдау, қазақ халқының мәдени мұрасын зерделеу, жоғары оқу
орындарының оқу-әдістемелік құжаттарымен танысу, озық тәжірибелерді талдау,
анкета жүргізу, әңгімелесу, тест өткізу, шығарма жаздыру, зерттеу
нәтижелерін математикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1.Эстетикалық мәдениеттің педагогикалық мәні мен мазмұны және оның
мұғалімнің кәсіби даярлығы құрылымындағы орны анықталды;
2.Қазақ халқының мәдени мұрасының мазмұны анықталып, жіктемесі жасалды
және студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
айқындалды;
3.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың тұжырымдамасы жасалды;
4.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды және өлшемдері,
көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды;
5.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыруды қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар
анықталды;
6.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың әдістемесі жасалды және тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексерістен өткізілді.
Зерттеудің практикалық мәні. Жоғары оқу орындарына арнап:
- Қазақ халқының мәдени мұрасын студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда пайдалану тұжырымдамасы;
- Эстетикалық мәдениет негіздері, Тәрбие теориясы мен әдістемесі,
Педагогика оқу құралдары;
- Қазақ халқының мәдени мұрасының эстетикалық мәдениетті
қалыптастырудағы әлеуеті атты элективті курс бағдарламасы;
-Қазақ халқының мәдени мұрасын оқушылардың эстетикалық тәрбиесінде
пайдалану әдістемелік нұсқаулар;
-Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптасуы деңгейін анықтау әдістемесі жасалды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнайы орта оқу орындарында, жалпы
білім беретін мектептер мен лицей, гимназияларда, педагог кадрлар
біліктілігін жетілдіру институттарында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Студент тұлғасының эстетикалық мәдениеті, қарым-қатынас барысындағы
эстетикалық қажеттілікте, эстетикалық пайымдау мен баға бере білу
ерекшеліктерінде, сондай-ақ меңгерген эмоционалдық-эстетикалық әсерін
өзінің кәсіби іс-әрекетінде шығармашылықпен пайдалану даярлығында жүзеге
асырылатын эстетикалық және көркемдік құндылықтарға көзқарасын сипаттайды.
2. Қазақ халқының мәдени мұрасының мазмұны, жіктемесі студенттердің
эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы педагогикалық мүмкіндіктерінің
жоғары екендігін дәлелдейді.
3. Қазақ халқының мәдени мұрасын студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда пайдалану тұжырымдамасы халықтың эстетикалық-көркемдік
құндылықтарына және қазіргі қоғамның талаптарына негізделеді.
4. Құрылымдық модель мен өлшемдер, көрсеткіштер студенттердің
эстетикалық мәдениетінің қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптасуы
деңгейін зерттеуге және анықтауға ықпал етеді.
5. Педагогикалық шарттар студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ
халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың тиімділігін
қамтамасыздандырады: студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыру мақсатында оның төрт компоненті негізінде
(эмоционалдық-мотвиациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік, бағалау) оқу-тәрбие
процесін мақсатталған педагогикалық ықпалға бағдарлау; жоғары мектептің оқу-
тәрбие процесінде студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының
мәдени мұрасы арқылы қалыптастыруға жүйелілік, кешендік, тұлғалық-
әрекеттік, этнопедагогикалық тәсілдің болуы; студенттердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыру үшін педагогикалық пәндердің және тәрбие жұмысының
мазмұнына қазақ халқының мәдени мұрасын қосу; студенттерді педагогикалық
ықпал ету объектісінен оқу-тәрбие процесінің белсенді субъектісіне
ауыстыру.
6.Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастыру әдістемесі оларға меңгерген білім, іскерлік, дағдысын
оқушылардың эстетикалық тәрбиесін тиімді шешуде пайдалануға мүмкіндік
береді.
Зерттеудің кезеңдері. Алғашқы кезеңде (1998 – 2001 ж.ж.) зерттеу
тақырыбы анықталды, ғылыми аппараты құрылды, тақырып проблемасы бойынша
материалдар жинақталды, ғылыми мақалалар, оқу құралдары басылым көрді.
Екінші кезеңде (2002 – 2006 ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша
материалдар жинау жалғастырылды, тұжырымдама, педагогикалық пәндерге
қосымшалар, элективті курс бағдарламасы дайындалды, анықтау және
қалыптастыру экспериментінің алғашқы кезеңдері жүргізілді, әрбір кезеңнің
соңында кесінділер алынды, оқу-әдістемелік кешенге қажет материалдар
сұрыпталды.
Үшінші кезеңде (2007-2009 ж.ж.) қалыптастыру эксперименті
жалғастырылды, жиналған материалдар құрылым бойынша жүйеге келтірілді,
нәтижелер қорытындыланды, бақылау эксперименті өткізілді, нәтижелер
тексеріліп, математикалық өңдеуден өтті, оқулықтар басылым көрді,
пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтіріліп, диссертация талапқа сай
рәсімделді.
Зерттеу базасы. Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және
әлем тілдері университеті; Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университеті.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі теориялық-әдіснамалық
және әдістемелік тұрғыда дәлелденуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа
сәйкестілігімен, кешенді әдістерді қолданумен, зерттеудің негізгі
қағидалары мен нәтижелерін практикаға ендірумен, тәжірибелі-эксперимент
барысында пайдаланылған әдістемелік ұсыныстардың тиімділігімен, ғылыми
болжамның дәлелденуімен, ізденушінің жоғары оқу орнындағы жұмыс
тәжірибесімен қамтамасыздандырылады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеу жұмысының
нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда (Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының
өзекті проблемалары (Алматы, 2000); Мышление – Язык – Линговодидактика
(Алматы, 2000); Білім жүйесін реформалау жағдайындағы этнопедагогика
(Жетісай, 2000); Қазақ мәдениеті: зерттеулер мен ұсыныстар (Алматы,
2000); Интегральдық білім беру: мәселелер, ғылыми ізденіс, жетістіктер
(Алматы, 2000); Актуальные проблемы профессиональной подготовки личности
будушего учителя (Алматы, 2001); Әлемдік білім беру кеңістігі жағдайында
ғылым және практиканы интеграциялау (Алматы, 2003); Қазақстан
Республикасы ғаламдық мәдениетаралық кеңістікте (Алматы, 2003); Болашақ
маман тұлғасын кәсіби-ұтқыр дайындаудың көкейкесті проблемалары (Алматы,
2004); Қазіргі жағдайдағы Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуының
проблемалары (Алматы, 2009); Роль и значение этнокультурных ценностей в
учебно-воспитательном процессе (Актөбе, 2009); Компетентнось как основа
качества подготовки специалистов (Алматы, 2009); ізденушінің оқыған
дәрістерінде, жарияланған ғылыми баяндамаларында, мерзімді баспа
беттерінде, басылым көрген оқу құралдары мен әдістемелік нұсқауларда
көрініс тапты.
Диссертация құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындындыдан, әдебиеттер тізімінің тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің объектісі, пәні,
мақсаты мен міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық, практикалық мәні, зерттеу кезеңдері, қорғауға ұсынылған негізгі
қағидалары, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі мен дәйектілеуі беріледі.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде мәдениет, эстетикалық
мәдениет, тұлғаның эстетикалық мәдениеті ұғымдарының мәні мен өзара
байланысына жан-жақты сипаттама беріледі; студенттердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың әдіснамалық тұғырлары ашылады, мәні, мазмұны,
ерекшеліктері, функциялары қарастырылады. Эстетикалық мәдениеттің
студенттер даярлығығындағы көрінісі мазмұндалады.
Қазақ халқының мәдени мұрасының студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы әлеуеті атты екінші бөлімде қазақ халқының салт-
дәстүрлері, ауызекі поэтикалық шығармалары, музыка өнері, қолөнерінің және
ойшылдары мен ғұлама ағартушыларының студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады, оны пайдаланудың
тұжырымдамасы ұсынылады.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы
арқылы қалыптастырудың әдістемесі атты үшінші бөлімде студенттердің
эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың
моделі және шарттары ұсынылады, оның мазмұны баяндалады, оқу процесінде
және оқудан тыс іс-әрекеттерде қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы
қалыптастырудың формалары мен әдістері көрсетіледі; педагогикалық практика
барысында оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мақсатында оларды пайдалану
формалары мен әдіс-тәсілдері қарастырылады, жүргізілгін тәжірибелі-
эксперимент жұмысының нәтижесі көрсетіледі және проблеманы жетілдіру
перспективасы айқындалады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижесі, қағидалары тұжырымдалады,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Негізгі бөлім
Қоғамның мәдени мұраға қызығушылығының артуы бізді оның педагогика
ғылымы үшін маңызды деген салаларын баса көрсетуге бағыттайды. Өйткені
мәдениеттану білімі қазіргі қоғамда жастарды тұлғалық бағдарға, оны адамзат
қоғамының мәдени жерістіктерінің жиынтығы ретінде ой-елегінен өткізуге
даярлауға шақырады. Осыған орай, эстетикалық мәдениеттің тұлға дамуындағы
рөлін жалпы мәдениеттің іргелі негізінің құрамдас бөлігі ретінде танып білу
қажеттігі туындайды. Біздің пайымдауымызша, бұл руханисыздық, ұлттық
негізден алшақ кету, жатырқаушылық проблемасын нәтижелі шешуде
көмектеседі; тұлғаның адами тұрғыда жетілуіне септігін тигізеді.
Мәдениет пен эстетикалық мәдениет ұғымдарының байланысын анықтау
қажеттілігі бізді жалпы мәдениеттің аса маңызды компоненттері мен
функцияларын қарастыруға бағыттайды. Біз үшін мәдениеттану адамның барлық
іс-әрекет процесінде әлемді мәдениеттану тұрғысында меңгерудің жалпы
принциптері туралы философиялық ғылым ретінде құндылық бағдардың
диалектикалық байланысын, рухани-адамгершілік қасиеттерін, дүниетанымдық
кемелденуін, қоршаған болмысқа іс-әрекеттік көзқарасын белгілеп,
зерделейді.
Мәдениеттану теориясы проблемалары саласындағы зерттеулерге талдау
жасау арқылы біз мәдениет ұғымының қазіргі қоғамтануда іргелілердің
қатарына жататынын, бұл сөзге көптеген ұғымдық түсініктер берілетінін
анықтадық.
Мысалы, ғылыми деректерді негізге ала отырып, алыс шетел ғалымдарының
(И.Кант, Ф.Шеллинг, Э.Тайлар, О. Шпенглер, А.Тойнби, Зигмунд Фрейд, А.Браун
және т.б.) мәдениет, мәдениеттану ұғымдарына берген пікір-көзқарастарын
жүйеге келтіріп, жан-жақты талдау береміз. Солардың ішінде Ф.Шеллинг
мәдениетті эстетикалық тұрғыда ұғынып-меңгеруді ұсынып, мәдениеттің басты
мазмұны – адамдардың көркемдік қызметі деп түсінсе, Э.Тайлор мәдениет
жөніндегі ғылым – реформалар жөніндегі ғылым деген пікірді ұстанады,
мәдениетті жеке адам мен бүкіл қоғамдағы адамның бақыты мен болашағы
жолындағы құндылықтарды дамыту арқылы адамзат баласын жан-жақты жетілдіру
деп қарастырады, мәдениетті материалдық және рухани құндылықтар тұрғысында
қабылдайды. А.Тойнби болса, өркениет ұғымын мәдениет ұғымының синонимі
ретінде қабылдайды. Ол мәдениеттің мәнін көптеген фактілік материалдар
негізінде түсіндіріп, географиялық шарттармен анықтап, өркениеттің
қайталанбас бейнесін құрайтындығы туралы қорытынды жасайды. Кейіннен, ол
өзінің көзқарасын сын көзбен қайта қарап, дүниежүзілік діндерден нәр алған
мәдениеттердің барлығы тарихтың мәуелі ағашы, адамзат бұтағының мән-
мағынасы деген қорытындыға келеді.
Мұндай анықтама-пікірлер кеңестік жүйедегі ғалымдардың еңбектерінде де
(В.Келле, М.Ковальзон, В.С.Семенов және т.б.) көптеп кездеседі. Мәселен,
В.С.Семенов мәдениет анықтамасын философиялық тұрғыдан анықтауда адамның
сыртқы әлемді (табиғат және қоғам), сондай-ақ оны қалыптастыру және
дамытуда ішкі әлемін қоса алғанда, әлемді меңгерудегі маңызды іс-әрекет
тәсілдері ретінде қарастырса, М.Ковальзон мәдениет адам дамуының өлшемі деп
түсінеді.
Қазақтың этникалық мәдениетіне, фольклоры мен этнографиясына ден қоя
зерттеген А.Сейдімбек жоғарыда айтылған шетелдік ғалымдар мен кеңестік және
бүгінгі дәуірдің мәдениет мәселелерін зерттеп жүрген авторлардың пікірлерін
сараптай келе: Сөз жоқ, мәдениетті қоғамдық құндылық деуге болады. Яғни,
адамсыз, адам қоғамынсыз мәдениетті елестету мүмкін емес... Демек, мәдениет
дегеніміз қоғамның өмір сүруінің міндетті қызметі екенін
аңғарамыз. Мәдениет қоғаммен диалектикалық байланыста. Былайша айтқанда,
мәдениеттің өзі адамға ғана тән қоғамдық қатынастарға түсудің тәсілі болып
шығады. Бұл тұрғыдан келгенде, мәдениет – қоғам дамуының көрсеткіші,
сонымен бірге қоғамдағы өзгерістерге тәуелді де деп ой тұжырымдайды.
Әлемдік және отандық мәдениеттің теориясы мен тарихын зерттеген
Т.Ғабитов, Ж.Мүтәліпов, А.Құлсариева болса, қазақтың төл мәдениетін
батыстық мәдениетпен салыстыра отырып, оның өзіне тән ерекшеліктеріне
тоқталады, қазақтың әлем туралы түсінігін алып бәйтерекке салыстыра отырып,
мәдениеттің әлемдегі орнын қоршаған орта мен өркениет аясында қарастырады.
Қоршаған ортаны әлем мәдениетінің өрістеу аймағы деп түсіндіреді және
ұлттық мәдениетті бос кеңістікте емес, ол - адамдандырылған қоршаған
ортада әрекет етеді және тарихи ағымның өрісі болып табылады деген пікірді
ұстанады. Табиғи ортаға халықтың санасында киелі мекені болып қалыптасқан
тауларды, өзен-көлдерді, аңғарлар мен төбелерді, тіпті аруақтар жатқан
молаларды да жатқызады. Демек, олар қазақ халқының ұлттық мәдениетіне
айрықша экологиялық мазмұн беріп, адам мен табиғаттың арасында нәзік
үндестік болатындығын дәлелдейді. Мәдениет мәселесін қазақ халқының
дүниетанымында этиканың жақсылық пен жамандық ұғымдары аясында
түсіндіреді, сонымен бірге әртүрлі халықтардың көне мәдениеттен алғашқы
өркениеттерге өтуі – мәдениеттегі дамудың заңды құбылысы деген қорытындыға
келеді.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау бүгінгі таңда мәдениет ұғымына
берілген анықтамалар бар екенін, олардың жылма жыл жаңа анықтамалармен
толықтырылып отыратынын көрсетеді. Бұл анықтамаларды былайша жүйелеуге
болады: Мәдениет дегеніміз – тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекетін
бағыттаушы және жүзеге асырушы әмбебап механизмі (В.Момов, А.Здравомыслов,
А.Ядов, О.Дробинцкий және т.б); заттық және рухани құндылықтардың жиынтығы
(В.Тугаринов, Ю.Ефимов, И.Громаов, А.Арнольдов, Н.Чавчавадзе және т.б); іс-
әрекетті жүзеге асыру тәсілі (М.Коган, В.Давыдович, Ю.Жданов, О.Хванова
және т.б.); қоғамның әртүрлі әлеуметтік және рухани саласында тұлғаның өзін-
өзі шығармашылықпен жетілдіру әдісі (В.Библер, Н.Злобин, А.Леонтьев,
И.Ильяева және т.б.); адамның табиғи биологиялық табиғаты, ондағы рухани
бастаманың дамуын асқақтату дәрежесі (В.Розов, Д.Лихачев және т.б.).
Жоғарыда айтылғанның бәрі мәдениет ұғымы аясының кең әрі күрделі
екендігін көрсетеді. Егер, оны кең көлемде қарастырсақ, онда қоғамның
қажеттілігін қанағаттандыруда адамның қолымен жасалған материалдық және
рухани құндылықтар жиынтығы қалыптасқанын байқаймыз. Мұндай түсінік
Қазақстан Республикасының Мәдениет туралы заңында да кездеседі. Онда
Мәдениет – адамзат жасайтын және адамдардың рухани қажеттіліктері мен
мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани құндылықтар
жиынтығы - деп түсіндіріледі.
Материалдық мәдениетте адамдардың өндірістік қызметінің барлық салалары
қамтылады: өндіріс, өндіріс құрал-жабдықтары, өндіріс тауарлары, сәулет
өнерінің мұралары, тұрмысқа қажетті бұйымдар және т.б. Ал, рухани
мәдениетте – тіл, ғылым, білім, өнер, әдебиет, дін, салт-дәстүрлер,
мерекелер, ауызекі шығармалары және т.б. құндылықтар ретінде қарастырылады.
Мәдениет қандай түр алса да, ол адамдық құндылықта болады. Өйткені мәдениет
қоғаммен диалектикалық байланыста болғанымен, ол тек адамға ғана тән
қасиет.
Әйтсе де мәдениет ұғымына осылайша анықтама беру, сыңаржақтылық
сипатқа ие болуы да мүмкін. Өйткені мәдениет туралы айтқанда оған ешбір
өзгеріске түспейтін, ешбір ықпалға берілмейтін нәрсе деп қарауға болмайды.
Адамдардың қолымен жасалынып жатқан жаңа құндылықтар, адамдардың
құндылықтармен өзара байланысы және оны игеруі мәдениеттің аса маңызды
бөлігінің бірі болып табылады.
Осы факторларды ескере отырып біз, мәдениет дегеніміз - адамдардың
бірлескен түрде ғылыми, моральдық-әлеуметтік, көркем және техникалық
құндылықтар жасаудағы қарым-қатынастар жиынтығы. Мәдениеттің мәні адамның
ақыл-ойымен, еңбегімен байланысты туындайтын құндылықтар және іс-әрекет
тәсілдері. Мәдениеттің ең жоғары нәтижесі - адамдардың қоршаған ортаға
шынайы көзқарастары мен сенімдерін қалыптастырып, мінез-құлықтары мен іс-
әрекеттерін және қарым-қатынасын соған сәйкестендіре бағыттап отыруымен
анықталады. Ал, мәдениеттің көрсеткіші: ой-өрістің даму дәрежесіне;
дүниетанымның қалыптасқан бағытына; әлеуметтік белсенділікке; жекелеген
мінез-құлық нормаларының қоғамдық маңызына; іс-әрекеттің әртүрлі тәсілдерін
меңгеруге; мінездің эмоциялық қабылдауына және интуицияға тепе-тең келуіне
байланысты айқындалады, деп ой тұжырымдаймыз.
Әлбетте, мәдениеттің қай түрі болмасын бірлікте, тұтастықта, тарихтың
бір бөлшегі ретінде тарихи процестермен ұштасып жатады, сол тарихи
процестердің тікелей туындысы болып табылады. Мәдениетті түсіну үшін тарихи
дәуірді, өндірістік қатынастарды, адамдардың өмір сүру салты мен рухани
дүниесінің қандай ерекшеліктермен анықталатынын ажырата білу қажет.
Жаңа тарихи дәуiр кейбiр ежелгi дүниедегi ойларды қайта жаңғыртып,
мәдениеттiң дамуына негiз болады. Солардың бiрi, біздің зерттеу пәнімізге
сәйкес, мәдениеттi озық салт-дәстүрлермен және әдет-ғұрыптармен
байланыстыра қарау. Өйткенi мәдениет бiркелкi емес: онда болашаққа қызмет
ететiн озығы да, тек өткенге, немесе өткiншiге қызмет ететiн кертартпа,
тозығы да кездеседі. Дүниенiң тұтастығы, қоғамның интеграциялық негiзi және
этностың рухани кеңiстiгi - мәдени дәстүрлердiң дамуында ең басты
факторлардың бірі болып қала бередi. Сондықтан халықтың дәстүріне, оның
мәдениетiне, ұлттық-этникалық салт-жора, әдет-ғұрыптарына сүйенген тәрбие -
эстетика құндылықтарын педагогикалық процесте моделдеу мен
ұйымдастыруды жүзеге асырудың шарттары болып табылады.
Мәдениеттің аса маңызды компоненттерінің бірі эстетикалық мәдениет
болып саналады, өйткені ол шынайы адамгершілікті қалыптастыруға әсер ететін
адам эмоциясының аясын қарастырады.
Философиялық және педагогикалық еңбектерге жасаған талдау
(М.Овсянников, В.Липский, У.Сауна, Л.Семашко, Н.Крылова, Л.Печко,
А.Коморова, Л.Бабич және т.б) эстетикалық мәдениеттің жан-жақты
қарастырылғанын, бірқатар анықтамалар берілгенін, әрбір анықтаманың
зерттеліп отырған пәнге негізделетінін, яғни біржақты анықтаманың жоқтығын,
эстетикалық мәдениеттің мәндік сипатының дәлелді ашылғанын, көптеген құнды
ой-пікірлер, бағыт-бағдарлар берілгенін айғақтайды. Әрбір еңбек өзінше
құнды, эстетикалық мәдениет бағытындағы проблемалардың шешімін іздестіруде
олардың идеяларын, ұсыныс-көзқарастарын негізге алуға болады. Мәселен,
Л.Семашко, У.Суна тұлғаның оқуы мен еңбегінде эстетикалық аспектлердің
болуы, міндетті түрде, қажетті адамгершілік қасиеттер мен шынайы
шығармашылық қатынастардың қалыптасуына ықпал етеді. Олар, өз кезегінде,
эстетикалық сенім мен талғамның дамуына маңызды ықпал етіп, еңбек тәрбиесін
ынталандырады және арман-мұраттарын адамгершілік тәрбиесіне бағыттайды.
Сонымен бірге мінез-құлық мәдениетін эстетикалық мінез-құлықпен
байланыстырып, оны адамның эстетикалық мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде
қарастыруға меңзейді деп ой тұжырымдайды.
Н.Крылова мен Л.Печконың эстетикалық мәдениетті дамытудың әрбір
кезеңіне тән ерекшеліктерге берген сипаттамасы мен эстетикалық мәдениет
компоненттерінің атқаратын қызметінің өзара байланысына (білім – тұлғаның
ой-өрісінің деңгейін білдіреді; сенім – эстетикалық бағалаудың бағытын
анықтайды; өлшем – оларды реттеуші құрал ретінде көрінеді) берген
түсініктемесінің, А.И.Коморованың эстетикалық құндылықтарды ұғынуда
элеуметтік-психологиялық және идеялогиялық факторларды негізге алуға
байланысты берген ұсыныстарының эстетикалық мәдениетке қатысты мәселелерді
шешуде септігін тигізетіні сөзсіз.
Біздің зерттеуіміз үшін Л.Бабичтің эстетикалық мәдениет өз алдына
жекеше, тұлғаның нәтижелі қалыптасуында сапалық көрсеткіш бола алмайды, ол,
тек адамгершілік мәдениетпен өзара тығыз байланысты жағдайда ғана тұлғаның
эстетикалық мәдениетінің шынайы қалыптасуына мүмкіндік туғызады деген ой
тұжырымы аса маңызды. Өйткені ғалымның сөзімен айтқанда эстетикалық
мәдениет тұлғаның ішкі әлемін байытады, ақиқат өмір шындығын біртұтас
қабылдауға бағыттайды, адамда, адамдардың қарым-қатынасында, қоғамда аса
жетілген жасампаздықты қалыптастыруға ықпал етеді.
Эстетикалық мәдениеттің компоненттері фнукционалдық байланыста болады.
Білім - тұлғаның ой-өрісін, сенімін, эстетикалық бағалауын, көзқарасын және
талғамдарын, жалпы алғанда идеялық позицияның бағытын,
эстетикалық сезім - өмір сүру әрекетінің эмоционалдық толықтығын анықтайды.
Эстетикалық нормалар - практиканы реттеуші құрал қызметін атқарады.
Эстетикалық қатынас - іс-әрекетте эстетикалық мәдениетті жүзеге асыруда
заттық бағыттылықтың, әлеуметтік нақтылықтың болуына себепші болады.
Эстетикалық мәдениет белгілі бір іс-әрекетті де атқарады: ақпараттық-
танымдық - тұлғаның білімдерін жүзеге асырумен байланысты; құндылық-
бағыттылық – эстетикалық сенімдерді; іс-әрекеттілік-жігерлілік –
эстетикалық мәдениеттің әлеуметтік-шығармашылық бағытын анықтайтын
эстетикалық қабілеттіліктерді жүзеге асырумен; коммуникативтік-реттеушілік
- тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекетін эмоционалдық және нормативтік
тұрғыда реттеуші модел ретінде. Эстетикалық мәдениеттің бұл әрекеті өз
алдына оның құрылымындағы барлық үш жүйенің жиынтығында тұлғаны біртұтас
қалыптастыру процесінің жолын анықтайды.
Эстетикалық мәдениет эстетикалық әрекеттің мазмұнына, формасына,
көлеміне, нәтижесіне себепкер болады. Ал, эстетикалық қатынас бұл әрекеттің
негізгі бағытын анықтайды. Демек, эстетикалық қатынас адамның іс-әрекеті
құрылымына сәйкес еңбекке, әлеуметтік шығармашылыққа, табиғатқа, ғылымға,
өнерге, қарым-қатынасқа, ойынға және спортқа қатысын қарастыруы заңдылық
болып табылады.
Адамның эстетикалық ой-өрісті, көзқарастар жүйесі мен талғамның дамуын
меңгеруі, нәзік сезіне білуі, мінез-құлықтың эстетикалық нормаларын игеруі
– осылардың бәрі эстетикалық мәдениет қалыптасуының көрсеткіші. Жетілген
тұлғаның эстетикалық мәдениеті қоршаған ортамен қарым-қатынаста, әлемді
сезінуде, демалысында, қызығушылығында, өзінің кәсіби әрекетінде
эстетикалық қажеттіліктің кеңдігін және тереңдігін, эстетикалық пікір мен
бағалау ерекшеліктерін, жинақталған эстетикалық әсерін сұлулық заңдылығы
бойынша шығармашылықпен қайта құруға даярлығын білдіретін эстетикалық және
көркемдік құндылықтарға араласуымен сипатталады. Тұлғаның эстетикалық
мәдениеті іс-әрекеттің барлық түрлерінде және формаларында көрініс алады.
Онда адамның жалпы рухани мәдениетінің деңгейі, жеке-даралық эстетикалық
көзқарасы, қарым-қатынасы, эстетикалық санасы, мінез-құлқы, ой-өрісі және
мәнерлі сөзі, өмірі мен еңбегін ұйымдастыруы, тұлғалық өзара қарым-қатынасы
көрініс табады.
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті көрінісінің көпшілікке танымал формасы
болып диалектикалық өзара байланыстағы сана-сезім, көзқарас-қатынас және іс-
әрекет саналады. Тұлғаның эстетикалық мәдениеті формаларын (сана-сезім,
көзқарас-қатынас, іс-әрекет) бірлікте дамыту адамды жалпыадамзат
құндылықтарын меңгерудегі өзара байланыстағы процеске бағыттауда және
өздігімен дербес дамытуда адамның жеке басының мәдени әлемін, іс-әрекетін
үйлесімдендіруде жағдайлар жасайды.
Педагогикалық әдебиеттерде кездесетін студенттердің эстетикалық
мәдениеті, мұғалімдердің эстетикалық мәдениеті деген ұғымдардың
кездесуі де таңсық емес және оларға зерттеу бағытына қарай әртүрлі
түсіндірме беріледі Олардың бәрі болашақ мұғалімдердің кәсіби қасиеттерін
жетілдіруді көздейді және ұсынылған әдістемелері қарастырылып отырған
проблеманың зерттелу деңгейіне сәйкес келеді. Сондықтан әрбір анықтаманы
қажетіне қарай негізге алуға болады.
Студенттердің эстетикалық мәдениеті кәсіби даярлық құрылымында көрініс
ала отырып және қоғамның келешектегі эстетикалық мәдениетіне деген
сұранысты ескере отырып, педагогикалық мәдениеттің басқа бағыттарына ықпал
етеді. Өйткені, педагогикалық мәдениет – бұл психологиялық-педагогикалық
сенім мен шеберліктің, жалпы және кәсіби-педагогикалық сапа дамуының,
педагогикалық этика мен қарым-қатынас жүйелерінің, іс-әрекеттер мен мінез-
құлық стильдерінің синтезі.
Бүгінгі таңда педагогикалық мәдениет ұғымына берілген әртүрлі
анықтамаларда (В.А.Кан-Калик, С.Б.Елканов, Е.Бондаревская, А.Егоров және
т.б.) мұғалім талғамына эстетикалық қасиеттердің қажеттілігі туралы айтады.
Мысалы, мұғалімнің білімі мен тәжірибесі қоршаған ортаны эстетикалық
тұрғыда қабылдау тәжірибесін, эстетикалық сананы, көзқарас пен қатынасты,
идеалды қарастырады, ал мұғалімнің педагогикалық сезімділігі өзінің
бастауын эстетикалық сезім мен әсерлену мәдениетінен алады.
Мұғалімнің эстетикалық мәдениеті ұғымы тұлғаның эстетикалық
мәдениетімен тығыз байланыста қарастырылады. А.Е.Егоровтың сөзімен
айтқанда, бұл күрделі бір-бірімен байланысты және эстетикалық іс-әрекеттің
әралуан түрлерінің эстетикалық қарым-қатынасының бүтін жүйесі және өзінің
құрылымында, ерекшелігінде, қызметінде оған енген элементтердің құрылымы
және қызметінен ерекшелінеді. Демек, қоғамның эстетикалық мәдениетін
құрайтын элементтердің ішінде, оның эстетикалық қорларын тікелей тарату мен
дамытуды жүзеге асыратын процестер көрініс алады. Ал, бұл болса мұғалімнің
эстетикалық мәдениетінің ерекшеліктерін сипаттайды. Демек, эстетикалық
мәдениет адам әрекетінің барлық түрлерінде көрініс алады.
Педагогикалық әдебиеттерде мұғалімнің эстетикалық мәдениеті ұғымы әр
қырынан зерделенеді. Егер, А.Балян мұғалімнің тұлғалық қасиеттеріне: сырт
келбет және мінез-құлық эстетикасы; сөйлеу мәдениеті және оның
эмоционалдығы, шынайылылығы, бейнелілігі, көркемдігі; жоғары көркемдік
эстетикалық талғам; эстетикалық білім, сенім мен мінез-құлық бірлігі;
жоғары деңгейдегі эстетикалық идеал; эстетикалық және көркемдік тәрбие
алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге, өздік білім алуға қажеттілік; өзінің
шығармашылық қабілетін және дарындылығын дамыту және т.б. жатады десе,
Г.Петрова мұғалімнің эстетикалық мәдениетінің кәсіби қажеттілігіне
тоқталады. Бірқатар ғалымдар мұғалімдердің эстетикалық тәрбиесі
өлшемдерінің топтамасын (З.Н.Третьякова, С.А.Аничкин), эстетикалық тұлғалық
сапаларын (О.В.Кременцова, Н.Н.Притыко), эстетикалық білімділік пен
тәрбиеліліктің көрсеткіштерін (Н.И.Бабич) анықтайды.
Л.Е.Дементьева болса, мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін
қарастыруда педагог әрекетінің сыртқы практикалық және ішкі психологиялық
жақтарының бірлігін ескеруді ұсынады. Сонымен бірге мұғалімдердің
эстетикалық мәдениетін сипаттайтын көрсеткіштердің ішінен негізгі төрт
белгілерді (кәсіби іс-әрекетте эстетикалық бағыттың болуы; эстетикалық-
педагогикалық білімдердің болуы; эстетикалық қажеттіліктер, сезімдер,
талғамдар, идеалдардың даму деңгейінің жеткілікті болуы; эстетикалық
тәрбиенің, эстетикалық сөйлеудің, сыртқы келбеттің, мінез-құлықтың
әдістемесін меңгеру) атап көрсетеді.
Аталған белгілер өзара тығыз байланыста жүзеге асады. Олардың шартты
түрде жекеленуі және бөлінуі тек оқыту процесінде эстетикалық ықпалдың
алынған нәтижесін белгілеу мен болашақ мұғалімдердің эстетикалық мәдениетін
эстетикалық тәрбие процесінде қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатында
қажет.
Біз ғалымдардың студент тұлғасының эстетикалық мәдениетіне берген
теориялық талдауын, түсінік-анықтамаларын негізге ала отырып, бұл ұғымға:
студент тұлғасының эстетикалық мәдениеті, қарым-қатынас барысындағы
эстетикалық қажеттілікте, эстетикалық пайымдау мен баға бере білу
ерекшеліктерінде, сондай-ақ меңгерген эмоционалдық-эстетикалық әсерін
өзінің кәсіби іс-әрекетінде шығармашылықпен пайдалану даярлығында жүзеге
асырылатын эстетикалық және көркемдік құндылықтарға көзқарасын сипаттайды.
Мұндай түсінік, біздің пайымдауымызша, мұғалімнің эстетикалық даярлығындағы
негізгі бағыттарды жүйелі бірізділікте анықтауға көмектеседі.
Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қалыптасуы эстетикалық
білімдерді меңгеруінің, эстетикалық сана формалары (сенім, сезім, талғам)
дамуының, біліктілік пен іс-әрекет, қарым-қатынас пен мінез-құлық
өлшемдерінің бірлігі негізінде жүзеге асады. Эстетикалық мәдениетті
қалыптастырудың бұл элементтері бір-бірімен өзара тығыз байланыста болып
келеді. Біз, студенттердің болмыстағы ақиқатты тануда эстетика құбылыстары
мен нысандарына қатысты білімінің толысуын, көзқарасы мен талғам -
сезімінің дамуын, сенімінің орнығуын, мінез-құлық пен қарым-қатынастың
жағымды ережелерін меңгеруін – эстетикалық мәдениетті қалыптастырудың
өлшемі, ал оның эстетикалық қарым-қатынас жүйесін күнделікті, әрі жан-жақты
іс-әрекеттерде жүзеге асырудағы даярлығын – эстетикалық мәдениетті
қалыптастырудың көрсеткіші деп түсінеміз.
Студенттердің эстетикалық мәдениеті адамның жеке басының жалпы
мәдениеті мен кәсіби мәдениетінің ұштасуы негізінде анықталады. Егер,
адамның жеке басының жалпы мәдениеті оның әдептілігі, қайырымдылығы,
ізеттілігі, қарапайымдылығы, инабаттылығы, ибадаттылығы мен мейірімділігі,
кішіпейілділігі және т.б. адами қасиеттерімен анықталса, онда оның кәсіби
мәдениетінің мәні кәсіптіліктің ерекшеліктерімен айқындалады, солардың
негізінде қоғамдық өмірді, табиғатты, өнерді сұлулық заңы бойынша
сезінуі, қабылдауы, бағалауы секілді қабілеттері қалыптасады. Демек,
мамандарды даярлау барысында мұғалім кәсібінің ерекшеліктерін ескере
отырып,
эстетикалық мәдениетті қалыптастыру мәселесі қарастырылады. Ол, негізінен
эстетикалық тәрбиенің міндеттерін жүзеге асыруда шешімін табады.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері студенттердің эстетикалық сезімін,
талғамын, мұратын, қажеттілігін, көзқарасын және сенімін қалыптастырумен
ғана шектелмейді, эстетикалық мәдениеттің бөлінбейтін маңызды құрамдас
бөлігі ретінде жалпы өмірді қабылдаудағы және бағалаудағы қабілеттерді
меңгертеді.
Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына сыртқы және ішкі
факторлардың ықпалы ерекше. Ішкі факторларға: студент тұлғасының рухани-жан
дүниесін, анатомиялық-физиологиялық құрылымының ерекшеліктерін, тұқым
қуалаушылық пен санасын, ал сыртқы факторларға: студент тұлғасын қоршаған
ортаны, белсенді іс-әрекетін, дене бітімін, жүріс-тұрысы мен арнайы
қабілеттерін, мінез-құлық ерекшеліктері мен қарым-қатынас мәдениеті
деңгейін және т.б. жатқызуға болады (Сурет 1).
Сурет 1 – Студентттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың ішкі және
сыртқы факторлары
Егерде, студенттердің тұқым қуалаушылық және анатомиялық-физиологиялық
құрылымының ерекшеліктері ата-ананың тегі арқылы берілсе, ал оның санасы
мен рухани жан-дүниесі тәрбие арқылы қалыптасады. Эстетикалық мәдениетті
қалыптастыруда олардың ролі ерекше.
Сол секілді, студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда
қоршаған табиғат пен әлеуметтік ортаның да әсері мол. Өйткені қандай ортада
адам тәрбие алса, сол ортаның ықпалымен жалпы және эстетикалық мәдениеті
қалыптасады. Демек, жоғары мектептің білім беру процесінде студенттердің
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ететін ішкі және сыртқы
факторлардың мәніне аса назар аудару қажет. Бұл факторлардың мәні өмірдің
әр-алуан құбылыстары мен нысандарын эстетикалық тұрғыда ұғыну, олардың
әсемділігіне ләззаттану қабілетіне тәрбиелеу және қоғам игілігіне
шығармашылықпен еңбек ету қажеттілігінен туындайды.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда көркемөнер
шығармалары мен заттық орта ықпалының да, мәдени-бұқаралық іс-шаралардың да
маңызы өте зор. Егер, студенттердің көркемөнер жайындағы білімдері мен
түсініктері сезімдерімен тікелей байланысты болып, шығармалардың мазмұны
бейнелі ойлауы мен қиялының дамуына маңызды ықпал етсе, заттық ортаны
мақсатты түрде әсемдеуде сәулет өнерін, дизайынды ендіру, еңбек жағдайын
жақсартуға байланысты өндірістік эстетиканы, адамдардың өздерінің
шығармашылық қабілеттерін тікелей эстетикалық тәрбие арқылы дамыту –
тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға септігін тигізеді.
Эстетикалық мәдениеттің құрамдас бөлігінің бірі – эстетикалық мінез-құлық
болса, күнделікті өмірдегі, еңбектегі, адамдардың қарым-қатынасындағы
үйлесімділікті белгілейді.
Студенттердің эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына айрықша белсенді
ықпал ететін оның эстетика жайындағы білімдері, көзқарастары, сенімдері
және эстетикалық қабылдауы, талғамы, сезім категориялары.
Эстетикалық теорияға қатысты білімдерге: өнердің тарихы, білімдер
немесе дәстүрлер арқылы берілетін қоғамның эстетикалық құндылықтарын
жатқызуға болады. Эстетикалық теорияға қатысты білімдердің белгілі бір
элементтерін меңгеру болашақ мұғалімдерге меңгерген білім – біліктерін
кәсіби іс-әрекетінде тиімді пайдалануына көмектеседі.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы білімнің негізгі мақсаты –
тұлғаның ой-өрісінің негізін құрайтын гуманитарлық білім беру жүйесінде
ақиқатты өмір жайында эстетикалық дүниетанымын тәрбиелеу, осы бағытта
өздігінен білім алудағы және өзін-өзі тәрбиелеудегі қажеттілікті меңгерту.
Мәселен, эстетикалық білімнің мақсаты – студенттердің эстетикалық
мәдениетінің теориялық және құндылық негіздерін қалыптастыруды; эстетикалық
дүниетанымды тәрбиелеудің мақсаты – студенттердің білмдері, құндылық
бағыттары мен талғамдарының бірлігінде біртұтас көркемөнер мәдениетін
қалыптастыруды; эстетикалық бағытта өздігінен білім алу және өзін-өзі
тәрбиелеудің мақсаты – студентердің өзін-өзі жетілдіруді көздейді.
Жоғары мектептің білім беру жүйесінде эстетикалық мәдениеттің
студенттер даярлығындағы көрінісі, олардың:
- эстетикалық және көркемдік құндылықтарына белсене араласуымен;
- олармен қарым-қатынаста терең эстетикалық қажеттілікті сезінуімен;
- эстетикалық көзқарасты сараптау және бағалау деңгейінің өсуімен;
- өзінің кәсіби әрекетінде жинақталған эстетикалық білімдері мен
біліктерін сулулық заңы бойынша шығармашылықпен дамыта білуге дайын
болуымен;
- өзін қоршаған ортамен әсерлі қарым-қатынас орнатуға талпынысымен;
- бос уақытта өнер мен эстетикалық шығармашылық әрекеттерге
қызығушылық танытуымен анықталады.
Мұндай көзқарас студенттердің эстетикалық мәдениетінің даму деңгейін
көрсетеді және іс-әрекетінің барлық түрлерінде эстетикалық көзқарастары мен
сенімдерінің тұрақты қалыптасуына септігін тигізеді.
Студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру нақты бір мақсатқа
бағытталады және кезеңді бірізділікпен жоғары дәрежедегі эстетикалық сапа
жүйесінің дамуын білідреді. Қалыптасуының әрбір кезеңі өзіндік
ерекшеліктерімен (жас ерекшелігі, әлеуметтік-психологиялық және т.б.)
сипатталады. Осыған орай, студенттердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың ерекшелігі, сабақтастығы мен жүйелілігін сараптап талдау –
бүгінгі таңдағы эстетикалық тәрбиенің бағыты мен болашағын анықтауға,
қоғамның мәдени құрылысындағы оның рөлін жан-жақты ашуға, өзекті
мәселелерін шешуге көмектеседі.
Сонымен, студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – бұл оның
ақиқаттағы, өмір мен өнердегі, табиғаттағы, адамдардың қарым-қатынасы мен
мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі, сондай-ақ жүріс-тұрысы мен өмір сүру
салтындағы әсемдікті, сұлулықты, жарасымдылықты үйлесімді қабылдауы және
зерделі ұғынуын, осылардың негізінде өзінің өмірін құра білудегі қабілетін
дамытуға бағытталған мақсатты процесс. Бұл болашақ мұғалімдердің
мәдениетке, өнерге, әдебиет пен поэзияға, оның туындыларына қатысты белгілі
бір деңгейде қиялын, түсінігін, көзқарасы мен сенім жүйесін қалыптастыруды
қарастырады, яғни нәрсенің (заттың) эстетикалық құндылығына қанағаттану
сезімін қамтамасыздандырады. Бір сөзбен айтқанда, эстетикалық мәдениет
ұлттық мәдени мұраның, соның ішінде қазақ халқының мәдени мұрасында көрініс
алған эстетикалық құндылықтардың адам өміріндегі мәнін дұрыс түсінуге
бағытайды және оларды адамның игілігіне пайдалануды қамтамасыз етуді
көздейді.
Мәдени мұра мәселесі бүгінгі мәдениет теориясының өзекті мәселесінің
бірі болып саналады. Ғылыми әдебиеттерге жасаған алдау мәдени мұра
ұғымының түп тамырының тереңде жатқанын, оның мирасқорлық, мұрагерлік
ұғымдарымен тығыз байланысты екенін көрсетеді. Біз осыны ескере отырып,
философтар (Аристотель, Әл-Фараби, Гегель және т.б) мен
мәдениеттанушылардың (Н.Я.Данельевская, О.Шпенглер, Арнольд
Дж.Тойнби,А.Сперкен, И.В.Суханов және т.б) ой-тұжырымдамаларын негізге алып
мирасқорлық, мәдени мұра, мұрагерлік ұғымдарының мән-мағынасына
тоқталамыз, мазмұнына сипаттама беру арқылы өзара байланысын ашып
көрсетеміз.
Әлбетте, тарихи мирасқорлық ұғымы мәдени мұра ұғымымен өзара
тығыз байланысты. Ол өз кезегінде мұрагерлік ұғымына алып келеді.
Мұрагерлік әрбір келесі ұрпаққа өткеннің дамуының нәтижесі ретінде
миросқорлықтың тұрақты түйіні болады. Әйтседе олардың әрбірінің өзіне тән
ерекшеліктері де жоқ емес: біріншіден, миросқорлық жалпы философиялық
категория және ... қоғамдық, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдары үшін
әдіснамалық маңызы бар. Мәдени мұра категориясы мәдениет саласында болатын
процесте өзінің көлеміне қарай тек үйлестіруші ғана болады. Екіншіден,
миросқорлық ұғымы құбылыстардың объективтік байланысын білдірсе, онда
мұра миросқорлықтың заңдылықтарын теориялық тұрғыдан ұғыну және өткен
ұрпақтан қалған мәдени құндылықтарды, оларды шығармашылықпен пайдалануда
сыни бағалау тұрғысынан ұғыну әрекеті. Сондықтан мәдени мұра ұғымы
мәдениет саласында миросқорлық ұғымын нақтылайды, сол салада
миросқорлықтың бірінші нәтижесі, былайша айтқанда қабылдауға, ұғынуға,
пайдалануға, мұрагерлікке материалы болады.
Ғылыми әдебиеттерде мәдени мұра мәселесіне қатысты көптеген зерттеу
жұмыстары бар. Соған қарамастан, бұл ұғымға берілген бірегей анықтама жоқ.
Олардың басым көпшілігі мәдени мұраны қоғам дамуындағы адамдардың
жасаған құндылықтарының жиынтығы ретінде қарастырады. Әрине, бұл
көзқараспен келісуге болады. Мұндай жалпылама берілген анықтама зерттеліп
отырған объектілердің бірігуіне мүмкіндік береді. Олардың негізін
адамдардың іс-әрекеті құрайды. Әйтседе, бұл анықтаманы жетілген анықтама
деп қабылдауға болмайды. Өйткені, біріншіден, адамдар әрекетінің қандай
нәтижесін мәдениеттің жетістігі ретінде сипаттауға болады деген мағынада
құндылықтардың жиынтығы ретінде мәдени мұраны анықтауда және мәдени
құндылықтарды дұрыс ажыратуда нақты түсінік болмай қалады. Екіншіден,
мәдениет феномендерінің мұраға қатысын анықтап алу қажет. Ол үшін мәдени
мұраны қазіргі мәдениеттен ажырата білген жөн.
Біздің пайымдауымызша, мәдени мұра ұғымын анықтауда түрлі
сипаттамаларды қолдану қажеттігі туындайды: уақыт, мәнді-мазмұндық және
функционалдық. Уақыт бойынша сипаттама мәдени мұранның әртүрлі феномендерін
бөлуге мүмкіндік бермейді. Өйткені, ол қосымша сипатқа ие. Фнукционалдық
сипаттама да белгілі бір қиындықты туындатады. Ол мәдениеттің кейбір
феномендерінің арасында функционалдық айырмашылықтарды табуға мүмкіндік
бермейді. Мысалы, өнер өзінің әр алуандылығына қарамастан сол қызметті
атқарады. Мәнді-мазмұндық сипаттама бұл феноменнің қызметін қазіргі
дәуірмен байланыстырады және сол феноменнің осы ортада пайда болуын, оның
қазіргі уақыттағы көкейкестілігіне қандай жағдайлар себеп болатыны туралы
сұраққа жауап беруде септігін тигізеді. Сондықтан, олардың қажеттілігіне
қарамастан уақыт пен функционалдыққа қатысты белгілер жеткіліксіз. Тек қана
мәнді-мазмұндық сипаттамамен синтездік жағдайда ғана олар мәдени мұраны
қазіргі мәдениеттен ажыратуға мүмкіндік береді.
Мәдениетті мұрагерлеуді өткеннің мәдени құндылықтарын әлеуметтік және
тұлғалық практикада, әлеуметтік жүйе мен өзара қарым-қатынаста қабылдау,
меңгеру және шығармашылықпен ендіру процессі ретінде анықтауға болады.
Мұрагерлік жаңа қоғамның мақсаттарымен байланысты жүзеге асады. Бұл
мақсаттарға жету процессі мұрагерлікті меңгеру және осының негізінде жаңа
феномендер мен процестерді жасауды көздейді. Сондықтан мәдени мұра ұғым
ретінде, дәстүр және жаңашылдық ұғымдарынсыз анықталмайды.
Дәстүрлер мен жаңашылдықтың өзара байланысына, оларда көрініс алған
рухани іс-әрекеттің түрлі саласындағы тарихи мирасқорлықтың мәніне,
дәстүрлердің категориялық ерекшеліктеріне Еуропалық философ-теоретиктер де
(ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. бастап И.К.Гардеродан, Т.Адорно, Х.Ортеги-Гассетаға
дейін), ТМД және Қазақстан философ-теоретиктері де (А.Г.Спирин,
И.В.Суханов, О.Г.Дробинцкий, Сарсенбаев және т.б.) мақсатты түрде назар
аударып отыр.
Қазіргі әдебиеттерде дәстүрлердің мәніне қатысты көлемді үш теориялық
көзқарас көрініс алады.
Бірінші көзқарасты шартты түрде жалпыфилософиялық деп атауға болады.
Мұнда ғалымдардың дәстүрлер жайындағы философиялық-дүниетанымдық
көзқарастары жинақталып, көлемді ілім ретінде ұсынылады.
Екінші көзқараста, дәстүр ұғымы және оның жаңашылдыққа қатысы жалпы
әлеуметтік тұрғыда түсіндіріледі. Бұл жағдайда ол тарихи мирасқорлықтың
объективтік және қажетті жағдайы ретінде қоғамдық дамудың өткен кезеңінің
прогрессивтік мазмұнын келесі кезеңге ендіру процесі тұрғысында
қарастырылады. Дегенмен, мұнда мәдениеттің мәні қоғамдық адамның
шығармашылық әрекеті болатыны және дәстүр мен жаңашылдық проблемасын
талдауда мирасқорлықтың қоғам дамуында ерекше көрініс беретіні туралы
деректеме сараланып көрсетіледі.
Үшінші көзқараста нақты-әлеуметік деп атауға болады. Бұл жағдайда
дәстүр мәдени мирасқорлықты жүзеге асыру механизмі ретінде әлеуметтік
жүйенің белгілі бір элементтері, көбінесе қоғамдық сананың әлеуметтік
психологиялық днңгейіне сәйкес қарастырылады. Мұнда дәстүрді, ең алдымен,
тарихи-мәдени процестің жалпы заңдылықтарымен емес, сақтаудың қажетті
жағдайы және мирасқорлықты қамтамасыз ету факторы ретінде әлеуметтік
жүйенің қызметін жасау проблемасымен байланыстырады. Осыған орай, дәстүр,
бұл жағдайда басқа да өмір сүретін салттар, нормалар, мінез-құлық
ережелері, әлеуметтік дағдылар, принциптер секілді әлеуметтік-
реттеушіліктің бір түрі ретінде түсіндіріледі.
Осы жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біз дәстүр мен
жаңашылдық ұғымдарына өзіміздің ұлттық тұжырымдамалық көзқарасымызды
береміз. Біздің пайымдауымызша, дәстүр – қазақ халқының мәдени
құндылықтарды жасаудағы тәсілі және соның нәтижесі. Онда олардың құрылымы
мен элементтері толықтай сақталады. Дәстүрдің негізгі әлеуметтік мәдени
қызметі: қоғамдық қатынастардың маңызды нормаларын тұрақтандыру, қазақ
халқының мәдени құндылықтарын сақтау және бір ұрпақтың жинақтаған рухани-
адамгершілік тәжірибесін келесі ұрпаққа жеткізу.
Жаңашылдық – қазақ халқының мәдени құндылықтарын қайта жандандырудың
және жасаудың механизмі. Онда әлеуметтік қажеттіліктерді нәтижелі
қанағаттандыру үшін рухани өндірістің өткен кезендерімен
салыстырғанда ен жетілген, мазмұны бай мәдениет нысаналарының формаларын
құру саналы түрде мақсат етіп қойылады. Бұл механизм мәдениет динамикасына
тән және қоғамның рухани өмірінің өзгерісін әлеуметтік қайта жанарумен
бірдей қамтамасыздандырады.
Дәстүр мен жанашылдықтың өзара қарым-қатынасындағы бысты мәселе - өзара
қарым-қатынаста үйлесімділікке қалай қол жеткізуге болады және мәдениеттің
дамуында осы үйлесімділікті қалай қаматамасыздандыруға болады деген
сұрақтардын шешімін іздестіру.
Бір-біріне қарама-қарсы осы екі ұғымдарды біріктіретін мәдени мұра
қазақ халқының мәдени құндылықтарының кешені, оларды сақтау, қоғамдық
прогрестің нақты-тарихи мақсатына сәйкес өткен ұрпақтын тәжірибесін қазіргі
ұрпаққа жеткізу және қайта жандандыру тәсілдері.
Қазақ халқының мәдени мұрасын қайта жандандыру мен тәрбиелік
мүмкіндіктерін бүгінгі ұрпақ тәрбиесінде пайдалану мйселесіне Қазақстан
егеменді ел болып, тәуелсіздікті қолына алғаннан бастап (1991) аса назар
аударылып келеді. Оған сол жылдардан бастап басылым көрген тұжырымдамалар
(Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру (1993), Этномәдени
білім беру тұжырымдамасы (1992), Жоғары мектеп студентеріне
этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы (1998) және т.б.),
бағдарламалар, оқулықтар мен оқу құралдары (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев,
С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, Қ.Шалғынбаева, Р.Дүйсенбінова және
т.б.) басылым көрді. Бірқатар іргелі және қолданбалы зерттеу жұмыстары
қорғалды.
Жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу орындарының оқу жоспарына
этнопедагогика пәні ендіріліп, кафедралар ашылды. Өкінішке орай, бұл
жаналықтың жолы ұзаққа бармады. Білім жүйесінің кредиттік жүеге өтуіне
қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz