Шекәрім Құдайбердіұлы

Жоспар
Кіріспе

1 Шекәрім Құдайбердіұлы (1858—1930)
2 Шығармашылығы
3 «Қазағым, қам ойлан!»
4 «Мен жетелеп өлемін, өрге қарай қазақты»
5 Үлкен өнерпаз

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында Абайдан кейінгі ірі ақын, Гұлама ойшыл Шәкәрім Құдайбер-діұлының орны үлкен. Шәкәрім бұрынғы Семей облысы. Абай ауданындағы Шыңғыс тауының бөктерінде 1858 жылы 11 шілледе дүниеге келген. Оның әкесі Кұдайберді Құнанбайдың бәйбішесі Күнкеден туған. Құдайберді 37 жасында дүниеден өткенде, атасы Құнанбайдың тәрбиесінде болған Шәкәрім жетімдік тауқыметін тарта қоймаған.
Өзінің «Мұтылғанның өмірі» атты ғұмырнамалық өлеңінде бес жасында ауыл молдасынан сабақ ала бастағанын жазалып Жеті жасынан бастап өлең сөзге бейімділігін танытады. Оның ерекше зеректігін аңғарған Абай Шәкәрімді өз қамқорлығына алады. Молда сабағынан басқа, орысша үйренеді. Былайғы өмірін ғылым-білім қуумен қатар, домбыра тарту, гармоныда ойнау, ән салу, саятшылық құру, сурет салу, т. б. өнерлерге арнайды. Оның өнеге көрген ортасы — Құнанбай ауылының зиялы тобы, ұлы Абайдың тағылымы болды. Ол жас Шәкәрімнің азамат және ақын ретінде калыптасуына ерекше әсер етеді. Абайдың кеңесімен әр түрлі кітаптар оқуға машықтанған Шәкәрім ақылы кемелденіп, ой өрісі терендеп өседі. Ақындық өнерін де таныта бастайды.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Шекәрім Құдайбердіұлы
(1858—1930)

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында
Абайдан кейінгі ірі ақын, Гұлама ойшыл Шәкәрім Құдайбер-діұлының орны
үлкен. Шәкәрім бұрынғы Семей облысы. Абай ауданындағы Шыңғыс тауының
бөктерінде 1858 жылы 11 шілледе дүниеге келген. Оның әкесі Кұдайберді
Құнанбайдың бәйбішесі Күнкеден туған. Құдайберді 37 жасында дүниеден
өткенде, атасы Құнанбайдың тәрбиесінде болған Шәкәрім жетімдік тауқыметін
тарта қоймаған.
Өзінің Мұтылғанның өмірі атты ғұмырнамалық өлеңінде бес жасында ауыл
молдасынан сабақ ала бастағанын жазалып Жеті жасынан бастап өлең сөзге
бейімділігін танытады. Оның ерекше зеректігін аңғарған Абай Шәкәрімді өз
қамқорлығына алады. Молда сабағынан басқа, орысша үйренеді. Былайғы өмірін
ғылым-білім қуумен қатар, домбыра тарту, гармоныда ойнау, ән салу,
саятшылық құру, сурет салу, т. б. өнерлерге арнайды. Оның өнеге көрген
ортасы — Құнанбай ауылының зиялы тобы, ұлы Абайдың тағылымы болды. Ол жас
Шәкәрімнің азамат және ақын ретінде калыптасуына ерекше әсер етеді. Абайдың
кеңесімен әр түрлі кітаптар оқуға машықтанған Шәкәрім ақылы кемелденіп, ой
өрісі терендеп өседі. Ақындық өнерін де таныта бастайды.
Жиырмаға толғаннан кейінгі үш жыдың Шәкәрім болыс болып, ел басқаруға
арнаған. Бұл жылдарын ол Еріксіз жемтік шоқыдым, Ар кетіп, айла
жамылдым деп еске алады. Әйтсе де елмен қызмет бабында араласу ақынның
адам тануына, адамшылық пен аярлықты айыра білуіне, қоғамдық ортаның
тамырын басып, сырқатын анықтауына көмектеседі. Ақынның алғашқы жазған
өлендері жастық, махаббат тақырыбына арналады. Бастапқы елендерінен-ақ ол
Абайдың тіл мәдениетін, ақындық үлгісін пайдаланады. Абай ағасынан ғылым-
білім үйреітіп, ақылын тыңдап қана қоймай, кісілікке де, азаматтықка да
үйренеді. Оның сынына түсіп, шығармашылық жаттығудан өтеді. Абайша еңбек
етіп, өмір сүруді өзінің бірден-бір мақсаты санайды. Дүниеге көзқарасы да
Абай ықпалымен қалыптасады. Жастай орыс, түрік, араб, парсы тілін үйренуге
ден қояды. Талпынып орыс тілін үйре-нумен, надандықтың тазарып кетті кірі
деп жырына да қосады. Осының арқасында ұлғая келе оқығанын сынай білетік
ойшылдық танытады. Философия мен дін тарихына қатысты еңбектерді қадағалап
оқиды.
1905—1906 жылдары Шәкәрім ел, жер тану сапарымен Араб, Түрік, Еуропа
елдерін аралауға шығады. Меккеде болады. Ыстамбол кітапханасында отырып
жұмыс істейді. Іздедім, таптым анығын, Тайтадым ескі танын, Қакихат нұрдын
жарының, Жарылды жүрек көргенде, — дейді шетелдерді аралап кайтқан ақын ол
елдер мәдениеті мен әдебиетін, діні мен философиясын, ғылым салаларын
тануға күш салады. Ой өрісі кеңейіп, өмір, қоғам, жан, тән жайында жаңаша
байыптай бастайды.
Ұстазы Абай үйреніп, үлгі алған қазақтың тәл әдеби нұсқаларын Шәкәрім де
жастай көкірегіне тоқып өскен. Қазақ халқының басынан өткен тарихи
оқиғалар, адам тағдыры жайында сюжетті дастандар жазады.

Шығармашылығы
Ғылымды іздеп, дүниені көздеп, екі жаққа үңілдім, деген Абай
мектебінен тағылым алған, оның жолын жалғастырған Шәкәрім де екі жаққа
бірдей назар салған. Абай білгілі Шығыс ақындарынан Шәкәрім де ерте оқып,
нәр алған. Оят-қан ерте мені Шығыс жыры деп алғашқы өнеге мектебін нақты
атайды. Классикалық тәжік-парсы поэзиясын да, орта-ғасырлық туыстас түркі
әдебиетін де терең таныған ақынның айырықша қадір тұтқан ақындары Хожа
Хафиз, Фаули, Науаи болады. Әсіресе, Хафизді жанына жақын тұтады.
Германиядағы Гейнені де, Ресейдегі Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі
Еуропа поэзиясына үлкен ықпал жасаған Хафизді Шәкәрім өзінің ең ұлағатты
ұстаздарының бірі санаған, Шәкәрімнің Хожа Хафизден аударған өлең-
жырларының саны оннан астам. Бұлардың бірсыпырасы тәржіма аталғаны мен,
Хафиз сарынындағы төлтума шығармалар тәрізді.
Шығыс ақындарының шығармалары ертеден-ақ нәзиралық жолмен аударылып,
казақ арасына кең тараған. Қазақ ақын-жыраулары олардың сюжетін өлеңге
айналдырып, талай дастандар жасаған. Осындай үлгімен Шәкәрім де Фзулидің
Ләйлі — Мәжнүнін 1907 жылы қазақша жырлаған.
Ақынның махаббат тақырыбына арнаған Шын сырым өлеңінін өрнегі де,
сөз саптасы да үйреншікті қалыптап бөлек. Ежелгі Шығыс поэзиясын еркін
игергенін аңғартады.
Хафиз лирикасының әуені, Науаи үлгісіне де жуықтайды.
Шәкәрімнің Шығыс әдебиетімен шығармашылық байланысын мысалдар
жазуынан да көруге болады. Адамгершілік сапаларды аллегориялық көркемдікпен
насихаттауды өз тәжірибесінде ақын Бояушы суыр, Қаншыр мен бөдене,
Ақылшы торғай, Қасқыр, түлкі, бөдене, Епті тышқан сияқты мысалдар
арқылы жеткізеді. Арғы төркіні Калила мен Димнадан ербіген мысал
үлгілерім Шығыс ақындары талай нұсқада дамытқан. Мысал жанры казақ арасына
ауызша да, ақындар арқылы жазбаша да ерте таралған. Абай дәстүрі мен де,
өздігінен іздену және Шығыс әдебисттерін оқу арқылы да Шәкәрім мысал жанрын
жақсы игереді. Қасқыр, түлкі, бөдене мысалындағы кейіпкерлер: өктем күш
иесі — қасқыр, айлакер түлкі, жазықсыз момын бөдене. Қасқырды түлкі
алдап, зығырданын қайнатса, түлкіні бөдене орта жығады. Қулықтың түбі
қазамен аяқталып, әділет жеңеді.
Шәкәрімнің қаламы арқылы Шығыс пен Батыстын бірқатар туындылары қазақ
жұртына мәлім болады. Шәкәрімнің үлкен еңбегінің бірі — орыс мәдениетін
игеру жолындағы Абай дәстүріне беріктігі. Оның ақыл тоқтатқан кездегі
басалмай оқыған рухани азығы — XIX ғасырдағы орыс әдебиетінің туынлылары
еді. Шәкәрім де Гоголь, Пушкин, Лермонгов,

Қазағым, қам ойлан!
Абайдың реалистік дәстүрі — Шәкәрім шығармашылығының негізгі идеялық-
көркемдік нысанасы. Шәкәрім реализмінің күші саяси, азаматтық лирикада
айкынырақ көрінеді. Ол, ең алдымен, қоғамның әлеуметтік жағдайларын,
теңсіздікті көре біледі, соны әшкерелейді. Өз заманының көзі ашық,
кекірегі ояу парасатты азаматы ретінде ақын халқының, бүкіл елдің басындағы
ақиқат жағдайды тани алды. Халық тағдыры оны қатты толғандырды. Қазағым,
қам ойлан, сем де адам едің ғой! деп, бүкіл қазақ қауымына ұран тастайды.
Келеңсіз кеселдердің тамырына балта шабудың жолдарын іздейді. Оларды
түзетуге болатын дерт деп біледі.
Шәкәрім әлеуметтік әділетсіздік пен таптық тенсіздікті жіктеп көрсеткенмен,
бай мен кедей деп оны үнемі тәптештеп жатпайды, күреске айналдырмайды.
Қазақтың келеңсіз мінездерін түзеуді ғана мақсат тұтады.
Оның бірқатар өлеңдерінде жалпы көпке ортақ надандык, ұрлық-зорлық,
партияластық (рушылдық) т. б. қылықтар шенеледі. Мысалы, Жуандар өленінде
ел билеген жуандардың өктемдігі, зорлығы, парақорлығы, жікшілдігі, халықты
қой есепті айдап жүрмек, тіпті қарсыласқанның басын да алмақ ойы
бейнеленсе, Қулар өлеңінде ел билеген қулардың жегіштігі, екі жүзділігі,
біреуді-біреуге атыстырып-шабыстырып, пайда табуы және жағымпаздығы
суреттеледі.
Партия адамдары өлеңінде қазаққтың алтыбақан алауыздығы,
уәдеге тұрмайтыны, тыныш ғұмыр кешпейтіні, бірінен-бірі өткен сұм,
залым, ұры, арсыз, ел зарлатып сұмдықпен мал жиған қу мен сұмның
өтірік ант бергіштігі сынға алынады. Ақын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.