Қазақ халқы және Анатомия

Жоспар
Кіріспе

1 Халық арасында кездесетін анатомиялық атаулар
2 Ертедегі қазақтар науқасты бақылап та тәжірибе жинаған
3 Дәстүрлі сынықшылар мектебі
4 Босанатын әйелге жасалатын көмек

Біз бұл баяндамамызда ертедегі қазақ халқы анатомияны «жақсы» білген бе, білмеген бе? деген сұрақтарға жауап бергіміз келеді.
Сонау Алтайдан Атырауға дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатқан қазақ елінің медицинада да тәжірибесі өте мол болған. Дәлел ретінде қазақ елінде жүргізілген түрлі экспедициялардың зерттеу жазбаларынан, шет ел ғалымдарының зерттеу жұмыстарынан, халық ауыз әдебиетінен, көне көз қарияларымыздың айтқандарынан біліп көре аламыз.
Қазақтың халық медицинасының да тарихи тамыры басқа да халықтардың медицина тарихындай дәуірлер тұңғиығына кетеді.
Қазақ медицинасын талдау үстінде біз оның өз тарихымен тығыз байланыста екенін ешқашанда есімізден шығармауымыз керек. Өкінішке орай халқымыздың, яғни қазақ халқының медицинасы туралы мәліметтер жоқтың қасы десек қателеспейміз. Бұл мәліметтер өте мардымсыз, өте аз кездеседі. Сонда да болса, халық ауыз сөзінен қазақтар анатомияны жетік білгеніне көзіміз жетеді.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқы және Анатомия
.

Біз бұл баяндамамызда ертедегі қазақ халқы анатомияны жақсы білген бе, білмеген бе? деген сұрақтарға жауап бергіміз келеді.
   Сонау Алтайдан Атырауға дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатқан қазақ елінің медицинада да тәжірибесі өте мол болған. Дәлел ретінде қазақ елінде жүргізілген түрлі экспедициялардың зерттеу жазбаларынан, шет ел ғалымдарының зерттеу жұмыстарынан, халық ауыз әдебиетінен, көне көз қарияларымыздың айтқандарынан біліп көре аламыз.
   Қазақтың халық медицинасының да тарихи тамыры басқа да халықтардың медицина тарихындай дәуірлер тұңғиығына кетеді.
   Қазақ медицинасын талдау үстінде біз оның өз тарихымен тығыз байланыста екенін ешқашанда есімізден шығармауымыз керек. Өкінішке орай халқымыздың, яғни қазақ халқының медицинасы туралы мәліметтер жоқтың қасы десек қателеспейміз. Бұл мәліметтер өте мардымсыз, өте аз кездеседі. Сонда да болса, халық ауыз сөзінен қазақтар анатомияны жетік білгеніне көзіміз жетеді.
   Қазақ халқы көшпенділікті басынан кешіріп, оның ертеде жазу-сызуы болмағандықтан, емшілік дәстүрі қағаз бетіне түспей, көбі ұмытылып кеткен. Халық медицинасы атадан балаға жалғасып келген кәсіпте болған.
   Халық арасында кездесетін анатомиялық атаулар түрі әрі мол, мағынасы жағынан өте бай. Атақты ғалымымыз, академик Алшынбай Рақышев: сүйектер мен асқазан-ішек құрылымдарының балама атауларының көптігіне көз жеткізгендігін айтады. Мысалы:гребень (лат. crista) деген терминде қазақша бірнеше атау бар екенін: қыр, арқа, жота, жол деп аталғанын көрсетті. Сол сияқты вырезка (лат. incisura) – тілік, кетік, ойық, ойынды; край (лат. lumbus) – жиек, шет, ернеу; канатик (лат. funiculus) – арқан, жіп, шылбыр; связка (лат. ligamentum) – жалғама, байлам; губчатый (лат. spangiosus) – кеуекті, кемекті деп аталады екен. Бір сүйекті қазақ тілінде белгілеу үшін бірнеше термин синонимдерді табуға болады: плечевая кость (os humerus) – тоқпан жілік, тоқпақ жілік, иық сүйек; решетчатая кость (os ethmoidale) – кеңсірік, торлы сүйек; крестец (os sacrum) – сегізкөз, жая; бедренная кость (os femoris) – ортан жілік, сан сүйек; затилочная кость (os occipіtale) – қарақұс, шүйде сүйек. Іш қуысындағы мүшелерді қарастырғанда: слепая кишка (coecum) деген терминді қазақшасоқыр ішек, тұйық ішек, бүйен деп; тонкая кишка (intestinum tenue) - аш ішек, ащы ішек, жіңішке ішек деп атаған. Міне осы мағлұматтарға қарап қазақтар адам анатомиясын жете білгендігінің дәлелі екенін көре аламыз.
Қазақ халық медицинасының зерттеушілері Алдашев А., Әлімханов Ж. өз зерттеулерінде былай жазады: Қазақ халқының анатомиялық білімі едәуір дамыған. Сол білімдері олардың сынықшылық тәжірибесінде көп пайдасын тигізген. Ж.Ш. Оспанов кейбір сынықшылармен жүздесіп, әңгімелескенде, олар білек пен тізенің қос сүйектерден тұратындығын, буындар сіңірмен бекітілетіндігін, буын сыртында қалтасы, ішінде сұйықтығы болатындығын, тізе буыны айқасқан сіңірлермен бекітілетінділігін әбден білетініне көз жеткізді. Сынық салуда олар алғашқыда малдың сүйегін салудан үйрене бастапты, - делінген.
Ертедегі қазақтар науқасты бақылап та тәжірибе жинаған. Сүйектердің регенерациялық процестерін қазақтар дәл білген. Алдашевтің жазба деректеріне сүйенсек:Сынықшылардың айтуы бойынша орнына түсірілген сынықтың бітіп, бекитін уақыты сүйектің түріне қарай мына төмендегідей болмақ:
1.  Білек, қол саусақтары – 15-25 күн;
2. Иық білегі – 25-30 күн;
3. Жіліншік сынығының бітуі – 30-45 күн;
4. Жамбас сүйегінің бітуі – 60-70 күн, - делінген.
Дәстүрлі сынықшылар мектебі әлі күнге дейін өз жалғасын табуда. Ел арасында сынықты салып емдейтінде көптеп кездеседі. Сынықты салу туралы ХVІ ғасырда өмір сүрген Доспамбет жырау білте қою шарасын былай жырлайды:
Отыз екі омыртқаның буынынан,
Зырлап аққан қара қан
Тыйылмайды жонның уақ тамырдан,
Сақ етер тиді саныма,
Сақсырым толды қаныма.
Жара бір қатты, жан тәтті,
Жара аузына қан қатты.
Жарықшылар жоқ па екен
Жармай білте саларға?!
Жағдайсыз, жаман қалып барамын
Жанымда бір туғанның жоғынан!..
   Бұл жерде отыз екі омыртқаның шумағында адам денесінде 33-34 омыртқа болады, соның құйымшақ омыртқасын санамағандағы саны көрсетілген. Ал тыйылмайды жонның уақ тамырдан шумағында қан тамыр сан артериясы (a.femoris) болса керек.Жарықшылар деп отырғаны сынықшылар болып табылады.
   Белгілі орыс этнографы және дәрігері Б.А. Колосов қазақтың оташылары туралы: Кіші хирургиялық әрекетті олардың емшілерінің көбі жасай береді, мұны өз көзіммен көріп куә болдым, - деп жазады. Негізінде қазақ халқы отаның небір түрін жасай білген. Бұл туралы көптеген экспедициялық, этнографиялық жазбаларда кездестіруімізге болады. Мына жазбаларға зер салайықшы: Жарықты кесіп, қайта тіккеннен, тіптен іштегі біткен тасты алып тастап, ауруды мүлдем жазып жібергенін көзімен көргендерін орыс дәрігерлері В. Ненецкий (1884 жылы) мен А.Я. Соколовта жазды. Ал Б.А. Колосов былай жазды: Науқасқа өкпе туберкулезі деп емші диагноз қояды. Бірақ ол кезде өкпе ауруына тіптен ат қою бақсы-тәуіп түгіл, ғылыми медицинаға да оңай еместі. Туберкулезі бар өкпеге апиын, темекі ерітіндісін немесе сынап құйған. Тәуіп науқасты шалқасынан жатқызды. Мойын астына қойған домалақ жастыққа басын шалқайтқанда, науқас кеңірдегі білектей сорайды. Тәуіп сол қолымен мойын терісін төмен тартып, жұтқыншақтың томпайған шеміршек астын өткір пышақ ұшымен тесті де, алдын ала дайындаған қамыс түтігін сол тесігіне кіргізді. Сосын апиын ерітіндісін осы қамыс түтігі арқылы өкпеге құйды. Ерітінді өкпеге жайылды-ау дегенде теріні төмен тартқан қолын босатты. Тері жоғары ығысып, кеңірдектің тесігін жапты. Осы мақсатпен өкпеге сынап және темекі ерітіндісін құйып емдеді. Бізді бұл орада таң қалдырған жағдай, тәуіптіңкеңірдек-өкпе анатомиясынан түсінігінің барлығы, ол түсінік ол кезде қайдан келгені?!.
Аурулардың пайда болуын, даму жолдары мен зардаптарын зерттеу үшін жануарларға тәжірибелер жасау қажеттілігі пайда болды. Бүгінгі күні қазақ жерінде жануарларға тәжірибе жасау көне заманнан басталғаны белгілі болып отыр. Қараүзген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Есім ханның ұлы Жәнібек ханның тапсырмасы бойынша, XVII ғасырдың екінші жартысы шамасында жазып қалдырған Шипагерлік баяны қолжазбасы осы айтылғанның толық айғағы бола алады. Бұл ұлы шипагер-ғалым қойлар мен дала түлкілеріне тәжірибе жасап, қанайналым шеңберлерін ашқаны айқындалды. Қойлардың басын және жүрегін зақымдап, ми мен жүректің организм тіршілігіндегі маңызын зерттеген. Ол шешекке қарсы екпелер дайындау үшін таналарды егіп, олардан сау адамдарды егетін таназат, яғни вакцина алған. Ол кісінің таназат алу жолы сол кездегі халықтың жергілікті тұрмыс жағдайларына толығынан сәйкес келеді. Мәселен, танадан алынған вакцина жаңа сойылған малдың бүйрек қапшығына құйылып, қараңғы жерде сақталуы өз заманының, тіпті бүгінгі ғалымдардың ойына келмейтін, үлкен ғылыми жетістігі болып есептеледі.
   Сонымен бірге, бұл ғұлама шипагердің адам денесінің сусыздануын және оның сатыларын, суға кетіп өлген немесе суыққа үсіп қалған адамдарды тірілту жолдарын алғаш зерттеп шешуі өз заманының үлкен ғылыми жетістіктеріне жатады. Көрсетілген ғылыми еңбек баспада басылып, кең тарамағанымен, басқа елдердің елшілері мен саудагерлері арқылы ауыздан ауызға беріліп, жер шары мемлекеттеріне тарап кетуі ешбір күмән тудырмайды. Сондықтан еуропалық ғылыми медицинаның дамуына бұл ақпараттар ықпал етпейді деуге ешбір негіз жоқ. Міне, мұның өзі ата-бабамыздың медициналық және анатомиялық ғылымдарын білгендігінің тағы да бір жоғары көрсеткіші болып табылады.
Ал, енді босанатын әйелге жасалатын көмекке келер болсақ, мұнда да халықтың анатомияны жақсы білгендігін көруге болады. Мысалы, босана алмай қиналған әйелге көрсетілетін пайдалы көмектің бірі – бел тарту шарасы, яғни босанып жатқан әйелдіңжатыр күмбезінің деңгейінде қос қолдан тарту әдісі. Бұл әдіс гинекологияда Кристеллер әдісі деп аталады. Сонда бұл әдісті бірінші тапқан қазақтар ма, әлде суреттен ұсынып ғылымға енгізген Кристеллер ме? деген сұрақ туады.
   Қаншылар туралы айтсақ, қазақтар қанды сипаттай білген. Яғни арам қан, қара қан, запран қан, сасық қан және т.с.с. деп жіктеп, қандауырлармен қан шығарып емдеп отырған. Қан алу үшін де қан тамырлар анатомиясын жақсы білу керек. Мысалы, бәрімізге белгілі иық деңгейіндегі бастық венадан (v.cephalica, cephalon – бас) – гректер бас ауырғанда қан алған, сондықтан бұл вена солай аталады. Қазақтарда да веналар атын жіктеп, оларға да, мысалы алтын бағана, күміс бағана деп ат берген.
   Біздің ата-бабаларымыз кейбір ауру аттарын да дәл қоя білген, мысалы, бітелгі өсу –мұрын етінің өсуі (аденоид), көк ми – жүйке ауруына ұшыраған кісінің есіне сақтау қабілетінің кемуі, көтеу – гемморой, ұшықтау су бүрлеу – суық тиген науқасқа су бүрлеу – контрастная терапия.
Қазақ халқының бірінші байлығы, оның төрт түлік малы екендігі бәрімізге белгілі. Сонау заманнан бері мал шаруашылығымен айналысып келе жатқан қазақ халқы өз төрт түлік малының анатомиясында өте жақсы білген. Бұған мысал ретінде 1850-1912 жылдар аралығында өмір сүрген әрі ақын, әрі жырау болған Ақтан Керейұлының жазып кеткен шығармаларынан біле аламыз. Ауыспалы мағынада құлпыра құбылған сөз шұрайын Ақтан жырларынан мол ұшыратамыз. Мұны құрдасы Көбенге және Қоспақ ақынға айтқан жұмбақтарынан айқын аңғарамыз. Ақынның жұмбағы шебер ойға құрылады:
Он екі қысырағым бар:
Екеуі жуан буаз,
Екеуі күмән буаз,
Екеуі анық буаз
Екеуі танық буаз,
Екеуі жіңішке қысыр,
Екеуі ат қысыр.
Ал бұл жұмбақтың шешуі:
Он екі қысырық – малдың он екі жілігі:
Екі жуан буаз – екі ортан жілік,
Екі күмән буаз – екі тоқпан жілік,
Екеуі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.