Т.Әлімқұлов сыншы және әдебиет зерттеушісі
1 «Жұмбақ жан» және оның Абайтану тарихындағы орны
2 Заманының заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов жайында
3 М. Әуезов әлемі
4 Абай өмірбаяны жөнінде сөз
5 Абай өмірінің, шығармашылығының жаңаша бір сипатта дамуы
6 Абай өнердің қай түріне де ерекше бейілмен қараған
7 Әдеби.сыни зерттеулер және көркем әдебиет мәселесі
8 Қазақ поэзиясы
2 Заманының заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов жайында
3 М. Әуезов әлемі
4 Абай өмірбаяны жөнінде сөз
5 Абай өмірінің, шығармашылығының жаңаша бір сипатта дамуы
6 Абай өнердің қай түріне де ерекше бейілмен қараған
7 Әдеби.сыни зерттеулер және көркем әдебиет мәселесі
8 Қазақ поэзиясы
Төл әдебиетіміздің көрнекті өкілі, ұлттық өнерімізді биікке көтеріп, туған халқының әдебиеті мен өнерін жанындай сүйген Т. Әлімқұлов – қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орнын алған ерекше дарын иесі. Оның жүйрік қаламынан туған “Кертолғау”, “Ақбоз ат”, “Қараой”, “Тұлпардың тағдыры”, “Шежірелі сахара”, “Ел мен жер”, “Телқоңыр” секілді көптеген прозалық шығармалары, “Қаратау өрнектері”, “Туған ауыл”, “Сапар”, “Жазғы жаңбыр” деп аталатын поэзиялық жинақтары, Лермонтовты, Пушкинді, Низамиді, Горькийді тәржімелеуі, әдеби сын саласындағы еңбектері, сондай-ақ, әсіресе, дана да дара Абай жайлы жазылған “Жұмбақ жан” атты зерттеуi - оның сан қырлы дарын иесі екендігін, артына мол рухани мұра қалдырғанын айғақтайды.
Қаламгер тағдырынан аздаған мәлімет айтар болсақ: Ол 1918 жылы 22 қарашада қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданында дүниеге келген. Оның азан шақырып қойған есімі – Тәңірберген. Ата-анасы еркелетіп Тәкен атап кеткен деседі [1. 176 б.].
Әкесі – Әлімқұл мен анасы – Молша (ел аузында Мәти деп те аталады) Тәкенді бала күнінен халқымыздың салт-дәстүрімен, сөз мәйегі – мақал-мәтелдер мен хисса-дастандармен сусындатып тәрбиелейді. Ол жөнінде зерттеуші Көсемәлі Сәттібайұлы былай деп жазады: “...Барлас ақын мен оның шәкірті Байкөкшенің өнері мен соны сөздерін естіп рухтанған Абай сияқты, Тәкен де әке мен анасының Келіншектаудың теріскейі мен күнгейін жайлаған өнерлі ел-жұртының, оның ішінде Майлықожа, Құлыншақ, Мәйкөттердің ән-жырымен, Ықылас, Сүгірлердің беу-беулеген күйлерімен, атадан балаға жалғасқан небір аңыз-әңгімелерімен ауызданып өсті” [2].
Қаламгер тағдырынан аздаған мәлімет айтар болсақ: Ол 1918 жылы 22 қарашада қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданында дүниеге келген. Оның азан шақырып қойған есімі – Тәңірберген. Ата-анасы еркелетіп Тәкен атап кеткен деседі [1. 176 б.].
Әкесі – Әлімқұл мен анасы – Молша (ел аузында Мәти деп те аталады) Тәкенді бала күнінен халқымыздың салт-дәстүрімен, сөз мәйегі – мақал-мәтелдер мен хисса-дастандармен сусындатып тәрбиелейді. Ол жөнінде зерттеуші Көсемәлі Сәттібайұлы былай деп жазады: “...Барлас ақын мен оның шәкірті Байкөкшенің өнері мен соны сөздерін естіп рухтанған Абай сияқты, Тәкен де әке мен анасының Келіншектаудың теріскейі мен күнгейін жайлаған өнерлі ел-жұртының, оның ішінде Майлықожа, Құлыншақ, Мәйкөттердің ән-жырымен, Ықылас, Сүгірлердің беу-беулеген күйлерімен, атадан балаға жалғасқан небір аңыз-әңгімелерімен ауызданып өсті” [2].
Т.Әлімқұлов сыншы және әдебиет зерттеушісі
Жұмбақ жан және оның Абайтану тарихындағы орны
Төл әдебиетіміздің көрнекті өкілі, ұлттық өнерімізді биікке көтеріп,
туған халқының әдебиеті мен өнерін жанындай сүйген Т. Әлімқұлов – қазақ
әдебиеті тарихынан лайықты орнын алған ерекше дарын иесі. Оның жүйрік
қаламынан туған “Кертолғау”, “Ақбоз ат”, “Қараой”, “Тұлпардың тағдыры”,
“Шежірелі сахара”, “Ел мен жер”, “Телқоңыр” секілді көптеген прозалық
шығармалары, “Қаратау өрнектері”, “Туған ауыл”, “Сапар”, “Жазғы жаңбыр” деп
аталатын поэзиялық жинақтары, Лермонтовты, Пушкинді, Низамиді, Горькийді
тәржімелеуі, әдеби сын саласындағы еңбектері, сондай-ақ, әсіресе, дана да
дара Абай жайлы жазылған “Жұмбақ жан” атты зерттеуi - оның сан қырлы дарын
иесі екендігін, артына мол рухани мұра қалдырғанын айғақтайды.
Қаламгер тағдырынан аздаған мәлімет айтар болсақ: Ол 1918 жылы 22
қарашада қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданында дүниеге келген.
Оның азан шақырып қойған есімі – Тәңірберген. Ата-анасы еркелетіп Тәкен
атап кеткен деседі [1. 176 б.].
Әкесі – Әлімқұл мен анасы – Молша (ел аузында Мәти деп те аталады)
Тәкенді бала күнінен халқымыздың салт-дәстүрімен, сөз мәйегі – мақал-
мәтелдер мен хисса-дастандармен сусындатып тәрбиелейді. Ол жөнінде
зерттеуші Көсемәлі Сәттібайұлы былай деп жазады: “...Барлас ақын мен оның
шәкірті Байкөкшенің өнері мен соны сөздерін естіп рухтанған Абай сияқты,
Тәкен де әке мен анасының Келіншектаудың теріскейі мен күнгейін жайлаған
өнерлі ел-жұртының, оның ішінде Майлықожа, Құлыншақ, Мәйкөттердің ән-
жырымен, Ықылас, Сүгірлердің беу-беулеген күйлерімен, атадан балаға
жалғасқан небір аңыз-әңгімелерімен ауызданып өсті” [2].
Ата-ана тәрбиесіне қанығып өсіп келе жатқан Тәкеннің әкесі бақталас
дұшпандар қолынан қаза болып, ол әке аманаты бойынша Әлімқұлдың ағайын
інісі Сопбектің қолында тәрбиеленеді. Т. Әлімқұловтың “Қаратау” деп
аталатын хикаятын ден қойып оқыған жан оның өмір белестерін көрері анық.
Бала күнінен кен қазушы орыстармен араласып тіл үйренген ол кейіннен 1936-
1941 жылдары Шымкент қорғасын зауытына келіп, есепшілік жұмысқа
орналасады. Осы кезеңнен бастап Тәкеннің алдымен журналистикаға, кейіннен
әдебиетке деген қызығушылығы оянып, көркем әдебиет әлеміне бет бұрады.
Ол 1941-45 жылдары Донецкіде жұмыс істесе, 1945-49 жылдары “Оңтүстік
Қазақстан” газетінде жауапты хатшы, “Лениншіл жас” газетінде бөлім
меңгерушісі, 1956-1974 жылдар аралығында КСРО ЖО Басқармасы
секретариатында қазақ әдебиеті бойынша кеңесшілік қызмет атқарған.
Т. Әлімқұлов облыстық баспасөзде қызмет атқара жүріп өз қабілетін,
білімін, мүмкіндігін ой елегінен өткізеді де, дарыны мол болғанымен,
білімінің аздығын, жетімсіздігін аңғарып Алматыға жол тартады. Бұл байламы
– өзі үшін ырыс, қазақ әдебиеті үшін игілікті іс болғандығына оның мол
мұрасы дәлел.
1949 жылы Мәскеудегі М. Горький атындағы Әдебиет институтына оқуға
түсіп, оны аяқтаған соң, 1970 жылдарға дейін Тәкен Әлімқұлов одақ
астанасында әдеби кеңесшілік қызмет атқарады.
Жалпы, Т. Әлімқұловтың Мәскеуге, КСРО Жазушылар Одағының аппаратына
қызметке ауысуына бірден-бір себепші болған кісі – жазушы М.
Әуезов екендігі жиі айтылады...
Бұл кезең жазушы өмірінің аса жемісті шағы болып есептелінеді. Өйткені,
дәл осы жылдар – қаламгердің парасат әлемін кемелдендіре толыстырып,
рухани, өнерлік ізденіс өрістері әбден айқындалып, оның дүниетанымы мен
суреткерлік қырларын қалыптастырған уақыт болды.
1954 жылы жазған “Абай” атты әдеби-сын мақаласы Тәкен Әлімқұловты
болашағынан мол үміт күттіретін сыншы тұрғысында әдебиеттану мен әдеби сын
аренасына алып келді. Бұл еңбегінің бастапқы тұсында-ақ, сыншы өз мақсатын
мына бір тұжырыммен ұғындырады: “...Абайдың өмірі мен творчестволық жолы
әртүрлі еңбектер жазуды керек ететіні де түсінікті. Және мейлінше терең
зерттеген творчестволық ғылыми еңбектер болуы шарт. Бірақ, біз бұл мақалада
ондай үлкен еңбектерден дәме етпейміз. Абайдың қайтыс болуының елу
жылдығына байланысты, қадірлі ақынымызды тағы да бір еске түсіріп, өмірі
мен творчествосына азды-көпті шолу, талдау жасаумен тынамыз” [3. 4 б.].
Заманының заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов жайында да Т. Әлімқұлов
қаламынан елеулі де әсерлі Мухтар Ауезов (1958) атты орыс тіліндегі
еңбегі мен қатар естелік сипаттағы мақалалар туғандығын айтып өту-
парызымыз. Алғаш рет 1959 жылы Москвада М. Әуезовке Лениндік сыйлық
тапсырылуының куәгері болғандығын әңгімелеп, сыйлық тапсыру кезіндегі
кішігірім мәжілістен алған әсерін баяндайтын “Достар лебізі” [4] атты
мақаласында астаналық жазушы-сыншылардың В.В. Смирнова, Е.Ф. Книпович,
З.С. Кедриналар құттықтау сөз сөйлеп, жазушы мәртебесін биікке
көтергеніне ризашылығын білдірген Т. Әлімқұлов: “Сол сөздерде менің есімде
ерекше қалғаны: халықтың өмірін, сырын паш еткен шыншыл роман сол халықтың
досын көбейте түседі. Жаңалыққа жаны құмар, бауырмал, досшыл, зерек
халықтың тамаша қасиеттеріне әр елдің игі оқушысы сүйсінеді, іш тартады.
Сол себепті де Шоқанның, Абайдың, Ыбырайдың халқын орыс әдебиетшілері өте-
мөте жақсы көреді, шексіз сыйлайды”, – деп, М. Әуезов арқылы туған
халқының әдебиеті мен мәдениетінің өскеніне, мерейінің тасығанына
ризашылығын жасырмайды.
Т. Әлімқұловтың бұл мақаласы, біріншіден, Мұхтар Әуезов
шығармашылығына, жазушының биік мәртебесіне, өз халқының әдебиетінің
жетістігіне қуануы болса, екіншіден, “әр ұлт өкілдерінің сөзінен достық
лебіз естілді. Совет әдебиетінің интернационалдық сыр-сипаты ерекше танылып
тұрды”, – деп, әдебиеттегі халықтар достығының көрінісіне сүйсінуі еді.
Бұл жарияланым жазушы-сыншының әдебиетке деген ыстық пейілін, шынайы
сүйіспеншілігін танытса керек-ті.
Жалпы, М. Әуезов әлеміне қатысты сыншының сүйіспеншілікпен оқылатын бір
жазбасы “Өмірді сүйген суреткер” [5] деп аталады. Бұл – естелік үлгісінде
жазылған туынды.
Т. Әлімқұловты “заңғар жазушыдан” айрылған уақытта кешкен жан
сарайындағы арпалыс, ішкі ой-толғамдары осы естелікті жазуға итермелегенін
байқауға болар еді. Естелікте Т. Әлімқұловтың Мұхтар Әуезовті алғаш көріп
танысуы, ұлы жазушының басынан өткен тар жол, тайғақ кешулері, ауруханадағы
соңғы қоштасу сәті, жас қаламгер Шыңғыс Айтматовқа берген ақ батасы секілді
тарихи оқиғалар әсерлі де тартымды баяндалады.
1952 жылдың күзінде республика Ғылым Академиясының ұйымдастыруымен
қазақ эпосы жөнінде ашық пікірталас болып, онда М.Ғабдуллин мен М.
Ақынжанов баяндама жасайды. Ауыз әдебиеті саласындағы қателіктері үшін С.
Мұқанов, М. Әуезов сынға алынып, мұнда жазушы-ғалымның тағдыры туралы
мәселе де қыл үстіне қойылады. Сонда бірталай пікір сайыстар болып, жас
болса да батылдық көрсетіп Т. Әлімқұлов та жарыссөзге шығады. Естелікте
қаламгер айтқан сөздерінің ұзын-ырғасын емес, тобықтай түйінінен мысал
келтіреді.
“...Мен табиғи құбылыстарды бағамдап-бағалауда кейбір сәттерде өмір
сүріп отырған қоғамның өзі де адасатындығын айтып өттім, олай болса,
қайсыбір эпос шығармаларын тұжырымдаудағы М. Әуезовтің сәтсіздіктерін
ұлтшылдық сипатта болды деп қарастырған дұрыс емес, өйткені бір адамды
ұлтшыл-әдебиетші, сонымен бірге интернационалист-жазушы деп екі жарып
айтуға болмайды ғой! Мұның сыртында, буржуазиялық-ұлтшылдық идеясын шынымен
пайдаланғысы келсе, оны ой-өріс жемісін аса қажетсінетін әдеби зерттеу
саласында бүркемелегеннен гөрі, оны көркем әдеби шығармаларында қолдану
Әуезов үшін әлдеқайда жеңіл болар еді ғой дедім” [5.70] – деген Тәкен сөзі
адалдықтың, азаматтықтың, батылдықтың айғағындай сайрап тұр.
Зерттеушінің: “...соқтықпалы, соқпақсыз жердің” жұмбағын шешкен Мұхаңның
өзі енді әдебиетшілер үшін терең де жан-жақты зерттеудің сарқылмас
қазынасына айналды” [5.71 б.] – деген сөзі бұл күнде үлкен шындық.
М. Әуезов әлемі – күрделі де қызықты, ерекше қасиетті ғалам. Оның
тұңғиығына бойлау кез-келгеннің қолынан келмесі және ақиқат.
Қаламгер өз естелігінде Мұхтар Әуезовтің бауырлас халықтар әдебиетінің
тағдырына ерекше ден қойып, шын жанашыр болған қасиетін де жайып салады.
Екеуінің арасында өткен қызықты бір әңгімеде қырғыздың жас жазушысы Шыңғыс
Айтматов туралы Мұхтар Әуезов естімеген болып шығады да, Тәкен Шыңғыстың
“Бетпе-бет”, “Жәмилә” атты повестері жайлы тыңғылықты түсінік береді.
Осыдан соң, арада екі ай уақыт өткенде “Литературная газетада” Мұхтардың Ш.
Айтматовтың “Жәмиләсына” арнап жазған “Сәт сапар!” атты шағын мақаласы
жарық көргендігін әңгімелей келіп: “Иә, бұл Айтматов жөнінде алғашқы сөз
болатын, дегенмен қандай сөз еді десеңізші! Бұлайша сәт-сапар тілеу
бауырлас әдебиеттің жас өскеніне әкесіндей қуана білетін, үлкен жүректі
адамның ғана қолынан келмек!” [5.72 б.] – деп толғанған жазушы сөзінің жаны
бар. Мұнан біз М. Әуезовтің жомарттығы мен мәрттігін танысақ, Т.
Әлімқұловтың ұстазға дегене адал көңілін, ыстық ықыласын аңдаймыз.
Т.Әлімқұловтың Жұмбақ жан еңбегін Абай жайында жазылған мол
дүниенің бір сарасы, жазушының жан әлемін жарып шыққан туынды деп
қабылдаймыз. Жұмбақ жан сыни-зерттеу еңбек болғанына қарамастан,
жазушылық леппен жазылған, жаңаша тұжырымдарымен құнды дүниенің бірі. Тәкен
Әлімқұлов шығармашылығы бойынша бірнеше мақалалар жазған, сыншы
Т.Тоқбергенов біздің зерттеуімізге негіз болып отырған қаламгердің Жұмбақ
жан еңбегі жөнінде мынадай пікір айтады: Біздің байқауымызша, Тәкеннің
әдеби есімі жалпы жұртшылыққа алғаш рет байыпты да, парасатты сыни
еңбектерімен танылған. Ол 50-ші жылдарда көптеген көлемді мақалаларымен
қазақ әдебиеті сыншыларының алғы легіне шықты... Қазақ әдебиетіне үлкен
сыншының келгені анық еді.
Тәкеннің сыншыл ойының кесек туындысы-Абай Құнанбаевтың өмірі мен өнер
жолына бағышталған Жұмбақ жанатты еңбегі. Жұмбақ жан- халқымыздың
көркемдік дамуын жаңа биікке көтерген Абайдың мәңгілік мұрасы туралы
айтылған тың сөз деп қарауға болады [6.222 б]
Абай мұрасы жеке оқырманды, әдебиет әлемінде жүрген кез-келген
қаламгерді бей-жай қалдырмайтын тақырыптардың біріне айналғаны әлдеқашан.
Абайтану тарихында ұлы ақын жайында қалам тербемеген зерттеуші, қаламгер
жоқтың қасы десек қателеспеспіз. 20-шы ғасырдың басында басталған Абайды
тану мәселесінің күн өткен сайын өзектілігі артып барады. Абайды қадірлей
алса, қазақтың өзінің қадіріне жеткендігі деген пікір айтқан алаш
ұлдарының, Абай мұрасының сақталуына, оның ел арасына таралуына сіңірген
еңбегі өлшеусіз. Абай жайында жазылған А.Байтұрсыновтың Қазақтың бас
ақыны атты мақаласында Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаев. Онан асқан
бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ ...
Абайды қазақ баласы тегіс танып, тегіс білуі керек [7.53 б] деп, 1913 жылы
дабыл қағады. Абай тәрізді ақынның шығармашылығын ғұлама ғалым М.Әуезовтің
зерттеуі кездейсоқ болған жай емес, қазақ сынды халықтың ұлт болып
қалуында тарихи уақыттың иіп әкелген құдіреті болар деп те қараған жөн
болар. Абай шығармашылығы өзінің ұлтын сүйген адам үшін айналып кете
алмайтын темірқазық. Абай шығармашылығы жайында ой айту тұтас ұлт турасында
толғану болып шығады. Ұлтшыл, қазақтың мұңын жоқтаған қаламгердің Абайға
соқпай өте алмауының себебі осында болса керек. Т.Әлімқұловтың да 1978 жылы
жарық көрген Жұмбақ жан атты зерттеу еңбегі Абай мұрасын тану, оның арғы
жағында қазақты тану ықыласынан туған дүние деп қараған жөн деп
есептейміз. Тәкен әдеби сын табиғаты жөніндегі төмендегі жолдарды мысалға
келтіреді: ...әдеби сын, оның ішінде поэзия сыны, ең алдымен өзі шығарма
болуы шарт. Виссарион Белинскийдің Александр Пушкиннің шығармаларын
талдаған мақалаларын оқып отырғаныңда сол ақынның поэзиясынан кем әсер
алмайсың [8.159 б]. Осы тұрғыдан келгенде сыншының Жұмбақ жан еңбегі
жоғарыда өзі қойған талапқа сай жазылған дүние деп қабылдауға болады.
Абайтану тарихында ақын жайында жазылған еңбектер баршылық. Әрбір
еңбек өзінше құнды. Осыған қарамастан, ұлы ақын жайында жазылған зерттеудің
бәрін кемшіліксіз деуге тағы болмайды. Т.Әлімқұловтың Абай тақырыбына
баруында қаламгердің Абай тұлғасын, шығармашылығының өзі таныған кейбір
қырлары жайындағы ой-пікірін ортаға салуды көздеген мақсаты жатса керек
деп ойлаймыз. Бұрын айтылған пікірді қайталау, өткен ізді шиырлау ғылым
үшін қажетсіз дүние. Осы тұрғыдан келгенде, Т.Әлімқұловтың Абай
шығармашылығы жайындағы еңбегі несімен құнды? Абай мұрасын зерттеуде
Т.Әлімқұлов еңбегінің құнды болуы оның принцип ретінде ұстанған
қайталамаудың, меніңше, үш тәсілі бар; бірінші, тың дерек ашу; екінші,
өзгелер келтірген деректерге басқа бір қырынан келу; үшінші, жазушы ретінде
өз әсеріңді қосарлау деген пікірінің маңызы ерекше. Абай жайында Тәкен
үздіксіз жазып отырған. Талданғалы отырған еңбек зерттеушінің ұзақ жылғы
үздіксіз ізденісінің жемісі. Т.Әлімқұлов 30-шы жылдардан бастап Абай
жайында мақала жаза бастайды. 1939 жылы сыншы Абай поэзиясындағы
романтизм атты мақала жазады. Тәкен сол жылдардан өмірінің соңына дейін
Абайдың жұмбағын шешуден танбайды.
Абай Шыңғыстауда өссе, мен бір қияндағы Қаратауда ақындардың ішінен
Абайдың есімін бірінші естідім. Қара танымайтын сәби шақта құлаққа кіріп,
көкейге қонған-Абайдың нақыл сөздері. Сауатқа шала балалық кезеңде, Абайдың
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойласы білікті біреудің айтуынан жат
болған-ды. Бір отырыста, бір айтылғаннан машық боп қалған-ды. Енді, сол
өлең кітаптың есіміне жүріп отыр. О баста, күндердің күнінде ұлы Абай
турасында кітап жазамын деген ой басқа келген бе?! Өмір шіркін осылай екен
[8.164 б] деп жазады Т.Әлімқұлов Жұмбақ жан еңбегінің қорытынды
бөлімінде. Бұл сөздерді жазушының шыны мен сырын ақтара айтқан ойы деп
қабылдамасқа лаж жоқ. Ұлы Абай жайында бұрын-соңды жазылған қомақты
еңбектерді есепке алар болсақ, Т.Әлімқұловтың Абай жайындағы зерттеуінің өз
кезі келгенде жазбасқа болмайтын, айтылуға тиісті пайымдауларын жеткізуді
мақсат еткен, жан-дүниесін жарып шыққан еңбегі деп қарауымыз қажет. Қазақ
болған соң Абай жайында толғанбау мүмкін де емес тәрізді. Осы бір тұжырымды
Тәкен былайша қорытады: Абай ұрпақ атаулыны ұзақ сынайтын адам. Бүгінгі
күннің ділгерлігінен туған еңбектің қыры, сыры ішінде де , ғұмыры алда. ..
Осындай ішкі толғаныстан , еңбек өтемін іріктеуден кітапты барға мәзір
етпеске шара жоқ. сонда, Б. Еңбектің Жұмбақ жан деп аталуының арғы
жағында зерттеушінің Абай жайында бұрын-соңды айтыла қоймаған, айтылса да
дәйектелмеген кейбір қырларын нақтылай анықтауды мақсат еткенін аңғару қиын
емес.
Абай және оның мұрасы жайында жазылған зерттеулердің, оны
жазушылардың мінез-құлқы , білім-дәрежесі, дарын қыры, талғам мөлшері түрлі-
түрлі екендігін, сонымен қоса, Абайдың өз халқының табиғатын жазбай таныса
да, өзіне келгенде керемет қайшылықтарға ұрынатынын ескере отырып, Тәкен
түйсікшіл, талғампаз қалыппен Абай жайындағы зерттеуіне кіріседі. Абай
ақынның болмысын қиын болмыс деп бағалайды. Зерттеушінің Абай жайындағы
зерттеуінің негізгі критерийін өзіне, оқырманына қойған төмендегі сауалынан
байқауға болады: Бұл тұлғаны қалайша анықтауға, қалайша мүсіндеуге керек?
Дәуір арқылы Абайды ашамыз ба, яки болмаса Абай арқылы дәуірді ашамыз ба?
[8.3 б].
Зерттеуші еңбекте Абай өмірбаянының кейбір тұстарына және оның
шығармашылығында көрініс берген кейбір сырларына тоқталады. Абай
өмірбаянын жаңаша бажайлайды. Қазақ әдебиеті тарихында, оның ішінде
Абайтануда М.Әуезов еңбегінің орасан екендігін ешкім де, ешқашан да жоққа
шығармасы анық. Ғалымның Абай өмірбаянына қатысты ұзақ жылдар бойы атқарған
жұмысының нәтижесінде ақын өмірбаянының біршама толық нұсқасы жасалды.
Абай жайында қазақ әдебиеттану ғылымында пікір білдірмеген зерттеуші жоқ
десек те, Т.Әлімқұлов өзіне дейін ақын жайында жазылған еңбектерді ой
елегінен өткізе отырып, ақын өмірбаянына, оның шешімін таппаған кейбір
тұстарына өзіндік пайым жасайды. Абай болмысы, Тәкенше айтсақ,қиын
болмыс. Өмірінде беймәлім сыр мол. Зерттеушінің Құнанбайға қатысты,
ақынның орыс тілін үйрену, оны меңгеруіне қатысты пікірлері, ақын өлімінің
себебі турасында жасаған тұжырымдары арнайы тоқтап, талдауды қажет етеді.
Құнанбай жайында қазақ оқырманының санасында ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан нақты түсінік бар. Абай жолы еңбегінде М.Әуезов Құнанбайды ел
билеген беделді, ақылды басшы, сонымен қатар белгілі жағдайларға байланысты
баласына да, айналасына да қатал, елді жұдырығында ұстаған кесек тұлға
ретінде суреттейтіні белгілі. Ұзақ жылдар бойы кеңестік саясатқа байланысты
қоғамда дәулетті болған, беделді, тегі бай адамдарды қудалап, сыртынан жала
жауып, шығармасын оқуға тиым салып, тарихқа қиянат жасалған кезеңдер
болғанын жасыра алмаймыз. Осы тұрғыдан келгенде Абай өмірбаянына қатысты
бұрын-соңды айтылған пікірлерге сын тұрғысынан қарауға мүмкіндік туып
отыр. Осы тұста Тәкеннің сонау 70-ші жылдары цензураның қадағалауына
қарамастан Құнанбай жайындағы Янушкевич пікірін келтіруінің арғы жағында
зерттеушінің сол бір поляк саяхатшысының ойын қолдағаны байқалады. Кенесары
Қасымовтың бүліншілігіне байланысты ұлы жүзге сапар шеккен Вишневскийдің
экспедициясына енген поляк саяхатшысы Адольф Янушкевичтің Шыңғыстауға
барғанда куә болған оқиғаларын жазған күнделігінен үзінді келтіреді. Онда
Құнанбайдың шешендігі, парасаттылығы, әділ қазы, тақуа жан болғандығы
айтылады. Жазушының Құнанбай жайындағы бұл пікірді поляк саяхатшысының
пікірі арқылы жеткізуінде қатал заманның талабын ескере отырып, тарих
алдында да қиянат жасамай өзінше тапқан тәсілі болар деп жорамалдадық. Бір
анығы, кез-келген мәселені өзінің ой көрігінен өткізіп, екшеп отыратын
зерттеушінің Құнанбай жайындағы тарихи шындықты білмеуі мүмкін еместігі.
Мұнымен қоса Тәкен Абайдың Құнанбай қанша тырысса да, өз дегеніне Абайды
толық көндіре алмауының, өзі ерекше үміт күткен ұлының басқа бағытты
таңдауының себебін анықтауға тырысады. Абайдың орыс тілі мен әдебиетіне
қызығушылығының сырын ашқысы келеді. Абайтануда ұлы ақынның орыс тілін
жетік білгендігі, орыс ақындарын аударғаны, аудармашылық шеберлігі, Абайдың
орыс достары жайына тоқтамай өткен зерттеуші жоқ деуге болады. Тәкен
Әлімқұлов Абайдың орыс тілін үйренуінің себебі мен оның тарихын өзінше
талдайды. Зерттеуші американдық журналист Джордж Кеннанның Сібір және жер
аударылғандар атты кітабынан қызық дерек келтіреді. Кеннан Семейде
Леонтьев деген кісінің үйіне түскендігін, үй иесінің Семей кітапханасы
жайында, онда жер аударылып келгендерден бөлек қазақтардың да, оның ішінде
Ибраһим Құнанбаев атты қарттың да келіп, Милль, Бокль, Дрепер сынды
авторларды оқитындығын айтады. Бұл айтылғандарға күмән келтірген студенттің
ол қазақ сол оқығандарын түсіне ме екен деген сауалына Дрепер бойынша
Абайдың өзіне (Леонтьевке) екі түн емтихан тапсырғандығын айтып иландырады.
Бұл келтірілген дерек Абайдың орыс тілін екінің бірі меңгере алмайтын
дәрежеде үйрендігіне дәлел болса керек. Абайдың орыс ақындарын аударудағы
тереңдігі мен шеберлігі орыс тілін біз жорамалдаған дәржеден де артық
игергендігін көрсетеді. Зерттеуші де осы бір жиі айтылса да, жете мән
беріле бермейтін мәселеге өзінше тағы бір тұжырым жасайды. Абайдың Семейде
жүргенде арнайы орыс тілі мұғалімін жалдап, оқуы да мүмкін-ау деген ой
түйеді. Орыс тілін үйренуді Абай адами, ақындық өмірінің мақсатына
айналдырғанын, орыс әдебиетінің өз шығармашылығына, қазақ әдебиетіне
тигізер әсерінің шексіз боларын сезгенін байқау қиын емес. Мұнымен қоса,
зерттеуші Абайдың өлең формасына қатысты жаңалықтар жасауында да орыс
әдебиетінің тікелей әсері бар деген ой айтады.
Абай өмірбаяны жөнінде сөз қозғағанда, Абайдың өмірінің соңғы кездері,
ақын өлімінің себебі жайында толғамау мүмкін емес. Т.Әлімқұлов Абайдың
өлімінің мезгілінен ерте келуінің негізгі себебі балаларының өлімі деп қана
қарау біржақты болар еді деген пікір айтады. Абайдың шорт сынып, морт
отырып қалуына сонау Оспанның, одан бергі Әбдірахманның, ең соңғы
Мағауияның өлімі себеп болды деген болжау мен үшін иланымсыз. Қалың елім,
қазағым, қайран жұртым деп емірене қам жеген қайраткер Абай, Оспанның
өлімінде бергішім-ой деп дауыс салған ағайынды алғышым-ой деп қаза
үстінде әжуалаған сыншы Абай, бауыр мен баланың қасіретін көтерсе керек-
ті... Абай қырық күнді меңзеген жерінен шықса, бұны фәлсапа тілінде
кездейсоқтық дейді. Оның ақырамаш түңіліске, таусылған торығысқа баруының
өзінде тозған ғұмырдың қаңқасы жатпасын?! Абай сынды шексіз сезімтал
ақынның төл организмді тануы жатпасын?! сонда, Зерттеуші Абай өлімін
балалары мен бауырының өлімімен қабат, өмірінің тозып, кейінгі күннен, өз
ортасынан үміт күтер саңылау қалмаған шарасыз күндерін болжаған
сезімталдығы жақындата түскен болар деген тұжырым жасайды.
Абай өмірінің дерегін, шындығын іздеудің ең төте жолы, әрине, ақын
өлеңдері. Абай- қазақ баласында ерекше беделге ие болған атақты адамдардың
бірі. Соған қарамастан Абайдың ел арасында дұшпандары да аз емес-ті.
Зерттеуші Абайды уландырмақ ниетте болған, у берген адамдар болса керек
деп, ойын былайша дәлелдейді: Жіті бақсаңыз, ақынның шығармаларында удан
аяқ алып жүре алмайсыз. Улы сусын төгілсін, Мен ішпеген у бар ма,
өткен күннің уларын, су екен-у екен т.б. сөздер кездеседі.
Жұмбақ жан еңбегінде Тәкен Абай өмірбаянына қатысы бар, Абайды көзі
көрген қариялардың естеліктерін де кіргізген. Қарттар әңгімесінің ақын
өмірбаянына, оның мінезіне, өмірінің кейбір сәттеріне қатысты дерек ретінде
маңызы ерекше.
Абай шығармашылығына қатысты өкініш, күдік келтірер, дау туғызар
жағдайлардың бар екендігі белгілі. Бұл жағдай, әсіресе, Абай өлеңдерінің
текстологиясына қатысты. М.Әуезов Абай шығармаларының жинақ боп алғаш жарық
көруі тарихи іс болғанымен, жинақтың ойдағыдай шықпағанын айтады. Жинаққа
Абайдың кейбір шебер жырларының, қара сөздерінің, арнау өлеңдерінің енбей
қалғандығына өкініш білдіреді. Редактор тарапынан кеткен кейбір
кемшіліктерді сынайды. Бұл жағдайдың орын алуына Абай мұрасының ақынның
көзі тірісінде жарық көре алмауының да себебі бар дейді. Кеш те болса Абай
мұрасының жинақ болып жалпақ көпшіліктің қолына тиюі - өлшенбес бақыт.
Зерттеуші осы бір қуанышы мен жұбанышы аралас істің екінші бір қырына
тоқталады. Ол- Абай өлеңдерінің текстологиясы. Зерттеуші ақын жинағында
қате жазылып, бұрыс айтылып жүрген кейбір сөздердің мағынасына өзіндік
түзету жасайды. Абай өлеңдері мен текстологиясы бойынша Абайтануда ерекше
көп жұмыс істеген ғалымдардың бірі - Қ.Мұхамедханов. Ақын өлеңдерінің
сақталу, оның жариялану тарихына тоқтала келіп ...ақынның өз қолжазбасы
сақталмағандықтан, Абай жинағын баспаға әзірлеуде 1909 жылы шыққан кітапты,
Мүрсейіт қолжазбаларын текстологиялық негіз ретінде алу дұрыс. Бірақ ол
жеткіліксіз. ...Мүрсейіт ақын шығармаларын тура қолжазбасынан көшірген
емес. Ол да ел аузындағы қолжазба қалпында халыққа тараған Абай
шығармаларының жинағын көшіріп жазған... Абайдың ақынға, ақындық өнерге
қоятын шарты, эстетикалық қағидасы-ақын шығармаларының қате басылып жүрген
нұсқасын тауып, қалпына келтіруде адастырмас темірқазық. [9.199 б] деп
жазады. Ғалымның бұл пікірі Абайдың жаңадан табылған өлеңдеріне қатысты
мәселеде негізге ұстанатын пікір болуы тиіс деп ойлаймыз. Тәкен де Абайдың
жаңадан табылған өлеңдер деп енгізілген туындыларына өте ыждағаттылықпен
қарап, жинаққа оны сын көзімен енгізбесе, бұл жағдай Абай мұрасының қадірін
арттырудың орнына, керісінше оны төмендететіні анық деп тұжырымдайды.
Зерттеуші Абай өлеңдері жинағының алғашқы кезде шағатайша жазылған
өлеңдермен ашылуының өзі дұрыс емес-ау деген пікір айтады. Егер Абай
жинағын Лермонтов сияқты ақынның өзі құрастырған болса, мүмкін аталған
өлеңдерді кіргізбес пе еді дейді. Шағатайша жазылған өлеңдер Абайдың одан
кейінгі өлеңдерінен мүлдем басқаша. Сөзімізге дәлел ретінде Тәкеннің Абай
өлеңіндегі Көңілім менің қараңғы,бол,бол,ақын деген жолдарындағы бол,бол
сөзі бұлбұл болуы қажет деп, өз ойын бұлбұлша сайрап жеткізген ақынның
алтынды домбырамен келуін қалаған деп қорытындылайды. Тәкен Абай сынды
қиын, күрделі ақынның текстерін қарастырушы текстологтың өзі ақын жанды
болуы тиіс, поэзияның астарлылығын, бейнелілігін, сыршылдығын, дәмділігін,
үндестілігін тани білгені жөн деген пікір айтады. Айтылған пікірлердің
бәрін жинақтай келіп, зерттеуші: Қысқасы, Абайдың жұмбағы текстологияда да
шешіліп болған жоқ. Оның өлеңдері Мүрсейттің қолжазбасы арқылы сандықта
сақталғаны мәлім. Мүрсейіттің білім дәрежесі шамалы-ақ болғаны және мәлім
[8.143 б] деген қорытынды жасайды.
Абай өмірінің, шығармашылығының жаңаша бір сипатта дамуына орыс
зиялыларымен аралас-құралас болуының, орыс әдебиетінің ерекше әсері болғаны
белгілі жайт. Осы мәселеде Абайдың орыс әдебиетімен танысуының Абайдың өз
шығармашылығы үшін де, қазақ әдебиеті үшін де қаншалықты маңызы болды деген
пікірге келсек, сөз жоқ, қазақ өлең құрылысында жаңа тәсілдер, жаңа
формалар, тың образ жүйелері, сөз орамдарын жасауға мүмкіндік туғандығын
айтамыз. Тәкен өлең сөздегі мазмұн мен форманың тұтастығы, ым-жымының бір
болғаны жөн дей келіп, Абай өлеңдерінде қолданылған формалық жаңалықтардың
табиғатына тоқтайды. Абай қазақтың силлабикалық жырына батыл жаңалық
енгізгенде, ол дәстүрді қалай болса солай қолдана салған жоқ. Өз халқының
рухына мейілінше жатық етіп енгізді. Екі тәжірибені білген ол орыс
поэзиясының ішкі ырғағын, екпінін, қазақтың ежелден келе жатқан халық
жырының бунақтарына ұластырып, жаңа форма жасады. Абай жаңалықты, қабылдап
отырған дүниені сол қалпында көшіре салмай, қазақ халқының ғасырлар бойы
қалыптасқан өлең дәстүрін ескеріп, әбден екшеп барып ұсынды. Абай енгізген
өлең формалары қазақ өлең формасын жаңа сатыға көтерді. Бұл дәстүр кейінгі
толқын ақындар тарапынан ерекше қолданыс тауып, жетіле түсті. Абай жасаған
жаңа формаға түскен өлеңдер сыдыртып оқи шығуға емес, керісінше ой екпінін
байқай, салмақпен оқуға құрылған. Тәкеннің Мазмұн мен түрдің тұтастығы
өнер иелерінің атам заманнан бергі арманы. Мінсіз тұтастық табылмаған.
Келешекте табылуы және неғайбыл. Мазмұн атаулы байып, не кедейленіп,
үздіксіз өзгеріске ұшырап тұрады. Екеуінің ым-жымы бір болса, нұр үстіне
нұр деуінде өз шығармашылығына қатысты да мазмұн мен формаға қойған
талаптары байқалады. Жазушы Тәкеннің көркем әдебиетте талғампаз, шығарманың
сапасына мән беретін суреткер екендігін айта кеткен жөн.
Абай шығармашылығы, оның туындылары жайында талдау жасалған еңбек аз
емес. Ақын шығармашылығының ерекшелігі де сол сарқылып болмайтын
тереңдігінде болса керек. Заман өткен сайын, ұрпақ алмасқан сайын Абайдың
бұрын байқалмай қалған ойларын танып, оған жаңаша баға беріп отыратын
тұстар аз емес. Бұл жағдайдың әлі де талай ғасырлар қайталанатынына күмән
жоқ. Осы тұрғыдан келгенде әрбір зерттеуші өзінің зердесіне, талғамына,
байқағыштығына орай өзіндік талдаулар, тың тұжырымдар жасап жатады. Абай
өлеңдеріндегі тереңдік ә дегенде екінің біріне алдырмасы анық жай. Тәкен
Абайдың өзіне дейін біршама зерттеу еңбектерге арқау болған ақынның 1898
жылы жазылған Өлсем орным қара жер сыз болмай ма өлеңіне жаңаша талдау
жасайды. Абайдың әр өлеңін әркімнің жаңашыл немесе өзінше ашқаны осы
кітаптың орайлы жерінде айтылды. Бірақ Өлсем орным қара жердің ішін
ақтарған әдебиетші жоқ. Баршасыныкі құр сүйсінуден аспай келеді. Шынында,
бұл өлең Абай творчествосының түйіні, өмірінің жұмбағы. Тәкен Абай
өлеңіндегі махаббат сөзімен қатар берілген ғадауат сөзінің мағынасын
ашады. Тәкеннің зерттеуінше ғадауат сөзі жауыздық деген мағынаны
береді. Ақынның жүрегінде махаббат пен жауыздық майдандасқан болса, оның
арғы жағында ақынның мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма деген сөздерінің
сыры ашылатын тәрізді. Сонда жауап бере алман мен бишара... деген
жолдарда зерттеушінің байқауынша Абайдың о дүниені ойлаған иланымы, ағынан
жарылған сыры жатыр. Махаббат пен ғадауат майдандасқан деген жолдар Абай
өмірінің белгілі, белгісіз кейбір сәттерінің бүкіл шындығын жинаған
жолдары деп қабылдаған жөн. Абайдың Өлсем орным қара жер... өлеңнің терең
болуының сыры неде деген сауалға зерттеуші оның сыры Абайдың аталған өлеңін
өлімді ойлай жазуында деп жауап береді. Бұл өлең-шежіре, жұмбақ...
Адамның жаны өлеңнен байыр болса, осы өлеңнен байымақ. Бұл өлеңді иісі
қазақтың жатқа білуі ләзім. Бұл өлеңмен Абай алдағы ағасын, тұрғылас
тұстасын, кейінгі інісін сынаған деп қорытады Тәкен аталған өлеңінің
талдамасын.
Абай өлеңдері талданған сайын тереңдей беретін тұңғиық дүние. Абай-
ұлттық ақын. Ұлттық ақын болатын себебі, бүкіл поэзиялық деректі ақын ұлт
өмірінен алады дей келіп Тәкен Абайдың жылқы малын арқау еткен өлеңдерін
талдауға кіріседі. Бұл талдама Абай өлеңдерінің аса мән берілмей келген,
зерттей келгенде ақынның шеберлігін танытатын тұстарын байқауға мүмкіндік
береді. Зерттеуші бүкіл творчетвосын адамға құра білген қазақ классигі
жылқыға неге көп мән береді? деген сұрауға жауап іздейді. Жылқы малын
өзінің жазушы ретінде жақсы көретінін, жылқының көшпелі қазақтың қастерлі
түлігі болғандығын, халық қастер тұтқандықтан жылқыға қайран деген сөзді
тіркеп айтқандығын және қазақтың қай заманнан жылқы малын сұлулықтың
сымбатына балағанын ерекшелеп айтады. Қазақ дегенде жылқы аталмай тұра
алмайтындығы, оның арғы жағында өмірін осы бір сырбаз жануармен
байланыстырған қазақ халқының табиғаты мен мінезі жатқандығын Абай білген.
Қазақтың ұлттық болмысын, тіршілігін сөз еткен тұста жылқы малын ауызға
алмаудың өзі мүмкін емес. Сыншы Абай жырлаған жылқының қандай жылқы
екендігін және ақынның қандай жылқыны жоғары бағалағанын өлеңдерін байыптап
қарап отырып, тануға тырысады. Нәтижесінде мынадай қорытындыға тоқтайды:
Абайдың жырлайтыны жылқы түлігі болса, армандайтыны- майлық-саулығы бірдей
қасиетті жылқы. Шапса жүйрік, мінсе берік, жуан жуас жануарлар. Абай
қылмиған, жылмиған, жүзіктің көзінен өтетін сұлу (сырты сұлу) жылқыға
құмарланбайды... Абай сөзімін айтсақ, қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ,
яғни мойны тұтас, бағы қағілез, қабағы сезімтал [8.63 б]. Бұл бір
қарағанда аса мән берелік талдау тәрізді көрінбегенімен, мұның арғы жағында
ақынның танымы, талғамы, қазақтың жылқы малын қастерлеген мінезі
жатқандығын байқауға болады. Бұған қарап, Абай мұрасын сұрақ қоя оқитын
оқырманға әлі талай сыры ашылар жайлардың бар екендігін байқау қиын емес.
Абай мұрасының әрбір тарауы дербес еңбекке татиды. Осы мұраның ең
тереңі, ең бағалысы, ең баяндысы- сыршыл лирика. Тәкен Абай өлеңдерін
талдауға келгенде, оның лирикасын сыршыл лирика деп алады. Жазушы Абай
өлеңдерінің ерекшелігін танытатын сыршылдықты қосып отыр. Яғни, Абай
азаматтық сарынын, көңіл сазы, табиғат толғауы, махаббат жырын жырлағанда
ақынның ішкі сыры, биік парасаты жататынын ескертеді. Абай ақынның
табиғатты көре білуінде, сезіне білуінде құдіретті нәзіктік жатады. Тәкен
Абайдың Көлеңке басын ұзартып өлеңін дүниежүзі поэзиясына ұялмай қосуға
болатын бұлбұл поэзия деп бағалайды. М.Әуезов осы өлеңнің табиғаты
жайында Бұндағы ақын үшін тың жаңалық- табиғаттағы стихия мен ақындық
көңілдің шабытты стихиясы терең сырлы сипаттармен кезігеді деп бағаласа,
Тәкен Басы ұзарған көлеңке, қызарып батқан күн, кешкі арай, сұрғылт
тартқан бейуақыт, ақынның ішкі дүниесімен үндесе сыр шертіседі. Өмірдің
осынау кештей өткінші екенін пайымдаған ойлы пенде, алғыр ақын әрі мұңая,
әрі толықси толғанады деп қорытады. Тәкен ақын Абайдың кешқұрым мезгілді
таңдап алуының себебінен ақынның сыршыл терең ойын аңғаруға тырысады.
Ақынның аталған өлеңде бір қарағанда байқала бермейтін күңгірт көңілім
сырласар, сұрғылт тартқан бейуақытта деген жолдарын адам өмірінің
бейуақыт мезгіл сияқты өте шығатынын мегзеп отырғандығына назар аударта
кетеді. Тәкен Абай өлеңдерінің барлығын тұтас талдауды өзіне мақсат етпеген
тәрізді. Абайдың бір өлеңдерін шын сыншылдық табиғатпен бағаласа, кейбір
өлеңдерінің кемшілігін ашуға және сол кемшіліктердің табиғатын танытуға
тырысады. Ақынның Жауған күнмен жаңғырып, Қарашада өмір тұр, Адамның
кейбір кездері өлеңдерін жоғарыда талдаған өлеңімен қатар табиғат
толғауы (Тәкен табиғат лирикасын табиғат толғауы деп береді) деп
қарастырады.
Жауған күнмен жаңғырып,
Жер көгеріп күш алар.
Аққан жасқа қаңғырып
Бас ауырып, іш жанар- деп келетін ақын өлеңін жұмыр, сыршыл шумақ деп
бағаласа, Қарашада өмір тұр өлеңін ауыз әдебиетіне , асса шығыс
поэзиясының үлгісіне ұқсап кеткен, шумақтарда пікір бар да, сезім тапшы,
дегенмен әдемі, бейнелі шығарма деп бағалайды. Абай ақынның кемеліне келген
кезінде жазған Адамның кейбір кездері аталатын өлеңі поэзияның тамаша
табиғатын танытуға арналған. Бұл өлең Абай жырының өз тұсына, бір
формацияға сыймайтынын танытады деп қорытындылайды. Қажет болса, аталған
өлең Абайдың Өлең сөздің патшасынан да асып түседі дейді.
Тәкен ақынның махаббат лирикасы оның махаббатқа деген көзқарасымен
үндесіп жатады және Абай өлеңдерінде әсершіл жанның мейірбандығы бар деп
бағалайды. Абай өмірінің кейбір сәттерінің көрінісі де осы махаббат
лирикасында жатқандығын аңғаруымыз керек дейді зеттеуші. Абай өлеңдеріндегі
ғашық жастар қазақтың ауылында, белгілі ортада өскен, дәстүрді сіңірген,
әдетке, ибаға берік жандар деп бағалайды.
Жарқ етпес қара көңілім неғылса да
Аспанда ай менен күн шағылса да:
Дүниеде , сірә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да,- деп ғашық жігіттің ақтара салған
жан сырын бей-жай қалдыра салу мүмкін еместігін, Абай текстеріне жазылған
әндердің барынша әсерлі шығуында да осы бір жүрекжардылықтың себебі жатса
керек деген баға береді.
Абайдың осы бағыттағы өлеңдерінің ішінде төменқолды дүниеліктер де бар
дей келіп, зерттеуші оған Абайдың Қақатаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Білектей арқасында өрген бұрым, Мен сәлем жазамын, қалқам өлеңдеріндегі
сөздер жүректің ыстығын қайнатпаған салқын сөздер дейді. Бұл аталып отырған
өлеңдер қазақ әдебиетінде талаай рет талданған өлеңдер қатарына жатады.
Салыстырмалы түрде алғанда, алдыңғы талданған өлеңдерден бұл өлеңдердің
сыршылдығы тұрғысынан төмен тұрғандығын айтады.
Шын ақындардың дүние сезінуінде, қуанышында, қасіретінде, арманында,
үмітінде, өтініші мен уанышында, бір сөзбен айтқанда, оның менінде басы
жұмыр пендеге тән қасиеттер, игі қасиеттер жатады 3, Б. деген сөздерді
Тәкен Абайдың халқының шын жанашыры болғандығын тағы да бір рет дәлелдеу
үшін айтады. Абай қазақтың жайсыз мінездерін көп сынайды. Одан арылмайынша
қазақтың алға жылжи алмайтындығын ұлы ақын жақсы түсінеді. Абайдың өлеңге
көшуінде де қазақтың қалың ортасынан дос, сырлас таба алмаған мұңы
жатқандығын айтуға тура келеді. Абайдың қандай тақырыпты қозғаған өлеңі
болмасын, онда көркемдік пен деталь қатар жүретіні белгілі. Мәселен, Тәкен
Абайдың Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінекей бұзған жоқ па елдің
сиқын деген екінің бірі айтатын жолдарындағы қиқым сөзінің мағынасын
әдемі ашып береді: Қиқым- кәдімгі қураған шөптің жел ұшырған үгіндісі ғой.
Бұл өткен жылғы шөптен, тамырсыз шөптен қалған құнарсыз қиқым. Абай шенеген
бишікештердің де тамыры жоқ, болса –тайыз. Ақынның бүкіл өлеңінің
табиғатын танытатын осы бір деталдың мәні ерекше екендігін аңғарып отырмыз.
Абай – ұлтшыл ақын. Ұлтының мүддесін ойлап, арманы мен мақсатына
жетуін тілейді. Осы жолда аяуы жоқ сынға барады. Ақын қазақты тәрбиелеудің
бір жолы осы жол екендігін жақсы білген тәрізді.
Абай поэзиясынан дастандарының алатын орны өз алдына. Абай
дастандарының табиғаты өлеңдеріне қарағанда мүлдем басқаша. Поэмалардың
дүниеге келуінің табиғатын анықтау жолында Тәкен өзінше талдама жасайды.
Талдаманы Абайдың кейінгіге қалдырған үш дастаны Шығыстық дәстүрдің
шеңберінен шырқау шықпауының сыры неде, Абайдың байырғы бай лирикасымен
тең түсетін дастан жазбауы неліктен деген сұраулар қоюмен бастайды.
Абайдың жазған көлемді шығармасы поэма емес, дастан дейді. М.Әуезов те,
З.Ахметов те Абайдың көлемді поэзиялық шығармаларын поэма деп береді.
Тәкеннің туындының жанрын дастан деп айтуының да себептеріне назар аударған
жөн секілді. Зерттеушінің Абай шығармасын дастан деп шегелеп айтуында да
өзіндік себеп бар. Поэма болу үшін жанр талабына жауап беретін шарттар
сақталуы шарт. Бұл тұрғыдан келгенде, Абайдың шығармасы шығыстық туындылар
табиғатына көбірек сай келеді. Осы тұста М.Әуезовтің аталған туындыларға
қатысты айтқан пікірін, ұстанған бағытын келтіре кетуді жөн көрдік:
Тегінде, Абай бірнеше өлеңдерінде поэма жазуды өзіне мақсат етпеген
көрінетін... Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында Абай поэма жанрына
анықтап зер салған жоқ ... Өзі көп дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері:
Пушкин, Лермонтовтың, не Байрон сияқты Европа классиктерінің анық үлкен
поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой ұрмайды... Абай сол жанрға қызықпайды
[10.179 б] деп қорытады ойын абайтанушы. Осы бір ойлардың жалғасы ретінде
Тәкен Абайдың Европа әдебиетімен таныс бола отырып, европалық, орыс
әдебиетіндегі поэма үлгілеріне неге сүйенбегендігі жайында өзінше
болжамдар жасайды. Тәкен Абайдың дастандарының табиғатына байланысты
мынадай ой түйеді. Біріншіден, Абай дәуірінде, қазақ топырағында
реалистік поэма дәстүрі жоқ болса, Абайға дәуірлік, шежірелік қатпарлы,
қыртысты үлгі керек болды. Осы ретте Абай Евгений Онегинді таңдады.
Онегиннің образы Абайға, Пушкинге де жақын болатын. Онегинді аударуының
себебі де осында болатын. Евгений Онегин сияқты поэманы ақын неге толық
аудармады деген сұрақ туса, оған Абайдың ол кездерде қара сөздермен отырып
қалуы себепші болғандығын айту керек дейді зерттеуші. Екіншіден, Шығыс
поэзиясында әлеуметтік-реалистік шығарма жоқ болатын. Ғашықтық, ғұламалық-
гуманистік дастандар профессионалдық поэмадай сегіз қырлы емес-ті.
Үшіншіден, өлеңі төңірегіне тез тарап отырған ақынның ұзақ еңбекке уақыты
да бола бермеуінде еді. Төртіншіден, Абайдың өзіне дейінгі әдебиетте
қалыптасқан шығыстық дастандарға соқпай өтуі тағы да мүмкін емес еді.
Өкінішке орай, үш дастанның үшеуі де Абайдың мүмкіндігінен көп төмен деп
бағалайды зерттеуші.
Тәкен Әлімқұлов Абай дастандарының сюжеттерінің түп-төркінін
іздестіреді. Әзімнің әңгімесінен өзге поэмаларының сюжетінің қайдан
алынғандығы туралы мәлімет жоқ екендігін айта келіп, Абайдың Ескендір
поэмасынан оның атақты Дрепердің История умственного развития Европы атты
еңбегімен таныс болуының себебі де байқалатындығын атап өтеді. Абайдың
Ескендірінің бірден-бір ерекшелігі де осында болса керек дейді Тәкен.
Зерттеушінің аталған пікіріне дәлел ретінде белгілі ғалым Ш.Сәтпаеваның
төмендегі тұжырымдарын ұсынуға болады. Қазақ әдебиеті мен шығыс әдебиетінің
байланысын зерттеген ғалым Ш.Сәтбаева Абайдың Ескендір поэмасының
жазылу тарихына тоқтағанда, қазақ ғалымдарының бұл шығармаға Низамидің
Ескендірнама шығармасының сюжеті негіз болғандығын бірауыздан
мойындағанын, солай бола тұрса да, ақынның Ескендір жайына келгенде,
Низами еңбегіне ғана арқа сүйеген деген ойдың өзі бір жақты болатындығын,
поэмаға негіз болған оқиғаның Ескендір жайындағы европалық поэмаларда да
кездесетіндігін, оның үстіне аталған сюжеттің орыстың атақты ақыны
В.А.Жуковскийдің екі шығармасына да арқау болғанын, әрі Абайдың аталған
европа ғалымдарының еңбектерінен, тарихи материалдардан хабардар болуы
әбден мүмкін екендігін ескертеді [11.112 б]. Т.Әлімқұловтың Абай мұрасының
дереккөздеріне қатысты жасаған болжамының болашақта нақтыланып,
айқындалатынына күмән келтіруге болмас деп есептейміз. Ғалым аталған
мәселеде ақын мұрасының тарихына қатысты кейбір тұжырымдардың әлі де толық
дәйектелмегендігін атап өтеді.
Ш.Сәтпаеваның қазақ арасында Ескендір жайында фольклор мен әдебиет
арқылы қалыптасқан белгілі ұғым бар екендігін, оған ел арасында таралған
Мүйізді хан ертегісі мен Шоқан, Ы.Алтынсарин шығармаларындағы деректер
мысал болады деген пікірін де негізге алатын тұжырым ретінде қабылдаған жөн
деп есептейміз.
Абай поэмалары ақынның мүмкіндігін танытуда әлсіз дүниелер болып
табылады деген Т.Әлімқұловтың пікіріне қатысты белгілі абайтанушы
Қ.Мұхамедхановтың Әзімнің әңгімесі шығармасына қатысты айтқан пікірін
айтуға тура келеді. Әзімнің әңгімесін Абай 1896 жылы жазды деп
қабылдасақ, онда 51 жасында жазған болады. Әзімнің әңгімесінің тақырыбы
мен идеясы Абайдың көңілін аударды деуге мүмкін емес. Өлеңді ермек үшін
емес, жастарға үлгі-өнеге бермек үшін жазған Абай, Әзімнің әңгімесі
сияқты ертегінің оқиға желісіне түсіп алып, ұзын ырғасын өлеңмен баяндап
беруге бармайтыны даусыз [9.267 б] деп келіп, ғалымдар ақын шығармаларын
талдаған тұста аталып отырған поэма жайына келгенде сырғақтап өте шығады
деген пікір айтады. М.Әуезов пікірі де осы тұжырымға саяды: ... Бұл
алдыңғы поэмалардай ойшылдық, зор тәрбиешілік мақсаттар көздеп жазылған
шығарма емес. Халық аузындағы әңгіменің өзін ғана, барлық оқиғаны рет-
ретімен жеңіл өлең етіп берудің талабы танылады. Ал өлеңдік құрылысына,
кейбір сөз кестелерінің, ұйқастарының оншалық Абай шығармаларына лайықты
шеберлікке сай келмейтініне бола, бұл поэманы оншалық жоғары дәрежедегі
көркем шығарма деуге келмейді. деп келіп ғалым бір-екі тұжырым жасайды.
Абай өлеңдерін жинау тұсында поэманың Абай мұрасы ретінде қосылып кетуі
мүмкін немесе Абайдың жас шағында өзін сынап көру мақсатында дүниеген
келген туынды, әрі бұл қорытындының әділ екендігін Абайдың поэмаларына
тоқталған тұста Т.Әлімқұлов ақын поэмаларына қатысты абайтануда басы
ашылмаған, даулы мәселенің бір ұшын шығарып кетеді.
Абайдың өз талантының дәрежесін танытатын поэма жазбауының арғы
жағында жазушы, ақынның оңжамбасқа келетін жанр табуының қиындығы да себеп
болған шығар деп қана жорамал жасауға болады. Бір сөзбен айтқанда, Тәкеннің
Абайдың ақындық мұрасын тексергенде, одан асып түскен поэмалардың болуы
табиғи. Ал, бірақ Абай лирикасынан озған өлең қазақта жоқ деген пікіріне
ешкім де дау айта қоймас.
Абай аудармалары ақынның шеберлігін ұштап, қазақ әдебиетін жаңа
образдар мен формалар арқылы толықтырды.
Абай аудармалары жөнінде айтылған пікірлер ақынның лирикасына қатысты
айтылған пікірлер санынан кем емес. Абай аудармалары қазақ әдебиетіне не
берді, аудармалардың табиғаты қандай және Абай аудармаларды не үшін
жасады, оның қажеттілігі неде еді деген сұрауларға жауап іздемеген қазақ
әдебиетінде зерттеуші жоқ. Т.Әлімқұлов та ақын аудармаларының жоғарыда
айтылған сұрауларына жауап іздей отырып, өзіндік талдау жасайды. Зерттеуші
ең алдымен, Абайдың орыс тіліне өте жүйрік болғандығын жадымыздан шығармау
қажеттігін ескертеді. Абайдың аудармадан кейбір ауытқитын тұстары ақынның
тілді меңгерудегі кемшілігінен емес дей отырып, бірінші орында Абай
аудармасының қазақ әдебиетіне қандай жаңалық әкелгендігіне тоқталады.
Әдебиетімізде Абай аудармасы ойлаудың жаңа түрлерінің, жаңа ұғымдар, тың
теңеулер, соны сөз орамдарының, сөз айшықтарының тууына себепші
болғандығын, жаңа ырғақ, жаңа әуен тудырғандығын айтады. Осыған қарамастан,
Абай аудармасында мүлдем кемшілік жоқ деген пікірдің біржақты
болатындығын, аударма тәжірибесі жоқ халықта азын-аулақ кемшіліктің,
өзіндік ерекшеліктердің болуы заңды деген пікірге тоқтайды. Абайдың
аудармашылық зерттеуіне қатысты М.Әуезов пікірлерінің орны ерекше
екендігін, 70-ші жылдарға дейінгі ақын аудармаларына қатысты бұрын-соңды
айтылған ой-пікірлерді ескере отырып, Тәкеннің Абай аудармаларына
қатысты айтқан аз да болса саз пікірлеріне тоқталуды жөн көрдік. Абай
өзінің ішкі әлеміне орайласатын үндес, мүдделес, мұңдас, сырлас ақындарды
қалайды... Қазақ өміріне үйлесе кететіндерін іріктеп, кейде үзіп-үзіп
алады. Абайдың аудармалық мұрасы аз сөзбен шешілетін нәрсе емес, жеке
талдауды қажет ететін нәрсе [8.104 б] деп кейбір аудармаларына талдау
жасайды. Осында ғалымның Абай аудармаларының саны қазіргі күйінен
әлдеқайда көп болып, бізге түгел жетпей, жоғалып кетуі де, өзі ұнатпай
тастауы да мүмкін деген пікірі де көңілді аудартады. Абай аудармасына
қатысты айтылған кейбір пікірлердің күмәнді тұстарына сенімді түрде өзінің
тұжырымдарын ұсынады. Махаббат, достық қылуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмбақ жан және оның Абайтану тарихындағы орны
Төл әдебиетіміздің көрнекті өкілі, ұлттық өнерімізді биікке көтеріп,
туған халқының әдебиеті мен өнерін жанындай сүйген Т. Әлімқұлов – қазақ
әдебиеті тарихынан лайықты орнын алған ерекше дарын иесі. Оның жүйрік
қаламынан туған “Кертолғау”, “Ақбоз ат”, “Қараой”, “Тұлпардың тағдыры”,
“Шежірелі сахара”, “Ел мен жер”, “Телқоңыр” секілді көптеген прозалық
шығармалары, “Қаратау өрнектері”, “Туған ауыл”, “Сапар”, “Жазғы жаңбыр” деп
аталатын поэзиялық жинақтары, Лермонтовты, Пушкинді, Низамиді, Горькийді
тәржімелеуі, әдеби сын саласындағы еңбектері, сондай-ақ, әсіресе, дана да
дара Абай жайлы жазылған “Жұмбақ жан” атты зерттеуi - оның сан қырлы дарын
иесі екендігін, артына мол рухани мұра қалдырғанын айғақтайды.
Қаламгер тағдырынан аздаған мәлімет айтар болсақ: Ол 1918 жылы 22
қарашада қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданында дүниеге келген.
Оның азан шақырып қойған есімі – Тәңірберген. Ата-анасы еркелетіп Тәкен
атап кеткен деседі [1. 176 б.].
Әкесі – Әлімқұл мен анасы – Молша (ел аузында Мәти деп те аталады)
Тәкенді бала күнінен халқымыздың салт-дәстүрімен, сөз мәйегі – мақал-
мәтелдер мен хисса-дастандармен сусындатып тәрбиелейді. Ол жөнінде
зерттеуші Көсемәлі Сәттібайұлы былай деп жазады: “...Барлас ақын мен оның
шәкірті Байкөкшенің өнері мен соны сөздерін естіп рухтанған Абай сияқты,
Тәкен де әке мен анасының Келіншектаудың теріскейі мен күнгейін жайлаған
өнерлі ел-жұртының, оның ішінде Майлықожа, Құлыншақ, Мәйкөттердің ән-
жырымен, Ықылас, Сүгірлердің беу-беулеген күйлерімен, атадан балаға
жалғасқан небір аңыз-әңгімелерімен ауызданып өсті” [2].
Ата-ана тәрбиесіне қанығып өсіп келе жатқан Тәкеннің әкесі бақталас
дұшпандар қолынан қаза болып, ол әке аманаты бойынша Әлімқұлдың ағайын
інісі Сопбектің қолында тәрбиеленеді. Т. Әлімқұловтың “Қаратау” деп
аталатын хикаятын ден қойып оқыған жан оның өмір белестерін көрері анық.
Бала күнінен кен қазушы орыстармен араласып тіл үйренген ол кейіннен 1936-
1941 жылдары Шымкент қорғасын зауытына келіп, есепшілік жұмысқа
орналасады. Осы кезеңнен бастап Тәкеннің алдымен журналистикаға, кейіннен
әдебиетке деген қызығушылығы оянып, көркем әдебиет әлеміне бет бұрады.
Ол 1941-45 жылдары Донецкіде жұмыс істесе, 1945-49 жылдары “Оңтүстік
Қазақстан” газетінде жауапты хатшы, “Лениншіл жас” газетінде бөлім
меңгерушісі, 1956-1974 жылдар аралығында КСРО ЖО Басқармасы
секретариатында қазақ әдебиеті бойынша кеңесшілік қызмет атқарған.
Т. Әлімқұлов облыстық баспасөзде қызмет атқара жүріп өз қабілетін,
білімін, мүмкіндігін ой елегінен өткізеді де, дарыны мол болғанымен,
білімінің аздығын, жетімсіздігін аңғарып Алматыға жол тартады. Бұл байламы
– өзі үшін ырыс, қазақ әдебиеті үшін игілікті іс болғандығына оның мол
мұрасы дәлел.
1949 жылы Мәскеудегі М. Горький атындағы Әдебиет институтына оқуға
түсіп, оны аяқтаған соң, 1970 жылдарға дейін Тәкен Әлімқұлов одақ
астанасында әдеби кеңесшілік қызмет атқарады.
Жалпы, Т. Әлімқұловтың Мәскеуге, КСРО Жазушылар Одағының аппаратына
қызметке ауысуына бірден-бір себепші болған кісі – жазушы М.
Әуезов екендігі жиі айтылады...
Бұл кезең жазушы өмірінің аса жемісті шағы болып есептелінеді. Өйткені,
дәл осы жылдар – қаламгердің парасат әлемін кемелдендіре толыстырып,
рухани, өнерлік ізденіс өрістері әбден айқындалып, оның дүниетанымы мен
суреткерлік қырларын қалыптастырған уақыт болды.
1954 жылы жазған “Абай” атты әдеби-сын мақаласы Тәкен Әлімқұловты
болашағынан мол үміт күттіретін сыншы тұрғысында әдебиеттану мен әдеби сын
аренасына алып келді. Бұл еңбегінің бастапқы тұсында-ақ, сыншы өз мақсатын
мына бір тұжырыммен ұғындырады: “...Абайдың өмірі мен творчестволық жолы
әртүрлі еңбектер жазуды керек ететіні де түсінікті. Және мейлінше терең
зерттеген творчестволық ғылыми еңбектер болуы шарт. Бірақ, біз бұл мақалада
ондай үлкен еңбектерден дәме етпейміз. Абайдың қайтыс болуының елу
жылдығына байланысты, қадірлі ақынымызды тағы да бір еске түсіріп, өмірі
мен творчествосына азды-көпті шолу, талдау жасаумен тынамыз” [3. 4 б.].
Заманының заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов жайында да Т. Әлімқұлов
қаламынан елеулі де әсерлі Мухтар Ауезов (1958) атты орыс тіліндегі
еңбегі мен қатар естелік сипаттағы мақалалар туғандығын айтып өту-
парызымыз. Алғаш рет 1959 жылы Москвада М. Әуезовке Лениндік сыйлық
тапсырылуының куәгері болғандығын әңгімелеп, сыйлық тапсыру кезіндегі
кішігірім мәжілістен алған әсерін баяндайтын “Достар лебізі” [4] атты
мақаласында астаналық жазушы-сыншылардың В.В. Смирнова, Е.Ф. Книпович,
З.С. Кедриналар құттықтау сөз сөйлеп, жазушы мәртебесін биікке
көтергеніне ризашылығын білдірген Т. Әлімқұлов: “Сол сөздерде менің есімде
ерекше қалғаны: халықтың өмірін, сырын паш еткен шыншыл роман сол халықтың
досын көбейте түседі. Жаңалыққа жаны құмар, бауырмал, досшыл, зерек
халықтың тамаша қасиеттеріне әр елдің игі оқушысы сүйсінеді, іш тартады.
Сол себепті де Шоқанның, Абайдың, Ыбырайдың халқын орыс әдебиетшілері өте-
мөте жақсы көреді, шексіз сыйлайды”, – деп, М. Әуезов арқылы туған
халқының әдебиеті мен мәдениетінің өскеніне, мерейінің тасығанына
ризашылығын жасырмайды.
Т. Әлімқұловтың бұл мақаласы, біріншіден, Мұхтар Әуезов
шығармашылығына, жазушының биік мәртебесіне, өз халқының әдебиетінің
жетістігіне қуануы болса, екіншіден, “әр ұлт өкілдерінің сөзінен достық
лебіз естілді. Совет әдебиетінің интернационалдық сыр-сипаты ерекше танылып
тұрды”, – деп, әдебиеттегі халықтар достығының көрінісіне сүйсінуі еді.
Бұл жарияланым жазушы-сыншының әдебиетке деген ыстық пейілін, шынайы
сүйіспеншілігін танытса керек-ті.
Жалпы, М. Әуезов әлеміне қатысты сыншының сүйіспеншілікпен оқылатын бір
жазбасы “Өмірді сүйген суреткер” [5] деп аталады. Бұл – естелік үлгісінде
жазылған туынды.
Т. Әлімқұловты “заңғар жазушыдан” айрылған уақытта кешкен жан
сарайындағы арпалыс, ішкі ой-толғамдары осы естелікті жазуға итермелегенін
байқауға болар еді. Естелікте Т. Әлімқұловтың Мұхтар Әуезовті алғаш көріп
танысуы, ұлы жазушының басынан өткен тар жол, тайғақ кешулері, ауруханадағы
соңғы қоштасу сәті, жас қаламгер Шыңғыс Айтматовқа берген ақ батасы секілді
тарихи оқиғалар әсерлі де тартымды баяндалады.
1952 жылдың күзінде республика Ғылым Академиясының ұйымдастыруымен
қазақ эпосы жөнінде ашық пікірталас болып, онда М.Ғабдуллин мен М.
Ақынжанов баяндама жасайды. Ауыз әдебиеті саласындағы қателіктері үшін С.
Мұқанов, М. Әуезов сынға алынып, мұнда жазушы-ғалымның тағдыры туралы
мәселе де қыл үстіне қойылады. Сонда бірталай пікір сайыстар болып, жас
болса да батылдық көрсетіп Т. Әлімқұлов та жарыссөзге шығады. Естелікте
қаламгер айтқан сөздерінің ұзын-ырғасын емес, тобықтай түйінінен мысал
келтіреді.
“...Мен табиғи құбылыстарды бағамдап-бағалауда кейбір сәттерде өмір
сүріп отырған қоғамның өзі де адасатындығын айтып өттім, олай болса,
қайсыбір эпос шығармаларын тұжырымдаудағы М. Әуезовтің сәтсіздіктерін
ұлтшылдық сипатта болды деп қарастырған дұрыс емес, өйткені бір адамды
ұлтшыл-әдебиетші, сонымен бірге интернационалист-жазушы деп екі жарып
айтуға болмайды ғой! Мұның сыртында, буржуазиялық-ұлтшылдық идеясын шынымен
пайдаланғысы келсе, оны ой-өріс жемісін аса қажетсінетін әдеби зерттеу
саласында бүркемелегеннен гөрі, оны көркем әдеби шығармаларында қолдану
Әуезов үшін әлдеқайда жеңіл болар еді ғой дедім” [5.70] – деген Тәкен сөзі
адалдықтың, азаматтықтың, батылдықтың айғағындай сайрап тұр.
Зерттеушінің: “...соқтықпалы, соқпақсыз жердің” жұмбағын шешкен Мұхаңның
өзі енді әдебиетшілер үшін терең де жан-жақты зерттеудің сарқылмас
қазынасына айналды” [5.71 б.] – деген сөзі бұл күнде үлкен шындық.
М. Әуезов әлемі – күрделі де қызықты, ерекше қасиетті ғалам. Оның
тұңғиығына бойлау кез-келгеннің қолынан келмесі және ақиқат.
Қаламгер өз естелігінде Мұхтар Әуезовтің бауырлас халықтар әдебиетінің
тағдырына ерекше ден қойып, шын жанашыр болған қасиетін де жайып салады.
Екеуінің арасында өткен қызықты бір әңгімеде қырғыздың жас жазушысы Шыңғыс
Айтматов туралы Мұхтар Әуезов естімеген болып шығады да, Тәкен Шыңғыстың
“Бетпе-бет”, “Жәмилә” атты повестері жайлы тыңғылықты түсінік береді.
Осыдан соң, арада екі ай уақыт өткенде “Литературная газетада” Мұхтардың Ш.
Айтматовтың “Жәмиләсына” арнап жазған “Сәт сапар!” атты шағын мақаласы
жарық көргендігін әңгімелей келіп: “Иә, бұл Айтматов жөнінде алғашқы сөз
болатын, дегенмен қандай сөз еді десеңізші! Бұлайша сәт-сапар тілеу
бауырлас әдебиеттің жас өскеніне әкесіндей қуана білетін, үлкен жүректі
адамның ғана қолынан келмек!” [5.72 б.] – деп толғанған жазушы сөзінің жаны
бар. Мұнан біз М. Әуезовтің жомарттығы мен мәрттігін танысақ, Т.
Әлімқұловтың ұстазға дегене адал көңілін, ыстық ықыласын аңдаймыз.
Т.Әлімқұловтың Жұмбақ жан еңбегін Абай жайында жазылған мол
дүниенің бір сарасы, жазушының жан әлемін жарып шыққан туынды деп
қабылдаймыз. Жұмбақ жан сыни-зерттеу еңбек болғанына қарамастан,
жазушылық леппен жазылған, жаңаша тұжырымдарымен құнды дүниенің бірі. Тәкен
Әлімқұлов шығармашылығы бойынша бірнеше мақалалар жазған, сыншы
Т.Тоқбергенов біздің зерттеуімізге негіз болып отырған қаламгердің Жұмбақ
жан еңбегі жөнінде мынадай пікір айтады: Біздің байқауымызша, Тәкеннің
әдеби есімі жалпы жұртшылыққа алғаш рет байыпты да, парасатты сыни
еңбектерімен танылған. Ол 50-ші жылдарда көптеген көлемді мақалаларымен
қазақ әдебиеті сыншыларының алғы легіне шықты... Қазақ әдебиетіне үлкен
сыншының келгені анық еді.
Тәкеннің сыншыл ойының кесек туындысы-Абай Құнанбаевтың өмірі мен өнер
жолына бағышталған Жұмбақ жанатты еңбегі. Жұмбақ жан- халқымыздың
көркемдік дамуын жаңа биікке көтерген Абайдың мәңгілік мұрасы туралы
айтылған тың сөз деп қарауға болады [6.222 б]
Абай мұрасы жеке оқырманды, әдебиет әлемінде жүрген кез-келген
қаламгерді бей-жай қалдырмайтын тақырыптардың біріне айналғаны әлдеқашан.
Абайтану тарихында ұлы ақын жайында қалам тербемеген зерттеуші, қаламгер
жоқтың қасы десек қателеспеспіз. 20-шы ғасырдың басында басталған Абайды
тану мәселесінің күн өткен сайын өзектілігі артып барады. Абайды қадірлей
алса, қазақтың өзінің қадіріне жеткендігі деген пікір айтқан алаш
ұлдарының, Абай мұрасының сақталуына, оның ел арасына таралуына сіңірген
еңбегі өлшеусіз. Абай жайында жазылған А.Байтұрсыновтың Қазақтың бас
ақыны атты мақаласында Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаев. Онан асқан
бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ ...
Абайды қазақ баласы тегіс танып, тегіс білуі керек [7.53 б] деп, 1913 жылы
дабыл қағады. Абай тәрізді ақынның шығармашылығын ғұлама ғалым М.Әуезовтің
зерттеуі кездейсоқ болған жай емес, қазақ сынды халықтың ұлт болып
қалуында тарихи уақыттың иіп әкелген құдіреті болар деп те қараған жөн
болар. Абай шығармашылығы өзінің ұлтын сүйген адам үшін айналып кете
алмайтын темірқазық. Абай шығармашылығы жайында ой айту тұтас ұлт турасында
толғану болып шығады. Ұлтшыл, қазақтың мұңын жоқтаған қаламгердің Абайға
соқпай өте алмауының себебі осында болса керек. Т.Әлімқұловтың да 1978 жылы
жарық көрген Жұмбақ жан атты зерттеу еңбегі Абай мұрасын тану, оның арғы
жағында қазақты тану ықыласынан туған дүние деп қараған жөн деп
есептейміз. Тәкен әдеби сын табиғаты жөніндегі төмендегі жолдарды мысалға
келтіреді: ...әдеби сын, оның ішінде поэзия сыны, ең алдымен өзі шығарма
болуы шарт. Виссарион Белинскийдің Александр Пушкиннің шығармаларын
талдаған мақалаларын оқып отырғаныңда сол ақынның поэзиясынан кем әсер
алмайсың [8.159 б]. Осы тұрғыдан келгенде сыншының Жұмбақ жан еңбегі
жоғарыда өзі қойған талапқа сай жазылған дүние деп қабылдауға болады.
Абайтану тарихында ақын жайында жазылған еңбектер баршылық. Әрбір
еңбек өзінше құнды. Осыған қарамастан, ұлы ақын жайында жазылған зерттеудің
бәрін кемшіліксіз деуге тағы болмайды. Т.Әлімқұловтың Абай тақырыбына
баруында қаламгердің Абай тұлғасын, шығармашылығының өзі таныған кейбір
қырлары жайындағы ой-пікірін ортаға салуды көздеген мақсаты жатса керек
деп ойлаймыз. Бұрын айтылған пікірді қайталау, өткен ізді шиырлау ғылым
үшін қажетсіз дүние. Осы тұрғыдан келгенде, Т.Әлімқұловтың Абай
шығармашылығы жайындағы еңбегі несімен құнды? Абай мұрасын зерттеуде
Т.Әлімқұлов еңбегінің құнды болуы оның принцип ретінде ұстанған
қайталамаудың, меніңше, үш тәсілі бар; бірінші, тың дерек ашу; екінші,
өзгелер келтірген деректерге басқа бір қырынан келу; үшінші, жазушы ретінде
өз әсеріңді қосарлау деген пікірінің маңызы ерекше. Абай жайында Тәкен
үздіксіз жазып отырған. Талданғалы отырған еңбек зерттеушінің ұзақ жылғы
үздіксіз ізденісінің жемісі. Т.Әлімқұлов 30-шы жылдардан бастап Абай
жайында мақала жаза бастайды. 1939 жылы сыншы Абай поэзиясындағы
романтизм атты мақала жазады. Тәкен сол жылдардан өмірінің соңына дейін
Абайдың жұмбағын шешуден танбайды.
Абай Шыңғыстауда өссе, мен бір қияндағы Қаратауда ақындардың ішінен
Абайдың есімін бірінші естідім. Қара танымайтын сәби шақта құлаққа кіріп,
көкейге қонған-Абайдың нақыл сөздері. Сауатқа шала балалық кезеңде, Абайдың
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойласы білікті біреудің айтуынан жат
болған-ды. Бір отырыста, бір айтылғаннан машық боп қалған-ды. Енді, сол
өлең кітаптың есіміне жүріп отыр. О баста, күндердің күнінде ұлы Абай
турасында кітап жазамын деген ой басқа келген бе?! Өмір шіркін осылай екен
[8.164 б] деп жазады Т.Әлімқұлов Жұмбақ жан еңбегінің қорытынды
бөлімінде. Бұл сөздерді жазушының шыны мен сырын ақтара айтқан ойы деп
қабылдамасқа лаж жоқ. Ұлы Абай жайында бұрын-соңды жазылған қомақты
еңбектерді есепке алар болсақ, Т.Әлімқұловтың Абай жайындағы зерттеуінің өз
кезі келгенде жазбасқа болмайтын, айтылуға тиісті пайымдауларын жеткізуді
мақсат еткен, жан-дүниесін жарып шыққан еңбегі деп қарауымыз қажет. Қазақ
болған соң Абай жайында толғанбау мүмкін де емес тәрізді. Осы бір тұжырымды
Тәкен былайша қорытады: Абай ұрпақ атаулыны ұзақ сынайтын адам. Бүгінгі
күннің ділгерлігінен туған еңбектің қыры, сыры ішінде де , ғұмыры алда. ..
Осындай ішкі толғаныстан , еңбек өтемін іріктеуден кітапты барға мәзір
етпеске шара жоқ. сонда, Б. Еңбектің Жұмбақ жан деп аталуының арғы
жағында зерттеушінің Абай жайында бұрын-соңды айтыла қоймаған, айтылса да
дәйектелмеген кейбір қырларын нақтылай анықтауды мақсат еткенін аңғару қиын
емес.
Абай және оның мұрасы жайында жазылған зерттеулердің, оны
жазушылардың мінез-құлқы , білім-дәрежесі, дарын қыры, талғам мөлшері түрлі-
түрлі екендігін, сонымен қоса, Абайдың өз халқының табиғатын жазбай таныса
да, өзіне келгенде керемет қайшылықтарға ұрынатынын ескере отырып, Тәкен
түйсікшіл, талғампаз қалыппен Абай жайындағы зерттеуіне кіріседі. Абай
ақынның болмысын қиын болмыс деп бағалайды. Зерттеушінің Абай жайындағы
зерттеуінің негізгі критерийін өзіне, оқырманына қойған төмендегі сауалынан
байқауға болады: Бұл тұлғаны қалайша анықтауға, қалайша мүсіндеуге керек?
Дәуір арқылы Абайды ашамыз ба, яки болмаса Абай арқылы дәуірді ашамыз ба?
[8.3 б].
Зерттеуші еңбекте Абай өмірбаянының кейбір тұстарына және оның
шығармашылығында көрініс берген кейбір сырларына тоқталады. Абай
өмірбаянын жаңаша бажайлайды. Қазақ әдебиеті тарихында, оның ішінде
Абайтануда М.Әуезов еңбегінің орасан екендігін ешкім де, ешқашан да жоққа
шығармасы анық. Ғалымның Абай өмірбаянына қатысты ұзақ жылдар бойы атқарған
жұмысының нәтижесінде ақын өмірбаянының біршама толық нұсқасы жасалды.
Абай жайында қазақ әдебиеттану ғылымында пікір білдірмеген зерттеуші жоқ
десек те, Т.Әлімқұлов өзіне дейін ақын жайында жазылған еңбектерді ой
елегінен өткізе отырып, ақын өмірбаянына, оның шешімін таппаған кейбір
тұстарына өзіндік пайым жасайды. Абай болмысы, Тәкенше айтсақ,қиын
болмыс. Өмірінде беймәлім сыр мол. Зерттеушінің Құнанбайға қатысты,
ақынның орыс тілін үйрену, оны меңгеруіне қатысты пікірлері, ақын өлімінің
себебі турасында жасаған тұжырымдары арнайы тоқтап, талдауды қажет етеді.
Құнанбай жайында қазақ оқырманының санасында ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан нақты түсінік бар. Абай жолы еңбегінде М.Әуезов Құнанбайды ел
билеген беделді, ақылды басшы, сонымен қатар белгілі жағдайларға байланысты
баласына да, айналасына да қатал, елді жұдырығында ұстаған кесек тұлға
ретінде суреттейтіні белгілі. Ұзақ жылдар бойы кеңестік саясатқа байланысты
қоғамда дәулетті болған, беделді, тегі бай адамдарды қудалап, сыртынан жала
жауып, шығармасын оқуға тиым салып, тарихқа қиянат жасалған кезеңдер
болғанын жасыра алмаймыз. Осы тұрғыдан келгенде Абай өмірбаянына қатысты
бұрын-соңды айтылған пікірлерге сын тұрғысынан қарауға мүмкіндік туып
отыр. Осы тұста Тәкеннің сонау 70-ші жылдары цензураның қадағалауына
қарамастан Құнанбай жайындағы Янушкевич пікірін келтіруінің арғы жағында
зерттеушінің сол бір поляк саяхатшысының ойын қолдағаны байқалады. Кенесары
Қасымовтың бүліншілігіне байланысты ұлы жүзге сапар шеккен Вишневскийдің
экспедициясына енген поляк саяхатшысы Адольф Янушкевичтің Шыңғыстауға
барғанда куә болған оқиғаларын жазған күнделігінен үзінді келтіреді. Онда
Құнанбайдың шешендігі, парасаттылығы, әділ қазы, тақуа жан болғандығы
айтылады. Жазушының Құнанбай жайындағы бұл пікірді поляк саяхатшысының
пікірі арқылы жеткізуінде қатал заманның талабын ескере отырып, тарих
алдында да қиянат жасамай өзінше тапқан тәсілі болар деп жорамалдадық. Бір
анығы, кез-келген мәселені өзінің ой көрігінен өткізіп, екшеп отыратын
зерттеушінің Құнанбай жайындағы тарихи шындықты білмеуі мүмкін еместігі.
Мұнымен қоса Тәкен Абайдың Құнанбай қанша тырысса да, өз дегеніне Абайды
толық көндіре алмауының, өзі ерекше үміт күткен ұлының басқа бағытты
таңдауының себебін анықтауға тырысады. Абайдың орыс тілі мен әдебиетіне
қызығушылығының сырын ашқысы келеді. Абайтануда ұлы ақынның орыс тілін
жетік білгендігі, орыс ақындарын аударғаны, аудармашылық шеберлігі, Абайдың
орыс достары жайына тоқтамай өткен зерттеуші жоқ деуге болады. Тәкен
Әлімқұлов Абайдың орыс тілін үйренуінің себебі мен оның тарихын өзінше
талдайды. Зерттеуші американдық журналист Джордж Кеннанның Сібір және жер
аударылғандар атты кітабынан қызық дерек келтіреді. Кеннан Семейде
Леонтьев деген кісінің үйіне түскендігін, үй иесінің Семей кітапханасы
жайында, онда жер аударылып келгендерден бөлек қазақтардың да, оның ішінде
Ибраһим Құнанбаев атты қарттың да келіп, Милль, Бокль, Дрепер сынды
авторларды оқитындығын айтады. Бұл айтылғандарға күмән келтірген студенттің
ол қазақ сол оқығандарын түсіне ме екен деген сауалына Дрепер бойынша
Абайдың өзіне (Леонтьевке) екі түн емтихан тапсырғандығын айтып иландырады.
Бұл келтірілген дерек Абайдың орыс тілін екінің бірі меңгере алмайтын
дәрежеде үйрендігіне дәлел болса керек. Абайдың орыс ақындарын аударудағы
тереңдігі мен шеберлігі орыс тілін біз жорамалдаған дәржеден де артық
игергендігін көрсетеді. Зерттеуші де осы бір жиі айтылса да, жете мән
беріле бермейтін мәселеге өзінше тағы бір тұжырым жасайды. Абайдың Семейде
жүргенде арнайы орыс тілі мұғалімін жалдап, оқуы да мүмкін-ау деген ой
түйеді. Орыс тілін үйренуді Абай адами, ақындық өмірінің мақсатына
айналдырғанын, орыс әдебиетінің өз шығармашылығына, қазақ әдебиетіне
тигізер әсерінің шексіз боларын сезгенін байқау қиын емес. Мұнымен қоса,
зерттеуші Абайдың өлең формасына қатысты жаңалықтар жасауында да орыс
әдебиетінің тікелей әсері бар деген ой айтады.
Абай өмірбаяны жөнінде сөз қозғағанда, Абайдың өмірінің соңғы кездері,
ақын өлімінің себебі жайында толғамау мүмкін емес. Т.Әлімқұлов Абайдың
өлімінің мезгілінен ерте келуінің негізгі себебі балаларының өлімі деп қана
қарау біржақты болар еді деген пікір айтады. Абайдың шорт сынып, морт
отырып қалуына сонау Оспанның, одан бергі Әбдірахманның, ең соңғы
Мағауияның өлімі себеп болды деген болжау мен үшін иланымсыз. Қалың елім,
қазағым, қайран жұртым деп емірене қам жеген қайраткер Абай, Оспанның
өлімінде бергішім-ой деп дауыс салған ағайынды алғышым-ой деп қаза
үстінде әжуалаған сыншы Абай, бауыр мен баланың қасіретін көтерсе керек-
ті... Абай қырық күнді меңзеген жерінен шықса, бұны фәлсапа тілінде
кездейсоқтық дейді. Оның ақырамаш түңіліске, таусылған торығысқа баруының
өзінде тозған ғұмырдың қаңқасы жатпасын?! Абай сынды шексіз сезімтал
ақынның төл организмді тануы жатпасын?! сонда, Зерттеуші Абай өлімін
балалары мен бауырының өлімімен қабат, өмірінің тозып, кейінгі күннен, өз
ортасынан үміт күтер саңылау қалмаған шарасыз күндерін болжаған
сезімталдығы жақындата түскен болар деген тұжырым жасайды.
Абай өмірінің дерегін, шындығын іздеудің ең төте жолы, әрине, ақын
өлеңдері. Абай- қазақ баласында ерекше беделге ие болған атақты адамдардың
бірі. Соған қарамастан Абайдың ел арасында дұшпандары да аз емес-ті.
Зерттеуші Абайды уландырмақ ниетте болған, у берген адамдар болса керек
деп, ойын былайша дәлелдейді: Жіті бақсаңыз, ақынның шығармаларында удан
аяқ алып жүре алмайсыз. Улы сусын төгілсін, Мен ішпеген у бар ма,
өткен күннің уларын, су екен-у екен т.б. сөздер кездеседі.
Жұмбақ жан еңбегінде Тәкен Абай өмірбаянына қатысы бар, Абайды көзі
көрген қариялардың естеліктерін де кіргізген. Қарттар әңгімесінің ақын
өмірбаянына, оның мінезіне, өмірінің кейбір сәттеріне қатысты дерек ретінде
маңызы ерекше.
Абай шығармашылығына қатысты өкініш, күдік келтірер, дау туғызар
жағдайлардың бар екендігі белгілі. Бұл жағдай, әсіресе, Абай өлеңдерінің
текстологиясына қатысты. М.Әуезов Абай шығармаларының жинақ боп алғаш жарық
көруі тарихи іс болғанымен, жинақтың ойдағыдай шықпағанын айтады. Жинаққа
Абайдың кейбір шебер жырларының, қара сөздерінің, арнау өлеңдерінің енбей
қалғандығына өкініш білдіреді. Редактор тарапынан кеткен кейбір
кемшіліктерді сынайды. Бұл жағдайдың орын алуына Абай мұрасының ақынның
көзі тірісінде жарық көре алмауының да себебі бар дейді. Кеш те болса Абай
мұрасының жинақ болып жалпақ көпшіліктің қолына тиюі - өлшенбес бақыт.
Зерттеуші осы бір қуанышы мен жұбанышы аралас істің екінші бір қырына
тоқталады. Ол- Абай өлеңдерінің текстологиясы. Зерттеуші ақын жинағында
қате жазылып, бұрыс айтылып жүрген кейбір сөздердің мағынасына өзіндік
түзету жасайды. Абай өлеңдері мен текстологиясы бойынша Абайтануда ерекше
көп жұмыс істеген ғалымдардың бірі - Қ.Мұхамедханов. Ақын өлеңдерінің
сақталу, оның жариялану тарихына тоқтала келіп ...ақынның өз қолжазбасы
сақталмағандықтан, Абай жинағын баспаға әзірлеуде 1909 жылы шыққан кітапты,
Мүрсейіт қолжазбаларын текстологиялық негіз ретінде алу дұрыс. Бірақ ол
жеткіліксіз. ...Мүрсейіт ақын шығармаларын тура қолжазбасынан көшірген
емес. Ол да ел аузындағы қолжазба қалпында халыққа тараған Абай
шығармаларының жинағын көшіріп жазған... Абайдың ақынға, ақындық өнерге
қоятын шарты, эстетикалық қағидасы-ақын шығармаларының қате басылып жүрген
нұсқасын тауып, қалпына келтіруде адастырмас темірқазық. [9.199 б] деп
жазады. Ғалымның бұл пікірі Абайдың жаңадан табылған өлеңдеріне қатысты
мәселеде негізге ұстанатын пікір болуы тиіс деп ойлаймыз. Тәкен де Абайдың
жаңадан табылған өлеңдер деп енгізілген туындыларына өте ыждағаттылықпен
қарап, жинаққа оны сын көзімен енгізбесе, бұл жағдай Абай мұрасының қадірін
арттырудың орнына, керісінше оны төмендететіні анық деп тұжырымдайды.
Зерттеуші Абай өлеңдері жинағының алғашқы кезде шағатайша жазылған
өлеңдермен ашылуының өзі дұрыс емес-ау деген пікір айтады. Егер Абай
жинағын Лермонтов сияқты ақынның өзі құрастырған болса, мүмкін аталған
өлеңдерді кіргізбес пе еді дейді. Шағатайша жазылған өлеңдер Абайдың одан
кейінгі өлеңдерінен мүлдем басқаша. Сөзімізге дәлел ретінде Тәкеннің Абай
өлеңіндегі Көңілім менің қараңғы,бол,бол,ақын деген жолдарындағы бол,бол
сөзі бұлбұл болуы қажет деп, өз ойын бұлбұлша сайрап жеткізген ақынның
алтынды домбырамен келуін қалаған деп қорытындылайды. Тәкен Абай сынды
қиын, күрделі ақынның текстерін қарастырушы текстологтың өзі ақын жанды
болуы тиіс, поэзияның астарлылығын, бейнелілігін, сыршылдығын, дәмділігін,
үндестілігін тани білгені жөн деген пікір айтады. Айтылған пікірлердің
бәрін жинақтай келіп, зерттеуші: Қысқасы, Абайдың жұмбағы текстологияда да
шешіліп болған жоқ. Оның өлеңдері Мүрсейттің қолжазбасы арқылы сандықта
сақталғаны мәлім. Мүрсейіттің білім дәрежесі шамалы-ақ болғаны және мәлім
[8.143 б] деген қорытынды жасайды.
Абай өмірінің, шығармашылығының жаңаша бір сипатта дамуына орыс
зиялыларымен аралас-құралас болуының, орыс әдебиетінің ерекше әсері болғаны
белгілі жайт. Осы мәселеде Абайдың орыс әдебиетімен танысуының Абайдың өз
шығармашылығы үшін де, қазақ әдебиеті үшін де қаншалықты маңызы болды деген
пікірге келсек, сөз жоқ, қазақ өлең құрылысында жаңа тәсілдер, жаңа
формалар, тың образ жүйелері, сөз орамдарын жасауға мүмкіндік туғандығын
айтамыз. Тәкен өлең сөздегі мазмұн мен форманың тұтастығы, ым-жымының бір
болғаны жөн дей келіп, Абай өлеңдерінде қолданылған формалық жаңалықтардың
табиғатына тоқтайды. Абай қазақтың силлабикалық жырына батыл жаңалық
енгізгенде, ол дәстүрді қалай болса солай қолдана салған жоқ. Өз халқының
рухына мейілінше жатық етіп енгізді. Екі тәжірибені білген ол орыс
поэзиясының ішкі ырғағын, екпінін, қазақтың ежелден келе жатқан халық
жырының бунақтарына ұластырып, жаңа форма жасады. Абай жаңалықты, қабылдап
отырған дүниені сол қалпында көшіре салмай, қазақ халқының ғасырлар бойы
қалыптасқан өлең дәстүрін ескеріп, әбден екшеп барып ұсынды. Абай енгізген
өлең формалары қазақ өлең формасын жаңа сатыға көтерді. Бұл дәстүр кейінгі
толқын ақындар тарапынан ерекше қолданыс тауып, жетіле түсті. Абай жасаған
жаңа формаға түскен өлеңдер сыдыртып оқи шығуға емес, керісінше ой екпінін
байқай, салмақпен оқуға құрылған. Тәкеннің Мазмұн мен түрдің тұтастығы
өнер иелерінің атам заманнан бергі арманы. Мінсіз тұтастық табылмаған.
Келешекте табылуы және неғайбыл. Мазмұн атаулы байып, не кедейленіп,
үздіксіз өзгеріске ұшырап тұрады. Екеуінің ым-жымы бір болса, нұр үстіне
нұр деуінде өз шығармашылығына қатысты да мазмұн мен формаға қойған
талаптары байқалады. Жазушы Тәкеннің көркем әдебиетте талғампаз, шығарманың
сапасына мән беретін суреткер екендігін айта кеткен жөн.
Абай шығармашылығы, оның туындылары жайында талдау жасалған еңбек аз
емес. Ақын шығармашылығының ерекшелігі де сол сарқылып болмайтын
тереңдігінде болса керек. Заман өткен сайын, ұрпақ алмасқан сайын Абайдың
бұрын байқалмай қалған ойларын танып, оған жаңаша баға беріп отыратын
тұстар аз емес. Бұл жағдайдың әлі де талай ғасырлар қайталанатынына күмән
жоқ. Осы тұрғыдан келгенде әрбір зерттеуші өзінің зердесіне, талғамына,
байқағыштығына орай өзіндік талдаулар, тың тұжырымдар жасап жатады. Абай
өлеңдеріндегі тереңдік ә дегенде екінің біріне алдырмасы анық жай. Тәкен
Абайдың өзіне дейін біршама зерттеу еңбектерге арқау болған ақынның 1898
жылы жазылған Өлсем орным қара жер сыз болмай ма өлеңіне жаңаша талдау
жасайды. Абайдың әр өлеңін әркімнің жаңашыл немесе өзінше ашқаны осы
кітаптың орайлы жерінде айтылды. Бірақ Өлсем орным қара жердің ішін
ақтарған әдебиетші жоқ. Баршасыныкі құр сүйсінуден аспай келеді. Шынында,
бұл өлең Абай творчествосының түйіні, өмірінің жұмбағы. Тәкен Абай
өлеңіндегі махаббат сөзімен қатар берілген ғадауат сөзінің мағынасын
ашады. Тәкеннің зерттеуінше ғадауат сөзі жауыздық деген мағынаны
береді. Ақынның жүрегінде махаббат пен жауыздық майдандасқан болса, оның
арғы жағында ақынның мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма деген сөздерінің
сыры ашылатын тәрізді. Сонда жауап бере алман мен бишара... деген
жолдарда зерттеушінің байқауынша Абайдың о дүниені ойлаған иланымы, ағынан
жарылған сыры жатыр. Махаббат пен ғадауат майдандасқан деген жолдар Абай
өмірінің белгілі, белгісіз кейбір сәттерінің бүкіл шындығын жинаған
жолдары деп қабылдаған жөн. Абайдың Өлсем орным қара жер... өлеңнің терең
болуының сыры неде деген сауалға зерттеуші оның сыры Абайдың аталған өлеңін
өлімді ойлай жазуында деп жауап береді. Бұл өлең-шежіре, жұмбақ...
Адамның жаны өлеңнен байыр болса, осы өлеңнен байымақ. Бұл өлеңді иісі
қазақтың жатқа білуі ләзім. Бұл өлеңмен Абай алдағы ағасын, тұрғылас
тұстасын, кейінгі інісін сынаған деп қорытады Тәкен аталған өлеңінің
талдамасын.
Абай өлеңдері талданған сайын тереңдей беретін тұңғиық дүние. Абай-
ұлттық ақын. Ұлттық ақын болатын себебі, бүкіл поэзиялық деректі ақын ұлт
өмірінен алады дей келіп Тәкен Абайдың жылқы малын арқау еткен өлеңдерін
талдауға кіріседі. Бұл талдама Абай өлеңдерінің аса мән берілмей келген,
зерттей келгенде ақынның шеберлігін танытатын тұстарын байқауға мүмкіндік
береді. Зерттеуші бүкіл творчетвосын адамға құра білген қазақ классигі
жылқыға неге көп мән береді? деген сұрауға жауап іздейді. Жылқы малын
өзінің жазушы ретінде жақсы көретінін, жылқының көшпелі қазақтың қастерлі
түлігі болғандығын, халық қастер тұтқандықтан жылқыға қайран деген сөзді
тіркеп айтқандығын және қазақтың қай заманнан жылқы малын сұлулықтың
сымбатына балағанын ерекшелеп айтады. Қазақ дегенде жылқы аталмай тұра
алмайтындығы, оның арғы жағында өмірін осы бір сырбаз жануармен
байланыстырған қазақ халқының табиғаты мен мінезі жатқандығын Абай білген.
Қазақтың ұлттық болмысын, тіршілігін сөз еткен тұста жылқы малын ауызға
алмаудың өзі мүмкін емес. Сыншы Абай жырлаған жылқының қандай жылқы
екендігін және ақынның қандай жылқыны жоғары бағалағанын өлеңдерін байыптап
қарап отырып, тануға тырысады. Нәтижесінде мынадай қорытындыға тоқтайды:
Абайдың жырлайтыны жылқы түлігі болса, армандайтыны- майлық-саулығы бірдей
қасиетті жылқы. Шапса жүйрік, мінсе берік, жуан жуас жануарлар. Абай
қылмиған, жылмиған, жүзіктің көзінен өтетін сұлу (сырты сұлу) жылқыға
құмарланбайды... Абай сөзімін айтсақ, қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ,
яғни мойны тұтас, бағы қағілез, қабағы сезімтал [8.63 б]. Бұл бір
қарағанда аса мән берелік талдау тәрізді көрінбегенімен, мұның арғы жағында
ақынның танымы, талғамы, қазақтың жылқы малын қастерлеген мінезі
жатқандығын байқауға болады. Бұған қарап, Абай мұрасын сұрақ қоя оқитын
оқырманға әлі талай сыры ашылар жайлардың бар екендігін байқау қиын емес.
Абай мұрасының әрбір тарауы дербес еңбекке татиды. Осы мұраның ең
тереңі, ең бағалысы, ең баяндысы- сыршыл лирика. Тәкен Абай өлеңдерін
талдауға келгенде, оның лирикасын сыршыл лирика деп алады. Жазушы Абай
өлеңдерінің ерекшелігін танытатын сыршылдықты қосып отыр. Яғни, Абай
азаматтық сарынын, көңіл сазы, табиғат толғауы, махаббат жырын жырлағанда
ақынның ішкі сыры, биік парасаты жататынын ескертеді. Абай ақынның
табиғатты көре білуінде, сезіне білуінде құдіретті нәзіктік жатады. Тәкен
Абайдың Көлеңке басын ұзартып өлеңін дүниежүзі поэзиясына ұялмай қосуға
болатын бұлбұл поэзия деп бағалайды. М.Әуезов осы өлеңнің табиғаты
жайында Бұндағы ақын үшін тың жаңалық- табиғаттағы стихия мен ақындық
көңілдің шабытты стихиясы терең сырлы сипаттармен кезігеді деп бағаласа,
Тәкен Басы ұзарған көлеңке, қызарып батқан күн, кешкі арай, сұрғылт
тартқан бейуақыт, ақынның ішкі дүниесімен үндесе сыр шертіседі. Өмірдің
осынау кештей өткінші екенін пайымдаған ойлы пенде, алғыр ақын әрі мұңая,
әрі толықси толғанады деп қорытады. Тәкен ақын Абайдың кешқұрым мезгілді
таңдап алуының себебінен ақынның сыршыл терең ойын аңғаруға тырысады.
Ақынның аталған өлеңде бір қарағанда байқала бермейтін күңгірт көңілім
сырласар, сұрғылт тартқан бейуақытта деген жолдарын адам өмірінің
бейуақыт мезгіл сияқты өте шығатынын мегзеп отырғандығына назар аударта
кетеді. Тәкен Абай өлеңдерінің барлығын тұтас талдауды өзіне мақсат етпеген
тәрізді. Абайдың бір өлеңдерін шын сыншылдық табиғатпен бағаласа, кейбір
өлеңдерінің кемшілігін ашуға және сол кемшіліктердің табиғатын танытуға
тырысады. Ақынның Жауған күнмен жаңғырып, Қарашада өмір тұр, Адамның
кейбір кездері өлеңдерін жоғарыда талдаған өлеңімен қатар табиғат
толғауы (Тәкен табиғат лирикасын табиғат толғауы деп береді) деп
қарастырады.
Жауған күнмен жаңғырып,
Жер көгеріп күш алар.
Аққан жасқа қаңғырып
Бас ауырып, іш жанар- деп келетін ақын өлеңін жұмыр, сыршыл шумақ деп
бағаласа, Қарашада өмір тұр өлеңін ауыз әдебиетіне , асса шығыс
поэзиясының үлгісіне ұқсап кеткен, шумақтарда пікір бар да, сезім тапшы,
дегенмен әдемі, бейнелі шығарма деп бағалайды. Абай ақынның кемеліне келген
кезінде жазған Адамның кейбір кездері аталатын өлеңі поэзияның тамаша
табиғатын танытуға арналған. Бұл өлең Абай жырының өз тұсына, бір
формацияға сыймайтынын танытады деп қорытындылайды. Қажет болса, аталған
өлең Абайдың Өлең сөздің патшасынан да асып түседі дейді.
Тәкен ақынның махаббат лирикасы оның махаббатқа деген көзқарасымен
үндесіп жатады және Абай өлеңдерінде әсершіл жанның мейірбандығы бар деп
бағалайды. Абай өмірінің кейбір сәттерінің көрінісі де осы махаббат
лирикасында жатқандығын аңғаруымыз керек дейді зеттеуші. Абай өлеңдеріндегі
ғашық жастар қазақтың ауылында, белгілі ортада өскен, дәстүрді сіңірген,
әдетке, ибаға берік жандар деп бағалайды.
Жарқ етпес қара көңілім неғылса да
Аспанда ай менен күн шағылса да:
Дүниеде , сірә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да,- деп ғашық жігіттің ақтара салған
жан сырын бей-жай қалдыра салу мүмкін еместігін, Абай текстеріне жазылған
әндердің барынша әсерлі шығуында да осы бір жүрекжардылықтың себебі жатса
керек деген баға береді.
Абайдың осы бағыттағы өлеңдерінің ішінде төменқолды дүниеліктер де бар
дей келіп, зерттеуші оған Абайдың Қақатаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Білектей арқасында өрген бұрым, Мен сәлем жазамын, қалқам өлеңдеріндегі
сөздер жүректің ыстығын қайнатпаған салқын сөздер дейді. Бұл аталып отырған
өлеңдер қазақ әдебиетінде талаай рет талданған өлеңдер қатарына жатады.
Салыстырмалы түрде алғанда, алдыңғы талданған өлеңдерден бұл өлеңдердің
сыршылдығы тұрғысынан төмен тұрғандығын айтады.
Шын ақындардың дүние сезінуінде, қуанышында, қасіретінде, арманында,
үмітінде, өтініші мен уанышында, бір сөзбен айтқанда, оның менінде басы
жұмыр пендеге тән қасиеттер, игі қасиеттер жатады 3, Б. деген сөздерді
Тәкен Абайдың халқының шын жанашыры болғандығын тағы да бір рет дәлелдеу
үшін айтады. Абай қазақтың жайсыз мінездерін көп сынайды. Одан арылмайынша
қазақтың алға жылжи алмайтындығын ұлы ақын жақсы түсінеді. Абайдың өлеңге
көшуінде де қазақтың қалың ортасынан дос, сырлас таба алмаған мұңы
жатқандығын айтуға тура келеді. Абайдың қандай тақырыпты қозғаған өлеңі
болмасын, онда көркемдік пен деталь қатар жүретіні белгілі. Мәселен, Тәкен
Абайдың Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінекей бұзған жоқ па елдің
сиқын деген екінің бірі айтатын жолдарындағы қиқым сөзінің мағынасын
әдемі ашып береді: Қиқым- кәдімгі қураған шөптің жел ұшырған үгіндісі ғой.
Бұл өткен жылғы шөптен, тамырсыз шөптен қалған құнарсыз қиқым. Абай шенеген
бишікештердің де тамыры жоқ, болса –тайыз. Ақынның бүкіл өлеңінің
табиғатын танытатын осы бір деталдың мәні ерекше екендігін аңғарып отырмыз.
Абай – ұлтшыл ақын. Ұлтының мүддесін ойлап, арманы мен мақсатына
жетуін тілейді. Осы жолда аяуы жоқ сынға барады. Ақын қазақты тәрбиелеудің
бір жолы осы жол екендігін жақсы білген тәрізді.
Абай поэзиясынан дастандарының алатын орны өз алдына. Абай
дастандарының табиғаты өлеңдеріне қарағанда мүлдем басқаша. Поэмалардың
дүниеге келуінің табиғатын анықтау жолында Тәкен өзінше талдама жасайды.
Талдаманы Абайдың кейінгіге қалдырған үш дастаны Шығыстық дәстүрдің
шеңберінен шырқау шықпауының сыры неде, Абайдың байырғы бай лирикасымен
тең түсетін дастан жазбауы неліктен деген сұраулар қоюмен бастайды.
Абайдың жазған көлемді шығармасы поэма емес, дастан дейді. М.Әуезов те,
З.Ахметов те Абайдың көлемді поэзиялық шығармаларын поэма деп береді.
Тәкеннің туындының жанрын дастан деп айтуының да себептеріне назар аударған
жөн секілді. Зерттеушінің Абай шығармасын дастан деп шегелеп айтуында да
өзіндік себеп бар. Поэма болу үшін жанр талабына жауап беретін шарттар
сақталуы шарт. Бұл тұрғыдан келгенде, Абайдың шығармасы шығыстық туындылар
табиғатына көбірек сай келеді. Осы тұста М.Әуезовтің аталған туындыларға
қатысты айтқан пікірін, ұстанған бағытын келтіре кетуді жөн көрдік:
Тегінде, Абай бірнеше өлеңдерінде поэма жазуды өзіне мақсат етпеген
көрінетін... Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында Абай поэма жанрына
анықтап зер салған жоқ ... Өзі көп дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері:
Пушкин, Лермонтовтың, не Байрон сияқты Европа классиктерінің анық үлкен
поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой ұрмайды... Абай сол жанрға қызықпайды
[10.179 б] деп қорытады ойын абайтанушы. Осы бір ойлардың жалғасы ретінде
Тәкен Абайдың Европа әдебиетімен таныс бола отырып, европалық, орыс
әдебиетіндегі поэма үлгілеріне неге сүйенбегендігі жайында өзінше
болжамдар жасайды. Тәкен Абайдың дастандарының табиғатына байланысты
мынадай ой түйеді. Біріншіден, Абай дәуірінде, қазақ топырағында
реалистік поэма дәстүрі жоқ болса, Абайға дәуірлік, шежірелік қатпарлы,
қыртысты үлгі керек болды. Осы ретте Абай Евгений Онегинді таңдады.
Онегиннің образы Абайға, Пушкинге де жақын болатын. Онегинді аударуының
себебі де осында болатын. Евгений Онегин сияқты поэманы ақын неге толық
аудармады деген сұрақ туса, оған Абайдың ол кездерде қара сөздермен отырып
қалуы себепші болғандығын айту керек дейді зерттеуші. Екіншіден, Шығыс
поэзиясында әлеуметтік-реалистік шығарма жоқ болатын. Ғашықтық, ғұламалық-
гуманистік дастандар профессионалдық поэмадай сегіз қырлы емес-ті.
Үшіншіден, өлеңі төңірегіне тез тарап отырған ақынның ұзақ еңбекке уақыты
да бола бермеуінде еді. Төртіншіден, Абайдың өзіне дейінгі әдебиетте
қалыптасқан шығыстық дастандарға соқпай өтуі тағы да мүмкін емес еді.
Өкінішке орай, үш дастанның үшеуі де Абайдың мүмкіндігінен көп төмен деп
бағалайды зерттеуші.
Тәкен Әлімқұлов Абай дастандарының сюжеттерінің түп-төркінін
іздестіреді. Әзімнің әңгімесінен өзге поэмаларының сюжетінің қайдан
алынғандығы туралы мәлімет жоқ екендігін айта келіп, Абайдың Ескендір
поэмасынан оның атақты Дрепердің История умственного развития Европы атты
еңбегімен таныс болуының себебі де байқалатындығын атап өтеді. Абайдың
Ескендірінің бірден-бір ерекшелігі де осында болса керек дейді Тәкен.
Зерттеушінің аталған пікіріне дәлел ретінде белгілі ғалым Ш.Сәтпаеваның
төмендегі тұжырымдарын ұсынуға болады. Қазақ әдебиеті мен шығыс әдебиетінің
байланысын зерттеген ғалым Ш.Сәтбаева Абайдың Ескендір поэмасының
жазылу тарихына тоқтағанда, қазақ ғалымдарының бұл шығармаға Низамидің
Ескендірнама шығармасының сюжеті негіз болғандығын бірауыздан
мойындағанын, солай бола тұрса да, ақынның Ескендір жайына келгенде,
Низами еңбегіне ғана арқа сүйеген деген ойдың өзі бір жақты болатындығын,
поэмаға негіз болған оқиғаның Ескендір жайындағы европалық поэмаларда да
кездесетіндігін, оның үстіне аталған сюжеттің орыстың атақты ақыны
В.А.Жуковскийдің екі шығармасына да арқау болғанын, әрі Абайдың аталған
европа ғалымдарының еңбектерінен, тарихи материалдардан хабардар болуы
әбден мүмкін екендігін ескертеді [11.112 б]. Т.Әлімқұловтың Абай мұрасының
дереккөздеріне қатысты жасаған болжамының болашақта нақтыланып,
айқындалатынына күмән келтіруге болмас деп есептейміз. Ғалым аталған
мәселеде ақын мұрасының тарихына қатысты кейбір тұжырымдардың әлі де толық
дәйектелмегендігін атап өтеді.
Ш.Сәтпаеваның қазақ арасында Ескендір жайында фольклор мен әдебиет
арқылы қалыптасқан белгілі ұғым бар екендігін, оған ел арасында таралған
Мүйізді хан ертегісі мен Шоқан, Ы.Алтынсарин шығармаларындағы деректер
мысал болады деген пікірін де негізге алатын тұжырым ретінде қабылдаған жөн
деп есептейміз.
Абай поэмалары ақынның мүмкіндігін танытуда әлсіз дүниелер болып
табылады деген Т.Әлімқұловтың пікіріне қатысты белгілі абайтанушы
Қ.Мұхамедхановтың Әзімнің әңгімесі шығармасына қатысты айтқан пікірін
айтуға тура келеді. Әзімнің әңгімесін Абай 1896 жылы жазды деп
қабылдасақ, онда 51 жасында жазған болады. Әзімнің әңгімесінің тақырыбы
мен идеясы Абайдың көңілін аударды деуге мүмкін емес. Өлеңді ермек үшін
емес, жастарға үлгі-өнеге бермек үшін жазған Абай, Әзімнің әңгімесі
сияқты ертегінің оқиға желісіне түсіп алып, ұзын ырғасын өлеңмен баяндап
беруге бармайтыны даусыз [9.267 б] деп келіп, ғалымдар ақын шығармаларын
талдаған тұста аталып отырған поэма жайына келгенде сырғақтап өте шығады
деген пікір айтады. М.Әуезов пікірі де осы тұжырымға саяды: ... Бұл
алдыңғы поэмалардай ойшылдық, зор тәрбиешілік мақсаттар көздеп жазылған
шығарма емес. Халық аузындағы әңгіменің өзін ғана, барлық оқиғаны рет-
ретімен жеңіл өлең етіп берудің талабы танылады. Ал өлеңдік құрылысына,
кейбір сөз кестелерінің, ұйқастарының оншалық Абай шығармаларына лайықты
шеберлікке сай келмейтініне бола, бұл поэманы оншалық жоғары дәрежедегі
көркем шығарма деуге келмейді. деп келіп ғалым бір-екі тұжырым жасайды.
Абай өлеңдерін жинау тұсында поэманың Абай мұрасы ретінде қосылып кетуі
мүмкін немесе Абайдың жас шағында өзін сынап көру мақсатында дүниеген
келген туынды, әрі бұл қорытындының әділ екендігін Абайдың поэмаларына
тоқталған тұста Т.Әлімқұлов ақын поэмаларына қатысты абайтануда басы
ашылмаған, даулы мәселенің бір ұшын шығарып кетеді.
Абайдың өз талантының дәрежесін танытатын поэма жазбауының арғы
жағында жазушы, ақынның оңжамбасқа келетін жанр табуының қиындығы да себеп
болған шығар деп қана жорамал жасауға болады. Бір сөзбен айтқанда, Тәкеннің
Абайдың ақындық мұрасын тексергенде, одан асып түскен поэмалардың болуы
табиғи. Ал, бірақ Абай лирикасынан озған өлең қазақта жоқ деген пікіріне
ешкім де дау айта қоймас.
Абай аудармалары ақынның шеберлігін ұштап, қазақ әдебиетін жаңа
образдар мен формалар арқылы толықтырды.
Абай аудармалары жөнінде айтылған пікірлер ақынның лирикасына қатысты
айтылған пікірлер санынан кем емес. Абай аудармалары қазақ әдебиетіне не
берді, аудармалардың табиғаты қандай және Абай аудармаларды не үшін
жасады, оның қажеттілігі неде еді деген сұрауларға жауап іздемеген қазақ
әдебиетінде зерттеуші жоқ. Т.Әлімқұлов та ақын аудармаларының жоғарыда
айтылған сұрауларына жауап іздей отырып, өзіндік талдау жасайды. Зерттеуші
ең алдымен, Абайдың орыс тіліне өте жүйрік болғандығын жадымыздан шығармау
қажеттігін ескертеді. Абайдың аудармадан кейбір ауытқитын тұстары ақынның
тілді меңгерудегі кемшілігінен емес дей отырып, бірінші орында Абай
аудармасының қазақ әдебиетіне қандай жаңалық әкелгендігіне тоқталады.
Әдебиетімізде Абай аудармасы ойлаудың жаңа түрлерінің, жаңа ұғымдар, тың
теңеулер, соны сөз орамдарының, сөз айшықтарының тууына себепші
болғандығын, жаңа ырғақ, жаңа әуен тудырғандығын айтады. Осыған қарамастан,
Абай аудармасында мүлдем кемшілік жоқ деген пікірдің біржақты
болатындығын, аударма тәжірибесі жоқ халықта азын-аулақ кемшіліктің,
өзіндік ерекшеліктердің болуы заңды деген пікірге тоқтайды. Абайдың
аудармашылық зерттеуіне қатысты М.Әуезов пікірлерінің орны ерекше
екендігін, 70-ші жылдарға дейінгі ақын аудармаларына қатысты бұрын-соңды
айтылған ой-пікірлерді ескере отырып, Тәкеннің Абай аудармаларына
қатысты айтқан аз да болса саз пікірлеріне тоқталуды жөн көрдік. Абай
өзінің ішкі әлеміне орайласатын үндес, мүдделес, мұңдас, сырлас ақындарды
қалайды... Қазақ өміріне үйлесе кететіндерін іріктеп, кейде үзіп-үзіп
алады. Абайдың аудармалық мұрасы аз сөзбен шешілетін нәрсе емес, жеке
талдауды қажет ететін нәрсе [8.104 б] деп кейбір аудармаларына талдау
жасайды. Осында ғалымның Абай аудармаларының саны қазіргі күйінен
әлдеқайда көп болып, бізге түгел жетпей, жоғалып кетуі де, өзі ұнатпай
тастауы да мүмкін деген пікірі де көңілді аудартады. Абай аудармасына
қатысты айтылған кейбір пікірлердің күмәнді тұстарына сенімді түрде өзінің
тұжырымдарын ұсынады. Махаббат, достық қылуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz