«Баға – құнының ақшалай көрінісі»

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Эконмикалы жоспарлы. Реттеу жүйесіндегі баға.
1.1. Баға, мәні мен қызыметі ... ... ... ... .4
1.2.Баға жүйесі және оның құрылымы ... ... 8
ІІ тарау. Баға белгілеу реформасы.
2.1.Баға белгілеудің формалары мен әдістері ... ...11
2.2.Баға бәсекелестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.3. Нарықтық немесе тепе.теңдiк баға ... ...16
ІІІ тарау. Қазақстан республикасындағы баға белгілеу жүйесі.
3.1. Баға түрлері ... ... ... ... ... .21
3.2. Баға саясаты ... ... ... ... ... .23
3.3. Географиялық принцип бойынша баға белгілеу...24
Қортынды ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізмі ... ... ... ..30

«Баға –құнының ақшалай көрсетілген бейнесі». Заман өзгеріп, өмірге нарықтың экономика деп енген сайын бағаның сан алуан түрлері пайда бола бастады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай көрінісі. Ол еңбек өнімінің натуралдық – заттық нысанының ақша нысанына көшуін және сатып алу – сату актілерін негізінде оның бір иеден басқа иесіне қозғалысын ортақтастыра отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Нарықтық экономика жағдайында баға құру стратегиясы шығындардың, сұраныс пен ұсыныстың және бәсекелестердің негізінде жасалады.
Баға шаруашылық есепті ретті жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады.
Жеклеген кәсіпорындар мен салалардың жалпы өнімі бағамен анықталады.
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі. Баға өнім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін алдын ала оның жайды және одан әрі бөлінетін процесстің алғашқы негіз болып саналады.

1.Саяси экономия. Оқулық Алматы, Қазастан 1990.
2.Саяси экономия. Оқулық Алматы, Қазастан 1992.
3.Рамадилов Ж.Государственное реглирование. Выш.шк. Казахстан 2003 № 4.Джумагелдиева Т.А. Ценовая конкуренция. Қазақстан спектр 2003 №1.
5.Әбдилов К. Қазақстан экономикасыныдағы нақты секторындағы баға Алматы 2003.
6.Шулая П.Н.Ценобразования М., 2000.
7.Сатыбалдин С. Өткеннен өту парыз. Қаржы әрі қаражат 1998 № 3 34 – 45 б.
8.Баға. Ақиқат. 1997 № 2. 26 – 27 б.
9.Құнанбай Ә. Баға тағы көтерілді. Егемен Қазақстан. 2002 27 мамыр.
10.Баға түрлері. Қаржы және Қаражат. 1998 № 3. 11 – 12б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Эконмикалы жоспарлы. Реттеу жүйесіндегі баға.
1.1. Баға, мәні мен
қызыметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...4
1.2.Баға жүйесі және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ тарау. Баға белгілеу реформасы.
2.1.Баға белгілеудің формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2.Баға
бәсекелестігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .13
2.3. Нарықтық немесе тепе-теңдiк
баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ тарау. Қазақстан республикасындағы баға белгілеу жүйесі.
3.1. Баға
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2. Баға
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...23
3.3. Географиялық принцип бойынша баға
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30

Кіріспе
Баға –құнының ақшалай көрсетілген бейнесі. Заман өзгеріп, өмірге
нарықтың экономика деп енген сайын бағаның сан алуан түрлері пайда бола
бастады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай көрінісі. Ол еңбек өнімінің
натуралдық – заттық нысанының ақша нысанына көшуін және сатып алу – сату
актілерін негізінде оның бір иеден басқа иесіне қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Нарықтық экономика жағдайында баға құру стратегиясы шығындардың,
сұраныс пен ұсыныстың және бәсекелестердің негізінде жасалады.
Баға шаруашылық есепті ретті жүзеге асырудың негізгі құралы болып
табылады.
Жеклеген кәсіпорындар мен салалардың жалпы өнімі бағамен анықталады.

І. Экономиканы жоспарлы реттеу жүйесіндегі баға.
1.1. Баға: мәні, қызметі
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі. Баға өнім иесіне оны өткізуден
түсетін ақшаның мөлшерін алдын ала оның жайды және одан әрі бөлінетін
процесстің алғашқы негіз болып саналады. Бөлініс процессінде еңбектің
қоғамдық қажетті шығындарымен анықталатын құннан бағаның ауытқуы пайда
болуы мүмкін, мұның нәтижесінде бірқатар өндірушілерге көп құн, басқаларына
аз құн төленеді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет бағалардың саясатын
жүргізгенде реттейтін бағалар, жоғары сұраныммен анықталатын баға –
монополиялық бағаларды әдейі белгілей алатын есте ұстаған жөн.
Нарықтың жағадайында тауарлардың, қызметтердің сұранымы мен ұсынымы
қалыптасыратын еркін бағалар басым болды.
Алайда бағаның іс қимылы қорлардың тікелей жасалуын тудырмайды, ол
тауар өндірі мен айналысының тетігі болып көрінеді.
Айырбас актісі дегеніміз бір мерзімдегі сату (біреу үшін) мен сатып
алу (басқа үшін). Тауарларды баламасыз сату кезінде т - нің үлесі азаяды,
немесе көбейеді, ал баламасыз сатып алу кезінде (немесе көбейеді) жаңа
тауардың с яғни U ауқымы мен үйлесімі өзгереді.
Қаржы көмегімен шаруашылықы жоспарлермен және үйлесімдермен
белгіленген құн қозғалысының шарттарын ескере отырып бөлудің бағамен
басталған процесі түзетіледі.
Егер бағаның көмегімен өнімді өткізуден түсетін жалпы түсім – ақша
қалыптасатын болса, қаржылық бөлу бұл түсім – ақшаны одан әрі бөлуге
арналған мақсатты бөлшектейді. Сөйтіп бөлудің қаржылық әдістері анағұрлым
иілгіш келеді, олар бұл процестегі үлкен атаулы сипатта қамтамасыз етеді.
Бөлу теңділігінің дәрежесі әр түрлі: егер баға құнының қоғамдық қажетті
шығындардан ауытқуы немесе шығындардың жеке – дара шығындардан ауытқуы
түріндегі оның тек бір бөлігін бүкіл құнын қайта бөледі.
Баға амортизациялық аударымдардың көлемін анықтауда ерекше рөл
атқарады. Өндіріс құралдарының бастапқы және қолданыстағы бағаларының
арсындағы алшақтық амортизациялық қордағы елеулі ауытқуларға себепші
болады. Өндірске кепілдікке салынған, құнның бағалық бұрмаылануы баламасыз
сату кезінде күшейеді және бөлу мен тұтыну стадияларындағы қайта бөлогіштік
қатынастарының көбеюін тудырады.
Әсіресе инфляция жағдайында Қазақстанда баға күшті өсті және бағаның
бөлгіштік функциясы күшейе түсті. Баға сонымен қатар тауарларға деген
сұраным мен ұсынымды да реттейді, сөйтіп, ұдайы өндіріске, шығынның орнын
таптыру қорының мөлшері мен құрылымына, демек, табысқа да ықпал жасайды.
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның әсері анық
көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына әсері бұрынғыдан
бетер арта түседі.
Бағалардың негізінде товардың құны алынады, оның мөлшері қоғамдық
қажетті еңбек шығындарымен айқындалатыны белгілі. Соңғылардың жеке бір
кәсіпорнынның жеке шығындарынан айырмашылғы ең алдымен мынада: белгілі бір
буындағы жеке шығындар жай ғана тиіміз, ысырапты болуы мүмкін. Бұл ретте
қоғам оларды таңдайды және есепке алмайды. Ал қоғамдық қажетті шығындардың
басты айырмашылығы еңбек өнімділігіндегі айырмашылықтарына байланысты, ол
айырмашылықтар өндірістің материалдық заттық және жеке факторларына
туындайды.
Сұраным мен ұсынымының сәйкестігін қоса алғанда, қалыпты жағдайда
қоғамдық қажетті еңбек шығындарының мөлшері орташа салалық шығындарға
туындайды, бірақ олардан едәуір ауытқуы мүмкін.
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу елеулі
дәрежеде бюджет қаражаттары жөнінен қалыптастыруынан және тиісті бюджеттің
қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен еңбекке
ақы төлеудің байланысы көрнекі болады.
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндегі еңбекке ақы төлеу
жасалған өнімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни
қызметкердің бөлудегі қатысу шегін анықтайды, ол қаржы жасалынуы қорын
немесе еңбекке ақы төлеу жөніндегі қорды қалыптасытырады. Қоғамдық қажетті
шығындар өндірілетін өнімнің бүкіл массасына арнап қалыптасады, онда
өнімнің қоғамдық жағдайлылығы ескерілмеді, ал оның пайдалылығы қоғамның сол
өнімге деген қажеттіліктеріне байланысты болады. Егер ол онша көп қажет
болмаса, өнімді өндіру шығынды аз жұмсайтын азын – аулақ таңдаулы
кәсіпорындарға шоғырлануы мүмкін. Және, керісінше, қоғамдық қажеттіктердің
едәуір ұлғаюы әдетте өнімді өндіруге орташа және тіпті негғұрлым көп шығын
жасамайтын нашар кәсіпорындарды тарту талап етіледі.
Ендеше қоғамдық қажетті еңбек шығындарын таңдаулы да, орташа да, тіпті
нашар да жағдайларға кәсіпорындар топтары айқындауы мүмкін.
Қоғамдық қажетті еңбек шығындары ұғымының одан әрі күрделенуі әр түрлі
салалар өнімдерінің бір – біріне тәуелділігімен және бір – біріне
алмасытырылуымен байланысты. Мысалы, көмірдің ішінара табиғи газбен және
мазутпен алмастырылуы мүмкін екенін ескере отырып, көмір өндіруге
жұмсалатын салалық орташа шығынды қоғамдық қажетті шығынды санау дұрыс
болмас еді. Қоғамдық қажетті еңбек шығындарын анықтау үшін белгілі бір
қажетті қанағаттандыратын бүкіл өнім массасын алу керек.
Сонымен, бағаның негізі болатын қоғамдық қажетті шығындар мен құн өте
күрделі процесстің нәтижесінде қалыптасады және әр түрлі жағдайлар мен
ықпалдардың әсеріне ұшырайды. Тиісінше бағаның үлгісі де қарапайым, бір
бағытта болуы мүмкін емес.
Мысалы, таза табыс еңбек ақыға жұмсалатын шығындарға пропорцияны
есептесіп отырғанда, өнім өндіруге тікелей жұмсалатын еңбек шыфғындары
негізінде дұрыс болмас еді. Осындай принцип бойынша белгіленгеннен баға
өнімге жұмсалатын қордың түрлі деңгейде болатынын, демек өнімнің ұдайы
өндірілуін қамтамасыз етпейді. Өйткені ұдайы өндіріс қорлардың жаңартылуын
талап етеді, сондықтан баға белгілеу қор жұмсалуының мөлшерімен санасуға
тиім. Бағаның неғұрлым үлгіісі алуан түрлі факторлар мен жағдайларды
дәлірек бейнелейді. Оған сәйкес бағаға өндіріс шығындары мен тағы табыс
енеді, ал оның бөліктері пайдаланатын ресурстарға – еңбек және таиғат
ресурстарына, өндірістік қорларға пропорциялы түрде кең көлемде формуласы
төмендегідей түрде болады:
Б = Өқ + hT + рФrР1
Мұнда Өқ - өндіріс шығыны,
h, р, r – таза табыстың нормалары, олар тиісінен пайдаланып еңбек
ресурстарына, ұдайы өндірілетін өндірістік қорлар мен табиғи ресурстарға
пропорциялы.
Е1 К1 Р – еңбек ресурстарының, өндірістік қорлар мен табиғи
ресурстардың тиісті шығындары. Қорытылған түрде баға формуласы:
Б= Өқ + Σ h1 х R1,
Мұндағы h1 = i ресурсын пайдаланғаны үшін таза табыс нормасы.
R1 – белгілі бір өнім өлшемін дайындауға жұмсалатын тиісті ресурс
шығыны.
Бағаның оның қоғамдық қажетті еңбек шығындарына жақындатуды
қамтамасыз ететін үлгісі осындай. Өндіріс пен тұтыну, ұсыным мен сұраным
арасындағы байланыс баға арқылы жүзеге асырылады. Өндіріс құрал жабдықтары
мен еңбектік салалар арасында пропорциялы, үйлесімді деуге жақын бөлінісі
жағдай пайда рыноктағы тепе – теңдік қоғамдық қажетті шығындарға сай
келетін бағалардың көмегімен сақталады. Бірақ баға құннан ауытқу жолымен
үйлесімді пропорциялар бұзылған жағдайда да, сұраным мен ұсынымның
сәйкестігіне жетудің икеледі құралы бола алады.
Баға товарлардың тұтынылуына да ынталандырылудың немесе тежейтін
ықпал жасайды. Мәселер, бірқатар елдерде мектеп оқулықтарына, баларға
арналған тауарлардың түр – түріне, сондай – ақ дәрі – дәрмектен басқа да
медициналық бұйымдарға жеңілдетілген бағалар қолданылады. Осы арқылы
аталған игіліктерді табысы біршама төмен адамдардың пайдалануы қамтамасыз
етіледі. Керісінше, халықтың денсаулығына зиянды, мысалы, лиекр – арақ,
темекі сияқты өнімдері, сондай – ақ сан-салтанат заттары жөнінде көтеріңкі
баға саясаты қолдналыады.
Бағаның барлық міндеттері бір – бірімен байланысты және бір – біріне
әрекет жасайды.
Қоғамдық құннан шамадан тыс ауытқыған жағдайда баға қоғамдық еңбек
шығындары мен халық шаруашылығы тиімділігнің көрсеткіші болудан қалады.

1.2. Баға жүйесі және оның құрылымы

Қоғамдық шаруашылқытағы тауарлардың түрлі топтары бағаларының өзара
байланысты бір тұтас жүйесі қалыптасады. Ең алдымен кәсіпорындар өндірген
тауарларын басқа кәсіпорын мен ұйымдарға сататын көтерме сауда баласы,
жүктерді тасмалданағаны, электр энергиясын, жылуды, суды т.б. тұтынғаны
үшін тарифтер сараланады. Баға жүйесінде ауылшаруашылық өнімдердің сатып
алу бағасы маңызды орын алады. ақырында тауарлар мен қызметтерді тұтыну
рыногында бөлшек сауда бағасы қолданылады. Бағалар шаруашылықтағы
кірістерді бөлудің және шаруашылық есепті нығайтудың аса маңызды
тетіктерінің бірі болып қызмет етеді. Бағалардың әрбір түріне тән өзіне
қалыптасу ерекшеліктері тән.

Бөлшек саудасының құрылымы.
Өндірістік құнПайда Айналым салығыӨткізу Сауда скидкасы
кезіндегі (шыныннан
үстемдік баға пайда)
(өткізуші
ұйымдардың
шығынынан
пайдасы)
Кәсіпорынның көтерме сауда бағасы.
Өнеркәсіптің көтерме сауда бағасы.
Бөлшек сауда бағасы.

Шаруашылық аралық айырбаста шарттық бағалар қолданылады. Мәселен, (у)
кәсіпорындардың көтерме сауда бағасы жөнінде өнеркәсіп тауарларының түрлі
топтарының бағасының өзіндік белгілері туралы айта кетсек. Мысалы, отын мен
шикізаттың бағалары, басқаның бәрін былай қойғанда, ресурс үнемдеу саясатын
жүргізудің аса маңызды экономикалық тұтқасы болып табылады. Егер сол
бағалар кемітілген болса, мұның өзі тиісті салалардың өнімін
асапқорлықпекн тұтынуға апарып соқтырады. Мысалы, мұнайдың дүние жүзілік
бағасы әр тоннасына инвалютамен 1990 – 95 жылдары 60 сом болсын. Ал егер
осынддай мұнайдың көтерме сауда бағасы 30 сом деңгейінде белгіленген болса,
онда мұның өзі шығын, айталық, 40 сом болған жағдайда, оны өндірудің
ұлғайтылуын қамтамасыз етеді. Мұнай өндірген кезде оның жартысы жер
қойнауында қалатыны белгілі. Қолда бар скважиналарды, труба құбырларды,
өнімді сақтау және өңдеу жөніндегі қуаттары пайдаланып, мысалы скважинаға
бу немесе қажетті химиялық реагенттер айдаудың көлемімен әлгі қалдықты
алудың әдістері аз емес. Машиналарға, жабдықтарға және приборларға баға
белгілегенде басқа да проблемалар туындайды. Бөлшек сауда бағасы тауар
қалдыққа және соны сатып алатын кәсіпорындар мен ұйымдарға сатылады.
Мұнда шығарылатын техниканың сапасын ескеру өте маңызды, тұтынушының
оны пайдаланудың тиімділігі едәуір дәрежеде соған байланысты. Олай болмаған
ретте баға техниканың прогресс жолындағы кедергіге айналады. Мәселен,
ескірген бұйымдардың бағасы жоғары рентабельділікті қамтамасыз етуге
мүмкіндік берсе, онда оны өндірістен алып тастау да кешеуілдетіледі.
Кәсіпорынның мүдделері қоғамның мүдделеріне қайшы келеді. Демек, баға
жүйесі қоғамдық тұрғыдан ескірген өнімді өндіру тиімсіз болатындай етіп
құрылуы тиіс. Және керісінше, тиімділіктің жоғары болуымен ерекшеленетін,
сапасы жоғары жаңа техниканы бағалардың тиісті деңгейі арқылы жоғары
рентабельді ету керек. Бағалар жүйесінде халықтың, әрбір адамның мүдделері
тұрғысынан алғанда бөлшек сауда бағасы айқындаушы болып табылады.

ІІ. Баға белгілеу реформасы.
2.1. Баға белгілеудің формалары мен әдістері
Сатып алу бағаларын жоспарлай отырып, мемлекет қалыпты жұмыс істейтін
әрбір шаруашылықтың өндіріс шығынының орнын толтыру және ұлғаймалы ұдайы
өндіріс мақсаттары үшін қор жинауға, салықтар төлеуге, бюджетке қаржы
аударып төлемдер төлеуге, әр түрлі қорларды жасауға мүмкіндік беретін
мөлшернде таза кіріс алуды қамтамасыз ету қажеттігін негізге алады.
Баға шаруашылық процестерін реттеудің мейлінше маңызды тұтқасы болып
есептелінеді. Осыған байланысты бір жағынан, орталықтан белгіленетін
бағалар мен, екінші жағынан, шарттың, кәсіпорындар белгілейтін, сондай –ақ
еркін бағалардың ара – қатынасы баға белгілеудің өзекті проблемаларының
біріне айналып отыр.
Бағаның деңгейі мен арақатынасын өздері де өзгерістерге ұшырап
отыратын көптеген экономикалық және әлеуметтік жағдайлар анықтайды. Бағаның
өз міндеттерін атқаруы – қоғамдық еңбек шығындардын салыстыруы айырбастың
эквиваленттігін, халық шаруашылығы мүдделерінің, басымдылығын қамтамасыз
етуі, өндірісті ынталандыруы, сұраным мен ұсынымның арақатынасын реттеуі,
рыноктағы тепе – теңдікке жету үшін – олар белгілі бір дәрежеде икемді
болуға және өздерін айқындайтын жағдайлармен бірге өзгеріп отыруы тиіс.
Шарттық және нркін бағалар өндірістің нақты жағдайын белгілейтін
неғұрлым икемді баға болып табылады.
Баға белгілеудегі өндірістердің екі түрі болады: олар тауарлардың
жекелеген топтарының бағасын және жетілдіру және баға деңгейін, баға
белгілеудің арақатынасы мен тәртібінің өзін сапасы жағынан қайта өзгертуге
байланысты баға реформасы. Басқарудың экономикалық әдістерінің меңгерілуі
және шаруашылық өмірдің демократияландыру дәрежесіне қарай
орталықтандырылған бағалардың (үлгісі) қысқарып, ал шарттың және еркін
бағалардың үлесі арта түседі. Тауар рыногында тепе – теңдікті жақсаурту мен
баға белгілеуге басшылық ету, жағдайдың өзгеруіне қарай икемді болу,
рынокқа жоспарлы ықпал жасау әр түрлі арналар бойынша сатылатын бір тектес
тауарлар бағасы деңгейінің жақындауына жеткізеді. Атап айтқанда, әңгіме
мемлекеттік саудада, тұтыну кооперациясында және колхоз рыногында сатылатын
жекеден өзгеру – жүйрік жүйелерінің бағасы жайында болып отыр. Тұтыну
бағасының рыногы немесе индексі 1996 жылдың қарашасында өткен жылдың
желтоқсанымен салыстырғанда 127,7 процент болды.
Басқа тауарларға қарағанда халыққа ақылы қызмет көрсетудің бағасы мен
тарифтерінің өсуі қарқыны бір айға шыққанда орта есеппен 7,8 процентке
жоғары болады. Әр тұрғын үй коммуналдық шаруашылықтық дотоциясыз жұмыс
істеуге келуіне байланысты.
Азық – түлік тауарларының қарамағындағы бағасы 1995 жылдың желтоқсаны
мен салыстырғанда 15,1 процентке, ет өнімдері мен жарма - 31,43 процентке,
жай кондитерлік бұйымдлармен көкөніс – 1,4 процентке, макарон және сүт
тағамдары 11 – 16 процентке ұн мен нан 24 27 прцентке, өсті. Сонымен қатар
өсімдік майы және қанты15 – 16 процентке, жеміс 6 процентке өсті.
Журнал мен газеттердің бағасы 15 – 25 процентке өсті. Халыққа қызмет
көрсетілетін ақылы қызмет түрлері, тұрғын үйлері – 3,3 есеге өсті.
Бағаларды басқаруды үйрену, олардың орынсыз өсуіне жол бермеу, тұтыну
рыногы мен өндіріс – құрал жабдықтар рыногында тепе – теңдікті сақтау
социалистік мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды міндеті.
Біздің елімсізде жекелеген тауарларға қолданылып жүрген бағалар
көбінесе бір – біріне тәуелсіз белгіленіп, өзгертіліп келеді. Соның
салдарынан қазіргі уақытта біщдің елде шын мәнінде, бағалардың өзара
байланыстьырылған жүйесі жоқ. Көптеген товарларға баға белгілегенде
шығынды көз қарас басым болады, бұл орайда бағаның деңгейін өнімнің
сапасы мен тиімділігне байланысты қарамастан және қоғамдық ұдайы өндіріс
жағдайында емес, қайта белгілі бір кәсіпорындағы ұдайы өндірістің жеке дара
жағдайына сәйкес, шикізат, отын буып – түюмен бұйымдар шығынына қарай болса
солай жинақтау арқылы белгіленіп отырады.
Баға белгілеу рефоргмасы ең алдымен баға белгілеу тәртібін өзгертуді,
счондай –ақ оның бүкіл комплексін –көтерме сауда, сатып алу, бөлшек сауда
бағаларын қайта құруды көздейді.
Отын мен шикізаттың көтерме бағасы ресурс үнемдеуді ескере отырып,
белгіленеді, ол тұрақты болып, отын – шикізат салаларының өзін -өзі
қардыландыруын қамтамасыз етуге тиіс. Ішкі бағалар дүние жүщі рыноктағы
бағаларға сай келуі үшін дайын өнімнің көптеген түрлері бойынша шамадан тыс
рентабельдік қалыпты деңгейге дейін немесе төмендейді. Бағалардың
құрылымында өзгерістер болады. Ппайдаланылатын ресурстардың барлық түрлері
үшін ақы төлеу енгізіледі, жалақы қорына сақтандыру жөнінде қаржы бөлу
едеәуір көбейтіледі. Баға белгілегенде еңбек фокторларын төмен бағалауды
тек осылайша ғана жоюға болады. Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз
байланысты. Материалдық өндіріс сферасында еңбекке ақы төлеу қоры қаржы ның
көмегімен өнімді өткізуден түскен түсім ақшадан бөлінеді. Шаруашылық
практикада табыс категгориясын пайдаланған жағдайда еңбекке ақы төлеу қоры
қол жеткен қаржы нәтижелермен тығыз байланысты үйлесімді қалыптасады.
Сырттай қарағнда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ тек табысты бөлу арқылы оның
әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына
әсері бұрындыдан бетер арта түседі. Өндірістік емес сферада
қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қоры елеулі дәрежеде бюджет қаражаттары
есебінен қалыптасады.

2.2. Баға бәсекелестігі

Баға бәсекелестігі бәсекелестік шаруашылық қаржыларына қарағанда төмен
баға белгілеп, тұтынушыларды өзіне тарту мақсатымен жүргізіледі.
Сонымен қатар олар тұтынушылардың тауарға жету шығындарын төмендетіп,
тұтынушылардың өнімнен табатын табысын және өз өнімінің бәсекелстік
қабілетін жоғарлатады. Осындай бәсекеден кейін өндіруге кеткен шығындарды
өтейтін баға қойылады – да және нарықта ресурстарды орналастыру тиімділігін
арттырады бұл іс - әрекет нарықтағы жоғарғы өндірістік шығындары бар
тиімсіз өндірушілерді жою арқылы жүзеге асырылады.
Баға бәсекелестігінің кері түріне өз шемімдерімен өндірушілердің іс
әрекетіне ықпал жасайтын тұтынушылардың баға белгілеуі жатады.
Тұтынушылардың бағаны таңдауы сұраныс дәрежесін анықтайды, сұраныстың
өзгерісі бәсекелес өндірушілердің ұсыныс көлеміне ықпал етеді.
Баға бәсекелестігінің себептері мыналар болып табылады:
Нарықта қалуды қамтамасыз ету, ағымдық пайданы максимизациялау,
өтімділікті қолдау, яғни үздіксіз жүргізу акция өтімділікті қамтамасыз ету,
нарықта үлкен үйлесіміне болу, нарықта лидер болу. Шетелдік ірі және өте
ірі пропорцияналдың көп жағдайда нарықта қалуын қамтамасыз ету ететін
капиталдың 10% рентабельділігімен қанағаттандырылуда.
Қазақстанда баға бәсекелестігі экономиканың түрлі салаларында дамыған.
Бірақ мұны Қазақстандағы шаруашылық жүргізуші объектілер жеткілікті
дәрежеде пайдаланбайды.
Баға бәсекелестігі сату, сатып алу, өткізу нарығын кеңейтеді, өнім
бағаны төмендетіп және үлкен тұтынушылар ортасын ұсынатын өндіруші
компонялардың қуаттылығын қамтамасыз етеді.
Нарық фактісінің өсуі белгілі минералдардың төмендеуіне алып, келеді,
бұл жаңадан бағаның түсуіне алып келеді. Көптеген жекелеген кәсіпорындарда
қуаттылығын ақырына дейін дұрыс қолданбауы байқалады, бұл жағдай белгілі
шығындардың өсіп, бағаның да жоғарлауына септігін тигізеді.
Нарық жоғары бағамен қыспаққа алу жағдайында қалады.
Мұнда жағдайда қаржылардың өндірушілерге баға дискриминациясын
бәсекелестік құралы ретінде пайдалануға болады.
Әр тұтынушылар топтарына өзіне сай баға белгіоеу қоыртындысы бойынша
өндірушілер жиынтық жалпы табысты молайту мүмкіндігіне ие болады, өйткені
ол арзан және қымбат нарықтарға бөлініп қойылады. Баға бәсекелстігі
біріншіден сұраныстың бағалық икемділігіне негіздеу керек, себебі төмен
табысты тұтынушыларға баға өзгерісі бірден өсуі немесе төмендеуін тудырады.
Жетілген баға дискриминациясын, яғни өнімді сатып – алу көлеміне және
тұтынушылар тобына байланысты баға дискриминациясын анықтайды.
Жетілген баға дискриминациясы – бұл берілген нарықтың барлық бөлігін
тұтынудан қалған артық шаруашылық жүргізуші субъектілердің иелігіне көшіру
негізінде баға белгілеу. Бұл жағдайда әр тұтынушы өнімді қаншаға бағаласа,
сол соммаға сатып алу мүмкіндігі бар. Шаруашылық жүргізуші субъект өз
өнімін қосымша сатылған өнімге кеткен шығындарды жабатындай бағаға жеткенше
сата береді.
Жетілген баға дискриминациясы екі жақты жүйесі арқылы жүзеге
асырылады, өнім құны екі бөлімнен құралады: аккордты белгіленген норманы,
өнімді сатып алу құқығы мен бағаның қосымша бірлігінің құны.
Екі жақты тармақты бір – біріне толықтырушы өнімдерге баға белгілеуде
қолданылады. Оның біріне жоғары баға аккордтық, екіншісіне біршама төмен
баға аз өндірістің шекті шығындар көлеміне тең.
Эффективті баға бәсекелестігі экономикалық өсімге алып келуі. Бірақ
бақылаусыз баға бәсекелестігінің әдістерін теріс пайдалану елдердегі
экономикалық жағдайдың нашарлауына ұшыратыды. Осылайша баға бәсекелестігі
бағаларкүресінің мінезіне сипат бере бастайды, бұл күрсетің мақсаты
болғаны минималды төмендетіп өнім көлемін жоғарлату арқылы максималды пайда
табу және кейінірек жеке монополия болып нормалды баға белгілеу. Бағалар
күресі тез бәсекелестерді жоя отырып, нәтижесінде көп артықышылыққа ие
болу, бұл олардың бәсекелестігі өзіндік шығындарын табады. Қазақстанда баға
бәсекелестігінің кең тараған жиі әдісі делініп болып тасталады. Демпинигтің
көлемі мен өнімді өндіру көлемі экспорт тағайындайтын елдерге байланысты
ерекшеленеді. Мысалы Отандық газы Россияға сату орташа дүниежүзілік бағаға
қарағанда 10 – 20 % арзан. Қазақстанда төмен газдың сатылуы 8 – 31% – ға
өзгереді, ол Европада 125% түспейді.
2.3. Нарықтық немесе тепе - теңдік баға
Нарыє жа№дайында ба№а бёсекелестiгi шаруашылыє жѕргiзушi
субъектiлердi арасында№ы кѕрестi негiзгi формасы болып табылады. Ба№ада
барлыє субъектiлердi мѕдделерi шо№ырлан№ан. Ба№а экономикалыє категория
ретiнде јнiмдi сипаттайтын жёне шаруашылыє жѕргiзушi субъектiлердi
ёрекетiн кјрсететiн тѕпкi ба№алау кјрсеткiшi, я№ни јнiмнi јзiндiк єЅнын
бiлдiредi.
Ба№а бёсекелесiндегi бёсекелестiк шаруашылыє жѕргiзушi субъектiлердi
єарсыласына єара№анда тјмен ба№а белгiлеп, тЅтынушыларды јзiне тарту
маєсатымен жѕзеге асырылады.
Сонымен єатар олар тЅтынушыларды тауар№а жету шы№ындарын тјмендетiп,
тЅтынушыларды јнiмнен табатын табысын жёне јз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.