Эмоция және сізім
І. Кіріспе.
1.1. Эмоция және сізім туралы түсінік ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Эмоция ... ... ... .6
2.2. Сезім жөнінде түсінік ... ... ... ... ... 9
2.3. Сезім ерекшеліктері мен қасиеттері ... ...11
2.4. Сезім негіздері мен түрлері ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ...23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 25
1.1. Эмоция және сізім туралы түсінік ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Эмоция ... ... ... .6
2.2. Сезім жөнінде түсінік ... ... ... ... ... 9
2.3. Сезім ерекшеліктері мен қасиеттері ... ...11
2.4. Сезім негіздері мен түрлері ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ...23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 25
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік, шошыну, абыржу, наздану, іш пысу, зерігу т.б. осындай сезімдер мен эмоциялардың сан алуан түрлері.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның тіршілік қажетіне, өзара қарым – қатынасына байланысты сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи - әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның тіршілік қажетіне, өзара қарым – қатынасына байланысты сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи - әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
1. Алдамуратов. Ә. Жалпы психология Алматы «Білім» баспасы 1996 ж.
2. Жарықбаев – психология жан тану негіздері.
3. Сәбет Бабаев - жантану негіздері Алматы 2001
4. Жүсіпбек Аймауытов. - Психология
5. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы -2002.-250 бет
6. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.- 359 бет
7. Намазбаева Ж.И. Психология, оқулық Алматы-2005.- 430 бет
8. Алдамұратов А. Жалпы психология,Алматы,1996. – 300 бет
9. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993. – 300 бет
10. Илина Т. А. Педагогика:- Алматы, 1977.- 488 бет.
11. Ж..Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. Педагогика. – Алматы, 2002. - 369 бет.
12. Педагогикалық психология. -Алматы, 1995. -350 бет.
13. Ж.Әбиев, С. Бабаев, А.Құдиярова. Педагоика. -Алматы. 2004. - 460 бет.
14. Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002.-254 бет.
2. Жарықбаев – психология жан тану негіздері.
3. Сәбет Бабаев - жантану негіздері Алматы 2001
4. Жүсіпбек Аймауытов. - Психология
5. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы -2002.-250 бет
6. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.- 359 бет
7. Намазбаева Ж.И. Психология, оқулық Алматы-2005.- 430 бет
8. Алдамұратов А. Жалпы психология,Алматы,1996. – 300 бет
9. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993. – 300 бет
10. Илина Т. А. Педагогика:- Алматы, 1977.- 488 бет.
11. Ж..Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. Педагогика. – Алматы, 2002. - 369 бет.
12. Педагогикалық психология. -Алматы, 1995. -350 бет.
13. Ж.Әбиев, С. Бабаев, А.Құдиярова. Педагоика. -Алматы. 2004. - 460 бет.
14. Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002.-254 бет.
Жоспар
І. Кіріспе.
1.1. Эмоция және сізім туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Эмоция ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.2. Сезім жөнінде түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.3. Сезім ерекшеліктері мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..11
2.4. Сезім негіздері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе.
1.1. Эмоция және сізім туралы түсінік.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік, шошыну, абыржу, наздану, іш пысу, зерігу т.б. осындай сезімдер мен эмоциялардың сан алуан түрлері.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның тіршілік қажетіне, өзара қарым – қатынасына байланысты сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи - әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыр білмеушілік бұл екеуінің мәнін бірдей деп ұғу, кейде қате түсініктерге де соқтырады. Мәселен, осындай түсінік жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды бүркемелеуі мүмкін. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрінесінен, әр түрлі шартсыз рефлекстердің тізбегінен немесе инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін – қарама – қарсы, полярлық сапалықтар деп атайды. Мәселен, сүйсіну, сүйсінбеу, көңілдену, қажу, шаттық, уайым т.б. осы секілді сапалар өз ара екі полюске ажырасып біріне – бірі қарама – қарсы мағынада болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі – олардың актив (қажырлы) және пассив (солғын) болып бөлінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың баяу, солғын түрлерін астеникалық деп атайды. Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық т.б. жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б. сезімдер жатады. Бұл жерде мынадай бір жағдай есте болсын. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір сезімнің өзі бірде қуатты, бірде әлсіз болып көрінуі мүмкін. Мәселен, қорқыныш сезімі кейде бір адамның буынын босатып, нәрменсіз етсе, енді бірде қауіп – қатерге қарсы тұрғызатын айбаттылыққа (күшті сезім) ауысуы мүмкін.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі – жігерлену және кернеуден босану немесе шешілу. Бұл да сезімдердің қарама – қарсы сапаларының бірі. Мәселен, студенттердің емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуі шешуші кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық күш – жігерін жұмылдырады. Мұны кернеуден босану (шешілуі) сезімі дейді.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар туғызады. Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген терминмен белгілейді. Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады. Оның алғашқы көрінісін мазасыздану кезеңі дейді. Организнің күшті тітіркендіргіштермен айқасқа түсуін күш салып немесе зорлану кезеңі деп атайды. Адам сыртан келетін әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер нерв жүйесінің жұмысына да, дене күшіне де нұсқан келтіретіндіктен адам өзінің сыртқы ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыру қажет. Сезімнің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінің барлығы да нақтылы әрекет үстінде, кездесетін қиыншылықтарды қарсы алу кезіңде айқын көрініп отырады.
Сезім адамның бүкіл өмірін, оның жеке баснының ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Адамның әртүрлі эмоцияларын мен сезімдері оның қажеті мен қызығуы ерекшеліктері дүниеге көз қарасы мен сеніміне мінез – құлқы мен білім көлеміне, санасы мен ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны зор. Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске кедергі келтіреді. Адам не үшін күрессе соны жан – тәнімен жақсы көріп, неге қарсы күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек. Эмоциялар мен сезімдердің адамның дүние танудағы алатын орнын В.И.Ленин орыс, библиографі Н.А. Рубакиннің (1862 – 1946) Кітаптар әлемінде (М., 1913) атты кітабына берген рецензиясында адамның шындықты іздеуі адам эмоциясынсыз еш уақытта болмағанын, жоғын және болу мүмкін емес деп өте жақсы көрсеткен.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды және ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетін орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан – жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар – белсенді әрекетке азды – көпті нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандар мен қатар, қарапайым және эмоциялар болып та бөлінеді. Қарпайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелуі - өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі түрлеріне; көңіл, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты ерекешелік – оларды сан алуан мәнерлі қозғалыстарддың болып отыратындығы. Ч.Дарвин осы күнгі адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің кездегі ата – бабаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді, қабағын туып булығады.
2.1. Эмоция.
Эмоцияның объективті шындық-тың бейнелену, танылу және бағалану формаларының бірі екенін түрлі ғылым өкілдері әсіресе философтар мен психологтар дәлелдеп келген. Адам өзін қоршаған ортаны, оның түрлі заңдылықтарын таза өз қалпында құрғақ күйде де, әртүрлі сезімдік күйде де қабылдайды. Таң атты деген сөйлем мен Таң арайлап атты деген сөйлемнің мағыналық жігін ажырату қиын емес. Алғашқысы - ақпараттық, соңғысы эмоционалдық мағынада айтылып тұр. Бұл сезімдік қабылдау философияда таным процесі деп аталады. Танымдық процесс сананы дамытады, өйткені объекті мен субъектінің арасындағы күрделі қарым-қатынас адамды ойға жетелейді.
Танымды анықтауда басшылыққа алынатын принциптер - оның бейнелеу мен қабылдау деп аталатын категориялары. Бұл диалектика заңынан белгілі. Бейнелеу дегеніміз танып білуге тиіс объекті мен танушы субъектінің арасындағы күрделі қарым-қатынас процесі, - дейді ғалымдар.
Осы қарым - қатынастың негізінде белсенді сезімдік таным пайда болады. Сезімдік танымға жататын сезу мүшелері: көру, есту, сезіну және ол үш формада- түйсік, қабылдау және елестету арқылы жүзеге асырылады. Түйсік сезім мүшелеріне тікелей ықпал жасайтын құбылыстардың жеке сапаларын, қасиеттерін мида бейнелеу болса, қабылдау (сезімдік қабылдау) мен елестету- белгілі бір формада қабылданған заттың сезімдік бейнелері, бірақ бұлардың әрқайсысы, практикалық деңгейіне орай, танымға әр қалай әсер етеді. Мәселен, біреуге қатты толқыныс тудырған жайға екінші біреудің солғын қатынас жасауы немесе қуанғаннан жылап жіберу, қорыққаннан, тіпті қуанғаннан талып қалу, қолпаштап, қол шапалақтап жіберу т.б. жәйттер – осының дәлелі. Олай болса, таным процесін сөз еткенде, осы процес үстінде санада пайда болатын сезім мен эмоцияның қыр-сырына үңілеріміз сөзсіз.
Таным адам баласының баршасына тән. Ешқашан бірін-бірі көрмеген, дөңгелек дүниенің әр бұрышында, тіпті әр келкі тарихи кезеңдерде өмір сүретін адамдардың эмоционалдық қалпы, ым-ишара жасауы, даусының ырғағы, бет әлпетінің өзгеруі, қолдарының қимылы сияқты әрекеттерінің өте ұқсас келетіні таңғалдырады. Біз күнделікті қарым-қатынаста бір-бірімізді ұғамыз, көңіл-күйімізді білеміз, өзара бірлескен қарым-қатынасқа түсеміз, бір-біріміздің қуанышымызды, ыза, уайым, қорқыныш, таңдану, жиіркену секілді сезімдерімізді ақпаратты қалыппен де, эмоциямен де ұғынысамыз. Ч.Дарвин, бұған қоса, адамдардағы сыртқы эмоционалдық көріністердің, анатомия тәрізді, бірте-бірте өмірге бейімделе, өзгеріске ұшырай отырып дамып, биологиялық функция атқаратынын дәлелдейді.
Психологиялық және психолингвистикалық ғылымдар, ең алдымен, адам әрекетіндегі эмоция функцияларын зерттейді. Алайда, ғылыми позиция осылай нақты бола тұра, эмоция психологиясының зерттелуі әзірге жеткіліксіз, әлі күнге эмоцияның біртұтас психологиялық теориясын жасау мәселесі шешілмеген. Бұл жағдай эмоцияның тіл арқылы бейнелену мәселесін шешуде лингвистерге едәуір қиындық туғызады.
Ең бірінші, эмотивтілікті эмоциядан ажырата білу керек: эмоция - психологиялық категория, ал эмотивтілік - тілдік категория. Осы мәселені жан-жақты зерттейтін эмотивтiк (кейде эмоционалдық) лексика мәселелерiн ғалымдарымыз ертеден – ақ қозғап келген Бұл мәселе әлi күнге дейiн талқыланып келе жатыр. Эмотивтi бiрлiктердiң мазмұнын, эмотивтiлiктi, экспрессивтiлiктi көрсететiн тiлдiк құралдар мен тәсiлдер, тiптi эмотивтiлiк, бағалауыштық, экспрессивтiлiк, интенсивтiлік, образдылық деген терминдер әлi күнге дейiн белгiлi бiр анықтамаға ие бола қойған жоқ. Сондай-ақ, эмоция мен экспрессияның мағыналық ара жігін ажыратып, эмоционалдық, экспрессивтік мән, экспрессивтік реңк ұғымдарын анықтау да ғылыми талдауды қажет етеді.
Адамның ішкі жан дүниесінің тілдік көрінісі - сөз. Көркем шығармаға әр беретін, кейіпкердің (немесе автордың өзінің) сезімі мен эмоциясын жарыққа шығаратын сөздің эмотивті мағынасы болады және ол - лексикалық семантиканың компоненті. Лингвистикада лексикалық семантиканың екі компоненті – денотация мен коннотацияның болатыны белгілі. Кейбір зерттеушілер бұл ұғымды эмотивтік, коннотативтік және денотативтік деп үш топқа да бөледі.
Денотация – сөздің объективті шындықты бейнелейтін мағынасы. Бұл жағдайда сөз денотаты нақты болатын объектілер, яғни әр түрлі шындық фактілер жайлы ақпараттар болмақ. Ал, коннотация – сөйлеушілердің эмоционалдық жағдайы мен өз ара қарым-қатынасы жайлы ақпарат беретін лексикалық мағына. Коннотативті эмотивтік мағынаның денотативті эмотивтік мағынадан өзгешелігі – шынайы болмыстағы сезімнің көрінісін ғана емес, сөйлеушінің сол шынайы болмысқа эмоционалдық қатынасын білдіретіні. Осыдан оның эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық және экспрессивтілік қасиеті шығады.
Эмотивтілік - латынша еmovere - еліктеу, толқыту, яғни сезімді, эмоцияны білдіретін тіл элементі. Ал эмотивтiк лексика осы эмотивтiлiк, экспрессивтiлiк, бағалауыштық, интенсивтiлiк және образдылық деген түсiнiктердiң маңызды теориялық мәселелерімен тығыз байланысты. Өзге психикалық процестер сияқты, сезімдердің де табиғаты сырттан және іштен келетін тітіркен-діргіштерге жауап беретін рефлекторлық әрекетпен байланысты, - дейді ғалымдар және адам эмоциясының тіршілік ортасы мен әлеуметтік жағдайларға байланысты екендігін тұжырымдайды.
Эмоция (сезім шарпуы) – сезімнің тікелей қатынастағы уақытша көрінісі. Мысалы сахнадағы айтыскер ақындардың бір ауыз тапқыр сөзіне бола көрермендердің бір мезет дүрілдете қол соғып, қошемет айқай салуы.
Іс-әрекетке ықпал жасау тұрғысынан стеникалық және астеникалық болып бөлінеді. Стеникалық эмоциялар адамға қуат беріп, ісәрекетке ынталандырады. Бұл жағдайда адам тау қопаруға эмоциялар дайын тұрады. Керісінше, кейде толғаныстан адамның аяқ аласы байланады, енжарлық басады-бұл астеникалық эмоция көрінісі. Осыдан жағдайға, дара ерекшеліктерге орай, эмоция адам қылығына әртүрлі ықпал жасауы мүмкін.
2.2. Сезім жөнінде түсінік.
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап – қуантса, екіншісі – қапаландырып, жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан. Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттерімен сапаларының өзі де адамның белгілі сезіміне себепші болады, мысалы, түсі ұнамайды, дауысы жағымсыз, дәмі татымсыз т. б. Өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделірек сезімдерге себепші келеді. Сезім ауқымы өте кең: өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, таңдану мен жиіркену – мұндай сезім түрлерін шексіз келтіруге болады. Сезім- бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстарымен қатыннас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін тоғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір - өшкен өмір. Ұлы ғұлама Ә. Науаи Сезімсіз адам – кесек, махаббатсыз адам - есек, - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар. Егер сол сезімдер қандайда себептермен болмай қалса, адам эмоциялық ашырқауға келіп оның орнын толтыру үшін ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер көріп не қым – қиғаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен айналысуда. 18-19 ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас пайымдалды, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл бағыт мәні – адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. Бұл теорияға орай сезім – елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тітілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейіп ырықсыз көп жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет – қылыққа себепші болады.
Неміс ғалымы В. Вундт та осы бағытты қолдады, бірақ оның тұжырымдары эклективті, яғни әртүрлі психологиялық қарама- қарсы көзқарастарды қалай болса, солай қоса салуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция- бұл алдымен сезімнің елес жүрісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамның ішкі өзгерістері, ал кей жағдайда ішкі өзгерістердің сезімге әсері, ал органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Эоцияның қазіргі тарихы У. Джемстің 1884 ж. Жарияланған Эмоция деген не ? атты мақаласынан бастаоды. У. Джемс және бұған байланыссыз Г. Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі – сыртқы ырықты қозғалыстар, сонымен қатар, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адамәсерлернің бәрі – эмоциялық күйді танытады. Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан, қорқуымыз – қалтырауымыздан, қуанышымыз күлгенімізден (У. Джемс). Сонымен эмоция салдары болған дене шетіндегі органикалық өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың ырықты реттелуінің қарадүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажетболмаған қасірет сезімін басуға болады – мыс.
Джеймс – Ланге тұжырымы бірнеше қарсы көзқарастар пайда етті. Негізгі сын айтқан У. Кеннон: әртүрлі сезімдерге байланысты жауап әрекеттер бір-біріне өте ұқсас, сондықтан олар адамның сан алуан эмоциялық қасиеттеріне сай келе бермейді. Мысалы, қазақ келісу сезіміне қарай басын изейді, ал болгар шайқайды, африканың бір тайпа өкілдері сүйген адамының бетіне түкіретін көрінеді, ал қазаққа бүйтіп көр... Сонымен бірге адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайды. Кейде мысалы, жағдайға орай молдамыз шығып, сіресе бағып, соңына шыдай алмай, күліп жіберетініміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып, дененің әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн көрді. Мұндай түсінік Ч. Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар қаһары жауын қорқыту үшін керек, немесе олардың кейбірі өткен эволюциялық дамудың бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан қалдығы. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары біздің маймыл тектес бабаларымызға қауіптер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік ұстауға жәрдемін тигізген.Кейін бұл теорияны Э. Клапаред жалғастырды. Ол қандай да бір сезімнің туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай қорқыныш сезіміне түспейді, - деп жазады.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл-ой мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана үйлесімсіздігі теориясы өз алдына. Бұл көзқарастың мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау ете алмай күйзеліс эмоциясына түседі, яғни санадағы білімдер үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-әрекеттің нақты нәтижесі мен көзделген өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудың екі жолы бар:
өз ниетіңді шындыққа сәйкес өзгерту;
ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру.
Сонымен, когнитивтік теория адамның сезімдік кейпін оның әрекет, қылықтарының негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
2.3. Сезім ерекшеліктері.
Адам сезімі дара тұлғалық қасиет. Осыған орай әр адам нақты жағдайда бір зат не құбылысқа өзінше баға беріп, белгілі бір, екінші адамдағыға ұқсамайтын көңіл кейпіне беріледі. Аш адам мен тоқ адамның бір тамаққа болған әр түұрлі қатынасы осыдан. Еске түскен заттар не оқиғалардың да бағамының бірдей болмауы да осы себеппен түсіндіріледі: әдетте, қуанышты жағдайларда араласқан обьектер (адам, зат, оқиға) жылы сезіммен еске алынады. Әрқандай сезім жеке тұлғаның мәнді сипатын білдіреді.
Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қоймастан, ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Бұл тұрғыдан нысан бейнесі эмоцияның танымдық тарапы болады да, ал сол мезеттегі адам кейпі сезімнің субьектив элементін танытады.
Сезімдер адамның қасиеттерімен тығыз байланысты. Субьекті қажеттілігі және сол қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай сезімдер екі ірі топқа бөлінеді. Біріншісі – қажет заттардың обьектив мазмұнына жаңа, айрықша мән қосып, оларды қанағаттандыру әрекетінің сеп- түрткісіне айналдырушы сезімдер. Мұндай толғаныстардың пайда болуы үшін аса қажетсіну және оған сай заттар қолда болуы керек. Көңіл-күй серпінісі қажеттікпен үйлесе келе іс-әрекеттің бастауын береді, оған ынталандырады, және бағыт- бағдарлы жетекшісіне айналады. Осылайша, мұндай іс-әрекетпен сәйкестікке түседі. Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталған.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына – жетекші ниет, яғни басталған ішкі не сыртқы іс-әрекет ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол әрекеттердің орындалуына тиімді не кедергі болған жағдайларға (үміт, ыза), жетіскен нәтижелерге (қуаныш, өкініш), немесе қалыптасқан не мүмкін болар ситуацияларға (қатерлену, сенімді болу), субьектінің қатынасын сипаттайды. Мұндай сезімдік тоғаныстар жетекші ниеттерге негізделгеніне әдейі немесе ырықты деп аталады. Осыдан көзделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі бір түрлі сезім туындатса, енді сол кедергі жаудан құтылуда пайдалы болуымен екінші бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайға, сол сәттегі өмірлік маңыздылыққа орай мән алады.
Сонымен, сезім екі себептен пайда болады, біріншісі-адамның обьектіге қатынасын айқындайтын қажеттіліктер; екіншісі-адамның осы нысанның тиісті қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қабілеті. Обьектив және субьектив жағдайлардың өзара байланысынан адамның қоршаған дүниеге саналы баға беруімен қатар жеке эмоционал көзқарасының себептері ашыпады.
Сезімдердің өзіндік ерекшеліктері олардың қарама – қарсылықты сипатынан көрінеді. Мұндай сипат қарапайым әсерленуге де (рахаттану, қысылу), сондай-ақ күрделі толғаныстарға да (ұнату- жек көру, қуаныш- мұң, көңілді -қайғылы, т.б.) тән.
Сезімдерге ғана тән аса маңызды сипат – олардың бірігімді (интегралды) келуі. Сезім бүкіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге бөлейді. Барша дене қызметтерінің басын бір сәтте біріктірумен сезім өздігінен организмге пайдалы не зиян әсердің хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік сигнал әсер орны мен дененің жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға жетуі мүмкін.
Сезімдердің және бір маңызды ерекшелігі – олардың денедегі тіршілік әрекеттермен тікелей байланыста болуы. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән қызметі өзгеріске түседі: қан айналымы, дем алыс, асқорыту, ішкі және сыртқы секреция бездері. Шектен тыс ұзақ уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе.
1.1. Эмоция және сізім туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Эмоция ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.2. Сезім жөнінде түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.3. Сезім ерекшеліктері мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..11
2.4. Сезім негіздері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе.
1.1. Эмоция және сізім туралы түсінік.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік, шошыну, абыржу, наздану, іш пысу, зерігу т.б. осындай сезімдер мен эмоциялардың сан алуан түрлері.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның тіршілік қажетіне, өзара қарым – қатынасына байланысты сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи - әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыр білмеушілік бұл екеуінің мәнін бірдей деп ұғу, кейде қате түсініктерге де соқтырады. Мәселен, осындай түсінік жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды бүркемелеуі мүмкін. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрінесінен, әр түрлі шартсыз рефлекстердің тізбегінен немесе инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін – қарама – қарсы, полярлық сапалықтар деп атайды. Мәселен, сүйсіну, сүйсінбеу, көңілдену, қажу, шаттық, уайым т.б. осы секілді сапалар өз ара екі полюске ажырасып біріне – бірі қарама – қарсы мағынада болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі – олардың актив (қажырлы) және пассив (солғын) болып бөлінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың баяу, солғын түрлерін астеникалық деп атайды. Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық т.б. жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б. сезімдер жатады. Бұл жерде мынадай бір жағдай есте болсын. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір сезімнің өзі бірде қуатты, бірде әлсіз болып көрінуі мүмкін. Мәселен, қорқыныш сезімі кейде бір адамның буынын босатып, нәрменсіз етсе, енді бірде қауіп – қатерге қарсы тұрғызатын айбаттылыққа (күшті сезім) ауысуы мүмкін.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі – жігерлену және кернеуден босану немесе шешілу. Бұл да сезімдердің қарама – қарсы сапаларының бірі. Мәселен, студенттердің емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуі шешуші кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық күш – жігерін жұмылдырады. Мұны кернеуден босану (шешілуі) сезімі дейді.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар туғызады. Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген терминмен белгілейді. Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады. Оның алғашқы көрінісін мазасыздану кезеңі дейді. Организнің күшті тітіркендіргіштермен айқасқа түсуін күш салып немесе зорлану кезеңі деп атайды. Адам сыртан келетін әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер нерв жүйесінің жұмысына да, дене күшіне де нұсқан келтіретіндіктен адам өзінің сыртқы ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыру қажет. Сезімнің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінің барлығы да нақтылы әрекет үстінде, кездесетін қиыншылықтарды қарсы алу кезіңде айқын көрініп отырады.
Сезім адамның бүкіл өмірін, оның жеке баснының ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Адамның әртүрлі эмоцияларын мен сезімдері оның қажеті мен қызығуы ерекшеліктері дүниеге көз қарасы мен сеніміне мінез – құлқы мен білім көлеміне, санасы мен ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны зор. Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске кедергі келтіреді. Адам не үшін күрессе соны жан – тәнімен жақсы көріп, неге қарсы күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек. Эмоциялар мен сезімдердің адамның дүние танудағы алатын орнын В.И.Ленин орыс, библиографі Н.А. Рубакиннің (1862 – 1946) Кітаптар әлемінде (М., 1913) атты кітабына берген рецензиясында адамның шындықты іздеуі адам эмоциясынсыз еш уақытта болмағанын, жоғын және болу мүмкін емес деп өте жақсы көрсеткен.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды және ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетін орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан – жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар – белсенді әрекетке азды – көпті нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандар мен қатар, қарапайым және эмоциялар болып та бөлінеді. Қарпайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелуі - өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі түрлеріне; көңіл, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты ерекешелік – оларды сан алуан мәнерлі қозғалыстарддың болып отыратындығы. Ч.Дарвин осы күнгі адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің кездегі ата – бабаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді, қабағын туып булығады.
2.1. Эмоция.
Эмоцияның объективті шындық-тың бейнелену, танылу және бағалану формаларының бірі екенін түрлі ғылым өкілдері әсіресе философтар мен психологтар дәлелдеп келген. Адам өзін қоршаған ортаны, оның түрлі заңдылықтарын таза өз қалпында құрғақ күйде де, әртүрлі сезімдік күйде де қабылдайды. Таң атты деген сөйлем мен Таң арайлап атты деген сөйлемнің мағыналық жігін ажырату қиын емес. Алғашқысы - ақпараттық, соңғысы эмоционалдық мағынада айтылып тұр. Бұл сезімдік қабылдау философияда таным процесі деп аталады. Танымдық процесс сананы дамытады, өйткені объекті мен субъектінің арасындағы күрделі қарым-қатынас адамды ойға жетелейді.
Танымды анықтауда басшылыққа алынатын принциптер - оның бейнелеу мен қабылдау деп аталатын категориялары. Бұл диалектика заңынан белгілі. Бейнелеу дегеніміз танып білуге тиіс объекті мен танушы субъектінің арасындағы күрделі қарым-қатынас процесі, - дейді ғалымдар.
Осы қарым - қатынастың негізінде белсенді сезімдік таным пайда болады. Сезімдік танымға жататын сезу мүшелері: көру, есту, сезіну және ол үш формада- түйсік, қабылдау және елестету арқылы жүзеге асырылады. Түйсік сезім мүшелеріне тікелей ықпал жасайтын құбылыстардың жеке сапаларын, қасиеттерін мида бейнелеу болса, қабылдау (сезімдік қабылдау) мен елестету- белгілі бір формада қабылданған заттың сезімдік бейнелері, бірақ бұлардың әрқайсысы, практикалық деңгейіне орай, танымға әр қалай әсер етеді. Мәселен, біреуге қатты толқыныс тудырған жайға екінші біреудің солғын қатынас жасауы немесе қуанғаннан жылап жіберу, қорыққаннан, тіпті қуанғаннан талып қалу, қолпаштап, қол шапалақтап жіберу т.б. жәйттер – осының дәлелі. Олай болса, таным процесін сөз еткенде, осы процес үстінде санада пайда болатын сезім мен эмоцияның қыр-сырына үңілеріміз сөзсіз.
Таным адам баласының баршасына тән. Ешқашан бірін-бірі көрмеген, дөңгелек дүниенің әр бұрышында, тіпті әр келкі тарихи кезеңдерде өмір сүретін адамдардың эмоционалдық қалпы, ым-ишара жасауы, даусының ырғағы, бет әлпетінің өзгеруі, қолдарының қимылы сияқты әрекеттерінің өте ұқсас келетіні таңғалдырады. Біз күнделікті қарым-қатынаста бір-бірімізді ұғамыз, көңіл-күйімізді білеміз, өзара бірлескен қарым-қатынасқа түсеміз, бір-біріміздің қуанышымызды, ыза, уайым, қорқыныш, таңдану, жиіркену секілді сезімдерімізді ақпаратты қалыппен де, эмоциямен де ұғынысамыз. Ч.Дарвин, бұған қоса, адамдардағы сыртқы эмоционалдық көріністердің, анатомия тәрізді, бірте-бірте өмірге бейімделе, өзгеріске ұшырай отырып дамып, биологиялық функция атқаратынын дәлелдейді.
Психологиялық және психолингвистикалық ғылымдар, ең алдымен, адам әрекетіндегі эмоция функцияларын зерттейді. Алайда, ғылыми позиция осылай нақты бола тұра, эмоция психологиясының зерттелуі әзірге жеткіліксіз, әлі күнге эмоцияның біртұтас психологиялық теориясын жасау мәселесі шешілмеген. Бұл жағдай эмоцияның тіл арқылы бейнелену мәселесін шешуде лингвистерге едәуір қиындық туғызады.
Ең бірінші, эмотивтілікті эмоциядан ажырата білу керек: эмоция - психологиялық категория, ал эмотивтілік - тілдік категория. Осы мәселені жан-жақты зерттейтін эмотивтiк (кейде эмоционалдық) лексика мәселелерiн ғалымдарымыз ертеден – ақ қозғап келген Бұл мәселе әлi күнге дейiн талқыланып келе жатыр. Эмотивтi бiрлiктердiң мазмұнын, эмотивтiлiктi, экспрессивтiлiктi көрсететiн тiлдiк құралдар мен тәсiлдер, тiптi эмотивтiлiк, бағалауыштық, экспрессивтiлiк, интенсивтiлік, образдылық деген терминдер әлi күнге дейiн белгiлi бiр анықтамаға ие бола қойған жоқ. Сондай-ақ, эмоция мен экспрессияның мағыналық ара жігін ажыратып, эмоционалдық, экспрессивтік мән, экспрессивтік реңк ұғымдарын анықтау да ғылыми талдауды қажет етеді.
Адамның ішкі жан дүниесінің тілдік көрінісі - сөз. Көркем шығармаға әр беретін, кейіпкердің (немесе автордың өзінің) сезімі мен эмоциясын жарыққа шығаратын сөздің эмотивті мағынасы болады және ол - лексикалық семантиканың компоненті. Лингвистикада лексикалық семантиканың екі компоненті – денотация мен коннотацияның болатыны белгілі. Кейбір зерттеушілер бұл ұғымды эмотивтік, коннотативтік және денотативтік деп үш топқа да бөледі.
Денотация – сөздің объективті шындықты бейнелейтін мағынасы. Бұл жағдайда сөз денотаты нақты болатын объектілер, яғни әр түрлі шындық фактілер жайлы ақпараттар болмақ. Ал, коннотация – сөйлеушілердің эмоционалдық жағдайы мен өз ара қарым-қатынасы жайлы ақпарат беретін лексикалық мағына. Коннотативті эмотивтік мағынаның денотативті эмотивтік мағынадан өзгешелігі – шынайы болмыстағы сезімнің көрінісін ғана емес, сөйлеушінің сол шынайы болмысқа эмоционалдық қатынасын білдіретіні. Осыдан оның эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық және экспрессивтілік қасиеті шығады.
Эмотивтілік - латынша еmovere - еліктеу, толқыту, яғни сезімді, эмоцияны білдіретін тіл элементі. Ал эмотивтiк лексика осы эмотивтiлiк, экспрессивтiлiк, бағалауыштық, интенсивтiлiк және образдылық деген түсiнiктердiң маңызды теориялық мәселелерімен тығыз байланысты. Өзге психикалық процестер сияқты, сезімдердің де табиғаты сырттан және іштен келетін тітіркен-діргіштерге жауап беретін рефлекторлық әрекетпен байланысты, - дейді ғалымдар және адам эмоциясының тіршілік ортасы мен әлеуметтік жағдайларға байланысты екендігін тұжырымдайды.
Эмоция (сезім шарпуы) – сезімнің тікелей қатынастағы уақытша көрінісі. Мысалы сахнадағы айтыскер ақындардың бір ауыз тапқыр сөзіне бола көрермендердің бір мезет дүрілдете қол соғып, қошемет айқай салуы.
Іс-әрекетке ықпал жасау тұрғысынан стеникалық және астеникалық болып бөлінеді. Стеникалық эмоциялар адамға қуат беріп, ісәрекетке ынталандырады. Бұл жағдайда адам тау қопаруға эмоциялар дайын тұрады. Керісінше, кейде толғаныстан адамның аяқ аласы байланады, енжарлық басады-бұл астеникалық эмоция көрінісі. Осыдан жағдайға, дара ерекшеліктерге орай, эмоция адам қылығына әртүрлі ықпал жасауы мүмкін.
2.2. Сезім жөнінде түсінік.
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап – қуантса, екіншісі – қапаландырып, жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан. Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттерімен сапаларының өзі де адамның белгілі сезіміне себепші болады, мысалы, түсі ұнамайды, дауысы жағымсыз, дәмі татымсыз т. б. Өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделірек сезімдерге себепші келеді. Сезім ауқымы өте кең: өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, таңдану мен жиіркену – мұндай сезім түрлерін шексіз келтіруге болады. Сезім- бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстарымен қатыннас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін тоғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір - өшкен өмір. Ұлы ғұлама Ә. Науаи Сезімсіз адам – кесек, махаббатсыз адам - есек, - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар. Егер сол сезімдер қандайда себептермен болмай қалса, адам эмоциялық ашырқауға келіп оның орнын толтыру үшін ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер көріп не қым – қиғаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен айналысуда. 18-19 ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас пайымдалды, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл бағыт мәні – адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. Бұл теорияға орай сезім – елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тітілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейіп ырықсыз көп жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет – қылыққа себепші болады.
Неміс ғалымы В. Вундт та осы бағытты қолдады, бірақ оның тұжырымдары эклективті, яғни әртүрлі психологиялық қарама- қарсы көзқарастарды қалай болса, солай қоса салуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция- бұл алдымен сезімнің елес жүрісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамның ішкі өзгерістері, ал кей жағдайда ішкі өзгерістердің сезімге әсері, ал органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Эоцияның қазіргі тарихы У. Джемстің 1884 ж. Жарияланған Эмоция деген не ? атты мақаласынан бастаоды. У. Джемс және бұған байланыссыз Г. Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі – сыртқы ырықты қозғалыстар, сонымен қатар, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адамәсерлернің бәрі – эмоциялық күйді танытады. Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан, қорқуымыз – қалтырауымыздан, қуанышымыз күлгенімізден (У. Джемс). Сонымен эмоция салдары болған дене шетіндегі органикалық өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың ырықты реттелуінің қарадүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажетболмаған қасірет сезімін басуға болады – мыс.
Джеймс – Ланге тұжырымы бірнеше қарсы көзқарастар пайда етті. Негізгі сын айтқан У. Кеннон: әртүрлі сезімдерге байланысты жауап әрекеттер бір-біріне өте ұқсас, сондықтан олар адамның сан алуан эмоциялық қасиеттеріне сай келе бермейді. Мысалы, қазақ келісу сезіміне қарай басын изейді, ал болгар шайқайды, африканың бір тайпа өкілдері сүйген адамының бетіне түкіретін көрінеді, ал қазаққа бүйтіп көр... Сонымен бірге адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайды. Кейде мысалы, жағдайға орай молдамыз шығып, сіресе бағып, соңына шыдай алмай, күліп жіберетініміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып, дененің әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн көрді. Мұндай түсінік Ч. Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар қаһары жауын қорқыту үшін керек, немесе олардың кейбірі өткен эволюциялық дамудың бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан қалдығы. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары біздің маймыл тектес бабаларымызға қауіптер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік ұстауға жәрдемін тигізген.Кейін бұл теорияны Э. Клапаред жалғастырды. Ол қандай да бір сезімнің туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай қорқыныш сезіміне түспейді, - деп жазады.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл-ой мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана үйлесімсіздігі теориясы өз алдына. Бұл көзқарастың мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау ете алмай күйзеліс эмоциясына түседі, яғни санадағы білімдер үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-әрекеттің нақты нәтижесі мен көзделген өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудың екі жолы бар:
өз ниетіңді шындыққа сәйкес өзгерту;
ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру.
Сонымен, когнитивтік теория адамның сезімдік кейпін оның әрекет, қылықтарының негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
2.3. Сезім ерекшеліктері.
Адам сезімі дара тұлғалық қасиет. Осыған орай әр адам нақты жағдайда бір зат не құбылысқа өзінше баға беріп, белгілі бір, екінші адамдағыға ұқсамайтын көңіл кейпіне беріледі. Аш адам мен тоқ адамның бір тамаққа болған әр түұрлі қатынасы осыдан. Еске түскен заттар не оқиғалардың да бағамының бірдей болмауы да осы себеппен түсіндіріледі: әдетте, қуанышты жағдайларда араласқан обьектер (адам, зат, оқиға) жылы сезіммен еске алынады. Әрқандай сезім жеке тұлғаның мәнді сипатын білдіреді.
Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қоймастан, ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Бұл тұрғыдан нысан бейнесі эмоцияның танымдық тарапы болады да, ал сол мезеттегі адам кейпі сезімнің субьектив элементін танытады.
Сезімдер адамның қасиеттерімен тығыз байланысты. Субьекті қажеттілігі және сол қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай сезімдер екі ірі топқа бөлінеді. Біріншісі – қажет заттардың обьектив мазмұнына жаңа, айрықша мән қосып, оларды қанағаттандыру әрекетінің сеп- түрткісіне айналдырушы сезімдер. Мұндай толғаныстардың пайда болуы үшін аса қажетсіну және оған сай заттар қолда болуы керек. Көңіл-күй серпінісі қажеттікпен үйлесе келе іс-әрекеттің бастауын береді, оған ынталандырады, және бағыт- бағдарлы жетекшісіне айналады. Осылайша, мұндай іс-әрекетпен сәйкестікке түседі. Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталған.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына – жетекші ниет, яғни басталған ішкі не сыртқы іс-әрекет ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол әрекеттердің орындалуына тиімді не кедергі болған жағдайларға (үміт, ыза), жетіскен нәтижелерге (қуаныш, өкініш), немесе қалыптасқан не мүмкін болар ситуацияларға (қатерлену, сенімді болу), субьектінің қатынасын сипаттайды. Мұндай сезімдік тоғаныстар жетекші ниеттерге негізделгеніне әдейі немесе ырықты деп аталады. Осыдан көзделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі бір түрлі сезім туындатса, енді сол кедергі жаудан құтылуда пайдалы болуымен екінші бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайға, сол сәттегі өмірлік маңыздылыққа орай мән алады.
Сонымен, сезім екі себептен пайда болады, біріншісі-адамның обьектіге қатынасын айқындайтын қажеттіліктер; екіншісі-адамның осы нысанның тиісті қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қабілеті. Обьектив және субьектив жағдайлардың өзара байланысынан адамның қоршаған дүниеге саналы баға беруімен қатар жеке эмоционал көзқарасының себептері ашыпады.
Сезімдердің өзіндік ерекшеліктері олардың қарама – қарсылықты сипатынан көрінеді. Мұндай сипат қарапайым әсерленуге де (рахаттану, қысылу), сондай-ақ күрделі толғаныстарға да (ұнату- жек көру, қуаныш- мұң, көңілді -қайғылы, т.б.) тән.
Сезімдерге ғана тән аса маңызды сипат – олардың бірігімді (интегралды) келуі. Сезім бүкіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге бөлейді. Барша дене қызметтерінің басын бір сәтте біріктірумен сезім өздігінен организмге пайдалы не зиян әсердің хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік сигнал әсер орны мен дененің жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға жетуі мүмкін.
Сезімдердің және бір маңызды ерекшелігі – олардың денедегі тіршілік әрекеттермен тікелей байланыста болуы. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән қызметі өзгеріске түседі: қан айналымы, дем алыс, асқорыту, ішкі және сыртқы секреция бездері. Шектен тыс ұзақ уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz