Криминалистика пәнiнен дәрістер кешені
1.дәріс. Криминалистика пәнiне кiрiспе.
2.дәріс. Криминалистикалық идентификация теориясы.
3.дәріс. Криминалистикалық техника.
4.дәріс. Криминалистикалық тактика
5.дәріс. Криминалистикалық болжамдар және тергеуді жоспарлау
6.дәріс. Тергеулік қарау және куәләндіру.
7.дәріс. Тінту және алу.
8.дәріс. Жауап алу және беттестіру.
9. дәріс. Тану үшін ұсыну.
10.дәріс. Тергеулік эксперимент.
2.дәріс. Криминалистикалық идентификация теориясы.
3.дәріс. Криминалистикалық техника.
4.дәріс. Криминалистикалық тактика
5.дәріс. Криминалистикалық болжамдар және тергеуді жоспарлау
6.дәріс. Тергеулік қарау және куәләндіру.
7.дәріс. Тінту және алу.
8.дәріс. Жауап алу және беттестіру.
9. дәріс. Тану үшін ұсыну.
10.дәріс. Тергеулік эксперимент.
Қылмысты тез арада және толық әшкерлеудi қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарына әрқашан көмек көрсетiп отыру криминалистиканың негiзгi мiндеттерiне жатады. Мұндай көмек тергеу және сот өндiрiсiне жаңа ғылыми әдiстер мен техникалық құралдарды дайындап енгiзу жолымен жасалынады.
Криминалистика – қылмысты ашу туралы ғылым. Қылмыстың алдын-алып ашудың ғылыми әдiстерiн дамыту қызметi алдыңғы қатарлы тергеу тәжiрибесiн, сот және сараптама өндiрiсiн жинақтап зерттеу негiзiнде жасалынады.
Әдебиеттерде криминалистика затының басқа да анықтамалары көрсетiлген. Мысалы, профессор С.П.Митричев былайша көрсеткен: “Криминалистика – қылмыстардың алдын алып ашу мақсатында қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделген дәлелдемелердi табу, жинау, бекiту және зерттеу үшiн қолданылатын техникалық құралдар, тактикалық тәсiл мен әдiстер туралы ғылым”, профессор А.Н.Васильев, криминалистиканы, қылмысты жоспарлы тергеу ұйымдығы, қылмыстық iс жүргiзу қағидаларына сай, дәлелдемелердi тиiмдi жинай отырып зерттеу және тергеу тәжiрибесi мен арнайы ғылым негiзiнде дамытылған әдiс-құралдарды қылмыстың алдын алу мақсатында қолдану туралы ғылым деп анықтаған.
Криминалистика – қылмысты ашу туралы ғылым. Қылмыстың алдын-алып ашудың ғылыми әдiстерiн дамыту қызметi алдыңғы қатарлы тергеу тәжiрибесiн, сот және сараптама өндiрiсiн жинақтап зерттеу негiзiнде жасалынады.
Әдебиеттерде криминалистика затының басқа да анықтамалары көрсетiлген. Мысалы, профессор С.П.Митричев былайша көрсеткен: “Криминалистика – қылмыстардың алдын алып ашу мақсатында қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделген дәлелдемелердi табу, жинау, бекiту және зерттеу үшiн қолданылатын техникалық құралдар, тактикалық тәсiл мен әдiстер туралы ғылым”, профессор А.Н.Васильев, криминалистиканы, қылмысты жоспарлы тергеу ұйымдығы, қылмыстық iс жүргiзу қағидаларына сай, дәлелдемелердi тиiмдi жинай отырып зерттеу және тергеу тәжiрибесi мен арнайы ғылым негiзiнде дамытылған әдiс-құралдарды қылмыстың алдын алу мақсатында қолдану туралы ғылым деп анықтаған.
1-дәріс. Криминалистика пәнiне кiрiспе.
Қылмысты тез арада және толық әшкерлеудi қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарына әрқашан көмек көрсетiп отыру криминалистиканың негiзгi мiндеттерiне жатады. Мұндай көмек тергеу және сот өндiрiсiне жаңа ғылыми әдiстер мен техникалық құралдарды дайындап енгiзу жолымен жасалынады.
Криминалистика – қылмысты ашу туралы ғылым. Қылмыстың алдын-алып ашудың ғылыми әдiстерiн дамыту қызметi алдыңғы қатарлы тергеу тәжiрибесiн, сот және сараптама өндiрiсiн жинақтап зерттеу негiзiнде жасалынады.
Әдебиеттерде криминалистика затының басқа да анықтамалары көрсетiлген. Мысалы, профессор С.П.Митричев былайша көрсеткен: “Криминалистика – қылмыстардың алдын алып ашу мақсатында қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделген дәлелдемелердi табу, жинау, бекiту және зерттеу үшiн қолданылатын техникалық құралдар, тактикалық тәсiл мен әдiстер туралы ғылым”, профессор А.Н.Васильев, криминалистиканы, қылмысты жоспарлы тергеу ұйымдығы, қылмыстық iс жүргiзу қағидаларына сай, дәлелдемелердi тиiмдi жинай отырып зерттеу және тергеу тәжiрибесi мен арнайы ғылым негiзiнде дамытылған әдiс-құралдарды қылмыстың алдын алу мақсатында қолдану туралы ғылым деп анықтаған.
Кафедра кезiнде профессор Р.С.Белкин ұсынған анықтаманы қолдайды. Оның мазмұны былайша, криминалистика– қылмыс механизмi, қылмыс және оған қатысушылар жайлы мәлiметтiң шығу заңдылықтары туралы ғылым бола келе, дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және пайдалану заңдылықтарын оқып бiлу арқылы әдiстер мен құралдарды қолдана отырып, қылмыстың алдын алу, тергеу және әшкерлеу болып саналады.
Криминалистика ғылымының мазмұнын тереңiрек түсiну үшiн, оны бiр-бiрiмен байланысты элементтер (тараулар) жүйесi ретiнде қарастырған жөн.
Ғылым ретiндегi криминалистика жүйесi төрт тараудан тұрады:
1. Криминалистиканың жалпы теориясы (оқу бағамының жүйесiнде бұл тарау криминалистика пәнiне кiрiспе деп аталады);
2. Криминалистикалық техника;
3. Криминалистикалық тактика;
4. Криминалистикалық әдiстеме (нақты қылмыс түрлерiн тергеу әдiстемесi).
1. Криминалистиканың жалпы теориясы, яғни дүниелiк көзқарас қағидаларының, теориялық концепциялардың, түсiнiктердiң, әдiстер мен байланыстардың, анықтамалар мен терминдердiң жүйесi. Оған: 1) криминалистиканың заты, мiндеттерi, принциптерi, даму заңдылықтары, ғылыми бiлiм жүйесiндегi орны туралы мағұлматтар анықталатын қағидалар; 2) криминалистика затын құрастырушы объективтiк шыңдық зандылықтарын көрсететiн қағидалар. Аталмыш заңдылықтар, қылмыспен күрес жолында қолданылатын криминалистикалық әдiс-құралдар мен нұсқауларды дамытудағы негiз болып саналады; 3) нақты криминалистикалық теориялар жүйесi (криминалистикалық идентификация теориясы, iз жасау механизмi туралы iлiм, криминалистикалық болжам және т.б.); 4) түсiнiктер, анықтамалар, терминдер, таңбалар жүйесi ретiндегi криминалистика тiлi туралы iлiм; 5) затын анықтауда қолданылатын криминалистиканың әдiстерi туралы iлiм; 6) криминалистикалық жүйелендiру (ғылым жүйесi, нақты қылмыстарды тергеудегi тактикалық тәсiлдер мен талаптар жүйесi, криминалистикалық жiктемелер) енедi.
2. Криминалистикалық техника, ғылыми ережелер жүйесiн және соған негiзделе отырып, қылмыстың алдын алып, тергеп және әшкерлеу мақсатында дәлелдемелердi жинап зерттеу үшiн қолданылатын, техникалық құралдар мен әдiстердi көрсетедi.
3. Криминалистикалық тактика ол, ғылыми ережелер жүйесiне негiзделе отырып жасалған алдын-ала тергеу мен соттық тергеудi ұйымдастыру және жоспарлау талаптарын, соттық зерттеулер жүргiзетiн адамдардың мiнез-құлқын, және процессуалдық iс-әрекеттердi (жауап алу, қарау, тiнту және т.б.) жүргiзу тәсiлдерi.
4. Криминалистикалық әдiст еме ол, ғылыми ережелер жүйесiн және соған негiзделе отырып ұрлық, тонау, кiсi өлтiру, адам ұрлау және т.б. нақтылы қылмыс топтарын тергеп алдын-алу үшiн жасалған әдiстемелiк нұсқауларды көрсетедi.
Криминалистиканы оқып үйрену барысында техникалық-криминалистикалық құрал, криминалистикалық тәсiл, криминалистикалық нұсқаулар, тактикалық комбинация сияқты түсiнiктерге көңiл аударған дұрыс.
Техникалық-криминалистикал ық құрал деп қылмысты әшкерлеу барысында дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және қолданудағы қажеттi мiнез-құлықтар және осы әрекеттердi iске асыруға көмектесетiн құрал, аспап не материалды айтады. Тәсiлдер, техникалық-криминалистикалық және тактикалық-криминалистiк (тактикалық) болып бөлiнедi.
Криминалистикалық тәсiл деп қылмысты тергеу, ашу және алдын-алу барысында дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және пайдаланудағы ең тиiмдi мiнез-құлықтар ағымын айтады.
Криминалистикалық нұсқау ол, дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және пайдалану әрекетiне қажет техникалық-криминалистiк құралдарды, криминалистикалық тәсiлдер мен әдiстемелердi дайындап қолдануға қатысты ғылыми негiзделген және тәжiрибе сынағынан өткен кеңес.
Тактикалық комбинация ол, тергеу үстiндегi тергеу ситуациясына байланысты қылмыстың мән-жайын анықтауға бағытталған тактикалық тәсiлдердiң немесе тергеулiк әрекеттердiң ұштасуы.
Тергеу ситуациясы деп тергеудiң белгiлi бiр кезеңiнде айғақты мәлiметтердiң, дәлелдемелердiң көлемiне және ерекшелiгiне, iстiң мән-жайын анықтау мүмкiндiгiне байланысты қалыптасатын жағдайды айтады.
Криминалистиканың жалпы теориясы элементтерiнiң бiрiне, әдiстер туралы iлiм жатады. Әдiстi кең мағынада – шыңдыққа жетi тәсiлi ретiнде түсiнуге болады; құбылыстар мен фактiлердi тану, зерттеу және талдау тәсiлi, қандай да бiр мақсатқа жету тәсiлi, мiндеттердi шешу; танымдық жол.
Криминалистика пайдаланатын әдiстер жүйесi үш тiркестен тұрады. Бiрiншiсiне, мазмұны бойынша материалистiк диалектика заңдары мен санаттарын құрастыратын, танымның жалпылама әдiсi жатады. Диалектикалық материализмнiң барлық қағидалары криминалистикада өзiнше байқалып отырады. Мәселен, материяның кескiнделу мүмкiндiгiнiң, құбылыстардың өзара байланысының, материяның бiртұтас қозғалысының, материалдық дүниедегi объектiлердiң даралығының және т.б. ерекше мағынасы бар. Танымның жалпылама әдiстерiне, екiншi тiркестi құрастыратын қылмысты тергеу, ашу және алдын-алу шеңберiндегi тәжiрибелiк қызмет пен криминалистика ғылымының жалпы (жалпы ғылыми) әдiстерi негiзделген. Әдiстердiң үшiншi тiркесiне, арнайы әдiстердi жатқызуға болады.
Жалпы (жалпы ғылыми) әдiс деп нақтылы құбылыстар, объектiлер және фактiлердi зерттеуде қолданылатын тәсiлдер, ережелер, нұсқаулар жүйесiн айтады. Жалпы әдiстер барлық ғылымдарда қолданыла отырып, олардың әрқайсысында өзiне тәндiлiгiн көрсетедi. Жалпы әдiстер қатарына бақылау, өлшеу, суреттеу, салыстыру, эксперимент, моделирование және математикалық әдiстер жатады.
Арнайы әдiстер жалпы әдiстерге қарағанда, бiр немесе бiрнеше ғылымдарда қолданылады. Олардың екi түрi болады: 1) өзiндiк криминалистикалық (техникалық-криминалистiк және құрылымы бойынша криминалистикалық); 2) криминалистикамен басқа ғылымдардан алынған әдiстер (физикалық, химиялық, социологиялық, статистикалық, кибернетикалық, антропологиялық және т.б.).
Жоғарыда аталып өткен әдiстерге баға беру критерияларына – ғылымдылық, тиiмдiлiк, берiктiлiк, қауiпсiздiк, қажеттiлiк және т.б.
2-дәріс. Криминалистикалы қ идентификация теориясы.
Қылмысты әшкерлеу барысында көптеген мәселелер теңдiктi анықтау жолымен шешiледi: мысалы, мәйiттегi оқ, күдiктiден алынған қарудан атылған ба; оқиға болған жердегi iздер зерттеудегi көлiкпен қалдырылған ба; зерттеудегi құжаттағы жазулар нақтылы тұлғамен қойылған ба және т.б.
Тыңдаушылар криминалистика бағамын оқып-үйрену барысында “криминалистикалық идентификация”, “белгiлiбiр топқа жататындығын”, “криминалистикалық диагностика” түсiнiктерiнiң мазмұнын тыңғылықты түрде ұғынып алғандары дұрыс.
Криминалистикалық идентификация – объектiнi оның кескiнiмен салыстыру арқылы теңдiгiн анықтау. Объектiнiң тепе-теңдiгi деп оның даралығын, қайталанбайтындылығын, өзi сияқты объектiлерден өзгешелiгiн айтады. Тең немесе тең еместiгiн дәлелдеу ретiне бағытталған түсiнiктер мен ережелер жүйесi, осы криминалистикалық идентификация теориясының мазмұнын құрастырады. Идентификация үшiн объектiнiң барлық белгiлерi емес, тек жалпы және нақты идентификациялық белгiлер ғана пайдаланылады. Идентификация мiндеттерiне сай, идентификациялық белгiлер елеулi, көзге ұрарлық (бiрнеше рет кескiнделетiндей мүмкiншiлiгiмен) және шамамен тұрақты болу керек. Идентификациялық белгiлер объектiнiң сыртқы құрылымын (нысаны, өлшемi, беткейлердiң қыртысы және т.б.), iшкi қасиеттерiн (химиялық құрамын, тығыздығын, қаттылығын және т.б.) сипаттай алады немесе объектi қасиеттерiнiң өзгертiлген кескiндерiмен байқалады (мысалы, қол жазу белгiлерi).
Идентификация процесiне тiкелей не жанама қатысушы барлық объектiлердi екiге бөлуге болады: идентификациялауға жататындар және идентификациялауға көмектесетiндер. Идентификацияға жататын объект ол, идентификациялау мiндетiн құрастыратын, әрбiр нақты жағдайда теңдiгi анықталатын, объект. Идентификациялауға көмектесетiн объект ол, әрбiр нақты жағдайда идентификациялау мiндетiн шешуге көмек көрсететiн объект (яғни, идентификацияға жататын объект немесе оның бөлiгiнiң кескiнi).
Идентификациялауға жататын объектiлер қатарына адам, жануар, зат, бөлме, аула және заттардың жиынтығы жатады, ал идентификациялауға көмектесетiн объектiлер, ол идентификациялауға жататындарға тән, сыртқы белгiлердiң нақты жиынтығы шоғырланған кескiндер.
Сипаты бойынша идентификациялауға көмектесетiн объектiлердi екi топқа жатқызуға болады: 1) шығу тегi белгiсiз объектiлер (мысалы, оқиға болған жерден табылған, қол саусақтарының iздерi). Өздерiнiң процессуалдық табиғаты бойынша мұндай объектiлер, көбiне заттық дәлелдемелер ретiнде жүредi; 2) шығу тегi белгiлi объектiлер, не басқаша айтқанда сараптамалық зерттеулерге арналған үлгiлер, яғни теңдiгiн анықтау мақсатында, сараптамалық зерттеу үшiн ҚР ҚIЖК-i 256-264-баптарының талаптарына сай, тергеушi немее сарапшымен арнайы алынған объектiлер.
Тепе-теңдiк туралы сұрақ, әрекеттесу кезiнде басқа объект үстiнде кескiнделген, идентификациялауға жататын объектiнiң жалпы және нақты идентификациялық белгiлерiнiң даралық жиынтығы бойынша шешiледi.
Идентификациялық зерттеу жалпы әдiстемесi бiрнеше кезеңдерден құрастырылады: 1) объектiлердi қарау, мiндеттiұғыну; 2) нақты зерттеу, эксперимент; 3) салыстырмалы зерттеу; 4) белгiлерге баға беру және қорытынды құрастыру.
Сот-тергеулiк және жедел iздестiру тәжiрибесiнде идентификацияның төрт түрiн ажыратуға болады:
1. Материалдық түрде бекiтiлген кескiндер белгiлерi бойынша идентификациялау (мысалы, адамды саусақ iздерiбойынша);
2. Шығу тегi бiр белгiлер немесе тұтас объектiнi оның бөлiктерi бойынша идентификациялау (мысалы, жол оқиғасы болған жерден және осы оқиғаны жасады-ау деген көлiктен алынған сынықтар бойынша тұтас фараны анықтау);
3. Адам ойында кескiнделген белгiлер бойынша идентификациялау (мысалы, ҚР ҚIЖК-i 228,229-баптармен рәсiмделген, тану үшiн ұсыну);
4. Суреттелген белгiлер бойынша идентификациялау (мысалы, бекiтiлген екi суреттемеде: жоғалған және табылған атыс қаруына құрастырылған картотекаларда).
Кейбiр жағдайларда, идентификация мiндетiн шешу мүмкiндiгi болмағанда (идентификациялауға жататын объект мүлдем жоқ немесе елеулi өзгерiске ұшырады; iздерде, теңдiктi анықтауға қажет нақты белгiлер жиынтығы кескiнделмеген; идентификациялауға жататын объектiнiң кеңiстiкте бекiтiле алатындай құрылымы жоқ – сұйықтар, газдар және т.б.), белгiлi бiр топқа жатқызу әрекетiне жүгiнедi. Ол дегенiмiз, ұсынылған объектiнiң нақтылы объектiлер түрiмен ұқсастығы, объектiнiң нақтылы топқа, түрге, классқа жатуы (оқиға болған жерден табылған гильза “ПМ” тапаншасынан атылған, бөтен мүлiктi ұрлау барысында “фомка” тәрiздес құрал қолданылған және т.б.).
Криминалистикалық диагностика дегенiмiз жағдайды, оқиғаны, құбылысты, процесстi тану және анықтау. Криминалистикалық диагностика мақсатына жататындар: 1) объектiнiң табиғатын, қасиетiн және жағдайын анықтау (мысалы, зерттеудегi объект атыс қаруы ма, оның атыс жүргiзу және нысананы зақымдау мүмкiндiгi барма); 2) қимыл жағдайларын анықтау (мысалы, жол-көлiктiк оқиғаны тергеу барысында, транспорт құралының бағытын, қақтығысу жерiн, қандай бөлшектерiмен қақтығысты, қалай қозғалды, тежелу мәселесi болдыма, сырғу, аударылу және т.б. анықтау); 3) фактiлер арасындағы себептiк байланысты анықтау (мысалы, нақты әрекеттердiң жасалуы не нақтылы жағдайларда iздердiң пайда болуы мүмкiнбе). Мұндай зерттеулер нәтижесi бойынша, жауап берiп отырған тұлғаның қандай да бiр қимылдарды жасағандығы туралы мәлiметтердiң шындыққа жататындығы тексерiледi.
3-дәріс. Криминалистикалық техника.
Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.
“Криминалистикалық техника” терминi ғылыми әдебиеттер және тәжiрибеде екi түрлi мағынада қолданылады: 1) криминалистика ғылымының бiр бөлiмi ретiнде; 2) қылмысты тергеу кезiнде қолданылатын, арнайы техникалық құралдар, тәсiлдер және әдiстер ретiнде.
Криминалистика ғылымының бiр бөлiгi ретiнде, криминалистикалық техника құрылымды түрде бiрнеше салалардан тұрады (нақты теориялар, iлiмдер): криминалистикалық фотография, кино-, бейне жазу; iздер туралы криминалистикалықiлiм (соттық iз тану); қару және одан қалған iздердiң криминалистикалық зерттеуi (криминалистикалық қару тану); құжаттарды криминалистикалық тұрғыдан зерттеу (жазудың криминалистикалық зерттеуi және құжаттардың техникалық-криминалистiк зерттеуi); адам сырт келбетi белгiлерi туралы криминалистикалық iлiм (габитоскопия); криминалистикалық тiркеулер.
Қылмысты тергеуде қолданылатын арнайы техникалық құралдар арсеналы ретiнде, криминалистикалық техниканы шартты түрде екi топқа бөлуге болады: 1) дәлелдемелердi жинауда қолданылатын техникалық құралдар, яғни оқиға болған жердегi iздердi тауып, олардың белгiлерi мен қасиеттерiн айқындау үшiн пайдаланатындар (оқулықта, “дала криминалистикасы” деп аталады) және 2) заттық дәлелдемелердi криминалистикалық сараптамалық зерттеуден өткiзу кезiнде қолданылатын, техникалық құралдар (күрделi, көбiнесе лабораториялық жағдайларда қолданылатындар).
Қылмысты тергеп әшкерлеуде техникалық-криминалистiк құралдарды қолдану ережелерi, ретi және мүмкiндiктерi, Қазақстан Республикасы Қылмыстық iс жүргiзу кодексiмен рәсiмделген. ҚР ҚIЖК-i 129–бабының 1–тармағы бойынша, қылмыстық процесс жүргiзушi тұлғалардың дәлелдемелердi жинау, зерттеу және оларға баға беру мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану құқығы бар. Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану, ҚР ҚIЖК-i 129–бабының 3–тармағы бойынша төмендегiдей жағдайларда мүмкiн болады: 1) заңмен тiкелей рәсiмделсе немесе оның қағидаларына қайшы келмесе; 2) ғылыми тұрғыдан орнықты болса; 3) қылмыстық iс бойынша тиiмдiлiктi қамтамасыз етсе; 4) қауiпсiздiк шаралары орындалса.
Қылмыстық процесс жүргiзушi органмен ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану, тиiстi процессуалдық әрекеттер хаттамасында бекiтiледi. ҚР ҚIЖК-i 129–бабының 4–тармағы бойынша, аталмыш құжатта: 1) ғылыми-техникалық құралдар туралы мәлiметтер; 2) оларды пайдалану жағдайлары мен ретi; 3) осы құралдар қолданылған объектiлер; 4) оларды пайдалану нәтижелерi көрсетiледi.
Криминалистикалық фотография, бейне жазу.
Фотоға түсiрудiң арнайы тәсiлдерiн оқып үйренбес бұрын, жалпы фотография негiздерiмен танысқан жөн. Оларға: фотографиялық аппарат құрлысы, фотографиялық материалдар (пластиналар, пленкалар, қағаздар, химиялық реактивтер), олардың түрлерi, қасиеттерi, фотоға түсiрудiң жалпы техникасы, жарық сәулесi әсер еткен пленка мен пластиналарды лабороториялық өндеуден өткiзу әдiстемесi жатады. Жалпы фотографияны бiлмей, сот фотографиясын оқып үйрену мүмкiн емес.
Криминалистика оқулығында жалпы фотография туралы мәлiмет жоқ. Ондай мәлiметтермен, бастауыш фотографиямен әуестенушiлерге арналған әдебиеттерден танысуға болады. Осындай мақсатта, төмендегiдей оқулықтарды ұсынуға болады: Справочник фотолюбителя. - М.: Искусство, 1989; Бунимовия Д.З. Практическая фотография. - М.: Искусство, 1960; Фомин А.В. Общий курс фотографии. - М., Легкая индустрия, 1975 және басқа да жаңадан жарық көрген басылымдар.
Аталмыш тақырып төңiрегiнде теориялық бiлiктiлiкпен қатар, фотография бойынша тәжiрибелiк шеберлiктi де арттыру қажет.
Тыңдаушылар, суретке түсiру әрекетiн, негативтiк және позитивтiк процестердi дұрыстап бiлгендерi жөн, себебiмұндай мәселелер туралы мағұлматтар болмаса, тәжiрибелiк сабақтарда сот фотографиясымен айналысу қиынға соғады.
Сот фотографиясын оқып-үйрене отырып, тыңдаушы тергеу әрекеттерiн (алдымен, оқиға болған жердi қарау кезiнде) жүргiзу барысында қолданылатын фотоға түсiру тәсiлдерiн меңгерiп алуға мiндеттi.
Тақырыптың екiншi бөлiгi сот-зерттеулiк фотографияға арналған. Бұл жерде әртүрлi сараптамалар жүргiзу кезiндегiсот-зерттеулiк фотография мағынасын ұғыну керек. Бiрiншiден ол, заттық дәлелдемелердi зерттеу әдiсi ретiнде, ал екiншiден болса, сараптамалық зерттеу барысында анықталған белгiлердi көрсету тәсiлi ретiнде.
Ерекше көңiл, микрофотография, сондай-ақ ультракүлгiн және инфрақызыл сәулелерде фотоға түсiру мәселелерiне аударылған дұрыс.
Кейiнгi жылдары криминалистика практикасына сандық фотография әдiсi ене бастады. Бұл әдiстiң ерекшелiгi – бұрыңғы негатив және позитив фотоматериалдарын өндеуге қарағанда арнайы электронды табақшамен (матрица) сурет шағаруда. Осыған дейiн қолданып келген фотоаппараттың объективi кескiндi жарыққа сезiмтал галогенкүмiстiк фотоматериал қабатына тiркейдi. Сандық фотокамерада кескiндер объектив арқылы “жарық-сигнал” деген түрлендiргiш, яғни зарядтық байланысы бар жарыққа сезiмтал аспап (ССD – chardqe coupled device) көмегiмен тiркеледi. Мұндай электрондық техника өнiмi оптикалық кескiндi электр белгiсiне (сигналына) түрлендiредi. Iс жүзiнде, зарядтық байланысы бар аспап өзiне фокусталу арқылы келiп түскен объектiнiң оптикалық кескiнiн электр бейнесигналына (видеосигнал) айналдырады. Осылайша, сандық фотокамера iшiнде түсiру объектiсiнiң кескiнi санды бейнесигналға түрленiп, магнит табақшасына жазылады және сандық фотокамера ойында сақталады. Электрондық бейнеленген суреттер сапасын компьютер көмегiмен әрлеп, жақсартуға болады. Ал көшiрмелерi арнайы компакт табақшаға немесе қарапайым қағазға басылады. Қылмыстарды тергеуде қолданылатын жаңа техникалық құралдар өзiнiң тиiмдiлiгi жағынан қолданыстағыдан кем болмау керек. Фотографиялық тәсiлмен бекiтiп алуда сурет сапасы ерекше орын алады. Сурет сапасын анықтайтын ажырату мүмкiндiгiн зарядтық байланысы бар аспап едәуiр көтере алады. Аталмыш құрылғыны құрайтын элементтер неғұрлым көп болса, соғұрлым сурет сапасы жоғары және фотоға түсiрiлетiн объектiнiң барлық тетiктерiн бекiтiп алу мүмкiндiгi туындайды.
Сандық фотография әдiсi криминалистикалық сараптама объектiлерiн бекiтуге де, зерттеуге де жарамды, тергеулiк қарау кезiнде қолданылады және электронды-санау мәшiнке көмегiмен фотокесте алуда пайдаланылады.
Қылмысты тергеу практикасына фотографиямен бiрге бейнетаспаға түсiру сияқты қосымша бекiту тәсiлi қолданылады. Криминалистикалық бейнежазба – киноматография және бейне түсіру мен жазу құралдарына, әдіс-тәсілдерінің негізіндегі және ғылыми ережелер жүйесi негiзiнде жасалған тергеу әрекеттері мен нәтижелерiн бекiтетiн криминалистикалық техниканың бір саласы. Бұл саланы тиiмдi пайдалану үшiн (ҚР ҚIЖК-нiң 84-шi бабына сай) алдымен бейнежазбаға түсiрілетін объектiлер анықталып, жоспар құрылып, бiлiктi маман шақырылады. Бейнежазбаны жағдайы қиын, елеулі оқиға болған жерлерде (мысалы, көлiк апаттары) қолданған тиiмдiрек болады.
Криминалистикалық трасология.
Трасология деп, қылмыс механизмiн көрсететiн әр түрлi iздердiң пайда болу заңдылықтарын оқып үйренетiн және қылмысты әшкерлеу мақсатында iздердi жинап, зерттеудегi әдiс-құралдарды жетiлдiретiн криминалистикалық техниканың саласын айтамыз.
Аталмыш тақырыпты оқып-үйрене отырып, iздердiң криминалистикалық мағынасын, олардың пайда болу механизiмiн, табу, бекiту және алу тәсiлдерiн, әртүрлi трасологиялық сараптамалар мүмкiндiктерiн, сондай-ақ осындай сараптамаларға материалдарды дайындауға байланысты сұрақтарды ұғыну қажет.
Трасологиялық сараптама, оқиға болған жерден табылған iздердiң топтық қатыстылығын анықтау мақсатында; қалдырылған iздерi бойынша адамды теңдестiру; қылмыс құралдар теңдiгiн анықтау; бұрын бiртұтас болған затты бөлшектерi бойынша айқындау және т.б. мәселелердi шешу үшiн жүргiзiледi.
Оқиға болған жердi қарау кезiнде iздердi тауып бекiтумен қатар, олардың пайда болу механизiмiнде анықтау шеберлiгi болу керек. Қазiргi кезде iздердi бекiтiп алуда полимерлер қолданылады. Полимерлер көмегiмен қиын жерлерде орналасқан iздерден көшiрмелер алуға болады (көпқырлы беткейлерден саусақ iздерiнен, бұрғылау iздерiнен және т.б.). Осындай мақсатта төмендегiдей полимерлердi пайдалануға болады: “К” синтетикалық пастасы, “СКТН”, тиокол “Т” және басқалар. Аталмыш материалдар көмегiмен iздiң микроскопиялық қыртыстары үлкен дәлдiкпен көшiрiп алынады.
Тақырыптың заты ретiнде iздердiң үш тобын қарастыруға болады: 1. кескiнделу iздерi, оның iшiнде: а) адам iздерi (антропоскопия); б) құрал-саймандар, өңдiрiс механизмдерiнiң iздерi (механоскопия); в) транспорт құралдарының iздерi (транспорттық трасология); 2. заттар, iздер ретiнде (құлыптар, пломбалар, заттардың бөлшектерi); 3. нәрселер, iздер ретiнде (жанар-жағармай, автомобиль бояуының қалдықтары, топырақ, шаң-тозаң ұшқындары және т.б.).
Iздер бойынша объектiнi және осы iздердiң пайда болу механизiмiн анықтаудың криминалистикалық мағынасы елеулi болып отыр. Мұндай мiндеттердi шешу арқылы қылмыс қаруын анықтауға, оның субъектiсi туралы мағұлматтарды (оның физикалық белгiлерi, кәсiби дағдалары және киiмi туралы) алуға болады. Сонымен қатар, қылмыстың жасалу тәсiлi, қылмыстық қастаңдылық заты туралы мәлiметтердi, нақтылы тұлғаның қылмыстық қимылдары мен табылған iздер арасындағы себептiк байланысын және қылмысқа итермелеушi жағдайларды анықтауға болады.
Криминалистикалық қару тану.
Аталмыш тақырыпты оқып-үйрену заты ретiнде, атыс қаруымен қатар, суық қару, жарылғыш заттар және оларды қолданудан қалған iздер де жүредi.
Криминалистикалық баллистика деп әр түрлi атыс қаруын, оқ-дәрi, жарылғыш заттар және олардан қалған iздердi оқып үйренетiн және қылмысты тергеп ашу мақсатында осы объектiлердi табу, жинау, бекiту және зерттеудегi әдiс-құралдарды жетiлдiретiн криминалистикалық техниканың саласын айтамыз.
Сот-баллистикалық зерттеу объектiлерi:
1. Қол атыс қаруы, осы тәрiздес құрылғылар, оның бөлшектерi мен жабдықтары.
2. Оқ-дәрiлер, яғни патрондар және оның бөлшектерi.
3. Атыс қаруын қолданудан қалған iздер орналасқан бөгеттер.
4. Жарылғыш заттар, жарылғыш құрылғылар, жарылғыш нәрселер және оларды пайдаланудан қалған iздер.
5. Мылтық гильзаларын жабдықтау үшiн қолданылған арнайы аспаптар.
Тыңдаушылар, осы объектiлердi оқып-үйренiп, жiктемесiн анықтап, оларды табу, бекiту, алу ерекшелiктерiн, сондай-ақ осыларды зерттеу арқылы шешiлетiн сұрақтарға назар аударулары қажет.
Ойықты және тегiс оқпанды атыс қаруларын және олар атыс жүргiзгенде әрекеттесетiн бөлшектердi зерттеу барысында, затвор құрлысына, оқпан каналы қабырғасы және шүрiппелi механизмге (шаппа, алдыңғы қиылыс, ырғытқыш, қайтарғыш) ерекше назар аударылған жөн. Мылтық құлағы мен баспадан басқа, жоғарыдағы барлық тетiктер оқтау, ату және атылған гильзаны ырғыту арқылы әрекеттескенде, ерекшелiктерi бойынша қарудың белгiлi бiр топқа жататындығын не оны теңдестiретiндей, гильза үстiнде iздер қалдырады. Қарудың идентификациясы, атылған оқ бойынша да жүргiзiледi.
Қаруды қарау барысында жазымта оқиғасын болдырмас үшiн, сақтық әрекеттерi, яғни қауiпсiздiк техникасы сақталуы тиiс. Атыс қаруы және оқ-дәрiлермен бiрге, сот баллистикасы атқан адам мен зақымдалу объектiсi арасындағы бөгеттерде пайда болатын атыс iздерiн зерттейдi.
Атыс iздерi орналасқан объектiлер бойынша қылмыс жасау кезiнде қолданылған қару және оқ-дәрi түрiн, атыс бағыты мен арақашықтығын, атыс жүргiзу орнын анықтауға болады, сондай-ақ зерттеуге ұсынылған қару данасы қылмыс жасауда пайдаланылды ма және басқа да мәселелер. Басқа да сот баллистика құзыретiне жататындар: қару данасынан нақтылы жағдайларда баспа басылмай атыс жүргiзiлдi ме; оқиға болған жерден табылған оқ пен гильза бұрын бiртұтас патрон болды ма.
Сот-криминалистикалық сараптама, тергеушi жұмысында елеулi орын алады. Қандай жағдайларда сараптама тағайындалады, сот-баллистикалық сараптама қандай сұрақтар шешедi, осы сұрақтарды шешу үшiн, сарапшыға қандай материалдар жiберу қажет, мiне осындай мәселелердi тыңдаушылар ұғынып алу керек.
Криминалистикалық қару тану шенберінде суық қарудың криминалистикалық зерттеуiне қатысты мәселелері деқарастырылып жатады. Суық қарудың криминалистикалық зерттеуi деп суық қарудың әр қилы түрлерiн оқып үйренетiн және қылмысты тергеп ашу мақсатында аталмыш объектiлердi жинап, зерттеудегi әдiс-құралдарды жетiлдiретiн криминалистикалық қару танудың тарауын айтамыз.
Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 30–желтоқсанындағы Жекелеген қару түрлерiнiң айналымына мемлекеттiк бақылау жасау туралы” Заңына сәйкес суық қару – нысананы тiкелей зақымдайтын құралы адамның бұлшық етi күшiнiң көмегiмен қозғалысқа келтiретiн қару. Сонымен қатар лақтырылатын қару, яғни, нысананы тiкелей зақымдайтын құралы адамның бұлшық етi күшiнiң немесе механикалық құрылғының көмегiмен бағытталып, қозғалысқа түсетiн қаруда, осы заңның 1–бабы 8–тармағында атап өтiлген (мысалы, садақ, арбалет және т.б.) Соған орай лақтырылатын суық қару мен суық қарудың шығу тегi негiзiнен бiрдей болғандықтан, ол төмендегiдей жазылуы тиiс: Суық қару деп адамның бұлшық етi күшiнiң өзiмен немесе механикалық құрылғыға оның жанама түрде әсер етуi арқылы бағытталып, тiрi және басқада нысананы тiкелей жанасу арқылы немесе арақашықтықта затпен, әлде снарядпен зақымдайтын және осы мақсатқа жету үшiн техникалық тұрғыдан жарамды болып келетiн құрылғы немесе затты айтамыз.
Суық қарулардың көптеген түрiне қарамастан негiзгi белгiлерiн атап өтуге болады:
зақымдауға арнайы бағытталған бөлiгiнiң (деталiнiң) болуы (жүзiнiң (лезвие), ұшының, шыңжырлы шоқпардың басына iлiнген ауыр салмақты домалақ қорғасын және т.б.);
өзiн-өзi жарақаттандыруға жол бермейтiн және қолға ұстауға ыңғайлы ететiн бөлiгiнiң болуы (пышақтың сабы, қолдың сұқпасына қарай жылжытпайтын, тежеуiш (ограничитель) және т.б.);
құрылғының зақым келтiруге жеткiлiктi төзiмдiлiгi.
Криминалистикалық габитоскопия (сот-портреттiк идентификация).
Бұл тақырыптың ғылыми негiздерi құқық қорғау органдары қызметiнде кеңiнен қолданылады: жеке тұлғаны куәландыратын құжаттарды тексергенде; тiрi адамдар мен мәйiттердi тану үшiн ұсынған жағдайларда; қылмыскерлергеiздеу салғанда; криминалистикалық тiркеуде; фотобейнелер бойынша жеке тұлғаны сараптамалық теңдестiру кезiнде және т.б.
Тақырыпты оқып-үйрену барысында, басқа адамдардан бөлектеп алу мүмкiндiгiн туғызатын, сырт белгiлердiң нақтылы жиынтығы әрбiр адамға тән екендiгiн ұғынған жөн. Қысқаша айтқанда, әрбiр адамда, өтiп жататын өзгерiстерге қарамастан, белгiлi тұрақтылықпен қамтамасыз етiлген және оны жекелендiретiн сыртқы белгiлер жиынтығы болады. Сыртқы белгiлердiң бұл қасиеттерi, бiрқатар уақыт өтсе де, адамды теңдестiруге мүмкiндiк бередi.
Сыртқы белгiлер арқылы жеке тұлғаны анықтау негiзiнде криминалистика дамытқан, ауызша портрет деп аталатын әдiс жатыр. Мұндай әдiс, криминалистикалық мақсатта адамның сыртқы белгiлерi арқылы дәлдiкпен суреттеу мүмкiндiгiмен қамтамасыз етедi. Ауызша портрет, арнайы терминдердi қолдана отырып, адамдарды сыртқы белгiлерiбойынша суреттеу тәсiлi болып саналады. Ол, жан-жақты және толымды түрде адам сырт келбетiн бекiтiп алып, осы суреттеме көмегiмен сол адамды айқындауға мүмкiндiк бередi. Тыңдаушылар, осы ауызша портреттiң негiзгi қағидаларын дұрыстап ұғынып алу қажет.
Тақырыпты оқып-үйрену барысында белгiлi тұлғалар, белгiсiз қылмыскерлер және мәйiттердiң (танылмаған мәйiт табылған жағдайларда) сыртқы белгiлерi туралы мәлiметтердi жинау әдiстерiне көңiл аударған жөн. Куәгерлерден жауап алу кезiнде сыртқы белгiлер туралы толымды ақпарат жинақтау мақсатында, келбеттi көркемдеп көрсетудiң әртүрлiәдiстерi қолданып жатады. Солардың iшiнде, субъективтiк портреттер, яғни айғақтың ойында қалып қойған мағұлматтарына сай дайындалған, суреттелiп жатқан тұлғаның дене тұрқы, бет әлпетi. Тыңдаушылар, субъективтiк портреттердiң салынған, композициялық фотопортреттер және композициялық түрде салынған портреттер тәрiздiтүрлерiн, оларды дайындау және пайдалану ретiн бiлгендерi дұрыс болады.
Сонымен қатар, тыңдаушылар фотобейнелер арқылы жеке тұлғаны сараптамалық теңдестiру (яғни, портреттiк сараптама) әдiстерiмен танысып, осы сараптама қандай сұрақтарды шешедi және сараптамалық зерттеуге материалдар дайындау мәселелерiн ұғынғандары дұрыс.
Құжаттарды криминалистикалық тұрғыдан зерттеу.
Қылмыстық iстердегi дәлелдемелер арасында құжаттар ерекше орын алады. Олар құқық қорғау органдарының тәжiрибесiнде кеңiнен қолданылады. Құжаттардың криминалистикалық зерттеуiнде қолданылатын әдiс-құралдарды бiлу –әрбiр заңгерге қажет.
Тақырыпты оқып үйрену барысында мынадай мәселелерге назар аударған жөн: құжат деген не; құжат реквизиттерi деген не; олардың дұрыстығы және жасандылығы қалай анықталады; құжаттардың қандай түрлерi болады және құжаттардың криминалистикалық зерттеуi деп ненi түсiнуге болады. Құжаттар заттық дәлелдеме ретiнде жүретiн жағдайлар (ҚР ҚIЖК-нiң 121–бабы) және олармен жұмыс жасау ережелерi тыңғылықты түрде меңгерiледi.
Тыңдаушылар, құжаттардың криминалистикалық зерттеуiнiң түрлерiне және мазмұнына назар аудару керек. Криминалистикада, аталмыш зерттеудiң екi түрiн ажыратады: жазудың криминалистикалық зерттеуi және құжаттардың техникалық-криминалистикалық зерттеуi.
Жазудың криминалистикалық зерттеуi, тақырыптың қиынырақ бөлiгiне жатады. Оның себебi, жазу ол, арнайы жасалған шартты белгiлер көмегiмен адам ойындағыны бекiтiп алу және ұсыну құралы болып саналады. Криминалистикадағы жазу деп, жазу тiлi және қол жазу енген зерттеу объектiсiн түсiнуге болады. Жазу тiлi, ойындағыны сыртқа шығару үшiн пайдаланылатын тiл құралдарын (олар, құжат авторын сипаттайды) қамтиды, ал қол жазу деп әрбiр тұлғаға тән, жазулық-қимылдық дағдыларын көрсету арқылы қолжазбада бекiген қимылдар жүйесiн айтады (бұл арқылы қолжазбаны орындаған тұлға анықталады). Жазу тiлi және қол жазу бойынша жеке тұлғаны теңдестiрудiң ғылыми негiздерi туралы сұрақ тыңғылықты зерттеулi талап етедi.
Қол жазуды тану сараптамасының сұрақтары да күрделi болып табылады. Тыңдаушының, сараптамалық зерттеу әдiстемесiнiң мәнi туралы нақты түсiнiгi болу керек және ол, осындай сараптама шешетiн сұрақтар шеңберi мен зерттеуге жiберiлетiн материалдарды дайындау мәселесiн дұрыс ұғыну қажет.
Қол жазуды тану сараптамасының негiзгi мiндетiне, қолжазба мәтiнiң орындаған тұлғаны анықтау болып саналады. Сараптама өндiрiсiнде бөлек-бөлек және салыстырмалы зерттеулер жүргiзiлiп, ол үшiн екi құжаттан кем болмауы керек. Сондықтан, зерттеуге жататын құжаттан басқа, сараптама алдына қойылған сұрақтарға қатысы бар тұлғалардың қол жазу үлгiлерi салыстырмалы материалдар сараптама өндiрiсiне ұсынылу керек. Мұндай үлгiлер еркiн отырып, эксперименталдық және шартты түрде еркiн отырып жазылған болып бөлiнедi. Аталмыш сұрақты оқып үйрену барысында, сараптама үшiн қол жазу үлгiлерiн дайындау және алу әрекетiне қойылатын, тактикалық және техникалық талаптарға ерекше көңiл бөлуге болады.
Тақырыптың екiншi бөлiгi ретiнде құжаттардың техникалық-криминалистикалық зерттеу түрлерi мен мазмұнын ұғынып алу жүредi. Мұнда құжаттардың жасандылық тәсiлдерiне және осы жасандылықтың қандайда бiр тәсiлдерiн сипаттайтын белгiлерiн назар аударылу керек. Құжаттың жасандылығын анықтау барысында тыңдаушының бiлiктi түрде бiлетiн мәселелерiне, қарау және зерттеу кезiнде назар аударылатын ерекшелiктер; қандайда бiр жасандылықтың белгiлерi; жасандылықты табуға бағытталған криминалистер дайындаған тәсiлдер және нақтылы жағдайда оларды қолдану жатады. Сараптама әдiстемесi және оның хат материалы, жасандылықты анықтау, мәшiнкеге басылған мәтiндердi зерттеу, жыртылған құжаттарды қалпына келтiру және басқа да сұрақтар төнiрегiндегi ғылыми мүмкiндiктерi туралы жалпы мағұлматтары, келешек маманда болу керек.
Криминалистикалық тiркеулер.
Криминалистикалық тiркеу түсiнiгi, мiндеттерi және оның қылмысты әшкерлеудегi маңызын ұғыну, осы тақырып төңiрегiнде қарастырылады. Тыңдаушылардың мiнде ттi түрде бiлетiн мәселелерi: криминалистикалық тiркеу деген не; оны ұйымдастырудың ғылыми және құқықтық негiздерi; қылмыспен күресте қолданылатын, басқа да криминалистикалық құралдар жүйесiндегi криминалистикалық тiркеудiң алатын орны.
Криминалистикалық тiркеу түрлерi және олардың iшкi iстер органдарында, республикалық, аумақтық прокуратура жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығында ұйымдастыру жүйесi туралы мағұлматтар, келесi көңiл аударарлық сұрақтарды құрастырады. Тақырыптың елеулi бөлiгi ретiнде, криминалистикалық тiркеулердi тергеу және жедел iздестiру қызметiнде пайдалану сұрақтары жүредi.
Криминалистикалық тiркеу деп қылмыстың алдын-алу, тергеу мақсатында криминалистiк мағынасы бар ақпараттарды iздеудiң, өндеудiң, жинаудың және сақтаудың ғылыми дамытылған жүйесiн айтамыз.
Криминалистикалық тiркеуге, қылмыс оқиғасы мен себептi байланысы немесе құқық қорғау органдары iздеу қызметiнiң жадына түскен, жеке тұлғалар мен кейбiр объектiлердiң нақтылы санаттары жатады.
Тiркеу түрлерiнiң өзара байланысына және iздеу жұмысындағы маңыздылығына назар аударылу керек. Ерекше көңiлдi, дактилоскопиялық тiркеу жүйесiне, дактилоскопиялық формула түсiнiгi мен мағынасына, iз-түссiз жоғалып кеткендер және танылмаған мәйiттер тiркеуiне, ашылмаған қылмыстар бойынша атыс қаруының және атылған оқ пен гильзалардың криминалистикалық тiркеулерiне бөлген дұрыс.
Криминалистикалық тiркеу дактилоскопия, ауызша портрет, сот-оперативтiк фотография, психология және басқа да пәндердiң ғылыми қағидаларына сүйене отырып негiзделген. Объектiлердiң жекелiгi, олардың шамамен тұрақтылығы, объектiлердiң кескiнделуi, оларды бекiту, зерттеу және белгiлерiне баға беру мүмкiндiгi – тiркеулердi ұйымдастырудың және келешекте объектiлердiң теңдiгiн анықтаудың ғылыми негiзi болып саналады. Криминалистикалық тiркеулердi ұйымдастыру, жүргiзу және пайдалану әрекеттерi, заңдылықты сақтау арқылы iске асырылады.
4-дәріс.
Криминалистикалық тактика.
Бағамның үшiншi бөлiмiн оқып үйрену алдында, тыңдаушы тыңғылықты түрде тактиканың жалпы сұрақтарымен танысу керек.
Әрбiр қылмысты тергеу, қылмыстық iс жүргiзу заңы рәсiмделген дәлелдемелердi табу және жинауға бағытталған тергеу әрекеттерiн жоспарлы түрде жүргiзумен қамтамасыз етiледi. Осы бағытта криминалистикалық техника және тактикалық тәсiлдердi жедел iздестiру шараларымен ұштастыра отырып шеберлiкпен пайдалану, қылмыстарды тиiмдi түрде әшкерлеуде елеулi маңызы бар.
Қылмыстық iс жүргiзу заңының қағидалары және тергеулiк тактика тәсiлдерiнiң өзара қатынасы криминалистикалық тактиканың маңызды мәселелерiнiң бiрiне жатады. Қылмыстық iс жүргiзу заңы процесске қатысушылардың барлығына мiндеттi болып саналатын, тергеу әрекеттерiн жүргiзу ретiн тағайындайды, ал криминалистика осы заң қағидаларын негiзге ала отырып, қылмысты тергеуде қолданылатын тактикалық нұсқауларды дайындайды.
ҚР ҚIЖК-нiң кейбiр баптары, тергеу әрекеттерiн жүргiзу ретiне қатысы бар тактикалық шешiмдi таңдау құқығын тергеушiге ұсынған. Осылайша, ҚР ҚIЖК-нiң 212–бабында, “тергеушi қажеттi деп санаса, жауапты жауап берушi отырған жерде алуға оның құқығы бар” екендiгi көрсетiлген. Мұндай кезде айыпкерден жауап алу орнын тергеушi, iстiң мән-жайына байланысты пайда болған тактикалық көзқарастарына қарай анықтайды. Тергеушi айыпкерден жауапты қай жерде алса да, мұндай тергеу әрекетi ҚР ҚIЖК-нiң 212–бабына сәйкес өткiзiледi. Айыпкерден жауап алу тергеушi бөлмесi не басқа жерде ме, одан жауап алудың процессуалдық тәртiбi өзгермейдi.
Тактикалық тәсiл нақтылы тергеу әрекетiн жүргiзу барысында қолданылып, оның тәртiбi қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделедi.
Жоспарлау, тергеушiнiң қылмысты тергеу қызметiндегi ұйымдық бастамасы болып саналады.
Жоспар және тергеулiк болжам тергеудiң дұрыс бағытын анықтайды, оны мақсаттылықпен қамсыздандырады және қылмыстың тез арада, толымды түрде әшкерленуiне жол бередi. Iстегi дәлелдемелерге терең және ойшыл талдау жүргiзу нәтижесiнде шығарылған болжам арқылы, тергеудiң дұрыс бағыты анықталады.
Жоспарлау мазмұнын анықтай отырып, тергеудi жоспарлау элементтерiне көңiл аудару қажет. Ондай элементтерге:
1. тергеулiк болжамдарды дайындау;
2. анықтауға жататын сұрақтар шеңберiн анықтау;
3. осы болжамдарды тексеруге бағытталған тергеу және жедел iздестiру шараларын таңдау;
4. осы әрекеттердi орындау ретi және оларға берiлетiн уақыт.
Криминалистикадағы тактикалық тәсiлдер заңға сәйкес дайындалады. Айыпкер, куә және басқа да iс жүргiзуге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқықтарын бұзуға бағытталған тергеу тәсiлдерi, заңдылық талаптары және шыңайылық қағидаларымен бiр қатарда тұра алмайды.
Қылмыстық iс жүргiзуде қорқыту, алдау, зорлық жасау және адамның намысы мен қадiр-қасиетiн қорлайтын қимылдар орын алмау керек. Iс бойынша шыңайылыққа жету, тек заңдылық талаптарын бұлжытпай орындаған кезде ғана мүмкiн болады.
Қараудың тиiмдi нәтижесi көбiне оны тыңғылықты өткiзiп, ғылыми-техникалық құралдарды пайдалылықпен қолдануға байланысты. Қарауды жүргiзу және оның нәтижелерiн толтыру қылмыстық iс жүргiзу заңының талаптарына (ҚР ҚIЖК-нiң 222, 227, 203–баптары) сәйкес iске асырылғанда ғана мағұлматтардың дәлелдемелiк маңызы болады.
Оқиғаға қатысы бар аула және бөлменiң сұлбасын сызуды үйрену қажеттi мәселелердiң бiрiне жатады.
Тергеу экспериментiне, көрсетулердi оқиға болған жерде тексеруге, тiнту және алуға, жауап алуға, тану үшiн ұсынуға, корреспонденцияға тыйым салуға, хабарларды ұстап қалуға, сөйлесулердi тыңдай отырып жазуға, сараптама өңдiрiсiне дайындық жасауға қатысы бар қағидаларға және оларды жүргiзудегi тактикалық тәсiлдерге ерекше назар аударылу керек.
Сараптамаларды тағайындау және жүргiзу тек криминалистикалық емес, сонымен бiрге басқа да кеңiнен тараған сот сараптамасы түрлерiнеде қатысы бар. Сот медицина, сот психиатрия және сот бухгалтериясы бағамдарында осындай сараптамаларды тағайындау және жүргiзу сұрақтары нақтырақ қарастырылса, криминалистика оқулықтарында көбiне криминалистикалық сараптамаларды тағайындау және жүргiзу мәселелерi қозғалған.
Сараптама өндiрiсi мемлекеттiк сараптама мекемесiнде жүргiзiлгендегi тергеушiнiң атқаратын ролi, осы мекеме және ондағы сарапшымен тығыз байланыста жатыр. Мұндай байланыс, сараптама алдына қойылған сұрақтарды нақтылау және қосымша сұрақтар берумен анықталады, сондай-ақ зерттеу үшiн қажеттi материалдарды ұсынумен көрiнедi. Кейде сараптама өңдiрiсiнде тергеушiнiң қатысуы қажет болады, мысалы, мәйiттiң сот-медициналық зерттеуiнде.
Нақтылы жағдайларда тергеушi сырттан арнайы бiлiмi бар мамандарды шақырады. Бұл жерде, сырттан келген маман кәсiби бiлiктiлiгiмен көзге түссе де, қосымша материалдар алу, сарапшы қорытындысын құрастыру тәрiздi сарапшы қызметiнiң бiрқатар спецификалық мәселелерi жайлы бейхабар болуы мүмкiн, сондықтан тергеушi онымен үнемi байланыста болу керек.
Тергеу әрекетiнiң тактикасын қарастыра отырып, оған дайындық жасау элементтерiне, ұсынылатын тактикалық тәсiлдерге, криминалистикалық техника қолдану ерекшелiктерi және тергеу әрекетi нәтижелерi мен процесстiң өзiн бекiту тәсiлдерiн ұғынып алу қажет.
Криминалистика дайындайтын тергеу әрекеттерiн орындаудағы тактикалық тәсiлдер соттық тергеуде де қолданылады. Алдын-ала тергеу үшiн дайындалған тактикалық тәсiлдер сот өндiрiсiне механикалық түрде ауыстырылмау керек.
Сот өндiрiсiнiң жариялылығы, тәуелсiздiгi сияқты ерекшелiктерi тактикалық нұсқауларға дұрыс көзқарас қалыптастыруға жiгерлендiретiндiгiн ескерген жөн.
Криминалистикалық тактиканың жалпы қағидалары.
Криминалистикалық тактика криминалистика ғылымы жүйесiнiң үшiншi элементi бола тұра, бағам бағдарламасының үшiншi бөлiмiн құрастырады.
Криминалистикалық тактика деп, ғылыми ережелер жүйесiне негiзделе отырып жасалған алдын-ала тергеу мен соттық тергеудi ұйымдастыру және жоспарлау талаптарын, соттық зерттеулер жүргiзетiн адамдардың мiнез-құлқын және процессуалдық iс-әрекеттердi (бiрiншiден, тергеулiк) жүргiзу тәсiлдерiн айтамыз.
Криминалистика тактика мазмұнын:
1. Криминалистикалық болжамдар және тергеудi жоспарлау туралы iлiм.
2. Тергеулiк ситуация түсiнiгi және оған баға беру, тергеу мүддесiне қарай пайдалану бойынша нұсқаулар.
3. Тактикалық шешiм түсiнiгi және оны әртүрлi жағдайларда қабылдау бойынша нұсқаулар.
4. Тергеу процесiнде қылмыспен күрес жүргiзiп жүрген құқық қорғау органдары қызметкерлерiмен тергеушiнiң өзара әрекеттесуiн iске асыру қағидалары, алынған оперативтiк түпнұсқаларды пайдалану.
5. Алдын-ала тергеу және сот өндiрiсiнде техникалық-криминалистiк құралдарды және дәлелдемелердi жинап зерттеуден өткiзу тәсiлдерiн пайдалану бойынша нұсқаулар.
6. Алдын-ала тергеу және сот өндiрiсiнде арнайы бiлiмi бар тұлғаларды, маман және жұртшылық көмегiн пайдалану бойынша нұсқаулар.
7. Тергеу процесiнде ұйымдық және техникалық сипаттағы шараларды iске асыру қағидалары.
8. Тактикалық тәсiлдер және нақтылы процессуалдық әрекеттердi жүргiзу бойынша нұсқаулар.
9. Тергеу барысындағы тактикалық комбинациялар құрастырады.
Тактикалық тәсiлдер, нұсқаулар және комбинациялар криминалистикалық тактика негiзi болып саналады.
Криминалистикалық тәсiл дегенiмiз заңға қайшы келмейтiн, белгiлi ситуациялық жағдайда, қылмыстың алдын-ала тергеуге қажет дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және iске асыру мақсатындағы тергеу әрекеттерiнiң нәтижелiгiн арттыру үшiн тергеушiнiң қолданатын арнайы әдiс-тәсiлдерi мен қолайлы мiнез-құлқы.
Тактикалық тәсiлдердiң екi түрiн ажыратуға болады:
- әрекеттiк, яғни қандай да бiр қимылдарды iске асыру барысындағы тәсiлдер;
- бағыттық, яғни тергеудi жүргiзушi тұлғаның нақтылы мiнез-құлықтық бет алысты таңдап iске асыру тәсiлi.
Тактикалық тәсiлдердi қолдану шарттары:
1. заңға қайшы келмеу - рұқсат беретiн заңдар, қағидалар және ережелер жүйесiне сай келу, аталмыш тәсiлдердi (нұсқаулар, комбинациялар) тергеушi, жедел iздестiру қызметкерi, сотпен iске асыру тәртiбi, мақсаты және мазмұны;
2. рұқсаттылық, яғни сипаты, мазмұны және мақсаттылығы бойынша заңға толығымен сәйкес болу керек;
3. ғылыми негiзделген;
4. тәжiрибемен дәлелденген, яғни қолданылған күш, құрал және жiберiлген уақыттың бекер болмауы;
5. қолайлы, яғни әрбiр тергеушi, жедел iздестiру қызметкерi және соттардың пайдалану мүмкiндiгi бар.
Тактикалық-криминалистiк нұсқаулар дегенiмiз ол, тергеу жүргiзу немесе сот өндiрiсiндегi тактикалық тәсiлдердi таңдап қолдануға қатысты, ғылыми негiзделген және мақұлданған тәжiрибелiк кеңес.
Тактикалық комбинация деп тергеулiк ситуациясымен себептелген және нақтылы тергеу мiндетiн шешу мақсатын iске асыруды көздеген, тактикалық тәсiлдер немесе тергеулiк әрекеттердiң ұштасуын айтады.
Бiр ғана тергеу әрекетi шенберiндегi тактикалық тәсiлдердiң ұштасуын қарапайым тактикалық комбинация дейдi.
Нақтылы iстi тергеу барысындағы тергеу әрекеттерiнiң ұштасуы, күрделi тактикалық комбинация болып саналады. Күрделi тактикалық комбинацияға бiртектес не әртүрлi тергеулiк әрекеттер, сондай-ақ қамсыздандыру сипатындағы, ұйымдық-техникалық шаралар ене алады.
Оперативтiк-тактикалық комбинация дегенiмiз ол, бiртұтас тактикалық оймен қамтылған, тергеушi тапсырмасы бойынша тергеу әрекетiмен қатар жүргiзiлетiн жедел iздестiру шаралары. Мұндай шаралар мақсаты ретiнде, комбинация құрылымына енетiн нәтижелiк, талпынушылық және қауiпсiздiк, ал қажет болғанда нақтылы мезетке дейiнгi құпиялылық жағдайын қалыптастыру болып саналады. Бiртұтас оперативтiк-тактикалық комбинация құрылымында, жедел iздестiру шараларының тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында тергеу әрекеттерi де жүргiзiлуi мүмкiн. Мұндай әрекеттер тергеушiнiң жедел iздестiру қызметкерлерiмен өзара әрекеттесу жолымен iске асырылады.
Тактикалық шешiм деп тергеулiк ситуацияға, тергеу процесiнiң жолына және нәтижесiне тактикалық ықпал жасау мақсатын таңдау және аталмыш мақсатқа жету әдiс-құралдарын анықтауды айтады. Тактикалық шешiмдi iске асырудың негiзгi құралдары ретiнде, тактикалық тәсiлдер және тактикалық комбинациялар жүредi.
Тактикалық шешiм үш бөлiктен тұрады: 1) ақпараттық; 2) ұйымдастырушылық; 3) операциондық.
1. Тактикалық шешiмнiң ақпараттық бөлiгi тергеулiк ситуацияға талдау жасап, баға беруден тұрады:
- шешiмiн талап ететiн, процессуалдық мiндеттер;
- қарсы тұрушы күштердiң ойлары;
- тергеу мүмкiндiктерi;
- болжамалы ақпар.
2. Тактикалық шешiмнiң ұйымдастырушылық бөлiгi мынадай тұжырымдарды өзiне жинақтаған:
- функциялар тарату;
- өзара әрекеттесу бағыты мен нысандары;
- қолданыстағы күш-құралдарды iске асыру ретi;
- қосымша мүмкiндiктер;
- қажеттi ұйымдық-техникалық шаралар жүргiзу.
3. Тактикалық шешiмнiң операциондық бөлiгi, ол:
- тактикалық ықпал ету мақсатын;
- мақсатқа жету тәсiлдерi мен жағдайларын;
- тактикалық шешiмдi iске асырудың болжамалы нәтижелерiн анықтау.
Тактикалық шешiм мақсаттары:
- тергеулiк ситуацияны жағымды жаққа ауыстыру;
- шыңайы тергеулiк ситуацияны тиiмдi пайдалану;
- тергеуге қарсы тұрушы тұлғалар үстiнен тактикалық билiк орнату;
- бастапқы тергеу кезеңiндегi тұтқиылдық факторын зерттеу;
- тергеудi алға басу әдiстемесiмен қамтамасыз ету.
Тактикалық шешiмге қойылатын талаптар:
- заңдылық;
- өнегелiлiк;
- уақыттылық;
- негiздiлiк;
- шынайылық.
Процессуалдық әрекет тактикасы деп процессуалдық әрекеттердi дайындау, iске асыру, бекiту және нәтижелерiне баға беруде қолданылатын тактикалық тәсiлдер жүйесiн айтады. Оның құрылымы төмендегiдей сатылардан тұрады:
1. жүргiзуге дайындық;
2. жүргiзу;
3. жолы мен нәтижелерiн бекiту;
4. алынған нәтижелерге баға беру және оның нақтылы қылмыстық iс бойынша делелдемелiк ақпарат жүйесiндегi маңызы мен алатын орны.
Осы сатыларды iске асырудағы тактикалық тәсiлдер, оның алдына қойылған мiндеттердi шешумен қамтамасыз етiледi.
I. Процессуалдық әрекеттi жүргiзуге дайындық мыналардан тұрады:
- мiндеттер түсiндiрiледi және құрастырылады;
- жүргiзу мезгiлi және оған қатысушылар шеңберiне, криминалистикалық әдiс-тәсiлдердi пайдалануға, оперативтiк мүмкiндiктердi пайдалану шегi мен нысандарын анықтауға, жұртшылық және маман көмегiне байланысты мәселелер шешiледi.
Процессуалдық әрекеттi жүргiзу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмысты тез арада және толық әшкерлеудi қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарына әрқашан көмек көрсетiп отыру криминалистиканың негiзгi мiндеттерiне жатады. Мұндай көмек тергеу және сот өндiрiсiне жаңа ғылыми әдiстер мен техникалық құралдарды дайындап енгiзу жолымен жасалынады.
Криминалистика – қылмысты ашу туралы ғылым. Қылмыстың алдын-алып ашудың ғылыми әдiстерiн дамыту қызметi алдыңғы қатарлы тергеу тәжiрибесiн, сот және сараптама өндiрiсiн жинақтап зерттеу негiзiнде жасалынады.
Әдебиеттерде криминалистика затының басқа да анықтамалары көрсетiлген. Мысалы, профессор С.П.Митричев былайша көрсеткен: “Криминалистика – қылмыстардың алдын алып ашу мақсатында қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделген дәлелдемелердi табу, жинау, бекiту және зерттеу үшiн қолданылатын техникалық құралдар, тактикалық тәсiл мен әдiстер туралы ғылым”, профессор А.Н.Васильев, криминалистиканы, қылмысты жоспарлы тергеу ұйымдығы, қылмыстық iс жүргiзу қағидаларына сай, дәлелдемелердi тиiмдi жинай отырып зерттеу және тергеу тәжiрибесi мен арнайы ғылым негiзiнде дамытылған әдiс-құралдарды қылмыстың алдын алу мақсатында қолдану туралы ғылым деп анықтаған.
Кафедра кезiнде профессор Р.С.Белкин ұсынған анықтаманы қолдайды. Оның мазмұны былайша, криминалистика– қылмыс механизмi, қылмыс және оған қатысушылар жайлы мәлiметтiң шығу заңдылықтары туралы ғылым бола келе, дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және пайдалану заңдылықтарын оқып бiлу арқылы әдiстер мен құралдарды қолдана отырып, қылмыстың алдын алу, тергеу және әшкерлеу болып саналады.
Криминалистика ғылымының мазмұнын тереңiрек түсiну үшiн, оны бiр-бiрiмен байланысты элементтер (тараулар) жүйесi ретiнде қарастырған жөн.
Ғылым ретiндегi криминалистика жүйесi төрт тараудан тұрады:
1. Криминалистиканың жалпы теориясы (оқу бағамының жүйесiнде бұл тарау криминалистика пәнiне кiрiспе деп аталады);
2. Криминалистикалық техника;
3. Криминалистикалық тактика;
4. Криминалистикалық әдiстеме (нақты қылмыс түрлерiн тергеу әдiстемесi).
1. Криминалистиканың жалпы теориясы, яғни дүниелiк көзқарас қағидаларының, теориялық концепциялардың, түсiнiктердiң, әдiстер мен байланыстардың, анықтамалар мен терминдердiң жүйесi. Оған: 1) криминалистиканың заты, мiндеттерi, принциптерi, даму заңдылықтары, ғылыми бiлiм жүйесiндегi орны туралы мағұлматтар анықталатын қағидалар; 2) криминалистика затын құрастырушы объективтiк шыңдық зандылықтарын көрсететiн қағидалар. Аталмыш заңдылықтар, қылмыспен күрес жолында қолданылатын криминалистикалық әдiс-құралдар мен нұсқауларды дамытудағы негiз болып саналады; 3) нақты криминалистикалық теориялар жүйесi (криминалистикалық идентификация теориясы, iз жасау механизмi туралы iлiм, криминалистикалық болжам және т.б.); 4) түсiнiктер, анықтамалар, терминдер, таңбалар жүйесi ретiндегi криминалистика тiлi туралы iлiм; 5) затын анықтауда қолданылатын криминалистиканың әдiстерi туралы iлiм; 6) криминалистикалық жүйелендiру (ғылым жүйесi, нақты қылмыстарды тергеудегi тактикалық тәсiлдер мен талаптар жүйесi, криминалистикалық жiктемелер) енедi.
2. Криминалистикалық техника, ғылыми ережелер жүйесiн және соған негiзделе отырып, қылмыстың алдын алып, тергеп және әшкерлеу мақсатында дәлелдемелердi жинап зерттеу үшiн қолданылатын, техникалық құралдар мен әдiстердi көрсетедi.
3. Криминалистикалық тактика ол, ғылыми ережелер жүйесiне негiзделе отырып жасалған алдын-ала тергеу мен соттық тергеудi ұйымдастыру және жоспарлау талаптарын, соттық зерттеулер жүргiзетiн адамдардың мiнез-құлқын, және процессуалдық iс-әрекеттердi (жауап алу, қарау, тiнту және т.б.) жүргiзу тәсiлдерi.
4. Криминалистикалық әдiст еме ол, ғылыми ережелер жүйесiн және соған негiзделе отырып ұрлық, тонау, кiсi өлтiру, адам ұрлау және т.б. нақтылы қылмыс топтарын тергеп алдын-алу үшiн жасалған әдiстемелiк нұсқауларды көрсетедi.
Криминалистиканы оқып үйрену барысында техникалық-криминалистикалық құрал, криминалистикалық тәсiл, криминалистикалық нұсқаулар, тактикалық комбинация сияқты түсiнiктерге көңiл аударған дұрыс.
Техникалық-криминалистикал ық құрал деп қылмысты әшкерлеу барысында дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және қолданудағы қажеттi мiнез-құлықтар және осы әрекеттердi iске асыруға көмектесетiн құрал, аспап не материалды айтады. Тәсiлдер, техникалық-криминалистикалық және тактикалық-криминалистiк (тактикалық) болып бөлiнедi.
Криминалистикалық тәсiл деп қылмысты тергеу, ашу және алдын-алу барысында дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және пайдаланудағы ең тиiмдi мiнез-құлықтар ағымын айтады.
Криминалистикалық нұсқау ол, дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және пайдалану әрекетiне қажет техникалық-криминалистiк құралдарды, криминалистикалық тәсiлдер мен әдiстемелердi дайындап қолдануға қатысты ғылыми негiзделген және тәжiрибе сынағынан өткен кеңес.
Тактикалық комбинация ол, тергеу үстiндегi тергеу ситуациясына байланысты қылмыстың мән-жайын анықтауға бағытталған тактикалық тәсiлдердiң немесе тергеулiк әрекеттердiң ұштасуы.
Тергеу ситуациясы деп тергеудiң белгiлi бiр кезеңiнде айғақты мәлiметтердiң, дәлелдемелердiң көлемiне және ерекшелiгiне, iстiң мән-жайын анықтау мүмкiндiгiне байланысты қалыптасатын жағдайды айтады.
Криминалистиканың жалпы теориясы элементтерiнiң бiрiне, әдiстер туралы iлiм жатады. Әдiстi кең мағынада – шыңдыққа жетi тәсiлi ретiнде түсiнуге болады; құбылыстар мен фактiлердi тану, зерттеу және талдау тәсiлi, қандай да бiр мақсатқа жету тәсiлi, мiндеттердi шешу; танымдық жол.
Криминалистика пайдаланатын әдiстер жүйесi үш тiркестен тұрады. Бiрiншiсiне, мазмұны бойынша материалистiк диалектика заңдары мен санаттарын құрастыратын, танымның жалпылама әдiсi жатады. Диалектикалық материализмнiң барлық қағидалары криминалистикада өзiнше байқалып отырады. Мәселен, материяның кескiнделу мүмкiндiгiнiң, құбылыстардың өзара байланысының, материяның бiртұтас қозғалысының, материалдық дүниедегi объектiлердiң даралығының және т.б. ерекше мағынасы бар. Танымның жалпылама әдiстерiне, екiншi тiркестi құрастыратын қылмысты тергеу, ашу және алдын-алу шеңберiндегi тәжiрибелiк қызмет пен криминалистика ғылымының жалпы (жалпы ғылыми) әдiстерi негiзделген. Әдiстердiң үшiншi тiркесiне, арнайы әдiстердi жатқызуға болады.
Жалпы (жалпы ғылыми) әдiс деп нақтылы құбылыстар, объектiлер және фактiлердi зерттеуде қолданылатын тәсiлдер, ережелер, нұсқаулар жүйесiн айтады. Жалпы әдiстер барлық ғылымдарда қолданыла отырып, олардың әрқайсысында өзiне тәндiлiгiн көрсетедi. Жалпы әдiстер қатарына бақылау, өлшеу, суреттеу, салыстыру, эксперимент, моделирование және математикалық әдiстер жатады.
Арнайы әдiстер жалпы әдiстерге қарағанда, бiр немесе бiрнеше ғылымдарда қолданылады. Олардың екi түрi болады: 1) өзiндiк криминалистикалық (техникалық-криминалистiк және құрылымы бойынша криминалистикалық); 2) криминалистикамен басқа ғылымдардан алынған әдiстер (физикалық, химиялық, социологиялық, статистикалық, кибернетикалық, антропологиялық және т.б.).
Жоғарыда аталып өткен әдiстерге баға беру критерияларына – ғылымдылық, тиiмдiлiк, берiктiлiк, қауiпсiздiк, қажеттiлiк және т.б.
2-дәріс. Криминалистикалы қ идентификация теориясы.
Қылмысты әшкерлеу барысында көптеген мәселелер теңдiктi анықтау жолымен шешiледi: мысалы, мәйiттегi оқ, күдiктiден алынған қарудан атылған ба; оқиға болған жердегi iздер зерттеудегi көлiкпен қалдырылған ба; зерттеудегi құжаттағы жазулар нақтылы тұлғамен қойылған ба және т.б.
Тыңдаушылар криминалистика бағамын оқып-үйрену барысында “криминалистикалық идентификация”, “белгiлiбiр топқа жататындығын”, “криминалистикалық диагностика” түсiнiктерiнiң мазмұнын тыңғылықты түрде ұғынып алғандары дұрыс.
Криминалистикалық идентификация – объектiнi оның кескiнiмен салыстыру арқылы теңдiгiн анықтау. Объектiнiң тепе-теңдiгi деп оның даралығын, қайталанбайтындылығын, өзi сияқты объектiлерден өзгешелiгiн айтады. Тең немесе тең еместiгiн дәлелдеу ретiне бағытталған түсiнiктер мен ережелер жүйесi, осы криминалистикалық идентификация теориясының мазмұнын құрастырады. Идентификация үшiн объектiнiң барлық белгiлерi емес, тек жалпы және нақты идентификациялық белгiлер ғана пайдаланылады. Идентификация мiндеттерiне сай, идентификациялық белгiлер елеулi, көзге ұрарлық (бiрнеше рет кескiнделетiндей мүмкiншiлiгiмен) және шамамен тұрақты болу керек. Идентификациялық белгiлер объектiнiң сыртқы құрылымын (нысаны, өлшемi, беткейлердiң қыртысы және т.б.), iшкi қасиеттерiн (химиялық құрамын, тығыздығын, қаттылығын және т.б.) сипаттай алады немесе объектi қасиеттерiнiң өзгертiлген кескiндерiмен байқалады (мысалы, қол жазу белгiлерi).
Идентификация процесiне тiкелей не жанама қатысушы барлық объектiлердi екiге бөлуге болады: идентификациялауға жататындар және идентификациялауға көмектесетiндер. Идентификацияға жататын объект ол, идентификациялау мiндетiн құрастыратын, әрбiр нақты жағдайда теңдiгi анықталатын, объект. Идентификациялауға көмектесетiн объект ол, әрбiр нақты жағдайда идентификациялау мiндетiн шешуге көмек көрсететiн объект (яғни, идентификацияға жататын объект немесе оның бөлiгiнiң кескiнi).
Идентификациялауға жататын объектiлер қатарына адам, жануар, зат, бөлме, аула және заттардың жиынтығы жатады, ал идентификациялауға көмектесетiн объектiлер, ол идентификациялауға жататындарға тән, сыртқы белгiлердiң нақты жиынтығы шоғырланған кескiндер.
Сипаты бойынша идентификациялауға көмектесетiн объектiлердi екi топқа жатқызуға болады: 1) шығу тегi белгiсiз объектiлер (мысалы, оқиға болған жерден табылған, қол саусақтарының iздерi). Өздерiнiң процессуалдық табиғаты бойынша мұндай объектiлер, көбiне заттық дәлелдемелер ретiнде жүредi; 2) шығу тегi белгiлi объектiлер, не басқаша айтқанда сараптамалық зерттеулерге арналған үлгiлер, яғни теңдiгiн анықтау мақсатында, сараптамалық зерттеу үшiн ҚР ҚIЖК-i 256-264-баптарының талаптарына сай, тергеушi немее сарапшымен арнайы алынған объектiлер.
Тепе-теңдiк туралы сұрақ, әрекеттесу кезiнде басқа объект үстiнде кескiнделген, идентификациялауға жататын объектiнiң жалпы және нақты идентификациялық белгiлерiнiң даралық жиынтығы бойынша шешiледi.
Идентификациялық зерттеу жалпы әдiстемесi бiрнеше кезеңдерден құрастырылады: 1) объектiлердi қарау, мiндеттiұғыну; 2) нақты зерттеу, эксперимент; 3) салыстырмалы зерттеу; 4) белгiлерге баға беру және қорытынды құрастыру.
Сот-тергеулiк және жедел iздестiру тәжiрибесiнде идентификацияның төрт түрiн ажыратуға болады:
1. Материалдық түрде бекiтiлген кескiндер белгiлерi бойынша идентификациялау (мысалы, адамды саусақ iздерiбойынша);
2. Шығу тегi бiр белгiлер немесе тұтас объектiнi оның бөлiктерi бойынша идентификациялау (мысалы, жол оқиғасы болған жерден және осы оқиғаны жасады-ау деген көлiктен алынған сынықтар бойынша тұтас фараны анықтау);
3. Адам ойында кескiнделген белгiлер бойынша идентификациялау (мысалы, ҚР ҚIЖК-i 228,229-баптармен рәсiмделген, тану үшiн ұсыну);
4. Суреттелген белгiлер бойынша идентификациялау (мысалы, бекiтiлген екi суреттемеде: жоғалған және табылған атыс қаруына құрастырылған картотекаларда).
Кейбiр жағдайларда, идентификация мiндетiн шешу мүмкiндiгi болмағанда (идентификациялауға жататын объект мүлдем жоқ немесе елеулi өзгерiске ұшырады; iздерде, теңдiктi анықтауға қажет нақты белгiлер жиынтығы кескiнделмеген; идентификациялауға жататын объектiнiң кеңiстiкте бекiтiле алатындай құрылымы жоқ – сұйықтар, газдар және т.б.), белгiлi бiр топқа жатқызу әрекетiне жүгiнедi. Ол дегенiмiз, ұсынылған объектiнiң нақтылы объектiлер түрiмен ұқсастығы, объектiнiң нақтылы топқа, түрге, классқа жатуы (оқиға болған жерден табылған гильза “ПМ” тапаншасынан атылған, бөтен мүлiктi ұрлау барысында “фомка” тәрiздес құрал қолданылған және т.б.).
Криминалистикалық диагностика дегенiмiз жағдайды, оқиғаны, құбылысты, процесстi тану және анықтау. Криминалистикалық диагностика мақсатына жататындар: 1) объектiнiң табиғатын, қасиетiн және жағдайын анықтау (мысалы, зерттеудегi объект атыс қаруы ма, оның атыс жүргiзу және нысананы зақымдау мүмкiндiгi барма); 2) қимыл жағдайларын анықтау (мысалы, жол-көлiктiк оқиғаны тергеу барысында, транспорт құралының бағытын, қақтығысу жерiн, қандай бөлшектерiмен қақтығысты, қалай қозғалды, тежелу мәселесi болдыма, сырғу, аударылу және т.б. анықтау); 3) фактiлер арасындағы себептiк байланысты анықтау (мысалы, нақты әрекеттердiң жасалуы не нақтылы жағдайларда iздердiң пайда болуы мүмкiнбе). Мұндай зерттеулер нәтижесi бойынша, жауап берiп отырған тұлғаның қандай да бiр қимылдарды жасағандығы туралы мәлiметтердiң шындыққа жататындығы тексерiледi.
3-дәріс. Криминалистикалық техника.
Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.
“Криминалистикалық техника” терминi ғылыми әдебиеттер және тәжiрибеде екi түрлi мағынада қолданылады: 1) криминалистика ғылымының бiр бөлiмi ретiнде; 2) қылмысты тергеу кезiнде қолданылатын, арнайы техникалық құралдар, тәсiлдер және әдiстер ретiнде.
Криминалистика ғылымының бiр бөлiгi ретiнде, криминалистикалық техника құрылымды түрде бiрнеше салалардан тұрады (нақты теориялар, iлiмдер): криминалистикалық фотография, кино-, бейне жазу; iздер туралы криминалистикалықiлiм (соттық iз тану); қару және одан қалған iздердiң криминалистикалық зерттеуi (криминалистикалық қару тану); құжаттарды криминалистикалық тұрғыдан зерттеу (жазудың криминалистикалық зерттеуi және құжаттардың техникалық-криминалистiк зерттеуi); адам сырт келбетi белгiлерi туралы криминалистикалық iлiм (габитоскопия); криминалистикалық тiркеулер.
Қылмысты тергеуде қолданылатын арнайы техникалық құралдар арсеналы ретiнде, криминалистикалық техниканы шартты түрде екi топқа бөлуге болады: 1) дәлелдемелердi жинауда қолданылатын техникалық құралдар, яғни оқиға болған жердегi iздердi тауып, олардың белгiлерi мен қасиеттерiн айқындау үшiн пайдаланатындар (оқулықта, “дала криминалистикасы” деп аталады) және 2) заттық дәлелдемелердi криминалистикалық сараптамалық зерттеуден өткiзу кезiнде қолданылатын, техникалық құралдар (күрделi, көбiнесе лабораториялық жағдайларда қолданылатындар).
Қылмысты тергеп әшкерлеуде техникалық-криминалистiк құралдарды қолдану ережелерi, ретi және мүмкiндiктерi, Қазақстан Республикасы Қылмыстық iс жүргiзу кодексiмен рәсiмделген. ҚР ҚIЖК-i 129–бабының 1–тармағы бойынша, қылмыстық процесс жүргiзушi тұлғалардың дәлелдемелердi жинау, зерттеу және оларға баға беру мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану құқығы бар. Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану, ҚР ҚIЖК-i 129–бабының 3–тармағы бойынша төмендегiдей жағдайларда мүмкiн болады: 1) заңмен тiкелей рәсiмделсе немесе оның қағидаларына қайшы келмесе; 2) ғылыми тұрғыдан орнықты болса; 3) қылмыстық iс бойынша тиiмдiлiктi қамтамасыз етсе; 4) қауiпсiздiк шаралары орындалса.
Қылмыстық процесс жүргiзушi органмен ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану, тиiстi процессуалдық әрекеттер хаттамасында бекiтiледi. ҚР ҚIЖК-i 129–бабының 4–тармағы бойынша, аталмыш құжатта: 1) ғылыми-техникалық құралдар туралы мәлiметтер; 2) оларды пайдалану жағдайлары мен ретi; 3) осы құралдар қолданылған объектiлер; 4) оларды пайдалану нәтижелерi көрсетiледi.
Криминалистикалық фотография, бейне жазу.
Фотоға түсiрудiң арнайы тәсiлдерiн оқып үйренбес бұрын, жалпы фотография негiздерiмен танысқан жөн. Оларға: фотографиялық аппарат құрлысы, фотографиялық материалдар (пластиналар, пленкалар, қағаздар, химиялық реактивтер), олардың түрлерi, қасиеттерi, фотоға түсiрудiң жалпы техникасы, жарық сәулесi әсер еткен пленка мен пластиналарды лабороториялық өндеуден өткiзу әдiстемесi жатады. Жалпы фотографияны бiлмей, сот фотографиясын оқып үйрену мүмкiн емес.
Криминалистика оқулығында жалпы фотография туралы мәлiмет жоқ. Ондай мәлiметтермен, бастауыш фотографиямен әуестенушiлерге арналған әдебиеттерден танысуға болады. Осындай мақсатта, төмендегiдей оқулықтарды ұсынуға болады: Справочник фотолюбителя. - М.: Искусство, 1989; Бунимовия Д.З. Практическая фотография. - М.: Искусство, 1960; Фомин А.В. Общий курс фотографии. - М., Легкая индустрия, 1975 және басқа да жаңадан жарық көрген басылымдар.
Аталмыш тақырып төңiрегiнде теориялық бiлiктiлiкпен қатар, фотография бойынша тәжiрибелiк шеберлiктi де арттыру қажет.
Тыңдаушылар, суретке түсiру әрекетiн, негативтiк және позитивтiк процестердi дұрыстап бiлгендерi жөн, себебiмұндай мәселелер туралы мағұлматтар болмаса, тәжiрибелiк сабақтарда сот фотографиясымен айналысу қиынға соғады.
Сот фотографиясын оқып-үйрене отырып, тыңдаушы тергеу әрекеттерiн (алдымен, оқиға болған жердi қарау кезiнде) жүргiзу барысында қолданылатын фотоға түсiру тәсiлдерiн меңгерiп алуға мiндеттi.
Тақырыптың екiншi бөлiгi сот-зерттеулiк фотографияға арналған. Бұл жерде әртүрлi сараптамалар жүргiзу кезiндегiсот-зерттеулiк фотография мағынасын ұғыну керек. Бiрiншiден ол, заттық дәлелдемелердi зерттеу әдiсi ретiнде, ал екiншiден болса, сараптамалық зерттеу барысында анықталған белгiлердi көрсету тәсiлi ретiнде.
Ерекше көңiл, микрофотография, сондай-ақ ультракүлгiн және инфрақызыл сәулелерде фотоға түсiру мәселелерiне аударылған дұрыс.
Кейiнгi жылдары криминалистика практикасына сандық фотография әдiсi ене бастады. Бұл әдiстiң ерекшелiгi – бұрыңғы негатив және позитив фотоматериалдарын өндеуге қарағанда арнайы электронды табақшамен (матрица) сурет шағаруда. Осыған дейiн қолданып келген фотоаппараттың объективi кескiндi жарыққа сезiмтал галогенкүмiстiк фотоматериал қабатына тiркейдi. Сандық фотокамерада кескiндер объектив арқылы “жарық-сигнал” деген түрлендiргiш, яғни зарядтық байланысы бар жарыққа сезiмтал аспап (ССD – chardqe coupled device) көмегiмен тiркеледi. Мұндай электрондық техника өнiмi оптикалық кескiндi электр белгiсiне (сигналына) түрлендiредi. Iс жүзiнде, зарядтық байланысы бар аспап өзiне фокусталу арқылы келiп түскен объектiнiң оптикалық кескiнiн электр бейнесигналына (видеосигнал) айналдырады. Осылайша, сандық фотокамера iшiнде түсiру объектiсiнiң кескiнi санды бейнесигналға түрленiп, магнит табақшасына жазылады және сандық фотокамера ойында сақталады. Электрондық бейнеленген суреттер сапасын компьютер көмегiмен әрлеп, жақсартуға болады. Ал көшiрмелерi арнайы компакт табақшаға немесе қарапайым қағазға басылады. Қылмыстарды тергеуде қолданылатын жаңа техникалық құралдар өзiнiң тиiмдiлiгi жағынан қолданыстағыдан кем болмау керек. Фотографиялық тәсiлмен бекiтiп алуда сурет сапасы ерекше орын алады. Сурет сапасын анықтайтын ажырату мүмкiндiгiн зарядтық байланысы бар аспап едәуiр көтере алады. Аталмыш құрылғыны құрайтын элементтер неғұрлым көп болса, соғұрлым сурет сапасы жоғары және фотоға түсiрiлетiн объектiнiң барлық тетiктерiн бекiтiп алу мүмкiндiгi туындайды.
Сандық фотография әдiсi криминалистикалық сараптама объектiлерiн бекiтуге де, зерттеуге де жарамды, тергеулiк қарау кезiнде қолданылады және электронды-санау мәшiнке көмегiмен фотокесте алуда пайдаланылады.
Қылмысты тергеу практикасына фотографиямен бiрге бейнетаспаға түсiру сияқты қосымша бекiту тәсiлi қолданылады. Криминалистикалық бейнежазба – киноматография және бейне түсіру мен жазу құралдарына, әдіс-тәсілдерінің негізіндегі және ғылыми ережелер жүйесi негiзiнде жасалған тергеу әрекеттері мен нәтижелерiн бекiтетiн криминалистикалық техниканың бір саласы. Бұл саланы тиiмдi пайдалану үшiн (ҚР ҚIЖК-нiң 84-шi бабына сай) алдымен бейнежазбаға түсiрілетін объектiлер анықталып, жоспар құрылып, бiлiктi маман шақырылады. Бейнежазбаны жағдайы қиын, елеулі оқиға болған жерлерде (мысалы, көлiк апаттары) қолданған тиiмдiрек болады.
Криминалистикалық трасология.
Трасология деп, қылмыс механизмiн көрсететiн әр түрлi iздердiң пайда болу заңдылықтарын оқып үйренетiн және қылмысты әшкерлеу мақсатында iздердi жинап, зерттеудегi әдiс-құралдарды жетiлдiретiн криминалистикалық техниканың саласын айтамыз.
Аталмыш тақырыпты оқып-үйрене отырып, iздердiң криминалистикалық мағынасын, олардың пайда болу механизiмiн, табу, бекiту және алу тәсiлдерiн, әртүрлi трасологиялық сараптамалар мүмкiндiктерiн, сондай-ақ осындай сараптамаларға материалдарды дайындауға байланысты сұрақтарды ұғыну қажет.
Трасологиялық сараптама, оқиға болған жерден табылған iздердiң топтық қатыстылығын анықтау мақсатында; қалдырылған iздерi бойынша адамды теңдестiру; қылмыс құралдар теңдiгiн анықтау; бұрын бiртұтас болған затты бөлшектерi бойынша айқындау және т.б. мәселелердi шешу үшiн жүргiзiледi.
Оқиға болған жердi қарау кезiнде iздердi тауып бекiтумен қатар, олардың пайда болу механизiмiнде анықтау шеберлiгi болу керек. Қазiргi кезде iздердi бекiтiп алуда полимерлер қолданылады. Полимерлер көмегiмен қиын жерлерде орналасқан iздерден көшiрмелер алуға болады (көпқырлы беткейлерден саусақ iздерiнен, бұрғылау iздерiнен және т.б.). Осындай мақсатта төмендегiдей полимерлердi пайдалануға болады: “К” синтетикалық пастасы, “СКТН”, тиокол “Т” және басқалар. Аталмыш материалдар көмегiмен iздiң микроскопиялық қыртыстары үлкен дәлдiкпен көшiрiп алынады.
Тақырыптың заты ретiнде iздердiң үш тобын қарастыруға болады: 1. кескiнделу iздерi, оның iшiнде: а) адам iздерi (антропоскопия); б) құрал-саймандар, өңдiрiс механизмдерiнiң iздерi (механоскопия); в) транспорт құралдарының iздерi (транспорттық трасология); 2. заттар, iздер ретiнде (құлыптар, пломбалар, заттардың бөлшектерi); 3. нәрселер, iздер ретiнде (жанар-жағармай, автомобиль бояуының қалдықтары, топырақ, шаң-тозаң ұшқындары және т.б.).
Iздер бойынша объектiнi және осы iздердiң пайда болу механизiмiн анықтаудың криминалистикалық мағынасы елеулi болып отыр. Мұндай мiндеттердi шешу арқылы қылмыс қаруын анықтауға, оның субъектiсi туралы мағұлматтарды (оның физикалық белгiлерi, кәсiби дағдалары және киiмi туралы) алуға болады. Сонымен қатар, қылмыстың жасалу тәсiлi, қылмыстық қастаңдылық заты туралы мәлiметтердi, нақтылы тұлғаның қылмыстық қимылдары мен табылған iздер арасындағы себептiк байланысын және қылмысқа итермелеушi жағдайларды анықтауға болады.
Криминалистикалық қару тану.
Аталмыш тақырыпты оқып-үйрену заты ретiнде, атыс қаруымен қатар, суық қару, жарылғыш заттар және оларды қолданудан қалған iздер де жүредi.
Криминалистикалық баллистика деп әр түрлi атыс қаруын, оқ-дәрi, жарылғыш заттар және олардан қалған iздердi оқып үйренетiн және қылмысты тергеп ашу мақсатында осы объектiлердi табу, жинау, бекiту және зерттеудегi әдiс-құралдарды жетiлдiретiн криминалистикалық техниканың саласын айтамыз.
Сот-баллистикалық зерттеу объектiлерi:
1. Қол атыс қаруы, осы тәрiздес құрылғылар, оның бөлшектерi мен жабдықтары.
2. Оқ-дәрiлер, яғни патрондар және оның бөлшектерi.
3. Атыс қаруын қолданудан қалған iздер орналасқан бөгеттер.
4. Жарылғыш заттар, жарылғыш құрылғылар, жарылғыш нәрселер және оларды пайдаланудан қалған iздер.
5. Мылтық гильзаларын жабдықтау үшiн қолданылған арнайы аспаптар.
Тыңдаушылар, осы объектiлердi оқып-үйренiп, жiктемесiн анықтап, оларды табу, бекiту, алу ерекшелiктерiн, сондай-ақ осыларды зерттеу арқылы шешiлетiн сұрақтарға назар аударулары қажет.
Ойықты және тегiс оқпанды атыс қаруларын және олар атыс жүргiзгенде әрекеттесетiн бөлшектердi зерттеу барысында, затвор құрлысына, оқпан каналы қабырғасы және шүрiппелi механизмге (шаппа, алдыңғы қиылыс, ырғытқыш, қайтарғыш) ерекше назар аударылған жөн. Мылтық құлағы мен баспадан басқа, жоғарыдағы барлық тетiктер оқтау, ату және атылған гильзаны ырғыту арқылы әрекеттескенде, ерекшелiктерi бойынша қарудың белгiлi бiр топқа жататындығын не оны теңдестiретiндей, гильза үстiнде iздер қалдырады. Қарудың идентификациясы, атылған оқ бойынша да жүргiзiледi.
Қаруды қарау барысында жазымта оқиғасын болдырмас үшiн, сақтық әрекеттерi, яғни қауiпсiздiк техникасы сақталуы тиiс. Атыс қаруы және оқ-дәрiлермен бiрге, сот баллистикасы атқан адам мен зақымдалу объектiсi арасындағы бөгеттерде пайда болатын атыс iздерiн зерттейдi.
Атыс iздерi орналасқан объектiлер бойынша қылмыс жасау кезiнде қолданылған қару және оқ-дәрi түрiн, атыс бағыты мен арақашықтығын, атыс жүргiзу орнын анықтауға болады, сондай-ақ зерттеуге ұсынылған қару данасы қылмыс жасауда пайдаланылды ма және басқа да мәселелер. Басқа да сот баллистика құзыретiне жататындар: қару данасынан нақтылы жағдайларда баспа басылмай атыс жүргiзiлдi ме; оқиға болған жерден табылған оқ пен гильза бұрын бiртұтас патрон болды ма.
Сот-криминалистикалық сараптама, тергеушi жұмысында елеулi орын алады. Қандай жағдайларда сараптама тағайындалады, сот-баллистикалық сараптама қандай сұрақтар шешедi, осы сұрақтарды шешу үшiн, сарапшыға қандай материалдар жiберу қажет, мiне осындай мәселелердi тыңдаушылар ұғынып алу керек.
Криминалистикалық қару тану шенберінде суық қарудың криминалистикалық зерттеуiне қатысты мәселелері деқарастырылып жатады. Суық қарудың криминалистикалық зерттеуi деп суық қарудың әр қилы түрлерiн оқып үйренетiн және қылмысты тергеп ашу мақсатында аталмыш объектiлердi жинап, зерттеудегi әдiс-құралдарды жетiлдiретiн криминалистикалық қару танудың тарауын айтамыз.
Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 30–желтоқсанындағы Жекелеген қару түрлерiнiң айналымына мемлекеттiк бақылау жасау туралы” Заңына сәйкес суық қару – нысананы тiкелей зақымдайтын құралы адамның бұлшық етi күшiнiң көмегiмен қозғалысқа келтiретiн қару. Сонымен қатар лақтырылатын қару, яғни, нысананы тiкелей зақымдайтын құралы адамның бұлшық етi күшiнiң немесе механикалық құрылғының көмегiмен бағытталып, қозғалысқа түсетiн қаруда, осы заңның 1–бабы 8–тармағында атап өтiлген (мысалы, садақ, арбалет және т.б.) Соған орай лақтырылатын суық қару мен суық қарудың шығу тегi негiзiнен бiрдей болғандықтан, ол төмендегiдей жазылуы тиiс: Суық қару деп адамның бұлшық етi күшiнiң өзiмен немесе механикалық құрылғыға оның жанама түрде әсер етуi арқылы бағытталып, тiрi және басқада нысананы тiкелей жанасу арқылы немесе арақашықтықта затпен, әлде снарядпен зақымдайтын және осы мақсатқа жету үшiн техникалық тұрғыдан жарамды болып келетiн құрылғы немесе затты айтамыз.
Суық қарулардың көптеген түрiне қарамастан негiзгi белгiлерiн атап өтуге болады:
зақымдауға арнайы бағытталған бөлiгiнiң (деталiнiң) болуы (жүзiнiң (лезвие), ұшының, шыңжырлы шоқпардың басына iлiнген ауыр салмақты домалақ қорғасын және т.б.);
өзiн-өзi жарақаттандыруға жол бермейтiн және қолға ұстауға ыңғайлы ететiн бөлiгiнiң болуы (пышақтың сабы, қолдың сұқпасына қарай жылжытпайтын, тежеуiш (ограничитель) және т.б.);
құрылғының зақым келтiруге жеткiлiктi төзiмдiлiгi.
Криминалистикалық габитоскопия (сот-портреттiк идентификация).
Бұл тақырыптың ғылыми негiздерi құқық қорғау органдары қызметiнде кеңiнен қолданылады: жеке тұлғаны куәландыратын құжаттарды тексергенде; тiрi адамдар мен мәйiттердi тану үшiн ұсынған жағдайларда; қылмыскерлергеiздеу салғанда; криминалистикалық тiркеуде; фотобейнелер бойынша жеке тұлғаны сараптамалық теңдестiру кезiнде және т.б.
Тақырыпты оқып-үйрену барысында, басқа адамдардан бөлектеп алу мүмкiндiгiн туғызатын, сырт белгiлердiң нақтылы жиынтығы әрбiр адамға тән екендiгiн ұғынған жөн. Қысқаша айтқанда, әрбiр адамда, өтiп жататын өзгерiстерге қарамастан, белгiлi тұрақтылықпен қамтамасыз етiлген және оны жекелендiретiн сыртқы белгiлер жиынтығы болады. Сыртқы белгiлердiң бұл қасиеттерi, бiрқатар уақыт өтсе де, адамды теңдестiруге мүмкiндiк бередi.
Сыртқы белгiлер арқылы жеке тұлғаны анықтау негiзiнде криминалистика дамытқан, ауызша портрет деп аталатын әдiс жатыр. Мұндай әдiс, криминалистикалық мақсатта адамның сыртқы белгiлерi арқылы дәлдiкпен суреттеу мүмкiндiгiмен қамтамасыз етедi. Ауызша портрет, арнайы терминдердi қолдана отырып, адамдарды сыртқы белгiлерiбойынша суреттеу тәсiлi болып саналады. Ол, жан-жақты және толымды түрде адам сырт келбетiн бекiтiп алып, осы суреттеме көмегiмен сол адамды айқындауға мүмкiндiк бередi. Тыңдаушылар, осы ауызша портреттiң негiзгi қағидаларын дұрыстап ұғынып алу қажет.
Тақырыпты оқып-үйрену барысында белгiлi тұлғалар, белгiсiз қылмыскерлер және мәйiттердiң (танылмаған мәйiт табылған жағдайларда) сыртқы белгiлерi туралы мәлiметтердi жинау әдiстерiне көңiл аударған жөн. Куәгерлерден жауап алу кезiнде сыртқы белгiлер туралы толымды ақпарат жинақтау мақсатында, келбеттi көркемдеп көрсетудiң әртүрлiәдiстерi қолданып жатады. Солардың iшiнде, субъективтiк портреттер, яғни айғақтың ойында қалып қойған мағұлматтарына сай дайындалған, суреттелiп жатқан тұлғаның дене тұрқы, бет әлпетi. Тыңдаушылар, субъективтiк портреттердiң салынған, композициялық фотопортреттер және композициялық түрде салынған портреттер тәрiздiтүрлерiн, оларды дайындау және пайдалану ретiн бiлгендерi дұрыс болады.
Сонымен қатар, тыңдаушылар фотобейнелер арқылы жеке тұлғаны сараптамалық теңдестiру (яғни, портреттiк сараптама) әдiстерiмен танысып, осы сараптама қандай сұрақтарды шешедi және сараптамалық зерттеуге материалдар дайындау мәселелерiн ұғынғандары дұрыс.
Құжаттарды криминалистикалық тұрғыдан зерттеу.
Қылмыстық iстердегi дәлелдемелер арасында құжаттар ерекше орын алады. Олар құқық қорғау органдарының тәжiрибесiнде кеңiнен қолданылады. Құжаттардың криминалистикалық зерттеуiнде қолданылатын әдiс-құралдарды бiлу –әрбiр заңгерге қажет.
Тақырыпты оқып үйрену барысында мынадай мәселелерге назар аударған жөн: құжат деген не; құжат реквизиттерi деген не; олардың дұрыстығы және жасандылығы қалай анықталады; құжаттардың қандай түрлерi болады және құжаттардың криминалистикалық зерттеуi деп ненi түсiнуге болады. Құжаттар заттық дәлелдеме ретiнде жүретiн жағдайлар (ҚР ҚIЖК-нiң 121–бабы) және олармен жұмыс жасау ережелерi тыңғылықты түрде меңгерiледi.
Тыңдаушылар, құжаттардың криминалистикалық зерттеуiнiң түрлерiне және мазмұнына назар аудару керек. Криминалистикада, аталмыш зерттеудiң екi түрiн ажыратады: жазудың криминалистикалық зерттеуi және құжаттардың техникалық-криминалистикалық зерттеуi.
Жазудың криминалистикалық зерттеуi, тақырыптың қиынырақ бөлiгiне жатады. Оның себебi, жазу ол, арнайы жасалған шартты белгiлер көмегiмен адам ойындағыны бекiтiп алу және ұсыну құралы болып саналады. Криминалистикадағы жазу деп, жазу тiлi және қол жазу енген зерттеу объектiсiн түсiнуге болады. Жазу тiлi, ойындағыны сыртқа шығару үшiн пайдаланылатын тiл құралдарын (олар, құжат авторын сипаттайды) қамтиды, ал қол жазу деп әрбiр тұлғаға тән, жазулық-қимылдық дағдыларын көрсету арқылы қолжазбада бекiген қимылдар жүйесiн айтады (бұл арқылы қолжазбаны орындаған тұлға анықталады). Жазу тiлi және қол жазу бойынша жеке тұлғаны теңдестiрудiң ғылыми негiздерi туралы сұрақ тыңғылықты зерттеулi талап етедi.
Қол жазуды тану сараптамасының сұрақтары да күрделi болып табылады. Тыңдаушының, сараптамалық зерттеу әдiстемесiнiң мәнi туралы нақты түсiнiгi болу керек және ол, осындай сараптама шешетiн сұрақтар шеңберi мен зерттеуге жiберiлетiн материалдарды дайындау мәселесiн дұрыс ұғыну қажет.
Қол жазуды тану сараптамасының негiзгi мiндетiне, қолжазба мәтiнiң орындаған тұлғаны анықтау болып саналады. Сараптама өндiрiсiнде бөлек-бөлек және салыстырмалы зерттеулер жүргiзiлiп, ол үшiн екi құжаттан кем болмауы керек. Сондықтан, зерттеуге жататын құжаттан басқа, сараптама алдына қойылған сұрақтарға қатысы бар тұлғалардың қол жазу үлгiлерi салыстырмалы материалдар сараптама өндiрiсiне ұсынылу керек. Мұндай үлгiлер еркiн отырып, эксперименталдық және шартты түрде еркiн отырып жазылған болып бөлiнедi. Аталмыш сұрақты оқып үйрену барысында, сараптама үшiн қол жазу үлгiлерiн дайындау және алу әрекетiне қойылатын, тактикалық және техникалық талаптарға ерекше көңiл бөлуге болады.
Тақырыптың екiншi бөлiгi ретiнде құжаттардың техникалық-криминалистикалық зерттеу түрлерi мен мазмұнын ұғынып алу жүредi. Мұнда құжаттардың жасандылық тәсiлдерiне және осы жасандылықтың қандайда бiр тәсiлдерiн сипаттайтын белгiлерiн назар аударылу керек. Құжаттың жасандылығын анықтау барысында тыңдаушының бiлiктi түрде бiлетiн мәселелерiне, қарау және зерттеу кезiнде назар аударылатын ерекшелiктер; қандайда бiр жасандылықтың белгiлерi; жасандылықты табуға бағытталған криминалистер дайындаған тәсiлдер және нақтылы жағдайда оларды қолдану жатады. Сараптама әдiстемесi және оның хат материалы, жасандылықты анықтау, мәшiнкеге басылған мәтiндердi зерттеу, жыртылған құжаттарды қалпына келтiру және басқа да сұрақтар төнiрегiндегi ғылыми мүмкiндiктерi туралы жалпы мағұлматтары, келешек маманда болу керек.
Криминалистикалық тiркеулер.
Криминалистикалық тiркеу түсiнiгi, мiндеттерi және оның қылмысты әшкерлеудегi маңызын ұғыну, осы тақырып төңiрегiнде қарастырылады. Тыңдаушылардың мiнде ттi түрде бiлетiн мәселелерi: криминалистикалық тiркеу деген не; оны ұйымдастырудың ғылыми және құқықтық негiздерi; қылмыспен күресте қолданылатын, басқа да криминалистикалық құралдар жүйесiндегi криминалистикалық тiркеудiң алатын орны.
Криминалистикалық тiркеу түрлерi және олардың iшкi iстер органдарында, республикалық, аумақтық прокуратура жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығында ұйымдастыру жүйесi туралы мағұлматтар, келесi көңiл аударарлық сұрақтарды құрастырады. Тақырыптың елеулi бөлiгi ретiнде, криминалистикалық тiркеулердi тергеу және жедел iздестiру қызметiнде пайдалану сұрақтары жүредi.
Криминалистикалық тiркеу деп қылмыстың алдын-алу, тергеу мақсатында криминалистiк мағынасы бар ақпараттарды iздеудiң, өндеудiң, жинаудың және сақтаудың ғылыми дамытылған жүйесiн айтамыз.
Криминалистикалық тiркеуге, қылмыс оқиғасы мен себептi байланысы немесе құқық қорғау органдары iздеу қызметiнiң жадына түскен, жеке тұлғалар мен кейбiр объектiлердiң нақтылы санаттары жатады.
Тiркеу түрлерiнiң өзара байланысына және iздеу жұмысындағы маңыздылығына назар аударылу керек. Ерекше көңiлдi, дактилоскопиялық тiркеу жүйесiне, дактилоскопиялық формула түсiнiгi мен мағынасына, iз-түссiз жоғалып кеткендер және танылмаған мәйiттер тiркеуiне, ашылмаған қылмыстар бойынша атыс қаруының және атылған оқ пен гильзалардың криминалистикалық тiркеулерiне бөлген дұрыс.
Криминалистикалық тiркеу дактилоскопия, ауызша портрет, сот-оперативтiк фотография, психология және басқа да пәндердiң ғылыми қағидаларына сүйене отырып негiзделген. Объектiлердiң жекелiгi, олардың шамамен тұрақтылығы, объектiлердiң кескiнделуi, оларды бекiту, зерттеу және белгiлерiне баға беру мүмкiндiгi – тiркеулердi ұйымдастырудың және келешекте объектiлердiң теңдiгiн анықтаудың ғылыми негiзi болып саналады. Криминалистикалық тiркеулердi ұйымдастыру, жүргiзу және пайдалану әрекеттерi, заңдылықты сақтау арқылы iске асырылады.
4-дәріс.
Криминалистикалық тактика.
Бағамның үшiншi бөлiмiн оқып үйрену алдында, тыңдаушы тыңғылықты түрде тактиканың жалпы сұрақтарымен танысу керек.
Әрбiр қылмысты тергеу, қылмыстық iс жүргiзу заңы рәсiмделген дәлелдемелердi табу және жинауға бағытталған тергеу әрекеттерiн жоспарлы түрде жүргiзумен қамтамасыз етiледi. Осы бағытта криминалистикалық техника және тактикалық тәсiлдердi жедел iздестiру шараларымен ұштастыра отырып шеберлiкпен пайдалану, қылмыстарды тиiмдi түрде әшкерлеуде елеулi маңызы бар.
Қылмыстық iс жүргiзу заңының қағидалары және тергеулiк тактика тәсiлдерiнiң өзара қатынасы криминалистикалық тактиканың маңызды мәселелерiнiң бiрiне жатады. Қылмыстық iс жүргiзу заңы процесске қатысушылардың барлығына мiндеттi болып саналатын, тергеу әрекеттерiн жүргiзу ретiн тағайындайды, ал криминалистика осы заң қағидаларын негiзге ала отырып, қылмысты тергеуде қолданылатын тактикалық нұсқауларды дайындайды.
ҚР ҚIЖК-нiң кейбiр баптары, тергеу әрекеттерiн жүргiзу ретiне қатысы бар тактикалық шешiмдi таңдау құқығын тергеушiге ұсынған. Осылайша, ҚР ҚIЖК-нiң 212–бабында, “тергеушi қажеттi деп санаса, жауапты жауап берушi отырған жерде алуға оның құқығы бар” екендiгi көрсетiлген. Мұндай кезде айыпкерден жауап алу орнын тергеушi, iстiң мән-жайына байланысты пайда болған тактикалық көзқарастарына қарай анықтайды. Тергеушi айыпкерден жауапты қай жерде алса да, мұндай тергеу әрекетi ҚР ҚIЖК-нiң 212–бабына сәйкес өткiзiледi. Айыпкерден жауап алу тергеушi бөлмесi не басқа жерде ме, одан жауап алудың процессуалдық тәртiбi өзгермейдi.
Тактикалық тәсiл нақтылы тергеу әрекетiн жүргiзу барысында қолданылып, оның тәртiбi қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделедi.
Жоспарлау, тергеушiнiң қылмысты тергеу қызметiндегi ұйымдық бастамасы болып саналады.
Жоспар және тергеулiк болжам тергеудiң дұрыс бағытын анықтайды, оны мақсаттылықпен қамсыздандырады және қылмыстың тез арада, толымды түрде әшкерленуiне жол бередi. Iстегi дәлелдемелерге терең және ойшыл талдау жүргiзу нәтижесiнде шығарылған болжам арқылы, тергеудiң дұрыс бағыты анықталады.
Жоспарлау мазмұнын анықтай отырып, тергеудi жоспарлау элементтерiне көңiл аудару қажет. Ондай элементтерге:
1. тергеулiк болжамдарды дайындау;
2. анықтауға жататын сұрақтар шеңберiн анықтау;
3. осы болжамдарды тексеруге бағытталған тергеу және жедел iздестiру шараларын таңдау;
4. осы әрекеттердi орындау ретi және оларға берiлетiн уақыт.
Криминалистикадағы тактикалық тәсiлдер заңға сәйкес дайындалады. Айыпкер, куә және басқа да iс жүргiзуге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқықтарын бұзуға бағытталған тергеу тәсiлдерi, заңдылық талаптары және шыңайылық қағидаларымен бiр қатарда тұра алмайды.
Қылмыстық iс жүргiзуде қорқыту, алдау, зорлық жасау және адамның намысы мен қадiр-қасиетiн қорлайтын қимылдар орын алмау керек. Iс бойынша шыңайылыққа жету, тек заңдылық талаптарын бұлжытпай орындаған кезде ғана мүмкiн болады.
Қараудың тиiмдi нәтижесi көбiне оны тыңғылықты өткiзiп, ғылыми-техникалық құралдарды пайдалылықпен қолдануға байланысты. Қарауды жүргiзу және оның нәтижелерiн толтыру қылмыстық iс жүргiзу заңының талаптарына (ҚР ҚIЖК-нiң 222, 227, 203–баптары) сәйкес iске асырылғанда ғана мағұлматтардың дәлелдемелiк маңызы болады.
Оқиғаға қатысы бар аула және бөлменiң сұлбасын сызуды үйрену қажеттi мәселелердiң бiрiне жатады.
Тергеу экспериментiне, көрсетулердi оқиға болған жерде тексеруге, тiнту және алуға, жауап алуға, тану үшiн ұсынуға, корреспонденцияға тыйым салуға, хабарларды ұстап қалуға, сөйлесулердi тыңдай отырып жазуға, сараптама өңдiрiсiне дайындық жасауға қатысы бар қағидаларға және оларды жүргiзудегi тактикалық тәсiлдерге ерекше назар аударылу керек.
Сараптамаларды тағайындау және жүргiзу тек криминалистикалық емес, сонымен бiрге басқа да кеңiнен тараған сот сараптамасы түрлерiнеде қатысы бар. Сот медицина, сот психиатрия және сот бухгалтериясы бағамдарында осындай сараптамаларды тағайындау және жүргiзу сұрақтары нақтырақ қарастырылса, криминалистика оқулықтарында көбiне криминалистикалық сараптамаларды тағайындау және жүргiзу мәселелерi қозғалған.
Сараптама өндiрiсi мемлекеттiк сараптама мекемесiнде жүргiзiлгендегi тергеушiнiң атқаратын ролi, осы мекеме және ондағы сарапшымен тығыз байланыста жатыр. Мұндай байланыс, сараптама алдына қойылған сұрақтарды нақтылау және қосымша сұрақтар берумен анықталады, сондай-ақ зерттеу үшiн қажеттi материалдарды ұсынумен көрiнедi. Кейде сараптама өңдiрiсiнде тергеушiнiң қатысуы қажет болады, мысалы, мәйiттiң сот-медициналық зерттеуiнде.
Нақтылы жағдайларда тергеушi сырттан арнайы бiлiмi бар мамандарды шақырады. Бұл жерде, сырттан келген маман кәсiби бiлiктiлiгiмен көзге түссе де, қосымша материалдар алу, сарапшы қорытындысын құрастыру тәрiздi сарапшы қызметiнiң бiрқатар спецификалық мәселелерi жайлы бейхабар болуы мүмкiн, сондықтан тергеушi онымен үнемi байланыста болу керек.
Тергеу әрекетiнiң тактикасын қарастыра отырып, оған дайындық жасау элементтерiне, ұсынылатын тактикалық тәсiлдерге, криминалистикалық техника қолдану ерекшелiктерi және тергеу әрекетi нәтижелерi мен процесстiң өзiн бекiту тәсiлдерiн ұғынып алу қажет.
Криминалистика дайындайтын тергеу әрекеттерiн орындаудағы тактикалық тәсiлдер соттық тергеуде де қолданылады. Алдын-ала тергеу үшiн дайындалған тактикалық тәсiлдер сот өндiрiсiне механикалық түрде ауыстырылмау керек.
Сот өндiрiсiнiң жариялылығы, тәуелсiздiгi сияқты ерекшелiктерi тактикалық нұсқауларға дұрыс көзқарас қалыптастыруға жiгерлендiретiндiгiн ескерген жөн.
Криминалистикалық тактиканың жалпы қағидалары.
Криминалистикалық тактика криминалистика ғылымы жүйесiнiң үшiншi элементi бола тұра, бағам бағдарламасының үшiншi бөлiмiн құрастырады.
Криминалистикалық тактика деп, ғылыми ережелер жүйесiне негiзделе отырып жасалған алдын-ала тергеу мен соттық тергеудi ұйымдастыру және жоспарлау талаптарын, соттық зерттеулер жүргiзетiн адамдардың мiнез-құлқын және процессуалдық iс-әрекеттердi (бiрiншiден, тергеулiк) жүргiзу тәсiлдерiн айтамыз.
Криминалистика тактика мазмұнын:
1. Криминалистикалық болжамдар және тергеудi жоспарлау туралы iлiм.
2. Тергеулiк ситуация түсiнiгi және оған баға беру, тергеу мүддесiне қарай пайдалану бойынша нұсқаулар.
3. Тактикалық шешiм түсiнiгi және оны әртүрлi жағдайларда қабылдау бойынша нұсқаулар.
4. Тергеу процесiнде қылмыспен күрес жүргiзiп жүрген құқық қорғау органдары қызметкерлерiмен тергеушiнiң өзара әрекеттесуiн iске асыру қағидалары, алынған оперативтiк түпнұсқаларды пайдалану.
5. Алдын-ала тергеу және сот өндiрiсiнде техникалық-криминалистiк құралдарды және дәлелдемелердi жинап зерттеуден өткiзу тәсiлдерiн пайдалану бойынша нұсқаулар.
6. Алдын-ала тергеу және сот өндiрiсiнде арнайы бiлiмi бар тұлғаларды, маман және жұртшылық көмегiн пайдалану бойынша нұсқаулар.
7. Тергеу процесiнде ұйымдық және техникалық сипаттағы шараларды iске асыру қағидалары.
8. Тактикалық тәсiлдер және нақтылы процессуалдық әрекеттердi жүргiзу бойынша нұсқаулар.
9. Тергеу барысындағы тактикалық комбинациялар құрастырады.
Тактикалық тәсiлдер, нұсқаулар және комбинациялар криминалистикалық тактика негiзi болып саналады.
Криминалистикалық тәсiл дегенiмiз заңға қайшы келмейтiн, белгiлi ситуациялық жағдайда, қылмыстың алдын-ала тергеуге қажет дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және iске асыру мақсатындағы тергеу әрекеттерiнiң нәтижелiгiн арттыру үшiн тергеушiнiң қолданатын арнайы әдiс-тәсiлдерi мен қолайлы мiнез-құлқы.
Тактикалық тәсiлдердiң екi түрiн ажыратуға болады:
- әрекеттiк, яғни қандай да бiр қимылдарды iске асыру барысындағы тәсiлдер;
- бағыттық, яғни тергеудi жүргiзушi тұлғаның нақтылы мiнез-құлықтық бет алысты таңдап iске асыру тәсiлi.
Тактикалық тәсiлдердi қолдану шарттары:
1. заңға қайшы келмеу - рұқсат беретiн заңдар, қағидалар және ережелер жүйесiне сай келу, аталмыш тәсiлдердi (нұсқаулар, комбинациялар) тергеушi, жедел iздестiру қызметкерi, сотпен iске асыру тәртiбi, мақсаты және мазмұны;
2. рұқсаттылық, яғни сипаты, мазмұны және мақсаттылығы бойынша заңға толығымен сәйкес болу керек;
3. ғылыми негiзделген;
4. тәжiрибемен дәлелденген, яғни қолданылған күш, құрал және жiберiлген уақыттың бекер болмауы;
5. қолайлы, яғни әрбiр тергеушi, жедел iздестiру қызметкерi және соттардың пайдалану мүмкiндiгi бар.
Тактикалық-криминалистiк нұсқаулар дегенiмiз ол, тергеу жүргiзу немесе сот өндiрiсiндегi тактикалық тәсiлдердi таңдап қолдануға қатысты, ғылыми негiзделген және мақұлданған тәжiрибелiк кеңес.
Тактикалық комбинация деп тергеулiк ситуациясымен себептелген және нақтылы тергеу мiндетiн шешу мақсатын iске асыруды көздеген, тактикалық тәсiлдер немесе тергеулiк әрекеттердiң ұштасуын айтады.
Бiр ғана тергеу әрекетi шенберiндегi тактикалық тәсiлдердiң ұштасуын қарапайым тактикалық комбинация дейдi.
Нақтылы iстi тергеу барысындағы тергеу әрекеттерiнiң ұштасуы, күрделi тактикалық комбинация болып саналады. Күрделi тактикалық комбинацияға бiртектес не әртүрлi тергеулiк әрекеттер, сондай-ақ қамсыздандыру сипатындағы, ұйымдық-техникалық шаралар ене алады.
Оперативтiк-тактикалық комбинация дегенiмiз ол, бiртұтас тактикалық оймен қамтылған, тергеушi тапсырмасы бойынша тергеу әрекетiмен қатар жүргiзiлетiн жедел iздестiру шаралары. Мұндай шаралар мақсаты ретiнде, комбинация құрылымына енетiн нәтижелiк, талпынушылық және қауiпсiздiк, ал қажет болғанда нақтылы мезетке дейiнгi құпиялылық жағдайын қалыптастыру болып саналады. Бiртұтас оперативтiк-тактикалық комбинация құрылымында, жедел iздестiру шараларының тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында тергеу әрекеттерi де жүргiзiлуi мүмкiн. Мұндай әрекеттер тергеушiнiң жедел iздестiру қызметкерлерiмен өзара әрекеттесу жолымен iске асырылады.
Тактикалық шешiм деп тергеулiк ситуацияға, тергеу процесiнiң жолына және нәтижесiне тактикалық ықпал жасау мақсатын таңдау және аталмыш мақсатқа жету әдiс-құралдарын анықтауды айтады. Тактикалық шешiмдi iске асырудың негiзгi құралдары ретiнде, тактикалық тәсiлдер және тактикалық комбинациялар жүредi.
Тактикалық шешiм үш бөлiктен тұрады: 1) ақпараттық; 2) ұйымдастырушылық; 3) операциондық.
1. Тактикалық шешiмнiң ақпараттық бөлiгi тергеулiк ситуацияға талдау жасап, баға беруден тұрады:
- шешiмiн талап ететiн, процессуалдық мiндеттер;
- қарсы тұрушы күштердiң ойлары;
- тергеу мүмкiндiктерi;
- болжамалы ақпар.
2. Тактикалық шешiмнiң ұйымдастырушылық бөлiгi мынадай тұжырымдарды өзiне жинақтаған:
- функциялар тарату;
- өзара әрекеттесу бағыты мен нысандары;
- қолданыстағы күш-құралдарды iске асыру ретi;
- қосымша мүмкiндiктер;
- қажеттi ұйымдық-техникалық шаралар жүргiзу.
3. Тактикалық шешiмнiң операциондық бөлiгi, ол:
- тактикалық ықпал ету мақсатын;
- мақсатқа жету тәсiлдерi мен жағдайларын;
- тактикалық шешiмдi iске асырудың болжамалы нәтижелерiн анықтау.
Тактикалық шешiм мақсаттары:
- тергеулiк ситуацияны жағымды жаққа ауыстыру;
- шыңайы тергеулiк ситуацияны тиiмдi пайдалану;
- тергеуге қарсы тұрушы тұлғалар үстiнен тактикалық билiк орнату;
- бастапқы тергеу кезеңiндегi тұтқиылдық факторын зерттеу;
- тергеудi алға басу әдiстемесiмен қамтамасыз ету.
Тактикалық шешiмге қойылатын талаптар:
- заңдылық;
- өнегелiлiк;
- уақыттылық;
- негiздiлiк;
- шынайылық.
Процессуалдық әрекет тактикасы деп процессуалдық әрекеттердi дайындау, iске асыру, бекiту және нәтижелерiне баға беруде қолданылатын тактикалық тәсiлдер жүйесiн айтады. Оның құрылымы төмендегiдей сатылардан тұрады:
1. жүргiзуге дайындық;
2. жүргiзу;
3. жолы мен нәтижелерiн бекiту;
4. алынған нәтижелерге баға беру және оның нақтылы қылмыстық iс бойынша делелдемелiк ақпарат жүйесiндегi маңызы мен алатын орны.
Осы сатыларды iске асырудағы тактикалық тәсiлдер, оның алдына қойылған мiндеттердi шешумен қамтамасыз етiледi.
I. Процессуалдық әрекеттi жүргiзуге дайындық мыналардан тұрады:
- мiндеттер түсiндiрiледi және құрастырылады;
- жүргiзу мезгiлi және оған қатысушылар шеңберiне, криминалистикалық әдiс-тәсiлдердi пайдалануға, оперативтiк мүмкiндiктердi пайдалану шегi мен нысандарын анықтауға, жұртшылық және маман көмегiне байланысты мәселелер шешiледi.
Процессуалдық әрекеттi жүргiзу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz