Ұлы даладағы ғұн империясы мен үйсін-қаңлы мемлекеті дәуіріндегі тәлім-тәрбие

Жоспар
Кіріспе

Ғұн империясы
Үйсін.Қаңлы мемлекеті

Ежелгі хундар туралы кытай тарихшылары Сима Цянъ, Бань-Гу, Фай-Е; Еуропа тарихшылары А.Тьиерри, А.Марцелмен, орыс тарихшылары Н.Я.Бичурин, А.Н.Бернштам, Л.Н.Гумилев, қазақ зерттеушілері Ә.Марғұлан, К.Акышев, С.Өтениязов. т.б. зерттеу еңбектері адамзат тарихындағы хундардын алатын орны мен рөліне арналды.
Жинақталған материалдарды талдау барысында жасалған қорытынды бойынша хундардың шығу тегі б.з.б. IІІ ғасырдан басталады. Олар түрікше сөйлеп, үйсін, қаңлы, алан мен қырғыз, т.б. жиырмадан астам түркі тайпаларымен араласып емір сүрген. Хундар Үйсін мемлекетін құруға катысқан сақ тайпасынан шыққандығын зерттеп, алғаш тұжырым жасаған ғалым Ю.Зуев. Б.з.б. III ғасырдын аяғында Маудун Чәнүй таққа отырғаннан кейін Сиунну мемлекеті өзінің дәуірлеу биігіне көтеріліп, аз мерзімнің ішінде шығысындағы Хинган тау жоталарынан бастап, батысында Каспий теңізіне дейінгі аралықташ ұлан-байтақдаланы мекендеген халықтарды түгелдей кол астарына каратып, далалық Ұлы империя кұрғаны белгілі. Тарихшылар оны "Ұлы Хун империясы" деп, осындай атпен тарихқа енген. Хундар тегінде Азиядан шыққан көшпелі елдердің кұрамынан кұралған. Олардын түп-тамыры б.з.б. VІІ ғасырда Енисей және Байкал аралығында тіршілік жасаған халықтарға барып тіреледі.
Ұлы Даланың шығыс жағын мекендеген сактардың ғун тайпасы Батысы Ассақтар жері Жетісумен, Онтүстігі Еренкабырға, Тянъ-Шанъ тауларына тіреліп, Шығысы Монғол Алтайымен шектескен аймақтарды мекендеген. Ә.Байбатшаның дерегі бойынша Ғұндардын негізгі бөліп суык суббореаль кезеңі басталғанда мұзды таудын және жердің тоңы ызғарынан ығып, Шығыс даласына қоныс аударды. Коныстанған жана жерде 1-1,5 мын жылдай мекендеп өсіп өнген қуатты мемлекет-Ғұн империясын Қытай жылнамашылары «сэ халкынан шыққан Сюнну» деген атпен белгілі болды. Қытай империясы б.з.б. ІІІ-ғасырдың сонында Шығыс ғұндардан кауштенгендіктен әйгілі Ұлы Қытай қорғанын жанталаса түрғызған.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Ұлы даладағы Ғұн империясы мен Үйсін-Қаңлы мемлекеті дәуіріндегі тәлім-тәрбие.
Ежелгі хундар туралы кытай тарихшылары Сима Цянъ, Бань-Гу, Фай-Е; Еуропа тарихшылары А.Тьиерри, А.Марцелмен, орыс тарихшылары Н.Я.Бичурин, А.Н.Бернштам, Л.Н.Гумилев, қазақ зерттеушілері Ә.Марғұлан, К.Акышев, С.Өтениязов. т.б. зерттеу еңбектері адамзат тарихындағы хундардын алатын орны мен рөліне арналды.
Жинақталған материалдарды талдау барысында жасалған қорытынды бойынша хундардың шығу тегі б.з.б. IІІ ғасырдан басталады. Олар түрікше сөйлеп, үйсін, қаңлы, алан мен қырғыз, т.б. жиырмадан астам түркі тайпаларымен араласып емір сүрген. Хундар Үйсін мемлекетін құруға катысқан сақ тайпасынан шыққандығын зерттеп, алғаш тұжырым жасаған ғалым Ю.Зуев. Б.з.б. III ғасырдын аяғында Маудун Чәнүй таққа отырғаннан кейін Сиунну мемлекеті өзінің дәуірлеу биігіне көтеріліп, аз мерзімнің ішінде шығысындағы Хинган тау жоталарынан бастап, батысында Каспий теңізіне дейінгі аралықташ ұлан-байтақдаланы мекендеген халықтарды түгелдей кол астарына каратып, далалық Ұлы империя кұрғаны белгілі. Тарихшылар оны "Ұлы Хун империясы" деп, осындай атпен тарихқа енген. Хундар тегінде Азиядан шыққан көшпелі елдердің кұрамынан кұралған. Олардын түп-тамыры б.з.б. VІІ ғасырда Енисей және Байкал аралығында тіршілік жасаған халықтарға барып тіреледі.
Ұлы Даланың шығыс жағын мекендеген сактардың ғун тайпасы Батысы Ассақтар жері Жетісумен, Онтүстігі Еренкабырға, Тянъ-Шанъ тауларына тіреліп, Шығысы Монғол Алтайымен шектескен аймақтарды мекендеген. Ә.Байбатшаның дерегі бойынша Ғұндардын негізгі бөліп суык суббореаль кезеңі басталғанда мұзды таудын және жердің тоңы ызғарынан ығып, Шығыс даласына қоныс аударды. Коныстанған жана жерде 1-1,5 мын жылдай мекендеп өсіп өнген қуатты мемлекет-Ғұн империясын Қытай жылнамашылары сэ халкынан шыққан Сюнну деген атпен белгілі болды. Қытай империясы б.з.б. ІІІ-ғасырдың сонында Шығыс ғұндардан кауштенгендіктен әйгілі Ұлы Қытай қорғанын жанталаса түрғызған.
Қытай жылнамашыларында Ғүндарға байланысты деректерді шатастырып алғаны белгілі. Мысалы, ұлы жүз Ғұндарын Шығыс Ғұн тайпаларымен байланыстыруы қателіқ болатын. Шығыс Ғұндары Жетісуға келген емес, олардың Ортосты тастап келуі шындыққа жараспайды. Бірақ, үйсін еліндегі үлы жүз тайпаларынын кұрамында Ғүн тайпасынын адамдары болған."
Қытай Шығыстағы Ғұн мемлекетін түрлі айла тәсілмен, оның Солтүстік аймағын игеріп жатқанда ішкі тартыстан көсемдерінін басыша ауыртпалық түсті. Ішкі мәселелерін шешуге бірнеше ғасыр кетті. Бастарына түскен қиындықтарды женген Қытай, енді басты назарын батысқа бұрып Шығыс Ғүндарды жерінен ығыстыруға бар күштерін салды. Қытайдың қысымына шыдамаған Ғұн-ғұздар (Оғыздар) VII ғасырда өздерімен жақсы қарым-қатынаста болған Қанлы еліне, Сырдарияның бойына көш түзеді. Әрине, Сырдарияға көшіп келген Ғұн тайпасы жергілікті халыққа жайсыздық туғызды. Дегенмен, жауынгер ошздар ашық соғысты және жасырын жүргізген саясаттарынын барысында келген жеріне тұрақтанып калды. Тайпасын бірлікте ұстаған Оғыз хан (Мәден тәніркұты) туралы аныз таратып, Оғызнама дастанын жаздырып калдырған. Көршілес тайпалармен соғыстарда жеңістерге жетіп, ержүрек тайпа деген атақка ие болған. Сырдарияның бойында Жаңа Ғұз мемлекетін құрып, астанасы Янгикент каласын салды.
Оғыздарға бұл жерінде тыныштық бермей, VIII ғасырдың сонында Шығыстан, яғни казіргі Уссури өлкенсінен Қытайдың тікелей кысымы арқасында Батысқа қарай ығыса бастаған Қидандар (қара қытайлар) жолында тіршілік құрып жатқан Таулы Алтай аймағын мекендеген Қыпшақтарды Ұлы Далаға ығыстырып тастады. Ал, Қыпшақтар болса Сырдарияның төменгі ағысындағы Қанлы, Оғыз тайпаларды және Батыс аймақтарды жаулап алды. Сөйтіп Қыпшақтар Сарыарқаны, Батыс аймақтарды өз қарамағына алып, Дешті Қыпшақ атанған Қыпшақ халқының аты бұкіл дүние жүзіне белгілі болды.
Ата жұртынан айрылған оғыздарды XII ғасырда үйсіндердін жерін билеген қидандар Сырдарияның батысындағы мекендерінен қудалап, оғыздардың бір бөлігі жергілікті халықтардың арасында тарыдай шашылып сініп кетті. Ал, Сыр бойынан Батысқа қоныс аударған оғыз-қаңлылар Орта Азия, Кавказ, Дунай, Днепр алқаптарына және Таяу Шығыс елдерінін халқына сінісіп, дербес мемлекеттерге айналды. Оларға, казіргі Әзірбайжандар, Түркімендер, Түркиялықтар, сонымен бірге Кавказдық көптеген халықтары жатады. Осы халықтардын ежелгі Оғыз-Қанлы замандарынан қалған аныз әңгімелер көптеп кездеседі. Солардың 12-ге жуық аныз әңгімелерінін ең ірісі- Қоркыт-ата кітабы. Осылай, бір кездері Шығысты жандандырған, Қытайды қалтыратқан, атақты Ғұн тайпасы орта ғасырларда ғүз, оғыз деп аталған халық басқа халықтармен араласып, аттарын жойды. Бірақ, олардың артында Шығыста Мәден тәнірқүты, Түркіше Оғыз хан. Батыста ерте орта ғасырлық Аттила (Еділ, Әділ) патша тарих шиыршығында мәңгі өшпейтін аттары қалып, сан килы аныздарға айналды.
Ертедегі хундардын тіршілігі металл корытып, қару-жарақтар жасау, түрмыстық-шаруашылықты мал өсіру, егін егу жұмыстармен айналысты. Бірақ, олардың ен негізгі кәсібі әскери-жаугершілік өнері еді. Мәселен, абырой-атақты рулас адамдар арасында сыйлы ақсақалдар, жасы келген әскер басшылары мен сарбаздардын басшылығымен балалар мен боз-балалар әскери міндетке даярлап, торғайлар мен кұстарды, тышқандар мен суырларды, андарды садақпен атуға мерген-діккежаттыктырылды. Садақату, кылыптасу, найзалақтыруды игерген бөзбалалар, елін, жерін сырт жаулардан қорғау даярлауда әскери дайындылыктан өтті. Сондықтан жасөспірімдерді кішкентай кездерінен бастап әскери-жауынгерлік әрекеттерге, денені шынықтыру тәрбиесіне жаттықтырып, жылдар бойы кылыптасу, найзаласу, садақ ату, үзаққа жүгіру, күресу, әртүрлі ұлттық ойьіндар: аударыспак, жамбы ату, шьщамдылыкты, кайсарлылыкты, төзімділікті, ептіяікті, батырлыкты талап ете-тін киын-киын тапсырмалар беріп, бозбаланын акылдылығын, іскерлігін, кайсарлығын сьшақтан өткізетін.
Ежелгі түркілер, сақтар сияқты хундар да ұлттык салт-дәстүрді ұрпақтан-ұрпаққа сақтау, ұстану мақсатында ауқымды тәрбиелік маңызы бар рәсімдерді ұйымдастырып отырған. Ұл бала бес жасқа толғанда тоқым кағар ғұрпын жасаса, ал, сақтарда үш жасқа келген баланы атқа міңгізіп, "тоқым қағар" ырымын өткізіп, жеті жасқа толғанда ат жарысқа қатыстырған. Осындай жағдайларға байланысты түркі халықтары балалары ат құлағында ойнай білген
Б.з.б. I ғасырдың орта шенінде хундар одағы өзара келіспе-ушілдіктен шығыс хұн, батыс хүн болып екіге бөлініп, біріншісі хан патшалығына бағынса, екіншісі көштің басын батысқа бүрды. Көші-қон кезінде Алтай тауы мен Іле өзені алқабына, Жетісу өңірі мен Сырдария бойындағы ұлы далаға қоныстанып, жергілікті тайпалармен араласты. Хундардың бір бөлігі шама-шаркына байланысты көшке ілесе алмай, ежелгі тайпаларға сіңісіп кетті.
"Хан патшалығы тарихы" шежіресінің үйсін тарауында "Қоныс аударған хүн тәніркұты үйсіп жеріне көшіп барды", - деп жазылған. Келтірілген дерек бойынша батыска қарай көшкен хундар үйсін жеріне келіп, одан әрі Қанлы еліне босыл барған. Батысқа қарай ығыса отырып хұндар Еділ мен Днепр өзендері аралығына табан тіреген. Батыс хұндар балаларын және бөзбалаларын жас ерекшеліктеріне карай "отау иесі", яғни "жіпт" болды деген ниетгтен толық жетілген адам санатына қосып отырды. Жасөспірімдердін өзін-өзі тәрбиелеуге талпыныстары жағынан мазмұндық тәрбие сапасын көтерді. Сонымен қатар жаңа коныстанған жерлердегі тұрмыстык- шаруашылық, табиғат жағдайлары мен ерекшеліктері, әскери-жауынгерлік өзгерістері, жастардың дүниетанымдары мен сана-сезімдеріне ықпал жасап күнделікті өмір талаптары мен кажеттіліктері мінез-кұлықтарына өзіндік із калдырып тіршілікке бейімдеді."
Мәселен, жана жердегі жаңа тайпаларымен үздіксіз соғыс, әйелдердің қолдарына қару алуларына ұйытқы болған. Мысалы, Қаратау, Хантау (Мойынқұм ауданы) жартастарында садақты қашыққа атуға жаттығып жатқан әйелдін бейнесі бейнеленген. Хұн империясында калыптасқан дәстүр - қыз бала жауынын біреуін өлтірмесе тұрмысқа шығуға рұқсат берілмеген. Егер әйел адам көпшілікпен соғыста жеңіске жетсе, өлтірген жауының бас сүйегіне сусын кұйып ішу ерліктін бір белгісі болған.
Днепр жағалауында баланы жерлеген қабірден археологтар кіші балаға арналған садақ пен садақтын жебесін тапкан. Бұдан хундар балаларды кішкентай кезінен садақ атуға қатыстыратынын байқауға болады.
Геродоттың жазғанындай сақтар, хүндар 5 жастан бастап 25 жас аралықтарында жасөспірімдерді үш басты қасиеттерге: салт атқа міну, садақ ату және сөзде тұруға үйреткен.
'"Қорыта келгенде, жана жыл санауымыздын V ғасырында Еділ мен Днепр аралығындағы Хун одағы ыдырағаннан кейін, олардың бір бөліп кайта қайтып Ұлы Далаға келіп, кейінгі үрпақтары оғыз, кыпшақ, қарлық кағанаттарына сіңіп, олар кейін қазақ халқын қалыптастыруға септігін тигізді.
Жазба деректерге жүгінсек, үйсіндер б.з.б. 161-159 жылдар аралығында Хун билеушісі Мөде қағанының так мұрагарі Кейук тәнірқұтының ризалығымен Елжау күнбидін басшылығымен Ыстық көл, Жетісуға келіп, бұл өңірде өмір сүріп жатқан ұлы Иозылерді талқандап жерін тартып алды. Біртін келе, халқы 630 мыңға, әскері 120 мынға жеткен күшті Үйсік-Қаңлы мемлекетіне айналды."
Қазақтын байырғы аныз шешірелері мен жазба әдебиеттерде Үйсін деген атаумен белгілі болған халық үйсін сөзі екі мағынада, бірі-үйсін тар мағынада қолданылып, қазақтың ұлы жүзінің кұрамындағы тайпаның аты болса, кең мағынадағы үйсін-Іле алқабы мен Жетісу өңірін және Оңтүстік Қазақстанды мекендеген ұлы жүз тайпаларының жиынтығын айтады Өйткені, Іле аймағындағы албан, суан, жалайыр және басқатайпалар үйсін үлысының кұрамын кұрайды.
Ертегі кездердегі қазақ шежірелерінің және тарихи жазба деректерде үйсін елшін, тарихта тым ерте заманда кіргенін, Ұлы Дала тайпаларының негізгісі және үйыткысы болғандығы тарихта белгілі Үйсіндер жайлы деректер осыдан екі мың жылдар бұрынғы Ханзу (Қытай) тіліндеп жылнамаларда ұшырасады.
Үйсін тайпасы жайлы көтерілген алғашка дерек Хан патшалығы тарихы. Батыс өнір шешіресінде, Үйсін елі деген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.