Жай сөйлемнің оқшау сөздер арқылы күрделенуі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Жай сөйлемнің оқшау сөздер арқылы күрделенуі

Сөйлемдегі оқшау сөздер, олардың түрлері.
Қаратпа сөздер, сөз тіркесі, сөйлем, олардың әрқайсысының жасалу жолдары.
Қыстырма сөз, сөз тіркесі, сөйлем.
Одағай сөздер.

Сөйлеу тiлiнде сөйлемдегi сөздер бiр-бiрiмен байланыста айтылады. Кейбiр сөздер сөйлем аясында қолданылғанымен, сөйлемдегi сөздермен байланыспай сөйлеммен тек мағыналық байланысқа түседi. Бұл сөздер қазақ тiлiнде оқшау сөздер делiнедi. Оқшау сөздер сөйлемде атынан-ақ белгiлi, басқа сөздерден оқшауланып, тыныс белгiлерiмен, интонациямен ажыратылып, сөйлемдегi басқа сөздермен грамматикалық байланысқа, синтаксистiк қатынасқа түспейдi.

Оқшау сөздер қаратпа, қыстырма және одағай болып өзара жiктеледi.

1/ Қаратпа сөз.

Сөйлеушi бiреудiң назарын аудару үшiн оның атын атайды немесе үлкен - кiшiлiгiне лауазым атағына лайық сөздердi қолданады. Мысалы: Аға, сiз менiмен бiрге жиналысқа барасыз ба? Сөйлеушi бiреудiң назарын өзiне аудару үшiн қолданатын оқшау сөздi қаратпа сөз деймiз.

2/ Қыстырма сөз.

Сөйлемде айтылған ойға сөйлеушiнiң түрлiше көзқарасын бiлдiретiн оқшау сөздi қыстырма сөз деймiз.

3/ Одағай сөздер

Одағай дегенiмiз - кiсiнiң көңiл - күйiн, сезiмiн бiлдiретiн оқшау сөздi, дербес грамматикалық тұлғалары жоқ сөздер.

Одағай сөздер өздiгiнен сөйлем мүшесi болмаса да, сөйлемде айтылған ойға сөйлеушiнiң түрлiше көңiл - күйiн бiлдiредi.

Егер жасалған сөз табы мен тұлғасына қарай қыстырма сөздердiң кейбiреулерiне сұрақ қоюға болатын болса да /мысалы, менiңше-кiмше?, қысқасы-қалай?, сөйтiп -қайтiп? /, ол сұрақтар бұл қыстырмаларға сөйлемнiң белгiлi бiр мүшесiмен байланыста қойылмайды, жалпы сөйлемге, айтылған ойға қойылады. Сондықтан қыстырмаларды, қаратпаларды, одағайларды, ескерпелердi сөйлем мүшелерiнен бөлек алып, оқшау сөздер деп атаймыз. “Оқшау сөз” деген термин шартты, өйткенi сөйлем мүшелерiнен оқшау тұратын элементтер жалғыз дара сөздер ғана емес, сөз тiркестерi де, сөйлемдер де болып келедi. Сондықтан оларды жалпы атағанда қаратпалар, қыстырмалар, одағайлар, ескертпелер деген қолайлы болады.

Ескертпелер деп отырғанымыз сөйлеушi айтып отырған ойының желiсiнде жол-жөнекей бiр нәрселердi ескерте кету, айқындай түсу мақсатында қоюы мүмкiн. Ол үшiн сөйлем мүшелерiнен тыс элементтердi - ескертпелердi пайдаланады.

Оқшау сөздер - сөйлем iшiнде басы артық, “жолдан iлесе салған” элементтер емес, “оларды алып тастағаннан сөйлемге ешқандай нұқсан келмейдi” деген мектеп грамматикаларының түсiндiрмесе ғылыми тұрғыдан алғанда дұрыс емес. Оқшау элементтер сөйлем құрауға қатысып, оның басты белгiлерiнiң бiрi - модальдықты бiлдiредi.

Қыстырма сөз, сөйлемдегi ерекшелiктерi. Сөйлемде айтылған ойға сөйлеушiнiң түрлiше көзқарасын бiлдiретiн оқшау сөздi қыстырма сөз деймiз.

Мағынасына қарай қыстырма сөздер бiршама топқа бөлiнедi:

1. Кiсiнiң көңiл-күйiн бiлдiредi / несiн айтасың, бағытына қарай, амал қанша/: Бағымызға қарай, сол жолы оқуға түстiк.

2. Айтылған ойға нануды, жорамалдауды бiлдiретiн қыстырма сөздер: әрине, әлбетте, рас, сөз жоқ.

3. Кейбiр қыстырма сөздер ойдың шамамен, жобалап, дүдәмал айтылғанын бiлдiредi: сiрә, мүмкiн, шамасы, расында, шынында т. б.

4. Ойдың айтылу амалын, тәсiлiн бiлдiредi : қысқасы, сайып келгенде, демек, жалпы алғанда т. б. Мысалы: Демек, бiз оған қаражат жинауымыз керек.

5. Айтылған ойға әркiмнiң пiкiрi тұрғысына қарай: сiздiңше, мен бiлсем, оның айтуына қарағанда т. б. Мысалы: Мен бiлсем, сiз өте дарынды адамсыз .

6. Айтылған ойдың өзара қатынасын бiлдiретiн сөздер: бiрiншiден, екiншiден, ақырында, сөйтiп. Мысалы: Ақырында, Садық екеумiз бiрге бармайтын болып келiстiк .

Қыстырмалар және сөздер ретiнде де / әрине, рас, сiрә / сөз тiркестерi ретiнде де / қорыта келгенде, өкiнiшке орай / тiптi жеке сөйлем ретiнде де қолданыла бередi.

Қыстырмалар, әдетте, орын талғамайды, көбiнесе сөйлемнiң басында не соңында келедi, сондай -ақ сөйлемнiң ортасында да келе бередi.

Қыстырма сөздер сөйлеушiнiң айтылған ойға әр алуан қатынасын бiлдiретiн сөйлем мүшелерiмен байланыспайды.

Қыстырма сөйлемдер сияқты, сөйлем мүшелерiмен синтаксистiк қарым-қатынасы жоқ, бiрақ мағынасы жағынан негiзгi сөйлемдегi айтылған ойға жол-жөнекей әр түрлi ескертпелер жасайтын қосымша /сынамалы/ сөйлемдер /кейде жеке сөздер мен сөз тiркестерi/ болады. Олардың шын мәнiндегi қыстырмалардан айырмасы - бұлар сөйлеушiнiң айтылған ойға қатынасын бiлдiрмейдi, сөйлемнiң тұтас өзiне немесе оның iшiндегi кейбiр сөздерге қосымша түсiнiк /мәлiмет/ бередi немесе ондағы оқиғаның мекенi мен мезгiлiн, себебiн т. б. дәлдей, анықтай түседi. Сондықтан оларды қыстырма сөйлемдерден ажырату үшiн ескертпе сөйлемдер деп бөлiп қараған дұрыс. Мысалы: Кәлен самауыр құйып отырған жас келiншектiң /Алдабергеннiң былтыр үйленген үшiншi әйелiнiң/ жанына, терi тулаққа тiзе бүктi / Нүрпейiсова /.

Одағай сөз және оның сөйлемдегi ойға қатысы. Сөйлеушi айтылған ойға өзiнiң қатынасын тек қыстырма сөздер /және қыстырма тiркестер мен сөйлемдер/ арқылы емес, одағайлар арқылы да бiлдiредi. Сонымен қатар одағайлардың бiрсыпырасын сөйлеушi басқа адамға / немесе адамдарға және хайуанаттарға / қарата әр қилы мақсатпен айтады. Сөйтiп, одағайлардың қай-қайсысы да сөйлем мүшелерiмен белгiлi синтаксистiк тәсiлдер арқылы қарым-қатынасқа түспейдi, сөйлем мүшелерiнiң белгiлi сұрақтарына жауап бермейдi, демек, сөйлем iшiнде оқшау тұрады.

Одағай дегенiмiз - кiсiнiң кјөңiл -күйiн, сезiмiн бiлдiретiн сөздер. Олар зат есiм, сын есiм сияқты негiзгi сөз топтарына тән сөздердiң бiрде-бiреуiне ұқсамайды, сөйлемдегi басқа сөздермен синтаксистiк қатынасқа түспейдi. Демек, одағайлар өз алдына ерекшелiктерi бар сөздер. Одағай басқа сөз топтарына қарағанда әуездiлiкке, интонацияға өте бай. Ол мағынасына қарай мынадай топтарға бөлiнедi. Шақыру одағайлары: кә-кә, мөк-мөк, шөре-шөре, құру- құру. Бұлар малды шақыру, айдау мақсатында қолданылады.

Жекiру одағайлары: жә, тәйт, кет, тек .

Көңiл-күй одағайлары ешқандай жұрнақ жалғамаған : ау, па, ей, әй, уа, уау, я, пай, оћо, оћа, ау, беу жатады. Туынды одағайлары, мәссаған, бәрекелдi, япырай, әттеген-ай, ойпырмай т. б. Одағай сөздердiң мағыналары адамның әр түрлi сезiммен байланысты дыбыстық шарттарды бiлдiредi. Мысалы: Мұны шығарып жүрген кiм екен, ә? Адамның көңiл-күйi құбылып, өзгерiп тұратындықтан, одағайлардың да мағыналары құбылмалы болады. Одағай сөздiң дәл мағынасы сөйлемде айтылатын ойдың жалпы сарынына байланысты болады.

Өйткенi одағай сөздер сөйлемде айтылатын оймен жарыса, қабаттаса айтылатын сезiмдi бiлдiредi. Мысалы: Уай, халайық, мен бiр ақыл айтайын ба? деген сөйлемде одағай сөз дауыс ырғағы арқылы адамның көңiл -күйiн жарыстыра, қабаттастыра бiлдiрiп тұр.

Одағайлар сөйлемдегi ойды түрлендiрiп көрiктендiрiп, оған балама ретiнде жұмсалады.

Қаратпа сөз, оның өзiндiк ерекшелiктерi. Қай тiлде болмасын, қаратпа сөздер сөйлемдегi ойға бөгде кiсiнiң назарын аударады. Қаратпа сөздер құрамына қарай қаратпа сөз, қаратпа сөз тiркесi, қаратпа сөйлемдер болып бөлiнедi.

Қаратпа сөздер қызметiнде жұмсалатын сөздер көбiнесе кiсiнiң аты, әкесiнiң аты, кiм? деген сұрақ қоюға болатын шырақ, айналайын, жолдастар, балалар т. б. сияқты зат есiмдер болып келедi. Мысалы: Жолдастар тыныштық сақтауларыңызды өтiнемiн.

Қазақ тiлiнде бiреудi жақсы көрiп, жылы лебiз бiлдiру үшiн қолданылатын қаратпалар бар: Күнiм, айым, сәулем, ботам, жарығым т. б. Мысалы: Сәулешiм, бүгiн жұмыстан ертерек кел. Қаратпалар сөз тiркесi түрiнде де кездеседi. Намыстарың қайда қарауылдың жiгiттерi ?

Сөйлем iшiнде қаратпалардың тұрақты орны жоқ, ол сөйлемнiң басында да, ортасында да, соңында да келе бередi. Бiрақ кейбiр кезде қаратпаның қызметiне, жалпы сөйлемнiң мағынасына қарай оның көбiнесе басында немесе аяғында тұратын жағдайы да болады. Өлеңдерде қыстырмалар сөйлемнiң кез келген жерiнде тұра бередi. Мысалы: Сыналар, ей, жiгiттер, келдi кезең. /Абай/ Қаратпа сөз амандасу, рұқсат сұрау, алғыс айту сөздерiмен қатар жұмсалғанда, көбiнесе олардан кейiн қолданылады. Қаратпалар жарайды, мақұл, я, жоқ сияқты сөздерден кейiн келедi. Мысалы: Қош туған жер! Кәне, Нұржамал сен де көмектес!

Қаратпалар сөйлемнiң басқа сөздерiмен белгiлi синтаксистiк тәсiлдер /қиысу, қабысу, жанасу, матасу/ арқылы байланыспайды, бес түрлi сөйлем мүшесiнiң ешбiреуiне де жатпайды, бiрақ сөйлем құрауға қатысып, белгiлi бiр эмоциялық-модальдық, өзiне тән арнаулы мағыналық қызмет атқарады. Қаратпалар сөйлемнен тысқары жеке келуi де мүмкiн, сөйлем iшiнде келуi де мүмкiн. Сөйлемнен тысқары жеке келген қаратпалар леп белгiсiмен, кейде көп нүктемен ажыратылады. Сөйлем iшiнде келген қаратпалар сөйлемдегi басқа сөздерден үтiр арқылы бөлiнедi. Қаратпа бiр сөз болып та /жалаң/, бiрнеше болып та /жайылма / келедi.

Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі

Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі.
Инверсия құбылысы.
Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің тарихи қалпы.

Қазақ тілінде сөйлемдегі сөзздердің орналасу тәртібі негізінде екі түрлі болады: сөйлемдегі бірқатар сөйлем мүшелерінің орын тәртібі тұрақты, бірқатарының орын тәртібі жылжымалы болады. Орын тәртібі тұрақты болатындар - жалғаусыз, қабыса байланысатын сөйлем мүшелері, орын тәртібі жылжымалы болатындар жалғаулар арқылы қиыса, меңгеріле, матаса байланысатын сөйлем мүшелері. Мысалы: Жолдасымыз екеуіміз күнде… қалың ағаш көлеңкесінде жататынбыз (С. Ерубаев) деген сөйлемдегі анықтауыш қалың ды сол орнынан қозғауға болмайды, ал күнде, ағаш көлеңкесінде деген пысықтауыштардың (соңғыны анықтауышымен қоса) орнын ауыстырып айтуға, бастауыштан бұрын айтуға да болады: Күнде жолдасымыз екеуіміз (қалың ағаш көлеңкесінде жолдасымыз екеуіміз…) екеуіміз қалың ағаш көлеңкесінде (күнде) жататынбыз. Жалғаусыз қабыса (сол тұрған орнына қарай) байланысатын сөйлем мүшелерінің көпшілігі қалыпты орындарынан тапжылмайды. Мысалы, сын есім, есімше, сан есім, атау күйіндегі зат есім анықтауыш болса, олар анықтайтын сөзінің дәл алдында тұрады, кейбір жағдайда болмаса, басқа мүшелермен орын ауыстыруға көнбейді. Орнын ауыстырып айтуға болған күнде, ол сөздің бұрынға синтаксистік қызметі өзгеріп кетеді. Мысалы: Даңғыл жолмен жүріп келеміз деген сөйлемдегі анықтауышты ( даңғыл ) жолмен сөзінен кейін қоюға болмайды.

Екі зат есім не зат есім мен есімдік қатар тұрып, алдыңғысы бастауыш, соңғысы баяндауыш болатыны белгілі. Соларды орнын ауыстырып айтсақ, олардың синтаксистік қызметі де ауысады. Мысалы: Оспан оқушы. Оқушы - Оспан. Мынау - кітап. Кітап - мынау.

Жалғау арқылы байланысатын сөздерді орнын ауыстырғанда, ол сөздердің синтаксистік қызметі өзгермегенмен, сөйлемнің бұрынғы мағынасына аздаған болса да, өзгеріс енетін болады. Сөздердің сөйлемдегі қалыпты орнын өзгерту - қалайда сөйлем мағынасын түрлендіруге әсер етеді. Мысалы: Барлауға Сағынтай кетті деген мен Сағынтай барлауға кетті деген бір емес: алдыңғыда барлауға кеткеннің кім екендігі баса айтылса, соңғыда Сағынтайдың қайда кеткендігі баса айтылған.

Сөйлемдегі сөздердің қалыпты орнын ауыстырып айтуды инверсия дейміз.

Сөздер сөйлемде белгілі орында тұру арқылы синтаксистік байланысқа енеді. Сонымен қатар, олардың синтаксистік қызметі айқындалады. Сөйлем мүшелерінің қалыпты орнын өзгертіп, инверсия жасау арқылы ондағы сөздің бірі болмаса, біріне ой екпінін түсіріп айтуға болады. Сонда сөйлем мүшелерін орнын ауыстырып инверсия жасау стильдік қызмет атқарады.

Жалпы ереже бойынша сөйлем мүшелерінің орын тәртібі былай болады: баяндауыш сөйлемнің ең соңында, бастауыш одан бұрын, анықтауыш анықталатын сөзден бұрын, толықтауыш пен пысықтауыштар өздері қатысты сөздерінен бұрын тұрады.

Оқушыларға қазақ тілі синтаксисінен берілетін білім көлемі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.