Халықтың қартаю үдерісі

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І. Кіріспе . . . 3

Негізгі бөлім

1. Қартаю . . . 4

2. Ұзақ жасау - екінің біріне бұйырмайтын бақыт . . . 5

3. Қарт және қарттық . . . 9

4. Әлемдегі және Қазақстандағы егде адамдар . . . 12

Қорытынды . . . 15

Пайдаланған әдебиеттер . . . 17

Кіріспе

Қартаю кезінде адамның жүйке жүйесінде, ішкі секреция бездерінде, иммундық, жүрек-қан тамырлар жүйелерінде елеулі өзгерістер байқалады. Жүйке жүйесінің өзгерістерінен шартты және шартсыз рефлекстер әлсірейді, есте сақтау қабілеті бұзылады. Қарт адамдарда жыныс, қалқанша, ұйқы бездерінің, гипофиздің, бүйрек үсті бездерінің, айырша бездің гормон өндіру қабілеттілігі төмендейді. Қартаю кезінде жүректің жиырылу күші кемиді, қан айналу көлемі азаяды. Шеткі тіндердегі қан қылтамырларының (капиллярлары) қабырғалары қалыңдап кетуінен газ алмасу процесі бұзылады. Бұл гипоксия ауруының дамуына әкеледі. Қан тамырларының серпімділігі азайып, оларда атеросклероз дамиды. Адамның жасы ұлғаюына байланысты жүрек пен қан тамырларының жүйкелік және гуморалдық реттеулері өзгереді. Қартаюды: қалыпты немесе физиол. Қартаю және ерте қартаю деп бөледі. Физиологиялық қартаю - адам егде тартқан жасқа келсе де, денсаулығы жақсы, ширақ, өзін-өзі күтіп, айналасына назар аударып белсенділік көрсете алатын жағдайда болуы. Ерте қартаюда кәріліктің белгілері мезгілінен бұрын байқалады. Бұған адамның созылмалы аурумен ауыруы немесе қоршаған ортаның жағымсыз әсері себеп болады. Қартаюды қазіргі теориялар жас шамасының ұлғаюына байланысты белок синтезінің бұзылуы деп түсіндіреді.

1. Қартаю

Қартаю - биологиялық процесс; белгілі бір жасқа жеткеннен кейінгі организмнің мүмкіншіліктерінің үдемелі төмендеуі. Қартаю кезінде тіннің серпімді талшықтарының және су мөлшерінің азаюынан тері жұқарып, қатпарланып әжім пайда бола бастайды. Бұл кезде шаш ағарып, сирейді, көздің көруі, құлақ естуі нашарлайды, тіс түсе бастайды. Қартаюдың бір көрінісі ретінде организмде дәнекер тіндердің өзгеруін келтіруге болды. Осыдан өкпеде, бауырда, жүректе, т. б. ішкі органдарда олардың атқаратын жұмысының бұзылуына әкелетін беріштенулер дамиды. Дәнекер тіндерінің өзгерістерінен қарттарда жара мен сүйек сынықтарының бітуі жастарға қарағанда баяу жүреді. Қартаю кезінде адамның жүйке жүйесінде, ішкі секреция бездерінде, иммундық, жүрек-қан тамырлар жүйелерінде елеулі өзгерістер байқалады. Жүйке жүйесінің өзгерістерінен шартты және шартсыз рефлекстер әлсірейді, есте сақтау қабілеті бұзылады. Қарт адамдарда жыныс, қалқанша, ұйқы бездерінің, гипофиздің, бүйрек үсті бездерінің, айырша бездің гормон өндіру қабілеттілігі төмендейді. Қартаю кезінде жүректің жиырылу күші кемиді, қан айналу көлемі азаяды. Шеткі тіндердегі қан қылтамырларының (капиллярлары) қабырғалары қалыңдап кетуінен газ алмасу процесі бұзылады. Бұл гипоксия ауруының дамуына әкеледі. Қан тамырларының серпімділігі азайып, оларда атеросклероз дамиды. Адамның жасы ұлғаюына байланысты жүрек пен қан тамырларының жүйкелік және гуморалдық реттеулері өзгереді. Қартаюды: қалыпты немесе физиол. Қартаю және ерте қартаю деп бөледі. Физиологиялық қартаю - адам егде тартқан жасқа келсе де, денсаулығы жақсы, ширақ, өзін-өзі күтіп, айналасына назар аударып белсенділік көрсете алатын жағдайда болуы. Ерте қартаюда кәріліктің белгілері мезгілінен бұрын байқалады. Бұған адамның созылмалы аурумен ауыруы немесе қоршаған ортаның жағымсыз әсері себеп болады. Қартаюды қазіргі теориялар жас шамасының ұлғаюына байланысты белок синтезінің бұзылуы деп түсіндіреді. Ал мұның өзі нуклеин қышқылдары (ДНҚ) қызметінің бұзылуына байланысты болады. Кейінгі жылдары иммунитет жүйесі бұзылған организмде түзілген антиденелер бөгде заттарды ғана емес қалыпты клеткаларды да бұзып, жоятыны анықталды. Қартаю кезінде клеткалардағы энергетикалық (жылу бөліну) процестер өзгереді: тотықтырғыш ферменттердің белсенділігі кемиді, митохондриялардың саны азаяды. Қартаюда тұқым қуалаушылық факторы үлкен рөл атқарады. Кейбір адамдардың қалыптан тыс ерте қартаюы байқалады, мұны прогерий деп атайды. Бұл сирек кездесетін тұқым қуалайтын синдромдар кездерінде байқалады. Солардың бірі - Гетчинсон-Гильфорд синдромы - балалардың, аутосомдық-рецессивтік жолмен ұрпақтан ұрпаққа берілетін ауруы. Бұл аурудың алғашқы көрінісі баланың бір жасар кезінде байқалып, тез қарқынмен дамып, 10 - 20 жаста жүрек инфарктысынан өлімге әкеледі. Баланың бойы өсуі баяулайды, шашы ағарып, түсе бастайды, терісі жұқарып, қатпарланып кетеді. Көз бұршағының бұлыңғырлануы (катаракта), өкпе эмфиземасы, қан тамырларының атеросклерозы, т. б. дамиды. Осындай кәрілікке тән белгілердің 15 - 25 жас арасында дамуы - Вернер синдромы деп аталады. Ерте қартаюдың ең негізгі себебі - қозғалудың азаюы, бұлшық ет жұмысының жеткіліксіздігі (гиподинамия) . Қартаюға байланысты организмде зат алмасу процесі нашарлайды, сондықтан қуатты тағамдарға қажеттілік те төмендейді. Мысалы, қалада тұратын 60 - 74 жастағы ер адамдардың тәуліктік энергетикалық қажеттілігі 2300 ккал болса, әйелдерде - 2100 ккал, ал жасы 75-тен асқан адамдарда бұл қажеттілік 2000 және 1900 ккал шамасында болады. Бұл кезде тағам құрамындағы жануар майлары мен көмірсу мөлшері аз болуы тиіс. Қартаю заңдылықтарын зерттейтін ілім геронтология, ал жастары ұлғайған адамдар мен кәрі адамдардың ауруларын зерттейтін ілім гериатрия деп аталады.

2. Ұзақ жасау - екінің біріне бұйырмайтын бақыт

Адамның қартаюы - адамзатты ежелден мазалап келе жатқан жұмбақ. Философтар ғасырлар бойы қартаюдың себептерін талқыласа, көптеген діндер кәрілікке киелі маңыз берген. Алайда қартаю үрдісінің биологиясы әлі күнге дейін толық зерттелген жоқ, тіпті адамның қартаю шапшаңдығын тежеудің әдістері де табылмай келеді. Ғалымдардың толассыз зерттеулеріне қарамастан, адамзат кәрілікті жеңудің ауылынан әлі тым алыста.
Қартаю - басқа да тірі ағзалардың табиғи қартаюы сияқты биологиялық үрдіс. Сол үрдістің салдарынан адам денесіндегі барлық органдар мен жүйелер жұмысы біртіндеп әлсірейді. Жасы келген адамның денесіндегі физиологиялық өзгерістер ең алдымен биологиялық қызметтердің бәсеңдеуіне әкеп соғып, метаболикалық стресстерге қарсы тұру қабілеті төмендейді. Мұндай келеңсіз өзгерістер әдетте адамның психологиялық және мінез-құлық пен жүріс-тұрыс ырғағының құбылуына себеп болады. Қартаюдың биологиялық аспектілеріне кәріліктен туындайтын өзгерістер ғана емес, жалпы денсаулықтың нашарлауы да жатады. Қарт адамның тағы бір ұрымтал тұсы - иммун жүйесінің әлсіреуінен келетін аурулар. Тіпті қазіргі медицинада қауқары кеткен кәрі ағзаның күші келмейтін кейбір ауруларға қатысты «кәрі адамдарға тән ауру» деген түсінік те бар. Мысалы, жас адам өкпенің қабынуынан тез-ақ айығып кетсе, мұндай кеселдің кәрі адамның түбіне жетуі де соншалықты оп-оңай.

Жүрек, бүйрек, ми және өкпе сияқты органдардың жұмысы нашарлайды. Бұған белгілі бір мөлшерде осы органдар жасушаларының жоғалуы мен олардың қайтып орнына келу мүмкіндігінің төмендеуі себеп. Қарт адамның жасушалары жас кезіндегі мүмкіндіктерін біртіндеп жоғалтады. Жасушадағы кейбір ферменттердің де жұмысы баяулайды. Біз сөзбен айтсақ, адам ағзасындағы қартаю үрдісі барлық деңгейде жүретін көрінеді.
Қартаю кезіндегі ми жұмысындағы елеулі өзгерістер - лезде есте сақтау қабілеті мен дереу ойлау қабілетінің баяулауы. Осы екі фактор қарттардың қоғам ырғағымен өмір сүру мүмкіндігін шектеп, көптеген зерттеулердің басты нысанына айналып отыр. Сөйте тұра, егер қарт адамның заманауи білімді көп талап етпейтін белгілі бір тапсырманы шешуіне жеткілікті уақыт берілсе, қарттар жастарға көп есе жібере қоймайды. Әсіресе сөздік қоры, жалпы білім жағынан немесе адамның өзі үйренген саласына қатысты ойлау қабілетіне келгенде кәрілікке байланысты «өнімділіктің» төмендеуі, тіпті де байқалмауы мүмкін.

Қазір медицина саласындағы бәзбір жетістіктер мен өмір сүру деңгейінің көтерілуі адамзаттың орташа өмір сұру ұзақтығын айтарлықтай өсірді. Бірақ әлемнің көптеген елдерінде бұл үрдіс енді халықтың қартаюына әкеп соғуда. Әсіресе Батыс Еуропа елдерінде халықтың қалған бөлігімен салыстырғанда, мұқтаждықтары өзгеше келетін егде адамдар үлесінің артуымен бірге соңғы жылдары кәрілікке байланысты әлеуметтік және экономикалық мәселелер туындап отыр.

Қартаюдың табиғатын анықтаумен геронтология ғылымы айналысады. Бұл ғылым физиологиялық өзгерістермен қатар, қарт адамдардың қоғамдағы әлеуметтік рөлін де терең зерттейді. Геронтологияның мақсаты - кәрілікке байланысты туындайтын кейбір кемшіліктерді жеңу. Өйткені әрбір жас тобының әлеуметтік мәртебесі мен қоғамдағы орны сол топтың экономикалық «жетістіктерімен» тығыз байланысты. Мысалы, ауылшаруашылығы саласында қарт адамдардың мәртебесі жоғары. Олардың өмірлік тәжірибесі жоғары бағаланып, олардың біліміне деген сұраныстың арқасында қарт адамдардың қоғамның белсенді мүшесі болып қала береді. Бірақ соңғы ғасырлардағы индустриализация мен урбанизация деңгейінің күрт өсуінен қарт адамдардың қоғамдары рөлі төмендеп келеді. Соңғы зерттеулерге қарағанда, қарттардың өз маңыздылығын жоғалтуына олардың еңбекке деген қабілетсіздігі емес, үздіксіз білім алу мен жаттығуларды талап ететін жаңа технологиялардың енгізілуі себеп болып отырған көрінеді. Әйтсе де, кейбір салаларда қарт адамдар әлі де жоғары белсенділігін сақтап келеді. Мәселен, саясатта.

Геронтология ғылымындағы ең басты бағыттардың бірі - адам өмірін ұзарту. Дәрігерлік көмек пен өмір сүру деңгейінің жақсаруы арқасында қазір жаһан бойынша адамдардың өмірі біршама ұзарды. Ғалымдардың пікірінше, индивидум деңгейінде дұрыс диета сақтау, физикалық жаттығулар жасау және темекі, арақ-шарап сияқты қауіпті улы факторлардан аулақ болудың арқасында да өмірді аздап ұзартуға болады. Әйтсе де бұл факторлар көбінесе кәрілікті жеңуге емес, «кездейсоқ» ажалды жеңуге ғана бағытталған.
Әлемде адамның қартаю жылдамдығын баяулатудың бірнеше «жеміс беруі мүмкін» стратегиясы ғана бар. Зерттеушілер солардың арқасында қартаю жылдамдығын төмендетіп, өмірді ұзартпақ. Мысалы, адам органдарын клондау арқылы қолдан өсірілген органдармен алмастыру немесе антиоксиданттар, гармон деңгейіндегі терапия арқылы ағза жасушаларын молекулярлық «жөндеуден» өткізу сияқты тұжырымдар пайда болды. Алайда бұл бағыттарда да әзірге ауыз толтырып айтарлықтай нәтижелер жоқ.
Айтпақшы, адам өмірін ұзарту керек пе? деген сұрақ қазір саяси деңгейдегі көптеген қызу пікірталастың басты тақырыбына айналуда. Бұл сұрақтағы «оппозицияның» негізін кейбір діни конфессиялардың өкілдері құрайды. Өйткені «мұны Құдайдың ісіне араласу» деп санайтындардың да сөзінің жаны бар.

Үндістандық Хабиб Миан есімді азамат 138 жыл жасаса, Израильдік әйел Мэриам Амаш - 120, АҚШ-тық Эдна Паркер - 114 жыл жасаған. Украиналық Григорий Нестор - 116 жыл ғұмыр кешсе, 113 жастағы жапон азаматы Томодзи Танабэ әлі де тірі. Айтпақшы, мұндай рекордтардың тізіміне қазір Қазақстан да кіріп отыр. Жер бетіндегі тірі адамдардың арасындағы ең кәрісі - қазақстандық Сахан Досова. Ұлттық халық санағы кезінде кездейсоқ анықталған 130 жастағы Сахан апа қазір жер бетіндегі ең ұзақ жасаған әйел адам атанып отыр.

Адам өзінің биологиялық қасиеттері бойынша, 120-140 жыл өмір сүре алатын көрінеді. Ұзақ жасау - екінің біріне бұйырмайтын бақыт. Бірақ өз өмірін ұзартқысы келетіндерге мынадай бірнеше ақыл-кеңес беруге болады:

1. Көп ұйықтамаңыз. Ұзақ жасаған адамдардың дені ұйқыдан ерте тұрған.
2. Тамақты көп жемеңіз. Семіздік өмірді қысқартады.
3. Болашаққа сеніммен қараңыз.
4. Көп қимылдаңыз, әсіресе зейнетке шыққаннан кейін.
5. Дәрі-дәрмектерді мейлінше шектеңіз.
6. Болмашы нәрселерді уайымдай бермеңіз.
7. Темекі тартпаңыз. Темекіден барынша аулақ болған жөн.
8. Міндетті түрде хоббиіңіз болсын.
9. Сусынды көп ішіңіз, әсіресе суды.
10. Көңіл-күйіңізді сергіту үшін қара жұмыспен айналысыңыз.
11. Қою кофе мен қою шайды көп ішпеңіз.
12. Шаршағаныңызды басу үшін жарты сағаттық ванна қабылдаңыз.
13. Үнемі бір уақытта ұйқыға жата бермеңіз. Кейде түнде теледидар тамашалап, далаға шығып сергек жүріңіз.
14. Үйде жарықты үнемдемеңіз. 150 ваттық шам бөлмеңізді ғана емес, өміріңізді де жарық етеді.
15. Жақсы достарыңыз көп болсын. Достары көп адам стресстерге бой алдыра бермейді екен.

3. Қарт және қарттық

Адамның салыстырмалы түрде ұзақ жасаған ғұмыры көп сатылы. Ғалымдар өмір жолын нәрестелік (бір жасар), балалық (1-13 жас), жастық (13-25), кемелдік (25-49), егделік (49-61), кекселік (61-73), қариялық (73-85) және қаусау (85-тен асқан) кезеңдерге бөліп, әрқайсысына биологиялық және физиологиялық тұрғыда толық мінездеме береді. Бір ғажабы, ғылыми нұсқалы аталған кезеңдер қазақтың мүшел жас (13, 25, 37, 49, 61, 73, 85) өлшемдеріне дәлме-дәл келеді. Адам межелі ғұмырында қоян жымындай бұралаң, кедірлі-бұдырлы соқпақ, табан тірелмес тайғақ, биік асулы, терең өткелді, сондай-ақ тақтақ даңғыл, әйтеуір, қилы-қилы жолдардың талайынан өтеді. Өмірдің ең баяу сырғитын бөлігі қырық жасқа дейін ысылады, пысиды. Ой және қол еңбегінде шыңдалады. Ой өрісі кеңиді. Дүние танымы тереңдейді, молаяды. Қоғамдық ортада өз орнын табады. Азаматтық бейнесі әбден қалыптасып, келешек өмір нысанасы айқындалады. Одан әрі талпыныс, ілгерілеу, жеделдеген елу, сосын алпыс.

Алпыс - төре және сыни жас. Өткен кезеңдерге сарапшы, алдағыны болжамшы шақ. Апақ-сапақ өмірдің қоңыр күзі, ақшамы. Егделіктің көлеңкесі ұзарып, батыс көкжиегіне еңкеюі, қарттықтың табалдырығы, босағасы.

Өмір оты ерте өшірілмесе, адам баласының қартаюы табиғи заңдылық. Қартаю организм мен ой сезімнің даму, жетілу үдерісі тоқырып, белсенділік мүмкіншілігі мен қарқынының үдемелі төмендеуі. Адамға қалауынсыз-ақ өзінің табиғи жолымен жетер бұл кәрілік кезең ел аузында: “Ат мініп, атан жетелеп, келмейді, сірә, кәрілік. Күтпейді оны көпшілік, сағынып не тарығып” деп сипатталады.

Адам үш түрлі қартаяды.

Ерте тәни қартаю - кәрілік белгілерінің мезгілінен бұрын аян болуы. Адамның биологиялық және психологиялық қорғаныс механизмдерінің шамадан тыс тотығуы. Тұқым қуалаушылық пен туабітті гендік - тектік мүкілік салдары. Жалпы денсаулықтың ақаулығы, ауыр, созылмалы дерт зардабы. Жеке бастың күтімсіздігі, тіршілігіне жауапсыздығы.

Қалыпты физиологиялық қартаю - егделіктен кейінгі жас жігі қапелімде байқала қоймайтын, созылып барып анық белгі беретін табиғи құбылыс. Бұл кезеңге тән: дене қажып, күш-қуат кемігенмен сана мен сезім сергектігі. Төңірекке жіті көзқарас, ойға берілу. Байсалдылық, пайымдылық, шүкіршілік.

Рухани қартаю - тән мұқалуынан бұрын жан жұталуы, жүйке жүйе түтіліп, жад көмескіленуі. Қоғамдық ортадан оқшаулану. Танымдық сезім тұйықталған осы психологиялық үдеріс кей жағдайда парасатсыз, келеңсіз өмір сүруге организмнің қарсылығы деп түсіндіріледі. Қалай дегенде де, рухани қартаю өте сирек кездесетін тіршілік.

Қартайғанда адамның денесі болбырап, қимыл қозғалысы баяулайтыны, іс-әрекеті шектеліп, қоғамдық ортадан қол үзері, жүйке сыр беріп, ой өрістің торығуы, ел өмірі мен төңірегін бұрынғы көзқарасы, дүниетанымен шолатыны және түсінетіні анық. Бұл болымсыздық жеке бастың кемшілігі емес, жалпы ұзақ ғұмыр кешіп қартайғандардың барлығына ортақ көрініс.

Сәнімен қартаю - абырой. Бірыңғай отбасылық өмір қалпына көшкен соң ұлдары мен қыздарының, немерелері мен шөберелерінің, құдалары мен жиендерінің шаршы төрінде маңғаз отыру, кіршіксіз ықыластары мен ақ ниетті қамқорлықтарын сезіну, ешнәрсеге мұқтажданбау, ауыл-аймақтың үлкендері мен жастарының инабатты сәлемі мен арнайы сыбағасын қабылдау, ақ батасын беріп, баршасын ризалау үлкен ғанибет. Өз төрінен төмендемей, сыны мен сыйын қаштырмай, әдемі қартаю өнеге. Ұлық жасын қадірлеу үлгі. Тек осы салиқалықтан жазбағай. Ел өмірінің төрін иеленген қарттық: құрметті этикалық ұғым. Болмысы тұрғысынан екі өлшемді. Адам жарық дүниеде ғұмыр кешкен ұзақ жылдар - сандық және сол сындарлы жылдарда ел игілігіне, халық мүддесіне еткен елеулі еңбегінің молдығы - сапалық өлшемдер. Екі өлшем сабақтасып, бірін бірі толықтыруы, әрлеуі мен нәрлеуі өткен, қарттыққа жеткен адам өмірінің құндылық сипаты; адам баласының баршасының пешенесіне жазылмаған, бір бөлігіне ғана бұйырған өмір сыйы, мархабаты. Сәнімен жеткен ұлық жасында бір-ақ берілетін өмірдің мәні мен маңызын терең түсінуге, қилы-қилы құбылыстарын, сан-алуан қырлары мен сырын жақсы тануға, оларды қоғамдық өмірдің үдемелі дамуында ұтымды пайдаланудың төте жолдарын іздеуге, өнерлі істе ізгі еңбек үлесін қосуға, қандай да бір өшпес із қалдырып, кейінгілерге өнеге тұтқызуға, қатал сыннан өткен шынайы тіршілік үлгілерін ұрпағына дарытып үлгеруге берілген мұра; мінсіз атқарар маңызды міндеті мен асқан жауапкершілігі айқындалған, тұнып тұрған тарихты тұтас бір дәуір; еш уақытта ортаймайтын, уақыт өткен сайын толыға түсетін ақыл-кеңес қазынасы; адам ғұмырының түйінді бөлігі, бір ұрпақ өмірімен шектелмейтін, жалғасы үзілмейтін, ғасырдан ғасырға асып, асыл қасиеттері жетіле, кемелдене, киелене түсер феномен.

Қарт адамдар халық құрамындағы әлеуметтік топ. Бағзы заманнан қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа ұштасқан өмірлік мақсаты ел бірлігіне, жер тұтастығына бас-көздік, халықтың бірлігі мен ынтымақтастығын берік дәнекерлеу, ұлттық бай рухани қазынаны шашау шығармай сақтау және молайта түсу еді. Олар қай кезде де осы міндетті жүзеге асыруда көсемдік танытты, бекзаттық пен мәрттіктің рухы бола білді.

4. Әлемдегі және Қазақстандағы егде адамдар

Халықаралық статистика 2005 жылы 1 миллиардтан астам адам 60 жасқа аяқ басқанын көрсетті. 2050 жылы көптеген дамыған елдердегі 65 жастан асқан адамдардың саны 2 еседен артық ұлғаяды, ал жалпы саны 2 миллиардты құрайды. Әлемде «егде адамдар» (қартайғандар), ал Қазақстанда негізінен «зейнеткерлер» деп аталатын адамдардың осы санаты, өздеріңіз байқағандай, халықтың ауқымды тобына айналады және ең алдымен әлеуметтік-экономикалық реформаларды жоспарлау және өткізу кезінде ескерілуі тиіс.

Егде адамдар санаттарын белгілеу үшін пайдаланылатын терминологияның әр елдің заңнамасында және халықаралық құжаттарда айырмашылығы бар. БҰҰ статистикалық қызметтерінің нормаларына сәйкес, бұл терминмен 60 жастағы және одан үлкен адамдар қамтылады. Еуропалық одақтың статистикалық қызметінде егде адамдарға 65 жастағы және одан үлкен жастағы адамдар, 65 жас зейнеткерлікке шығу үшін неғұрлым кең таралған жас болып саналатындықтан, жатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.