5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І. 5.6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. «Құқықтық тәрбие» түсінігі, оның мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... 13
1.2. 5.6 жастағы балаларға балабақша жағдайында құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ. 5.6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. 5.6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің балабақшадағы оқыту және тәрбиелеудің бағдарламасындағы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2. 5.6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің әдіс.тәсілдері ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І. 5.6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. «Құқықтық тәрбие» түсінігі, оның мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... 13
1.2. 5.6 жастағы балаларға балабақша жағдайында құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ. 5.6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. 5.6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің балабақшадағы оқыту және тәрбиелеудің бағдарламасындағы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2. 5.6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің әдіс.тәсілдері ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Елбасымыз Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы арқылы дамуымызға жаңа серпіліс беретін басымдылықтарды айқындап берді. Сөйтіп, Республика өміріндегі өзгерістер білім беру саласына, соның ішіне мектеп жасына дейінгі балаларды жеке дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін тигізуде. Әлемдік білім беру кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейде көтеруді талап етеді [1].
Бала құқықтары, оның өміріне, дамуына, білімденуі мен тəрбиесіне қамқорлық қашанда бүкілəлемдік проблема болған. Қабылданған халықаралық құжаттарда (Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж. [2]; Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж. [3]; Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.[4] жəне т.б.) қоғамда бала құқықтарының үстемдігін, оларда ымырашылдық, басқыншылыққа бармау сезімдерін оятып, тыңдай білу мен зер салуға үйрету қажеттігі жария етілді. Бұл құжаттарда хатталған бағдарламалар барша аймақтардағы барлық халықтар үшін теңдей маңызды да олар тарапынан бірдей орындалуы міндетті.
Кез келген бала бірінші кезекте қамқорлықпен көмекке ие болуы тиіс. Балалар құқығы (1959ж) Декларациясында былай делінген, «Барлық балалар нәсіліне, ақ-қаралығына, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқада түсінігіне, туған жеріне жағдайына қарамастан өзіне тиісті мүмкіншіліктердің бәріне құқылы [2]. Балалар құқығы 1959 жылы қабылданса, 2012 жылы «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңы қабылданды [5].
Бүкіл әлемнің белгілі бір заңдылықтарымен өмір сүретінін қазіргі заман ғылымы жан-жақты дәлелдеп отырғаны мәлім. Соның ішінде бұл заңдылықтар балаларға құқықтық тәрбие беруде адамзаттың жан дүниесі мен рухани ішкі өмірін де қамтиды.
Қазіргі уақытта құқықтық мемлекет құру мақсатында азаматтық қоғамды жоғары дәрежеде дамыту, жастардың құқықтық сана-сезімі мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру құқықтық тәрбиенің әдіс-тәсілдерімен жүзеге асырылады. Ал тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті балабақша табалдырығынан бастау алатын құқықтық тәрбие үдерісінің өтілу сапасына байланысты дамиды [6].
ҚР Президентінің «Қазақстанның әлеуметтік модернизациясы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» бағдарламалық құжатында «Қазақстан құқығы» инновациялық курсын енгізуді қарастыратын білім мен тәрбие берудің модернизациясын енгізу қажеттілігі атап көрсетілген. Мемлекет басшысы «оқу орындарында «Қазақстан құқығы» сияқты пәннің болмауы құқықтық нигилизмге және жастардың сауатсыздығына», оның ішінде тұрғындардың барлығының сауатсыздығына әкеп соқтырады деп атап көрсетті. Қазақстандағы білім беру жүйесі ескірген әдістемелерге негізделген, оны тездетіп жаңарту қажет, дейді Нұрсұлтан Назарбаев. «Мысалы, өте көкейкесті болып табылатын «Қазақстан құқығы» (оның болмауы жастардың құқықтық нигилизмі мен сауатсыздығына соқтырады), «Өлкетану» (туған жерге махаббат отаншылдықтың негізі ғой), жеке табысқа жетудің, жеке тұлғаның әлеуметтенуінің әдістемесі сынды «Акмеология» сияқты пәндер қайда?», - дейді Елбасы. Оның ойынша, олардың болмауы салдарынан жастардың едәуір бөлігінің әлеуметтік инфантилизміне, ересек өмірге бейімделе алмауына, басқа да келеңсіздіктерге ұрындырады. Жастардың бір бөлігі діни секталардың, экстремистердің, есірткіге құмар және қылмыстық топтардың «оңай олжасына» айналады. Мұның бәрінің басты себебі - әлеуметтік инфантилизм, өзінің өмірі мен өз отбасының әл-ауқаты үшін өзі жауап бере алатын ересек әрі кемел азамат болуға шамасы жетпеушілік. Сондықтан бүгінгі таңда оқу-тәрбие үдерісін түбірінен өзгерту маңызды.», - деп атап өтті президент [7].
Елбасымыз Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы арқылы дамуымызға жаңа серпіліс беретін басымдылықтарды айқындап берді. Сөйтіп, Республика өміріндегі өзгерістер білім беру саласына, соның ішіне мектеп жасына дейінгі балаларды жеке дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін тигізуде. Әлемдік білім беру кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейде көтеруді талап етеді [1].
Бала құқықтары, оның өміріне, дамуына, білімденуі мен тəрбиесіне қамқорлық қашанда бүкілəлемдік проблема болған. Қабылданған халықаралық құжаттарда (Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж. [2]; Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж. [3]; Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.[4] жəне т.б.) қоғамда бала құқықтарының үстемдігін, оларда ымырашылдық, басқыншылыққа бармау сезімдерін оятып, тыңдай білу мен зер салуға үйрету қажеттігі жария етілді. Бұл құжаттарда хатталған бағдарламалар барша аймақтардағы барлық халықтар үшін теңдей маңызды да олар тарапынан бірдей орындалуы міндетті.
Кез келген бала бірінші кезекте қамқорлықпен көмекке ие болуы тиіс. Балалар құқығы (1959ж) Декларациясында былай делінген, «Барлық балалар нәсіліне, ақ-қаралығына, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқада түсінігіне, туған жеріне жағдайына қарамастан өзіне тиісті мүмкіншіліктердің бәріне құқылы [2]. Балалар құқығы 1959 жылы қабылданса, 2012 жылы «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңы қабылданды [5].
Бүкіл әлемнің белгілі бір заңдылықтарымен өмір сүретінін қазіргі заман ғылымы жан-жақты дәлелдеп отырғаны мәлім. Соның ішінде бұл заңдылықтар балаларға құқықтық тәрбие беруде адамзаттың жан дүниесі мен рухани ішкі өмірін де қамтиды.
Қазіргі уақытта құқықтық мемлекет құру мақсатында азаматтық қоғамды жоғары дәрежеде дамыту, жастардың құқықтық сана-сезімі мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру құқықтық тәрбиенің әдіс-тәсілдерімен жүзеге асырылады. Ал тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті балабақша табалдырығынан бастау алатын құқықтық тәрбие үдерісінің өтілу сапасына байланысты дамиды [6].
ҚР Президентінің «Қазақстанның әлеуметтік модернизациясы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» бағдарламалық құжатында «Қазақстан құқығы» инновациялық курсын енгізуді қарастыратын білім мен тәрбие берудің модернизациясын енгізу қажеттілігі атап көрсетілген. Мемлекет басшысы «оқу орындарында «Қазақстан құқығы» сияқты пәннің болмауы құқықтық нигилизмге және жастардың сауатсыздығына», оның ішінде тұрғындардың барлығының сауатсыздығына әкеп соқтырады деп атап көрсетті. Қазақстандағы білім беру жүйесі ескірген әдістемелерге негізделген, оны тездетіп жаңарту қажет, дейді Нұрсұлтан Назарбаев. «Мысалы, өте көкейкесті болып табылатын «Қазақстан құқығы» (оның болмауы жастардың құқықтық нигилизмі мен сауатсыздығына соқтырады), «Өлкетану» (туған жерге махаббат отаншылдықтың негізі ғой), жеке табысқа жетудің, жеке тұлғаның әлеуметтенуінің әдістемесі сынды «Акмеология» сияқты пәндер қайда?», - дейді Елбасы. Оның ойынша, олардың болмауы салдарынан жастардың едәуір бөлігінің әлеуметтік инфантилизміне, ересек өмірге бейімделе алмауына, басқа да келеңсіздіктерге ұрындырады. Жастардың бір бөлігі діни секталардың, экстремистердің, есірткіге құмар және қылмыстық топтардың «оңай олжасына» айналады. Мұның бәрінің басты себебі - әлеуметтік инфантилизм, өзінің өмірі мен өз отбасының әл-ауқаты үшін өзі жауап бере алатын ересек әрі кемел азамат болуға шамасы жетпеушілік. Сондықтан бүгінгі таңда оқу-тәрбие үдерісін түбірінен өзгерту маңызды.», - деп атап өтті президент [7].
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астан, 2012.
2. Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж
3. Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж.
4. Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.
5. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңы.Астана, 2012ж.
6. Д.Ж.Нукатаева. Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі негізінде оқушыларға құқықтық тәрбие беру. Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты. Алматы, 2010.
7. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам / Н. Ә. Назарбаев // Егемен Қазақстан. - 2012. - 10 шілде.
8. 2;19 Құнапина Қ. "Құқық пәнін оқытуда қойылатын талаптар" // Қазақстан тарихы, №8, 2005. -12 б.
9. Мулько И.Ф. Социально-нравственное воспитание детей 5-7 лет. Методическое пособие – М: ТЦ “Сфера”, 2007.
10. К.Д. Ушинский. Педагогические сочинения [Текст] : в 6-ти томах. Педагогика,1990. Т.5. - 528 с
11. Н.К. Крупская О воспитании и обучении: Сборник избранных педагогических произведений / Составили: Н. А. Константинов и Н. А. Зиневич. — М.: Учпедгиз, 1946. — 317 с.: портр.
12. А.С. Макаренко Педагогические сочинения в восьми томах. — М., Педагогика, 1983—1986.
13. В.А. Сухомлинский 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
14. Шәдібекова Р. Азаматтық тәрбие беруде дамыт оқыту технологиясын оқыту. ІІ Бастауыш мектеп, 2006 , № 5 , 30 – 33 б.
15. А.К.Ахметов Международные отношения: теория, практика, поиск [Текст] : материалы международной научно-практической конференции (29-30 апреля 1999 г.) Алматы : КазГУМОиМЯ, 1999. - 458с.
16. Л.А. Байсеркеев Педагогические основы нравственно-правового воспитания учащихся общеобразовательных школ/Л. А. Байсеркеев. - 1998. 16.
17. А.А.Калюжный Роль учителя в нравственном воспитании школьников. – Алматы: Респ. издат. кабинет, 1994. – 120 с.
18. Тұрсынғалиева Т. Азаматтық сезімге баулу. ІІ Бастауыш Мектеп , 2005, № 9, Б 42
19. Н.Найзабекова. Патриоттық тәрбие - педагогиқалық проблема// Бастауыш мектеп №6 2005
20. Құрсақбаева Қ. Оқушыларға азаматтық тәрбие беру мәселелерін ұйымдатыру. ІІ Ұлағат , 2001 , № 2 , Б 24 – 25
21. А.Т.Сейтахметова Азаматтық тәрбиенің негізгі ұғымдары. ІІ Бастауыш мектеп, 2001 , № 3 , 42 – 45
22. Э.А. Орынбасарова Жаңа буын оқулықтармен оқытуда сыни тұрғыдан ойлау жобасының стратегиясын қолдану.// Жалпы тарих және құқықтану. - 2004. - № 1. - C. 19-21.
23. Б.И. Мұқанов Этнопедагогика : оқу құралы [кəсiптiк бастауыш жəне орта бiлiм беру ұйымдарына ұсынылған] / Б. Мұқанова, Р. Ильясова. - Астана : Фолиант, 2008. - 439 б. - (Кəсiптiк бiлiм). - ISBN 9965-35-467-7
24. Г.К.Нұрғалиева "Қалың елім, қазағым қайран жұртым" [Текст] / Г. Нұрғалиева // ХХ ғасыр мектебі. - 2007.-№1. - С.18-20.
25. К.К. Жанпейісова Тәуелсіз Қазақстандағы өкілді билікті қалыптастырудағы сайлау институтының орны [Текст] : автореферат дис. . саяси ғылым. канд. : Абай атын. Қазақ ұлттық пед. ун-ті. - Алматы, 2009. - 25 б. - Библиогр.: 23-25 б.
26. Жуманова А.Н., Рангаева А. Формирование правового сознания как условие становления гармонично развитой личности детей старшего дошкольного возраста// Педагогические науки/Современные методы преподавания №5 2012.
27. Қазақстан Республикасы. Конституция (1995) Қазақстан Республикасының Конституциясы : ресми мәтін. – А. : Заң әдебиеті, 2008
28. Ағдарбеков, Т Мемлекет және құқық теориясы: оқу құрал / Т. Ағдарбеков. – Қарағанды: Болашақ баспа, 2001.
29. А.Ж.Сарсенова, А.И.Зинуллина. Жастардың құқықтық мәдениеті. Материалы областных Алтынсаринских педагогических чтений. Ч.1 28.01.2011г.
30. Баққұлов, С. Д. Құқық негіздері: оқу құрал / С. Д. Баққұлов А. : Атамура , 2004.
31. Ағдарбеков Т., Әлайдар А., Алайдаров А. Құқық негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Нұр-пресс, 2008, 21б.
32. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы «Мектеп», -2002ж., 132б.
33. Жалпы азаматтық және құқықтық тәрбие. http://kazorta.org/zhalpy-azamatty-zh-ne-y-ty-t-rbie/.
34. Жаңабаева Р. Азаматтық тәрбие және Б. Момышұлы.//Қазақстан мектебі, 2005 , № 8, Б 72 – 73.
35. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде . Алматы, [8; 200].
36. Ф.Н.Жұмабекова, Н.М.Нұрғазиева, С.М.Жамалиева Мектепке дейінгі балалар психологиясы.- Астана . 2010.
37. Б.Г.Ананьев
38. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М.: Просвещение, 1985.
39. Иманбаева С.Т. Азаматтық тәрбие беру.// Бастауыш мектеп, 2005 , № 10,17б.
40. Л.С.Выготский. Психология искусства (idem, doc) (idem, pdf) / Общ. ред. В. В. Иванова, коммент. Л. С. Выготского и В. В. Иванова, вступит. ст. А. Н. Леонтьева. 3-е изд. М.: Искусство, 1986. 573 с.
41. Мухина В.С. Возрастная психология. - М., 199810,, 91 б.
42. Блясова Н.П. Формирование правового сознания у детей старшего дошкольного возраста.
1. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астан, 2012.
2. Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж
3. Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж.
4. Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.
5. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңы.Астана, 2012ж.
6. Д.Ж.Нукатаева. Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі негізінде оқушыларға құқықтық тәрбие беру. Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты. Алматы, 2010.
7. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам / Н. Ә. Назарбаев // Егемен Қазақстан. - 2012. - 10 шілде.
8. 2;19 Құнапина Қ. "Құқық пәнін оқытуда қойылатын талаптар" // Қазақстан тарихы, №8, 2005. -12 б.
9. Мулько И.Ф. Социально-нравственное воспитание детей 5-7 лет. Методическое пособие – М: ТЦ “Сфера”, 2007.
10. К.Д. Ушинский. Педагогические сочинения [Текст] : в 6-ти томах. Педагогика,1990. Т.5. - 528 с
11. Н.К. Крупская О воспитании и обучении: Сборник избранных педагогических произведений / Составили: Н. А. Константинов и Н. А. Зиневич. — М.: Учпедгиз, 1946. — 317 с.: портр.
12. А.С. Макаренко Педагогические сочинения в восьми томах. — М., Педагогика, 1983—1986.
13. В.А. Сухомлинский 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
14. Шәдібекова Р. Азаматтық тәрбие беруде дамыт оқыту технологиясын оқыту. ІІ Бастауыш мектеп, 2006 , № 5 , 30 – 33 б.
15. А.К.Ахметов Международные отношения: теория, практика, поиск [Текст] : материалы международной научно-практической конференции (29-30 апреля 1999 г.) Алматы : КазГУМОиМЯ, 1999. - 458с.
16. Л.А. Байсеркеев Педагогические основы нравственно-правового воспитания учащихся общеобразовательных школ/Л. А. Байсеркеев. - 1998. 16.
17. А.А.Калюжный Роль учителя в нравственном воспитании школьников. – Алматы: Респ. издат. кабинет, 1994. – 120 с.
18. Тұрсынғалиева Т. Азаматтық сезімге баулу. ІІ Бастауыш Мектеп , 2005, № 9, Б 42
19. Н.Найзабекова. Патриоттық тәрбие - педагогиқалық проблема// Бастауыш мектеп №6 2005
20. Құрсақбаева Қ. Оқушыларға азаматтық тәрбие беру мәселелерін ұйымдатыру. ІІ Ұлағат , 2001 , № 2 , Б 24 – 25
21. А.Т.Сейтахметова Азаматтық тәрбиенің негізгі ұғымдары. ІІ Бастауыш мектеп, 2001 , № 3 , 42 – 45
22. Э.А. Орынбасарова Жаңа буын оқулықтармен оқытуда сыни тұрғыдан ойлау жобасының стратегиясын қолдану.// Жалпы тарих және құқықтану. - 2004. - № 1. - C. 19-21.
23. Б.И. Мұқанов Этнопедагогика : оқу құралы [кəсiптiк бастауыш жəне орта бiлiм беру ұйымдарына ұсынылған] / Б. Мұқанова, Р. Ильясова. - Астана : Фолиант, 2008. - 439 б. - (Кəсiптiк бiлiм). - ISBN 9965-35-467-7
24. Г.К.Нұрғалиева "Қалың елім, қазағым қайран жұртым" [Текст] / Г. Нұрғалиева // ХХ ғасыр мектебі. - 2007.-№1. - С.18-20.
25. К.К. Жанпейісова Тәуелсіз Қазақстандағы өкілді билікті қалыптастырудағы сайлау институтының орны [Текст] : автореферат дис. . саяси ғылым. канд. : Абай атын. Қазақ ұлттық пед. ун-ті. - Алматы, 2009. - 25 б. - Библиогр.: 23-25 б.
26. Жуманова А.Н., Рангаева А. Формирование правового сознания как условие становления гармонично развитой личности детей старшего дошкольного возраста// Педагогические науки/Современные методы преподавания №5 2012.
27. Қазақстан Республикасы. Конституция (1995) Қазақстан Республикасының Конституциясы : ресми мәтін. – А. : Заң әдебиеті, 2008
28. Ағдарбеков, Т Мемлекет және құқық теориясы: оқу құрал / Т. Ағдарбеков. – Қарағанды: Болашақ баспа, 2001.
29. А.Ж.Сарсенова, А.И.Зинуллина. Жастардың құқықтық мәдениеті. Материалы областных Алтынсаринских педагогических чтений. Ч.1 28.01.2011г.
30. Баққұлов, С. Д. Құқық негіздері: оқу құрал / С. Д. Баққұлов А. : Атамура , 2004.
31. Ағдарбеков Т., Әлайдар А., Алайдаров А. Құқық негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Нұр-пресс, 2008, 21б.
32. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы «Мектеп», -2002ж., 132б.
33. Жалпы азаматтық және құқықтық тәрбие. http://kazorta.org/zhalpy-azamatty-zh-ne-y-ty-t-rbie/.
34. Жаңабаева Р. Азаматтық тәрбие және Б. Момышұлы.//Қазақстан мектебі, 2005 , № 8, Б 72 – 73.
35. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде . Алматы, [8; 200].
36. Ф.Н.Жұмабекова, Н.М.Нұрғазиева, С.М.Жамалиева Мектепке дейінгі балалар психологиясы.- Астана . 2010.
37. Б.Г.Ананьев
38. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М.: Просвещение, 1985.
39. Иманбаева С.Т. Азаматтық тәрбие беру.// Бастауыш мектеп, 2005 , № 10,17б.
40. Л.С.Выготский. Психология искусства (idem, doc) (idem, pdf) / Общ. ред. В. В. Иванова, коммент. Л. С. Выготского и В. В. Иванова, вступит. ст. А. Н. Леонтьева. 3-е изд. М.: Искусство, 1986. 573 с.
41. Мухина В.С. Возрастная психология. - М., 199810,, 91 б.
42. Блясова Н.П. Формирование правового сознания у детей старшего дошкольного возраста.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қызметте қолдау үшін
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., доцент Б.Т.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Жаксылыкова Ж.Р.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Халилаева Э.Ж.
Түркістан 2016
АННОТАЦИЯ
5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру тақырыбында жазылған диплом жұмысында мектепке дейінгі жастағы балаларға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет негіздерін қалыптастыру тәрбие беру жүйесін басқару ерекшеліктері, мектеп жасына дейінгі 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру мазмұны айқындалып, жұмысты ұйымдастырудың қазіргі жайы, тәрбиеші мен баланың бірлескен іс-әрекеті, тәрбие үдерісін ұйымдастыруда тиімді әдіс-тәсілдерді пайдаланудың ерекшеліктері қарастырылған Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелер тәжірибе жүзінде әдістемелік іс-шаралар ұйымдастыру арқылы дәлелденген.
Аннотация
В дипломной работе на тему Правовое воспитание детей 5-6 лет рассмотрены вопросы организации работы по правовому воспитанию детей дошкольного возраста, выявлено современное состояние данной проблемы, содержание воспитания по формированию правового сознания и правовой культуры понимания, особенности совместной деятельности воспитателя и воспитанника, а так же особенности использования различных методов и приемов в процессе воспитания. Проблема рассматриваемая в теоретической части дипломной работы опробирована через организацию методических мероприятий на практике.
Özet
Konunun okul öncesi çağındaki çocukların hukuk eğitimi üzerinde çalışma organizasyonu soruları "5-6 yaş çocuklarının Hukuki eğitimi" konulu araştırma yazıda, yasal bilinç ve anlayış hukuk, kültür, özellikle ortak girişimler eğitimci ve öğrenci oluşumu üzerine eğitim içeriğinin sorununun mevcut durumu ortaya ve Ayrıca eğitim sürecinde farklı yöntem ve tekniklerin kullanımı sunmaktadır. Sorun uygulamada öğretim faaliyetlerinin düzenlenmesi yoluyla çalıştı tezin teorik kısmında kabul edilir.
Abstract
In the research paper on the topic "Legal education of children 5-6 years old" questions of the organization of work on legal education of children of preschool age, revealed the current state of the problem of education content on the formation of legal awareness and legal culture of understanding, particularly joint ventures educator and pupil, and also features the use of different methods and techniques in the process of education. The problem is considered in the theoretical part of the thesis tried out through the organization of teaching activities in practice.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
І. 5-6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Құқықтық тәрбие түсінігі, оның мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... 13
1.2. 5-6 жастағы балаларға балабақша жағдайында құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ. 5-6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің балабақшадағы оқыту және тәрбиелеудің бағдарламасындағы сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .33
2.2. 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің әдіс-тәсілдері ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
ҚР Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан жолы –2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ.
Назарбаев Н.А. ҚР Президентінің Қазақстан -2050 стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж.
Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж.
Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.[5]
Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңы.Астана, 2012ж.
Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам Н. Ә. Назарбаев Егемен Қазақстан. - 2012. - 10 шілде
Қазақстан Республикасы. Конституция (1995) Қазақстан Республикасының Конституциясы : ресми мәтін. – А. : Заң әдебиеті, 2008.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар көрсетілген:
Азаматтық қоғам - адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік - экономикалық, отбасы қатынастарының және институттарының жиынтығы, сол арқылы тұлғалар мен олардың мүдделері қанағаттандырылады.
Құқық нормасы-жалпыға міндетті, нақты қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған мемлекетпен қамтамасыз етілетін формалды белгіленген тәртіп жолы
Жеке тұлғаны әлеуметтендіру - жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға ену процесі
Мораль-адамдардың тәртібін, жақсылық ,әділдік, адалдық жағынан реттейтін нормалар мен принциптер.
Тәртіп-қоғамдағы қалыптасқан әлеуметтік нормалардың талаптарына субьектілердің тәртіптерінің сай болуы.
Құқықтың қызметі дегеніміз - адамның іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері. Сол арқылы қатынастардың дұрыс және уақтылы орындалуын қамтамасыз ету.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді.
Құқықтық сана дегеніміз – тұлғаның қолданыстағы немесе қабылданатын құқық нормаларына деген көзқарастары мен сезімдерінен, оларға тиісінше баға беру мүмкіндіктерінің жиынтығы болып табылады.
Құқықтық тәрбие – қоғам мүшелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекетінің көрінісі болып табылады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы;
МЖДБ –мектеп жасына дейінгі бала
КІРІСПЕ
Елбасымыз Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы арқылы дамуымызға жаңа серпіліс беретін басымдылықтарды айқындап берді. Сөйтіп, Республика өміріндегі өзгерістер білім беру саласына, соның ішіне мектеп жасына дейінгі балаларды жеке дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін тигізуде. Әлемдік білім беру кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейде көтеруді талап етеді [1].
Бала құқықтары, оның өміріне, дамуына, білімденуі мен тəрбиесіне қамқорлық қашанда бүкілəлемдік проблема болған. Қабылданған халықаралық құжаттарда (Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж. [2]; Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж. [3]; Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.[4] жəне т.б.) қоғамда бала құқықтарының үстемдігін, оларда ымырашылдық, басқыншылыққа бармау сезімдерін оятып, тыңдай білу мен зер салуға үйрету қажеттігі жария етілді. Бұл құжаттарда хатталған бағдарламалар барша аймақтардағы барлық халықтар үшін теңдей маңызды да олар тарапынан бірдей орындалуы міндетті.
Кез келген бала бірінші кезекте қамқорлықпен көмекке ие болуы тиіс. Балалар құқығы (1959ж) Декларациясында былай делінген, Барлық балалар нәсіліне, ақ-қаралығына, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқада түсінігіне, туған жеріне жағдайына қарамастан өзіне тиісті мүмкіншіліктердің бәріне құқылы [2]. Балалар құқығы 1959 жылы қабылданса, 2012 жылы Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңы қабылданды [5].
Бүкіл әлемнің белгілі бір заңдылықтарымен өмір сүретінін қазіргі заман ғылымы жан-жақты дәлелдеп отырғаны мәлім. Соның ішінде бұл заңдылықтар балаларға құқықтық тәрбие беруде адамзаттың жан дүниесі мен рухани ішкі өмірін де қамтиды.
Қазіргі уақытта құқықтық мемлекет құру мақсатында азаматтық қоғамды жоғары дәрежеде дамыту, жастардың құқықтық сана-сезімі мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру құқықтық тәрбиенің әдіс-тәсілдерімен жүзеге асырылады. Ал тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті балабақша табалдырығынан бастау алатын құқықтық тәрбие үдерісінің өтілу сапасына байланысты дамиды [6].
ҚР Президентінің Қазақстанның әлеуметтік модернизациясы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам бағдарламалық құжатында Қазақстан құқығы инновациялық курсын енгізуді қарастыратын білім мен тәрбие берудің модернизациясын енгізу қажеттілігі атап көрсетілген. Мемлекет басшысы оқу орындарында Қазақстан құқығы сияқты пәннің болмауы құқықтық нигилизмге және жастардың сауатсыздығына, оның ішінде тұрғындардың барлығының сауатсыздығына әкеп соқтырады деп атап көрсетті. Қазақстандағы білім беру жүйесі ескірген әдістемелерге негізделген, оны тездетіп жаңарту қажет, дейді Нұрсұлтан Назарбаев. Мысалы, өте көкейкесті болып табылатын Қазақстан құқығы (оның болмауы жастардың құқықтық нигилизмі мен сауатсыздығына соқтырады), Өлкетану (туған жерге махаббат отаншылдықтың негізі ғой), жеке табысқа жетудің, жеке тұлғаның әлеуметтенуінің әдістемесі сынды Акмеология сияқты пәндер қайда?, - дейді Елбасы. Оның ойынша, олардың болмауы салдарынан жастардың едәуір бөлігінің әлеуметтік инфантилизміне, ересек өмірге бейімделе алмауына, басқа да келеңсіздіктерге ұрындырады. Жастардың бір бөлігі діни секталардың, экстремистердің, есірткіге құмар және қылмыстық топтардың оңай олжасына айналады. Мұның бәрінің басты себебі - әлеуметтік инфантилизм, өзінің өмірі мен өз отбасының әл-ауқаты үшін өзі жауап бере алатын ересек әрі кемел азамат болуға шамасы жетпеушілік. Сондықтан бүгінгі таңда оқу-тәрбие үдерісін түбірінен өзгерту маңызды., - деп атап өтті президент [7].
Жеке тұлғаны жан-жақты дамытатын тәрбие саласының бірі - құқықтық тәрбие. Әрбір азамат өз мемлекетінің заңына жауапкершілікпен қарап, оны орындауды өз міндеті деп есептеуі тиіс. Ол сан қырлы күрделі үдеріс. Жастық шақта адамның қоғамдық белсенділігі артады, сана-сезімі өседі, психикасы шыңдалып нығая түседі. Ол қоғамнан өз орнын табуға тырысады, өзін қоршаған ортаға сын көзбен қарай бастайды.
Жастарға құқықтық тәрбие беру - ол жастардың қоғамдық, саяси және мәдени жағынан өсіп-жетілуін, олардың санасында жоғары адамгершілік қағидаларының орнығуын, әлеуметтік белсенділігінің артуын және рухани жағынан бай, жан-жақты қалыптасуын көздейді. Құқықтық тәрбие жалпыға бірдей заңдылықты белгілі мақсатпен және принциппен жүргізуді көздейді. Оның заңдылықтары мен мәнін ұғыну үшін тек теорияға көңіл бөліп қана қоймай, оның саяси, еңбек, адамгершілік тәрбиемен бірлесе жүргізілуі қажеттіліктерін ескеру керек.
Құқықтық тәрбиенің негізгі мақсаты - жеке тұлғаның қалыптасуына, оның жан-жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Бұл міндеттер оң шешімін табу үшін жеке адамның дамуы қалай өтетінін және қалыптасуына қандай жағдайлар ықпал ететінін білу қажет.
Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау -ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендігі, материалдық және рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады.
Жастар қоғамның белсенді, ұтқыр бөлігі, жаңашылдықтың, ерекше және шығармашылық шешімдердің қайнар көзі. Сонымен қатар жастар реформаларды жалғастырушы, Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығының кепілі ретінде қатысады. Халық арасында, әсіресе жастар арасында құқық пен құқықтық нормаларды қолдану ерекшеліктерін түсіндіру қоғам өмірінің барлық жақтарын реформалау жағдайындағы қажеттілік болып табылады.
Бүгінгі егемен еліміздің тірегі - білімді ұрпақ, еліміздің мәртебесін асқақтатып, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамыту жастардың қолында. Жас буынға құқықтық тәрбие беру мәселесі - қазіргі қоғамның ең негізгі маңызды міндеттерінің бірі. Олай болса, әңгіме басын Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзімен зерттеу жұмысымыздың өзектілігін айқындап көрсеткіміз келп отыр: Біздің еліміз құқықтық мемлекетті орнықтырып дамытуды мақсат етіп отырған мемлекет. Сондықтан, жастардың құқықтық тәртібін, құқықтық сауатын, Ата Заңымызға деген құрметін арттыра отырып, жан-жақты тәрбиелеу керек.
Құқықтық тәрбие тұлғаны жан-жақты тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болып табылады, балалардың құқықтық сана мен құқықтық мәдениет негіздерін игеруін қамтамасыз етеді, олардың ойлау және шығармашылық қабілеттерін дамытады, құқықтық дүниетанымының қалыптасуына септігін тигізеді[8; 12б.].
Қоғамның демократияландыруы мен әлеуметтік қатынастардың жан – жақты жетілуінің процесінде Қазақстандық жастардың әлеуметтік құрылымы, оның өмірлік мақсаттары мен мүмкіндіктері қалыптасады және өзгертеді, оның әлеуметтік мінез – құлқы мен қоғамдық санасының ерекшеліктері, адамзаттық адамгершілік позициясы қалыптасады. Жас ұрпаққа ерекше жауапкершілік артады, себебі, ол жаңа әлеуметтік құндылықтарды қолданушы болып табылады. Оның ішінде айырықша рөл патриоттық қасиеттерге бөлінеді. Сол себепті қазіргі уақытта өскелең ұрпаққа азаматтық тәрбие беру мәселесі ерекше өзектілікке ие болады. Ал құқықтық тәрбие – азаматтық, адамгершілік тәрбиесінің бір саласы. Құқық арқылы мораль, этика, өнегенің шектен шыққан жерлері реттеледі.
Құқықтық нормалары мен ережелері адамдардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарының қоғамдық мүддеге, белгіленген тәртіпке, қабылданған заңдарға сай келуін талап етеді. Сондықтан да осы талаптарға сай өмір сүру, еңбек ету және т.б. әрекеттерге бару үшін, оларды білу әрбір азаматтың борышы, міндеті.
Балаларға құқықтық тәрбие беру әрбір азаматқа кәсіби және қоғамдық міндеттерін орындау үшін өз құқықтарын қорғай алуды үйрету үшін қажетті білім алуға бағытталған. Оның мақсаты - азаматтарға құқықтық тәрбие беру, құқықтық білімді насихаттау.
Тәуелсіз, егеменді, демократиялық елімізде құқықтық мемлекет құрудың негізі балабақша табалдырығынан басталады. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі азаматтық қоғамды құру үшін қоғам азаматтарының парасаттылық, әділеттілік қасиеттерімен қатар, санасы мен мәдениетін дамыту негізінде құқықтық тәрбие беру бірден бір өзекті мәселе болып табылады. Балалардың құқықтық тәрбиесін дамыту үшін олардың құқықтық сауатын ашқан дұрыс.
Тәрбиенің осы сатысында бала құқықтық қызметке тән және қоғамда адамның толығымен жұмыс жасауына қажетті интеллектуалды даму, экономикалық қатынастар туралы ойды дамыту, экономикалық шешімдер қабылдау, сұрақтарды талдау, қоғамда экономикалық үдерістер жөніндегі қатынастарға қатысуға жол ашу міндеті тұр.
Құқықтық білім негіздерін анықтауда жалпы адамзаттық құндылықтар, білім беруді демократияландыру және ізгілендіру бастаушы ой болып табылады.
Балаларда құқықтың мәні, мағынасы жайлы түсінік қалыптастырып, экономикадағы адамның рөлі, оның қажеттіліктері мен еңбегінің мәнін анықтау, құқық пен экономиканың негізгі мәселелерін шешу арқылы адамға тигізетін пайдасы туралы түсініктер алады.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Конституциясын және басқа заңдарын меңгерту, Қазақстан қоғамының даму заңдылықтарын және оның саяси-құқықтық жүйесін оқыту арқылы балалардың құқықтық сауатты азамат болып өсуіне көмектесу.
Қазіргі таңда қоғамымыздың әлеуметтік өмірінде болып жатқан бұл өзгерістер мектеп жасына дейінгі балаларда адамгершілік-құқықтық түсініктерді қалыптастырудың қажеттілігін туындатып отыр. Көптеген педагог-ұстаздардың пікірінше, қалыптастыру үдерісінің негізін ізгілікті тұлғаның, оның адамгершілік-құқықтық мәдениетінің, қоғам талаптарына сай мінез-құлқының дамуын қамтамасыз ететін, мектеп жасына дейінгі бала түсінік ретінде қабылдай алатын белгілі бір құндылықты-нормативтік білімдерді игеру болып табылады.
Жаңа Қазақстандық азаматтықты бұл сөздің кең және терең мағынасында қалыптастыру үшін жеке азаматтың, сондай – ақ жалпы мемлекет қоғамының бірлескен күш салулары қажет. Себебі Қазақстан – біздің ортақ Отанымыз деген идея адамдардың санасында берік бекігенге дейін біздің мемлекетімізге орасан еңбек атқару қажет және тұрақтылықты халықтың саналық қуатын өз халқының рухани әлеміне таратпастан оның мәдениетінің түп-тамырын оның түсінбеуіміз толық шамада мобилизациялауға болмайды.
Осыған байланысты жаңа Қазақстан жалпы адамзаттық құндылықтарды, оның беріктілігігінің, оның дербестігінің және келешегінің іргетасы оның азаматтыры әрі әсіресе, саяси саналылығынан, оның белсенді азаматтық позициясынан және патриоттық қасиеттердің қалыптасқандығының, оның кәсіпқойлығы жан Қазақстандағы демократиялық қоғамды құрудың экономикалық , саяси және әлеуметтік мәселелерінің шешімі тәіелду болатын жастар болып табылатындығын жариялай келе, теңдестердің арасында теңдес болып бекуді мақсат ететіндігін атап өткен жөн.
Сол себепті қазіргі таңда зерттеліп — әзірлеген жаңа құндылықтық бағдарларға сәйкес толығымен өскелең ұрпаққа бұл жұмысты барынша тиімді жүзеге асыру мүмкіндігін беретін түрлі құралдарды, нысандар мен әдістерді қолданумен бірге азаматтық тәрбие берудің концепциясы деген мұқтаждық бұрын – соңды болмаған шамада сезіледі.
Ғылыми әдебиеттерге талдау қазіргі ғылымда құқықтық тәрбие беру мәселесін зерттеудің бірнеше тәсілдерін айқындайды. Сонымен, И.Ф.Мулько өзінің Социально-нравственное воспитание детей 5-7 лет атты еңбегінде құқықтық тәрбиені зерттеген біршама ғалымдарды жіктеп көрсеткен: бұл ұғымды мемлекеттік жарлықтарды білдіретін ережелер жүйесі деп (С.С. Алексеев, Л.С. Явич, және т.б..), енді бірі құқықтық сана бүкіл құқықтық шындықтың рухани көрінісі (И.А. Ильин, В.И.Каминская, П.И. Новгородцев, А.Р. Ратинов и др.), тағы бірі адамгершілік құқықтық мінез-құлықтың ішкі реттеушісі (B.C. Олейников) деп анықтап отыр [9;].
Өскелең ұрпаққа азаматтық тәрбие беру мәселелерін К.Д. Ушинский[10], Н.К. Крупская[11], А.С. Макаренко[12], В.А. Сухомлинский[13] және тағы да басқа атақты педагогтар едуәір көңіл бөлген[10,11,1213]. Ғалымдар мен педагогтардың тәрбие берудің теориясы мен практикасының жалпы мәселелеріне арналған еңбектері де маңызды. Бұл С.А. Архангельский, А.А. Бодалев, И.П. Волковтың, Б.Т. Лихачевтың, Б.П. Пидкасистыйдың, А.В. Мудриктің, В.А. Караковскийдің зерттеулері.
Ал біршама ғалымдар адамның құқықтарын жалпыадами құндылықтар (В.А. Караковский, М.А. Лазутова, Е.А.Лукашева, Г.В. Мальцев, А.Ф. Никитин, З.К. Шнекедорф және т.б.), моральдық және адамгершілік құндылықтар (А.Н. Гусев, Ю.М. Смоленцев, А.Н.Титаренко және т.б.), оқушылардың адамгершілік-құқықтық тәрбиесі (Г.П. Давыдов, Г.А. Кузнецов, О.Г. Шапиева және т.б.), студенттердің құқықтық тәрбиесі тұрғысынан (И.А. Дерягин, Ю.П. Козюбра) [14] қарастырған.
Қазақстандағы азаматтық тәрбие берудің түрлі аспектілерін және оның тәрбиенің жалпы жүйесінің адамгершілік, адамзаттық, саяси, дене және басқа құралдаушыларымен өзара байланысын зерттеуге А.К.Ахметов[15], Л.А. Байсеркеевтің [16], А.А.Калюжныйдың[17], А.К.Қалимолданованың [18], Н.К. Меңлібаеваның [19], С.К.Нұрмұқашевтің [20], А.Т.Сейтахметованың [21], Э.А. Орынбасарованың [22], Б.И. Мұқановтың [23], Г.К.Нұрғалиеваның [24], К.К. Жанпейісованың [25] еңбектері арналған.
Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балалардың құқықтық тәрбиесі мәселесіне қызығушылық арта түсіп отыр. Ресейлік ғалымдар мектеп жасына дейінгі ересек топ балаларын азаматтық-құқықтық тәрбиелеудің принциптерін Т.В.Болотина, мазмұнын Я.В.Соколов, В.В.Антонов, әдістерін А.С.Прутченков, Е.С.Шабельник, М.А.Шкробова, щарттарын А.Ф.Никитин, С.А.Морозова, Т.А.Степанова, Е.А.Певцова, З.К.Шнекендорф, Н.И.Элиасберг, А.Н.Тубельскийлер жасақтады. С.А. Козлова құқықтық тәрбие беруде мектепалды балаларға өзі және олардың құқықтары мен міндеттері туралы түсініктерді қалыптастыру керектігін және бұл білімдерді тек хабарлап қана қоймай, сонымен қатар әлеуметтік құбылысқа, фактілерге бағалаушылық қатынас және сол алған білімдерін өзінің жеке іс-әрекетінде түрлі формаларын қолдануды қалыптастыру деп айқындап отыр [26].
Сонымен қатар, зерттеулерге жасалған талдаулар мектепке дейінгі білім беру жүйесінде мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың адамгершілік-құқықтық түсініктерін қалыптастыру мәселесіне жеткіліксіз көңіл аударылып отырғанын көрсетті.
Зерттеу объектісі: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны.
Зерттеу пәні: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің үдерісі.
Зерттеу мақсаты: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің мазмұнын теориялық тұрғыда талдау және оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
құқықтық тәрбие мәселесі бойынша педагогикалық-психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің маңыздылығын ашу;
5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беруді ұйымдастыру бойынша тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау және бірнеше ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін жинақтап өткізу.
Зерттеу әдістері: Педагогикалық құбылыстарды бақылау, әдебиеттерді зерттеу, тәжірибеде бірнеше ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін жинақтап өткізу, салыстыру, саралау мен қорытындылау.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Кентау қаласы, Гаухартас балабақшасы.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І. 5-6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Құқықтық тәрбие түсінігі, оның мақсаты мен міндеттері
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі қоғам өмірінің барлық саласындағы терең өзгерістерменсипатталады. Осыған орай қазіргі заман адамға: өз іс-әрекетіне жауапты болу, әлеуметтікөзгерістер жағдайына тез бейімделе отырып, байыпты шешім қабылдай білу және т.с.с. жаңаталаптар қоюымен ерекшеленеді.
Сондай елеулі өзгерістердің бірі – демократиялық-құқықтық мемлекет құру міндетін шешу.Мемлекеттік саяси-құқықтық қайта құрудың маңызды құрамдас бөлігі – адамның құқықтықмәдениетінің деңгейін көтеруге тікелей тәуелді. Өйткені, құқықтық мемлекетке азаматтардың жоғары саяси және құқықтық білімділігі, құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу қабілеттілігі мендайындығы тән.
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде дамуы әрбір азамат бойынақұқықтық құндылықтарды сіңіріп, құқықтық сананы қалыптастырудан көрініс береді. Өркениеттіқоғам үшін қымбат қазына – адам, адамның бостандығы мен өмірі десек, бүгінгі жас ұрпақтыңосы қымбат қазынаны бағалай білуі аса маңызды. Сол себептен құқықтық мәдениетті
қалыптастырудың маңыздылығы да осыдан басталады. Оны қалыптастыру үшін жүйелі де мазмұнды тәрбие қажет. [27].
Осыған орай, құқықтық тәрбиенің мақсаты – жастарды мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ережелерін құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзбеушілікке, қоғамдық тәртіпті сақтауға тәрбиелеу болып табылады. Тұлғаның аталған сапалары болашақ қоғам азаматының
құқықтық мәдениетінің мәнін құрайды.
Құқықтық мәдениет қамтамасыз етілмеген жерде шынайы бостандық пен жеке тұлғаның қауіпсіздігі, азаматтық белсенділіктің болуы мүмкін емес.
Өркениетті қоғамда құқықтық мәдениет әр адамның жалпы мәдениетінің қажетті бөлшегі, әрбір лауазымды адамға қойылар кәсіби талап болып табылады. Тиісті құқық тәртібін орнықтырмайынша, біздің экономиканы реформалауымыз, қоғам өмірінде демократиялық қалыпты өлшемдерді бекітуіміз неғайбыл деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың пікірі қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастырудың маңыздылығына аса назар аудартады [1].
Сондай-ақ, осы мақсатта мемлекеттік деңгейде басқа да маңызды шаралар жүзеге асырылды. Солардың бірі жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды іске асыруды нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету болды. Мәселен:
1989 жылы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы Бала құқықтары туралы Конвенцияны қабылдады. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Конвенция ратификацияланды.
2002 жылы 8 тамызда ҚР Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңы; 2004 жылы 7 шілдеде Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы және осы жылы 9 шілдеде Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың және балалардың қадағалаусыз, панасыз қалуының алдын алу туралы ҚазақстанРеспубликасының Заңы қабылданды.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы 28 ақпандағы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды ерекше атап өтті.Баланың балабақшадағы өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады [28].
Ғылыми зерттеу барысында мәселеге қатысты әдебиеттерді зерделеу нәтижесі жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселесі әр кезеңде де өзекті болғанын көрсетеді. Мәселен құқықтық мәдениет мәселелері философ-ойшыл, ағартушылар әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев және т.б. еңбектерінде әр қырынан көтерілген. Ал психологиялық-педагогикалық тұрғыда құқықтық мәдениетті қалыптастыруды В.Г.Баженов, Л.К.Керимов, В.В.Трифонов, Л.А.Байсеркеев, М.В.Лукьяненко, Ә.Табылдиев, Г.П.Давыдов, В.М.Обухов, Р.Р.Бирюшев, Г.М.Дайрабаева, Д.Р.Жарықбаевалар зерттеген. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығы және оның алдын алуды заң ғылымында К.С.Сапарғалиев, К.А.Бегалиев, Ө.Қопабаев, М.С.Нәрікбаев, Е.К.Нұрпейісов, М.Нығметоллаев, А.Ибраева,А.К.Мұхтарова, Д.Б.Бұғыбаева, Л.Қ.Ерінбетова, С.Б.Бейсебаева, Ш.Ж.Колумбаева т.б. жете қарастырған. Демек аталмыш мәселе әр кезеңде де әр қырынан біршама жақсы зерттелген деген қорытындыға келуге болады.
А.Ж.Сарсенова, А.И.Зинуллина педагогикалық-психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді, ғылыми зерттеулерді, білім беретін мекемелердің тәжірибелерін зерттеу нәтижесінде келесі топтарды айқындап көрсеткен:
- қазіргі қоғамның белсенді, заңды құрметтеуші азаматтарға мұқтаждығының артуы мен халықтың, оның ішінде жастардың құқықтық құзырлылығы мен құқықтық мәдениет деңгейінің төмендігі;
-жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру үрдісінің тиімділігін арттыру мен осы саланың теориялық және әдістемелік қырларының әлі де жеткілікті зерттелмеуі;
- оқу-тәрбие үдерісінде жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру қажеттіліктері, мүмкіндіктері мен жалпы білім беретін мектептерде педагогикалық кадрларды даярлауды жүзеге асырудың жеткіліксіздігі;
- жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруға қазіргі сұраныстың өзектілігі мен оны ұйымдастырудағы педагогикалық ұжымның дайындығының төмендігі мен оны жетілдіру жолдарының толық айқындалмағандығы арасында қарама-қайшылықтардың әлі де бар екендігін
анықтадық.
Аталған қайшылықтар жас ұрпақтың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің өзектілігін дәлелдейді [29].
Еліміз әлеуметтік-экономикалық және құқықтық қарым-қатынасты жаңарту, құқықтық жүйенің жаңа типін қалыптастыру жолына түсті. Оның табысты жүруі бір жағынан, заңшығарушылық пен мемлекеттік басқаруды жетілдіруді қажетсінсе, екінші жағынан, субъективті фактор – жеке тұлғаның жаңа өмір жағдайларына дайындығы, әр адамның заң үстемдігін қабылдауы мен жүзеге асыруы, азаматтардың құқықтық мәдениетінің жоғары деңгейімен қамтамасыз етіледі [30]. Ғылыми зерттеу жұмысымыздың түйінді ұғымдарының бастысы құқықтық мәдениеттің шығу, қалыптасу тарихына тоқталмас бұрын, құқық және құқықтық тәрбие ұғымдарына тоқталған жөн. Өйткені, құқықтық мәдениет жүйелі жүргізілген құқықтық тәрбиенің жемісі екені түсінікті. Ал құқық ұғымының мәнін әр қырынан түсініп алмай, құқықтық тәрбиені жүргізу мүмкін емес.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның осы сапалы болашақ еңбек қоғамы азаматының құқықтық мәдениеті болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды шешуі мүмкін емес.
Құқықтың тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялык пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау -ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық және рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да әр баланың санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады.
Құқықтың тәрбие негізі отбасынан басталады. Қоғамдағы тәртіпсіздік пен қылмыстың көзі - маскүнемдік. Азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың алғышарты осыдан басталады. Бізде отбасы әр қилы: маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс-керістен көз ашпайтын, басқалардың, мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар. Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тербиеленген бала қылмыс жасауға бір табан жақын тұрады. Арамтамақтық өмірді жақсы көреді, өзімшіл болады.
Балалар арасында құқықтық тәртіпті бұзушылықтың алдын-алу үшін жүргізілетін шаралар:
- тәртіп бұзушының теріс мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ететін жағдайды жою;
- баланың тәрбиесін, өмір жағдайын, ортасын сауықтыру;
- оқу,еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру;
- отан қорғау, туған елдің күш-қуатын молайту, сөз, баспа-сөз бостандығы мәселелері жөнінде тәрбиелік іс-шараларды өткізу.
Құқықтың тәрбиенің бір ұшы жыныстық тәрбиеге де байланысты екені даусыз. Көңілі сүйген адамына үйлену, отбасы құрау, бала сүю және оны бағып-қағуға қамқорлық, айырылысқан жағдайда балаларға жәрдем көрсету - бәрі де жастардың жете түсінуін, ұғынуын қажет ететін заңдар мен міндеттер. Қазіргі бала - ертеңгі маман, өндіріс жетекшісі, басшы. Педагогика мен тәрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің: өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей тура келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі әртүрлі. Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де әр басқа дегенін қайда қоймақпыз.
Құқықтың тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді. Мектеп жасына дейінгі бала өзінің айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның өзі оның көбіне көп құқықтың тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады.
Қазақстан – 2050 бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Оқушыларды Қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - делінген [1; 26-27]. Бұл балабақша, мектеп, отбасы және қоғам жұртшылығының құқықтық тәрбие жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі.
Құқықтық мәселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын өнер. Бүған тек қана білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тәжірибелі, көпті көрген, адамдардық жүрегіне барар кілтті таба білер тәрбиеші болу маңызды.
Балалардың балабақшадағы өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығының негіздері қалыптасады.
Қоғамда өмір сүретін адамдардың өздерін ұстау ережелерінің жиынтығын әлеуметтік нормалар дейміз (грек. socitas — қоғам, лат. norma — ереже, үлгі) [30; 28б. ].
Құқыктың пайда болуы мемлекеттің пайда болуымен тікелей байланысты. Мемлекет тарапынан бақылауға алынған, нормативтік актілерде нақтыланған, орындалу тетігі қалыптастырылған нормалар болғандықтан, құқық ережелерін сақтау мемлекеттің барлық азаматтары үшін міндетті болып табылады. Құқық дегеніміз — мемлекет тарапынан заңдастырылған және қорғалатын, жалпыға бірдей міндетті нормалар жүйесі.
Құқықтың қызметі дегеніміз - адамның іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері. Сол арқылы қатынастардың дұрыс және уақтылы орындалуын қамтамасыз ету [31].
Құқық негіздеріне мемлекеттің басты негізгі заңы — Конституциясы, салалық заңдары және басқа құқық нормалары тұжырымдалған мемлекеттік нормативті актілері жатады. Құқықтың мазмұны құқықтык нормалардың жиынтығынан тұрады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады:
1. Құқықтық мәселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетін баланың түсінуі.
2.Тұлғаның педагогикалық және психологиялық мәнінің құқықтық санаға әсері [32; 132б.].
Адамның құқықтың мәдениеті күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімі, ұмтылысын толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан да құқықтық тәрбиені адамгершілік тәрбиесі теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал жасайтын тәрбие құралдарының бірі - орынды тәртіп және мінез-құлық тәрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз - орынды тәртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқықтың білімдерімен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-әрекетінің терең бірлігі [31; 23б.].
Саналы тәртіп пен мінез-құлықтарды құқықтың мәдениеттің іргетасы деп қарасақ, ол көркемөнер мәдениетімен қатынастар, сезімдер деңгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемі эстетикалық қатынастарда негізгі рөл ойнайды. Әдебиет пен өнер бізге көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы қабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді, қоғамдық қатынастарды танимыз.
Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес.
Құқықтық сана – мемлекет пен құқық және криминология теориясының категориясы. Құқықтық сана құқықтық мәні бар құбылыстардың көрінісімен және құқықтық мәні бар құндылықтармен, құқықтық пайыммен, парыздық құқықтық тәртіппен байланысты қоғамдық, топтық, жеке сана аясын қамтиды. Құқықтық сана қоғамдық өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен, оның мәдени-құқықтық, демократиялық не авторитарлық дәстүрлерімен айқындалады [30; 29б.].
Философияда қоғамдық — сана қоғамдық болмыстан туындайтын идеядар мен көзқарастардың материалдық қатынастардың жемісі. Сонымен қатар сана болмысының қалыптасуына үлкен ықпалын тигізіп оны дамытуға үлесін қосады. Ал, қоғамдық сана құрамдық жағынан алып карағанда көптеген түрлерге бөлінеді: саяси, көркем, теориялық, кәдімгі, эстетикалық, діни, атникалық және т.б. Құқықтық сана қоғамдық сананың бір түрі, бөлігі болып саналады. Басқа саналардың түрлеріне қарағанда құқықтық сананың өзіне ғана тән ерекшеліктері бар:
Құқықтық сана қоғамның қондырмасынан орын тебеді, оның құрамындағы саяси, көркем, эстетикалық, теориялық, кәдімгі, діни, этикалық саналардың түрлері мен тығыз байланыста қалыптасады және дамиды. Бірақ, бір сананың түрі құқықтық санаға мол әсер етуі мүмкін.
Құқықтық сана дегеніміз – тұлғаның қолданыстағы немесе қабылданатын құқық нормаларына деген көзқарастары мен сезімдерінен, оларға тиісінше баға беру мүмкіндіктерінің жиынтығы болып табылады.
Бұдан құқықтық сананың негізінен құқықтық психология және идея жиынтығынан құралатынын көреміз. Өйткені, құқықтық психология қолданыстағы құқық нормаларын жетілдіруге, жаңа құқықтық нормаларды қабылдау қажеттілігінің деңгейін, сезімін білдірсе, құқықтық идея құқықтық сананың өз дәрежесіне көтерілуінің нәтижесінде адам, қоғам, мемлекет мүддесі үшін қажетті құқық нормаларының қабылдану қажеттілігін білдіреді.
Құқықтық сана сезімнің басты мақсаты – адам, азамзат, қоғам мүддесіне сәйкес келетін, олардың мүдделерін қанағаттандыратын құқықтық нормаларды ортақ игілік үшін қабылдау қажеттілігінің негізгі бастамашысы болып табылатындығында. Құқықтық мәдениет болса – құқық нормаларын білу, толық түсіну, оларды басшылыққа ала отырып, адамзаттың ортақ мүддесіне қызмет істеуді білдіреді
Құқықтық тәрбие – қоғам мүшелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекетінің көрінісі болып табылады. Мемлекет неғұрлым құқықтық тәрбиеге ерекше мән берсе – құқықтық сана, құқықтық мәдениет, құқықтық білім биік дәрежеден көрініс табады. Өйткені, құқықтық сана, мәдениет, құқықтық ғылым – тәртіптің қайнар көзі, бастауы [32; 132б.].
Тәртіп — барлық жетістіктердің қайнар көзі, негізі, Ол үшін – отбасында, балабақшада, орта мектепте, жоғары оқу орындарында құқықтық тәрбие, білім беруді заман талабына сай жетілдіру қажет. Әрбір отбасы бала тәрбиесінде дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының тиімді жақтарын ұрпақтар санасына сіңіріп, оларды заңды құрметтеуге, әділеттілікке, турашылдық жолға түсетіндей етіп тәрбиелеуі қажет
Балабақшаларда – еліміздің Ата Заңы Конституцияда көрсетілген – адамның, азаматтың басты құндылықтары – құқықтары мен бостандықтары туралы айқындалған түсініктердің мазмұнын мемлекеттің, мемлекетіміздің рәміздерінің маңызын, мемлекеттік құрылысының негізгі ұғымдарын түсіндіру қажет. Орта мектепте оқылатын құқық негіздері пәнін қайта сапалы түрде дайындап, Қазақстанның негізгі заңы Конституциясына негіздеп шығару керек, осы пәнге бөлінген сағат санын көбейтіп, бір жүктемеге толтырып, дәріс беретін пән мұғалімінің арнаулы заң білімі болуына талап қойған жөн. Өйткені, білім сапасы ұстаздың мамандығына, білгірлігіне тікелей байланысты.
Құқықтық тәрбие – азаматтық, адамгершілік тәрбиенің бір саласы. Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің "қоғамды мазасыздандырып отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы зиялылық мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде дамып отырған жасөспірімдер мен жастар арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақытты мағынасыз өткізу" деген тұжырымымен толық келісуге болады.
Құқықтық тәрбие — азаматтық тәрбиенің бір бөлігі, адамгершілік, азаматтық тәрбиесінің шектеуші, реттеуші түрі. Саяси-идеялық, отансүйгіштік, ұлтжандылық тәрбиелер азаматтық тәрбиенің негізгі бөліктері болса, сезім арқылы қалыптасса, құқықтық тәрбие сол сезімді реттеуші, шектеуші. Бұрын құқықтық тәрбиені көп насихаттамалтын. Себебі мұны ңұқық қорғау орында-рының қызметі деп педагогикаға онша қоса бермейтінбіз. Құқықтық тәрбие туралы педагог-ғалымдар Лихачев Б.Т., Харламов И.Ф., Керімов Л.К., т.б. 90 жылдардан кейін ғана жаза бастады. Құқықтың тәрбиенің көптеген тәрбие салаларындай мақсаты, міндеті, мазмұны, жүйесі, әдісі, құралы бар. Біз соған қысқаша тоқталайық.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының жағдайында, бұрынғы жүйе ыдырап жаңа жүйе аяғынан енді тұрып келе жатқан мезгілде, ұлтшылдықпен ұлтжандылықты шатастырып алмау үшін, көп ұлтты республиканы дұрыс дамыту үшін тәрбиенің бұл саласы керек. Құқықтық тәрбиенің мазмұнын белгілеуде оның азаматтық, адамгершілік, құқықтық аспектілерін айқындауда А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский идеяларын басшылыққа аламыз. Қандай бір құқықтық тәрбие болмасын, егер белгілі бір мақсатпен ұйымдастырылып жеке адамның мұқтаждығына негізделсе, оқушылар ұжымдық жұмыстарға бар ынтасымен қатысса, соғұрлым алдыңғы буындардың әлеуметтік-құқықтық жетістіктерін, тәжірибелерін қабылдап, өз мінез-құлықтарын қалыптастырады.
Құқықтық тәрбие төңірегінде, әсіресе қиын балалармен жұмыс жүргізгенде еңбек жазып, ізденіс жасаған азаматтар, оның ішінде мәскеуліктер Л.Ю.Гордин, Ю.В.Гербеев, Г.П.Давыдов, қазақстандықтар: С.Сартаев, Ә.С.Сапарғалиев, К.Б.Бегалиев, Г.А.Уманов, В.В.Трифонов, В.Г.Баженов, Л.К.Керімов, Э.И.Шыныбекова, Т.Б.Бегалиев, Л,Ә.Байсеркеев, т.б. баршылық. Бүгінгі білім беру мекемелердің, ұстаздардың, ата-аналардың, көрші-туыстардың алдында түрған міндеттердің бірі — оқу-тәрбие жұмысының барлық құрамды салаларында құқықтың тәрбие беруге қызмет ету. Осыдан туындайтын мәселе — балалардың құқықтық санасын қалыптастырудың жауапкершілік сезімін көтерудің, ұйымшылдық пен тәртіптілікті нығайтудың тиімді жолдары мен тәсілдерін қолдана білу. Құқықтық сана-сезімді қалыптастыру керек. Ол — қоғамдық сананың ерекше түрі.
Құқықтық тәрбиенің негізгі мәніне келетін болсақ, ол — жас мемлекетіміздегі маңызды қатынастарды реттей отырып қоғамға пайдалы, қажетті қатынастардың дамуына жағдай туғызып қорғап, ал қоғамға зиянды қатынастарды шектеп, тыйым салатын құрал. Бүкіл қатынас қүқықтық заң арқылы реттеледі. Заң -қорғаушы және жазалаушы күш. Құқықтық нормалар адамдардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтары қоғамдық мүддеге, белгілі тәртіпке, қабылданған ережелерге сай келуін міндеттейді. Қазақстандық ұстаздардың алдына қойылған мақсаттар: - жасөспірімдерді Республика заңдары мен құқықтық тәртіпті шексіз сыйлау рухында тәрбиелеу;- мемлекет пен қоғам ісіне саналы түрде ат салысу, Отанды қорғауға, Әнұранын, рәміздерін, Президентті сыйлауға дайындау, еліміздің материалдық, рухани байлығын сақтап, оны молайтуға күш-жігерін жұмсайтын азаматтарды тәрбиелеу [33]
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін сақтайды.
1.2. 5-6 жастағы балаларға балабақша жағдайында құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктері
Ұрпақ тәрбиесіндегі басты мақсат-жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеу. Негізгі тұлғаның өз өміріндегі орнын, атқаратын міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниесінің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі тану арқылы дара тұлға ретінде өзін үздіксіз бірқалыпты қалыптастыруға баулу.
Тәуелсіз мемлекет ретінде елімізде көптеген өзгерістер болуда. Ендеше осы елдің ертеңі – өскелең ұрпаққа ғасырға лайықты тәрбие беру басты міндет болмақ. Елімізде жастарға құқықтық тәрбие беру барысы өз деңгейінде жүргізілсе, соғұрлым құқықтық білім алған жастарымыз мемлекетіміздің көркейуіне, дамуына үлес қоса алатын болады. Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендігі, материалдық және рухани игіліктердің не екені жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтанда әр баланың санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады. Баланың мектеп жасына дейінгі өмірі тұлғаның негіздерінің қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің, дүниетанымның, сенімдердің, ұжымдағы қарым-қатынастың, тәртіптің, өзіне және басқаға талап қоюдың бастапқы білімдері мен дағдылары қалыптаса бастайды.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының жағдайында, бұрыңғы жүйе ыдырап жана жүйе аяғынан енді тұрып келе жатқан мезгілде ұлтшылдықпен ұлжандылықты шатастырып алмау үшін, көпұлтты республиканы дұрыс дамыту үшін тәрбиенің бұл саласы керек. Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлық, жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды. Дегенмен қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра қарап отырған шағымызда аға ұрпақ тәжірибесі мен қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика ғылымы мазмұнында қарастырғанымыз жөн. Балаларға құқықтық тәрбие беру жөніндегі билер өнегесінің маңызы зор. Әсіресе бүгіңгі таңда жастар арасында өріс алған қылмыс пен бұзақылыққа тұсау болар құқықтық тәрбиені күшейту үшін, сан ғасырлық тарихы бар билер тәлім тәрбиесін оқу-тәрбие ісіне қолданудың нәтижесі зор болары сөзсіз. Қоғамда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қызметте қолдау үшін
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., доцент Б.Т.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Жаксылыкова Ж.Р.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Халилаева Э.Ж.
Түркістан 2016
АННОТАЦИЯ
5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру тақырыбында жазылған диплом жұмысында мектепке дейінгі жастағы балаларға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет негіздерін қалыптастыру тәрбие беру жүйесін басқару ерекшеліктері, мектеп жасына дейінгі 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беру мазмұны айқындалып, жұмысты ұйымдастырудың қазіргі жайы, тәрбиеші мен баланың бірлескен іс-әрекеті, тәрбие үдерісін ұйымдастыруда тиімді әдіс-тәсілдерді пайдаланудың ерекшеліктері қарастырылған Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелер тәжірибе жүзінде әдістемелік іс-шаралар ұйымдастыру арқылы дәлелденген.
Аннотация
В дипломной работе на тему Правовое воспитание детей 5-6 лет рассмотрены вопросы организации работы по правовому воспитанию детей дошкольного возраста, выявлено современное состояние данной проблемы, содержание воспитания по формированию правового сознания и правовой культуры понимания, особенности совместной деятельности воспитателя и воспитанника, а так же особенности использования различных методов и приемов в процессе воспитания. Проблема рассматриваемая в теоретической части дипломной работы опробирована через организацию методических мероприятий на практике.
Özet
Konunun okul öncesi çağındaki çocukların hukuk eğitimi üzerinde çalışma organizasyonu soruları "5-6 yaş çocuklarının Hukuki eğitimi" konulu araştırma yazıda, yasal bilinç ve anlayış hukuk, kültür, özellikle ortak girişimler eğitimci ve öğrenci oluşumu üzerine eğitim içeriğinin sorununun mevcut durumu ortaya ve Ayrıca eğitim sürecinde farklı yöntem ve tekniklerin kullanımı sunmaktadır. Sorun uygulamada öğretim faaliyetlerinin düzenlenmesi yoluyla çalıştı tezin teorik kısmında kabul edilir.
Abstract
In the research paper on the topic "Legal education of children 5-6 years old" questions of the organization of work on legal education of children of preschool age, revealed the current state of the problem of education content on the formation of legal awareness and legal culture of understanding, particularly joint ventures educator and pupil, and also features the use of different methods and techniques in the process of education. The problem is considered in the theoretical part of the thesis tried out through the organization of teaching activities in practice.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
І. 5-6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Құқықтық тәрбие түсінігі, оның мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... 13
1.2. 5-6 жастағы балаларға балабақша жағдайында құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ. 5-6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің балабақшадағы оқыту және тәрбиелеудің бағдарламасындағы сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .33
2.2. 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің әдіс-тәсілдері ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
ҚР Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан жолы –2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ.
Назарбаев Н.А. ҚР Президентінің Қазақстан -2050 стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж.
Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж.
Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.[5]
Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңы.Астана, 2012ж.
Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам Н. Ә. Назарбаев Егемен Қазақстан. - 2012. - 10 шілде
Қазақстан Республикасы. Конституция (1995) Қазақстан Республикасының Конституциясы : ресми мәтін. – А. : Заң әдебиеті, 2008.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар көрсетілген:
Азаматтық қоғам - адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік - экономикалық, отбасы қатынастарының және институттарының жиынтығы, сол арқылы тұлғалар мен олардың мүдделері қанағаттандырылады.
Құқық нормасы-жалпыға міндетті, нақты қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған мемлекетпен қамтамасыз етілетін формалды белгіленген тәртіп жолы
Жеке тұлғаны әлеуметтендіру - жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға ену процесі
Мораль-адамдардың тәртібін, жақсылық ,әділдік, адалдық жағынан реттейтін нормалар мен принциптер.
Тәртіп-қоғамдағы қалыптасқан әлеуметтік нормалардың талаптарына субьектілердің тәртіптерінің сай болуы.
Құқықтың қызметі дегеніміз - адамның іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері. Сол арқылы қатынастардың дұрыс және уақтылы орындалуын қамтамасыз ету.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді.
Құқықтық сана дегеніміз – тұлғаның қолданыстағы немесе қабылданатын құқық нормаларына деген көзқарастары мен сезімдерінен, оларға тиісінше баға беру мүмкіндіктерінің жиынтығы болып табылады.
Құқықтық тәрбие – қоғам мүшелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекетінің көрінісі болып табылады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы;
МЖДБ –мектеп жасына дейінгі бала
КІРІСПЕ
Елбасымыз Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы арқылы дамуымызға жаңа серпіліс беретін басымдылықтарды айқындап берді. Сөйтіп, Республика өміріндегі өзгерістер білім беру саласына, соның ішіне мектеп жасына дейінгі балаларды жеке дара тұлға етіп тәрбиелеу ісіне де әсерін тигізуде. Әлемдік білім беру кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейде көтеруді талап етеді [1].
Бала құқықтары, оның өміріне, дамуына, білімденуі мен тəрбиесіне қамқорлық қашанда бүкілəлемдік проблема болған. Қабылданған халықаралық құжаттарда (Бала құқықтары Декларациясы, 1959ж. [2]; Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, 1989ж. [3]; Балалар тіршілігін сақтау, қорғау жəне оларды дамыту Декларациясы, 1990ж.[4] жəне т.б.) қоғамда бала құқықтарының үстемдігін, оларда ымырашылдық, басқыншылыққа бармау сезімдерін оятып, тыңдай білу мен зер салуға үйрету қажеттігі жария етілді. Бұл құжаттарда хатталған бағдарламалар барша аймақтардағы барлық халықтар үшін теңдей маңызды да олар тарапынан бірдей орындалуы міндетті.
Кез келген бала бірінші кезекте қамқорлықпен көмекке ие болуы тиіс. Балалар құқығы (1959ж) Декларациясында былай делінген, Барлық балалар нәсіліне, ақ-қаралығына, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқада түсінігіне, туған жеріне жағдайына қарамастан өзіне тиісті мүмкіншіліктердің бәріне құқылы [2]. Балалар құқығы 1959 жылы қабылданса, 2012 жылы Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңы қабылданды [5].
Бүкіл әлемнің белгілі бір заңдылықтарымен өмір сүретінін қазіргі заман ғылымы жан-жақты дәлелдеп отырғаны мәлім. Соның ішінде бұл заңдылықтар балаларға құқықтық тәрбие беруде адамзаттың жан дүниесі мен рухани ішкі өмірін де қамтиды.
Қазіргі уақытта құқықтық мемлекет құру мақсатында азаматтық қоғамды жоғары дәрежеде дамыту, жастардың құқықтық сана-сезімі мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру құқықтық тәрбиенің әдіс-тәсілдерімен жүзеге асырылады. Ал тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті балабақша табалдырығынан бастау алатын құқықтық тәрбие үдерісінің өтілу сапасына байланысты дамиды [6].
ҚР Президентінің Қазақстанның әлеуметтік модернизациясы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам бағдарламалық құжатында Қазақстан құқығы инновациялық курсын енгізуді қарастыратын білім мен тәрбие берудің модернизациясын енгізу қажеттілігі атап көрсетілген. Мемлекет басшысы оқу орындарында Қазақстан құқығы сияқты пәннің болмауы құқықтық нигилизмге және жастардың сауатсыздығына, оның ішінде тұрғындардың барлығының сауатсыздығына әкеп соқтырады деп атап көрсетті. Қазақстандағы білім беру жүйесі ескірген әдістемелерге негізделген, оны тездетіп жаңарту қажет, дейді Нұрсұлтан Назарбаев. Мысалы, өте көкейкесті болып табылатын Қазақстан құқығы (оның болмауы жастардың құқықтық нигилизмі мен сауатсыздығына соқтырады), Өлкетану (туған жерге махаббат отаншылдықтың негізі ғой), жеке табысқа жетудің, жеке тұлғаның әлеуметтенуінің әдістемесі сынды Акмеология сияқты пәндер қайда?, - дейді Елбасы. Оның ойынша, олардың болмауы салдарынан жастардың едәуір бөлігінің әлеуметтік инфантилизміне, ересек өмірге бейімделе алмауына, басқа да келеңсіздіктерге ұрындырады. Жастардың бір бөлігі діни секталардың, экстремистердің, есірткіге құмар және қылмыстық топтардың оңай олжасына айналады. Мұның бәрінің басты себебі - әлеуметтік инфантилизм, өзінің өмірі мен өз отбасының әл-ауқаты үшін өзі жауап бере алатын ересек әрі кемел азамат болуға шамасы жетпеушілік. Сондықтан бүгінгі таңда оқу-тәрбие үдерісін түбірінен өзгерту маңызды., - деп атап өтті президент [7].
Жеке тұлғаны жан-жақты дамытатын тәрбие саласының бірі - құқықтық тәрбие. Әрбір азамат өз мемлекетінің заңына жауапкершілікпен қарап, оны орындауды өз міндеті деп есептеуі тиіс. Ол сан қырлы күрделі үдеріс. Жастық шақта адамның қоғамдық белсенділігі артады, сана-сезімі өседі, психикасы шыңдалып нығая түседі. Ол қоғамнан өз орнын табуға тырысады, өзін қоршаған ортаға сын көзбен қарай бастайды.
Жастарға құқықтық тәрбие беру - ол жастардың қоғамдық, саяси және мәдени жағынан өсіп-жетілуін, олардың санасында жоғары адамгершілік қағидаларының орнығуын, әлеуметтік белсенділігінің артуын және рухани жағынан бай, жан-жақты қалыптасуын көздейді. Құқықтық тәрбие жалпыға бірдей заңдылықты белгілі мақсатпен және принциппен жүргізуді көздейді. Оның заңдылықтары мен мәнін ұғыну үшін тек теорияға көңіл бөліп қана қоймай, оның саяси, еңбек, адамгершілік тәрбиемен бірлесе жүргізілуі қажеттіліктерін ескеру керек.
Құқықтық тәрбиенің негізгі мақсаты - жеке тұлғаның қалыптасуына, оның жан-жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Бұл міндеттер оң шешімін табу үшін жеке адамның дамуы қалай өтетінін және қалыптасуына қандай жағдайлар ықпал ететінін білу қажет.
Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау -ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендігі, материалдық және рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады.
Жастар қоғамның белсенді, ұтқыр бөлігі, жаңашылдықтың, ерекше және шығармашылық шешімдердің қайнар көзі. Сонымен қатар жастар реформаларды жалғастырушы, Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығының кепілі ретінде қатысады. Халық арасында, әсіресе жастар арасында құқық пен құқықтық нормаларды қолдану ерекшеліктерін түсіндіру қоғам өмірінің барлық жақтарын реформалау жағдайындағы қажеттілік болып табылады.
Бүгінгі егемен еліміздің тірегі - білімді ұрпақ, еліміздің мәртебесін асқақтатып, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамыту жастардың қолында. Жас буынға құқықтық тәрбие беру мәселесі - қазіргі қоғамның ең негізгі маңызды міндеттерінің бірі. Олай болса, әңгіме басын Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзімен зерттеу жұмысымыздың өзектілігін айқындап көрсеткіміз келп отыр: Біздің еліміз құқықтық мемлекетті орнықтырып дамытуды мақсат етіп отырған мемлекет. Сондықтан, жастардың құқықтық тәртібін, құқықтық сауатын, Ата Заңымызға деген құрметін арттыра отырып, жан-жақты тәрбиелеу керек.
Құқықтық тәрбие тұлғаны жан-жақты тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болып табылады, балалардың құқықтық сана мен құқықтық мәдениет негіздерін игеруін қамтамасыз етеді, олардың ойлау және шығармашылық қабілеттерін дамытады, құқықтық дүниетанымының қалыптасуына септігін тигізеді[8; 12б.].
Қоғамның демократияландыруы мен әлеуметтік қатынастардың жан – жақты жетілуінің процесінде Қазақстандық жастардың әлеуметтік құрылымы, оның өмірлік мақсаттары мен мүмкіндіктері қалыптасады және өзгертеді, оның әлеуметтік мінез – құлқы мен қоғамдық санасының ерекшеліктері, адамзаттық адамгершілік позициясы қалыптасады. Жас ұрпаққа ерекше жауапкершілік артады, себебі, ол жаңа әлеуметтік құндылықтарды қолданушы болып табылады. Оның ішінде айырықша рөл патриоттық қасиеттерге бөлінеді. Сол себепті қазіргі уақытта өскелең ұрпаққа азаматтық тәрбие беру мәселесі ерекше өзектілікке ие болады. Ал құқықтық тәрбие – азаматтық, адамгершілік тәрбиесінің бір саласы. Құқық арқылы мораль, этика, өнегенің шектен шыққан жерлері реттеледі.
Құқықтық нормалары мен ережелері адамдардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарының қоғамдық мүддеге, белгіленген тәртіпке, қабылданған заңдарға сай келуін талап етеді. Сондықтан да осы талаптарға сай өмір сүру, еңбек ету және т.б. әрекеттерге бару үшін, оларды білу әрбір азаматтың борышы, міндеті.
Балаларға құқықтық тәрбие беру әрбір азаматқа кәсіби және қоғамдық міндеттерін орындау үшін өз құқықтарын қорғай алуды үйрету үшін қажетті білім алуға бағытталған. Оның мақсаты - азаматтарға құқықтық тәрбие беру, құқықтық білімді насихаттау.
Тәуелсіз, егеменді, демократиялық елімізде құқықтық мемлекет құрудың негізі балабақша табалдырығынан басталады. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі азаматтық қоғамды құру үшін қоғам азаматтарының парасаттылық, әділеттілік қасиеттерімен қатар, санасы мен мәдениетін дамыту негізінде құқықтық тәрбие беру бірден бір өзекті мәселе болып табылады. Балалардың құқықтық тәрбиесін дамыту үшін олардың құқықтық сауатын ашқан дұрыс.
Тәрбиенің осы сатысында бала құқықтық қызметке тән және қоғамда адамның толығымен жұмыс жасауына қажетті интеллектуалды даму, экономикалық қатынастар туралы ойды дамыту, экономикалық шешімдер қабылдау, сұрақтарды талдау, қоғамда экономикалық үдерістер жөніндегі қатынастарға қатысуға жол ашу міндеті тұр.
Құқықтық білім негіздерін анықтауда жалпы адамзаттық құндылықтар, білім беруді демократияландыру және ізгілендіру бастаушы ой болып табылады.
Балаларда құқықтың мәні, мағынасы жайлы түсінік қалыптастырып, экономикадағы адамның рөлі, оның қажеттіліктері мен еңбегінің мәнін анықтау, құқық пен экономиканың негізгі мәселелерін шешу арқылы адамға тигізетін пайдасы туралы түсініктер алады.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Конституциясын және басқа заңдарын меңгерту, Қазақстан қоғамының даму заңдылықтарын және оның саяси-құқықтық жүйесін оқыту арқылы балалардың құқықтық сауатты азамат болып өсуіне көмектесу.
Қазіргі таңда қоғамымыздың әлеуметтік өмірінде болып жатқан бұл өзгерістер мектеп жасына дейінгі балаларда адамгершілік-құқықтық түсініктерді қалыптастырудың қажеттілігін туындатып отыр. Көптеген педагог-ұстаздардың пікірінше, қалыптастыру үдерісінің негізін ізгілікті тұлғаның, оның адамгершілік-құқықтық мәдениетінің, қоғам талаптарына сай мінез-құлқының дамуын қамтамасыз ететін, мектеп жасына дейінгі бала түсінік ретінде қабылдай алатын белгілі бір құндылықты-нормативтік білімдерді игеру болып табылады.
Жаңа Қазақстандық азаматтықты бұл сөздің кең және терең мағынасында қалыптастыру үшін жеке азаматтың, сондай – ақ жалпы мемлекет қоғамының бірлескен күш салулары қажет. Себебі Қазақстан – біздің ортақ Отанымыз деген идея адамдардың санасында берік бекігенге дейін біздің мемлекетімізге орасан еңбек атқару қажет және тұрақтылықты халықтың саналық қуатын өз халқының рухани әлеміне таратпастан оның мәдениетінің түп-тамырын оның түсінбеуіміз толық шамада мобилизациялауға болмайды.
Осыған байланысты жаңа Қазақстан жалпы адамзаттық құндылықтарды, оның беріктілігігінің, оның дербестігінің және келешегінің іргетасы оның азаматтыры әрі әсіресе, саяси саналылығынан, оның белсенді азаматтық позициясынан және патриоттық қасиеттердің қалыптасқандығының, оның кәсіпқойлығы жан Қазақстандағы демократиялық қоғамды құрудың экономикалық , саяси және әлеуметтік мәселелерінің шешімі тәіелду болатын жастар болып табылатындығын жариялай келе, теңдестердің арасында теңдес болып бекуді мақсат ететіндігін атап өткен жөн.
Сол себепті қазіргі таңда зерттеліп — әзірлеген жаңа құндылықтық бағдарларға сәйкес толығымен өскелең ұрпаққа бұл жұмысты барынша тиімді жүзеге асыру мүмкіндігін беретін түрлі құралдарды, нысандар мен әдістерді қолданумен бірге азаматтық тәрбие берудің концепциясы деген мұқтаждық бұрын – соңды болмаған шамада сезіледі.
Ғылыми әдебиеттерге талдау қазіргі ғылымда құқықтық тәрбие беру мәселесін зерттеудің бірнеше тәсілдерін айқындайды. Сонымен, И.Ф.Мулько өзінің Социально-нравственное воспитание детей 5-7 лет атты еңбегінде құқықтық тәрбиені зерттеген біршама ғалымдарды жіктеп көрсеткен: бұл ұғымды мемлекеттік жарлықтарды білдіретін ережелер жүйесі деп (С.С. Алексеев, Л.С. Явич, және т.б..), енді бірі құқықтық сана бүкіл құқықтық шындықтың рухани көрінісі (И.А. Ильин, В.И.Каминская, П.И. Новгородцев, А.Р. Ратинов и др.), тағы бірі адамгершілік құқықтық мінез-құлықтың ішкі реттеушісі (B.C. Олейников) деп анықтап отыр [9;].
Өскелең ұрпаққа азаматтық тәрбие беру мәселелерін К.Д. Ушинский[10], Н.К. Крупская[11], А.С. Макаренко[12], В.А. Сухомлинский[13] және тағы да басқа атақты педагогтар едуәір көңіл бөлген[10,11,1213]. Ғалымдар мен педагогтардың тәрбие берудің теориясы мен практикасының жалпы мәселелеріне арналған еңбектері де маңызды. Бұл С.А. Архангельский, А.А. Бодалев, И.П. Волковтың, Б.Т. Лихачевтың, Б.П. Пидкасистыйдың, А.В. Мудриктің, В.А. Караковскийдің зерттеулері.
Ал біршама ғалымдар адамның құқықтарын жалпыадами құндылықтар (В.А. Караковский, М.А. Лазутова, Е.А.Лукашева, Г.В. Мальцев, А.Ф. Никитин, З.К. Шнекедорф және т.б.), моральдық және адамгершілік құндылықтар (А.Н. Гусев, Ю.М. Смоленцев, А.Н.Титаренко және т.б.), оқушылардың адамгершілік-құқықтық тәрбиесі (Г.П. Давыдов, Г.А. Кузнецов, О.Г. Шапиева және т.б.), студенттердің құқықтық тәрбиесі тұрғысынан (И.А. Дерягин, Ю.П. Козюбра) [14] қарастырған.
Қазақстандағы азаматтық тәрбие берудің түрлі аспектілерін және оның тәрбиенің жалпы жүйесінің адамгершілік, адамзаттық, саяси, дене және басқа құралдаушыларымен өзара байланысын зерттеуге А.К.Ахметов[15], Л.А. Байсеркеевтің [16], А.А.Калюжныйдың[17], А.К.Қалимолданованың [18], Н.К. Меңлібаеваның [19], С.К.Нұрмұқашевтің [20], А.Т.Сейтахметованың [21], Э.А. Орынбасарованың [22], Б.И. Мұқановтың [23], Г.К.Нұрғалиеваның [24], К.К. Жанпейісованың [25] еңбектері арналған.
Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балалардың құқықтық тәрбиесі мәселесіне қызығушылық арта түсіп отыр. Ресейлік ғалымдар мектеп жасына дейінгі ересек топ балаларын азаматтық-құқықтық тәрбиелеудің принциптерін Т.В.Болотина, мазмұнын Я.В.Соколов, В.В.Антонов, әдістерін А.С.Прутченков, Е.С.Шабельник, М.А.Шкробова, щарттарын А.Ф.Никитин, С.А.Морозова, Т.А.Степанова, Е.А.Певцова, З.К.Шнекендорф, Н.И.Элиасберг, А.Н.Тубельскийлер жасақтады. С.А. Козлова құқықтық тәрбие беруде мектепалды балаларға өзі және олардың құқықтары мен міндеттері туралы түсініктерді қалыптастыру керектігін және бұл білімдерді тек хабарлап қана қоймай, сонымен қатар әлеуметтік құбылысқа, фактілерге бағалаушылық қатынас және сол алған білімдерін өзінің жеке іс-әрекетінде түрлі формаларын қолдануды қалыптастыру деп айқындап отыр [26].
Сонымен қатар, зерттеулерге жасалған талдаулар мектепке дейінгі білім беру жүйесінде мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың адамгершілік-құқықтық түсініктерін қалыптастыру мәселесіне жеткіліксіз көңіл аударылып отырғанын көрсетті.
Зерттеу объектісі: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны.
Зерттеу пәні: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің үдерісі.
Зерттеу мақсаты: 5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің мазмұнын теориялық тұрғыда талдау және оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
құқықтық тәрбие мәселесі бойынша педагогикалық-психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие берудің маңыздылығын ашу;
5-6 жастағы балаларға құқықтық тәрбие беруді ұйымдастыру бойынша тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау және бірнеше ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін жинақтап өткізу.
Зерттеу әдістері: Педагогикалық құбылыстарды бақылау, әдебиеттерді зерттеу, тәжірибеде бірнеше ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін жинақтап өткізу, салыстыру, саралау мен қорытындылау.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Кентау қаласы, Гаухартас балабақшасы.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І. 5-6 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Құқықтық тәрбие түсінігі, оның мақсаты мен міндеттері
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі қоғам өмірінің барлық саласындағы терең өзгерістерменсипатталады. Осыған орай қазіргі заман адамға: өз іс-әрекетіне жауапты болу, әлеуметтікөзгерістер жағдайына тез бейімделе отырып, байыпты шешім қабылдай білу және т.с.с. жаңаталаптар қоюымен ерекшеленеді.
Сондай елеулі өзгерістердің бірі – демократиялық-құқықтық мемлекет құру міндетін шешу.Мемлекеттік саяси-құқықтық қайта құрудың маңызды құрамдас бөлігі – адамның құқықтықмәдениетінің деңгейін көтеруге тікелей тәуелді. Өйткені, құқықтық мемлекетке азаматтардың жоғары саяси және құқықтық білімділігі, құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу қабілеттілігі мендайындығы тән.
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде дамуы әрбір азамат бойынақұқықтық құндылықтарды сіңіріп, құқықтық сананы қалыптастырудан көрініс береді. Өркениеттіқоғам үшін қымбат қазына – адам, адамның бостандығы мен өмірі десек, бүгінгі жас ұрпақтыңосы қымбат қазынаны бағалай білуі аса маңызды. Сол себептен құқықтық мәдениетті
қалыптастырудың маңыздылығы да осыдан басталады. Оны қалыптастыру үшін жүйелі де мазмұнды тәрбие қажет. [27].
Осыған орай, құқықтық тәрбиенің мақсаты – жастарды мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ережелерін құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзбеушілікке, қоғамдық тәртіпті сақтауға тәрбиелеу болып табылады. Тұлғаның аталған сапалары болашақ қоғам азаматының
құқықтық мәдениетінің мәнін құрайды.
Құқықтық мәдениет қамтамасыз етілмеген жерде шынайы бостандық пен жеке тұлғаның қауіпсіздігі, азаматтық белсенділіктің болуы мүмкін емес.
Өркениетті қоғамда құқықтық мәдениет әр адамның жалпы мәдениетінің қажетті бөлшегі, әрбір лауазымды адамға қойылар кәсіби талап болып табылады. Тиісті құқық тәртібін орнықтырмайынша, біздің экономиканы реформалауымыз, қоғам өмірінде демократиялық қалыпты өлшемдерді бекітуіміз неғайбыл деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың пікірі қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастырудың маңыздылығына аса назар аудартады [1].
Сондай-ақ, осы мақсатта мемлекеттік деңгейде басқа да маңызды шаралар жүзеге асырылды. Солардың бірі жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды іске асыруды нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету болды. Мәселен:
1989 жылы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы Бала құқықтары туралы Конвенцияны қабылдады. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Конвенция ратификацияланды.
2002 жылы 8 тамызда ҚР Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңы; 2004 жылы 7 шілдеде Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы және осы жылы 9 шілдеде Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың және балалардың қадағалаусыз, панасыз қалуының алдын алу туралы ҚазақстанРеспубликасының Заңы қабылданды.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы 28 ақпандағы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды ерекше атап өтті.Баланың балабақшадағы өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады [28].
Ғылыми зерттеу барысында мәселеге қатысты әдебиеттерді зерделеу нәтижесі жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселесі әр кезеңде де өзекті болғанын көрсетеді. Мәселен құқықтық мәдениет мәселелері философ-ойшыл, ағартушылар әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев және т.б. еңбектерінде әр қырынан көтерілген. Ал психологиялық-педагогикалық тұрғыда құқықтық мәдениетті қалыптастыруды В.Г.Баженов, Л.К.Керимов, В.В.Трифонов, Л.А.Байсеркеев, М.В.Лукьяненко, Ә.Табылдиев, Г.П.Давыдов, В.М.Обухов, Р.Р.Бирюшев, Г.М.Дайрабаева, Д.Р.Жарықбаевалар зерттеген. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығы және оның алдын алуды заң ғылымында К.С.Сапарғалиев, К.А.Бегалиев, Ө.Қопабаев, М.С.Нәрікбаев, Е.К.Нұрпейісов, М.Нығметоллаев, А.Ибраева,А.К.Мұхтарова, Д.Б.Бұғыбаева, Л.Қ.Ерінбетова, С.Б.Бейсебаева, Ш.Ж.Колумбаева т.б. жете қарастырған. Демек аталмыш мәселе әр кезеңде де әр қырынан біршама жақсы зерттелген деген қорытындыға келуге болады.
А.Ж.Сарсенова, А.И.Зинуллина педагогикалық-психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді, ғылыми зерттеулерді, білім беретін мекемелердің тәжірибелерін зерттеу нәтижесінде келесі топтарды айқындап көрсеткен:
- қазіргі қоғамның белсенді, заңды құрметтеуші азаматтарға мұқтаждығының артуы мен халықтың, оның ішінде жастардың құқықтық құзырлылығы мен құқықтық мәдениет деңгейінің төмендігі;
-жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру үрдісінің тиімділігін арттыру мен осы саланың теориялық және әдістемелік қырларының әлі де жеткілікті зерттелмеуі;
- оқу-тәрбие үдерісінде жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру қажеттіліктері, мүмкіндіктері мен жалпы білім беретін мектептерде педагогикалық кадрларды даярлауды жүзеге асырудың жеткіліксіздігі;
- жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруға қазіргі сұраныстың өзектілігі мен оны ұйымдастырудағы педагогикалық ұжымның дайындығының төмендігі мен оны жетілдіру жолдарының толық айқындалмағандығы арасында қарама-қайшылықтардың әлі де бар екендігін
анықтадық.
Аталған қайшылықтар жас ұрпақтың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің өзектілігін дәлелдейді [29].
Еліміз әлеуметтік-экономикалық және құқықтық қарым-қатынасты жаңарту, құқықтық жүйенің жаңа типін қалыптастыру жолына түсті. Оның табысты жүруі бір жағынан, заңшығарушылық пен мемлекеттік басқаруды жетілдіруді қажетсінсе, екінші жағынан, субъективті фактор – жеке тұлғаның жаңа өмір жағдайларына дайындығы, әр адамның заң үстемдігін қабылдауы мен жүзеге асыруы, азаматтардың құқықтық мәдениетінің жоғары деңгейімен қамтамасыз етіледі [30]. Ғылыми зерттеу жұмысымыздың түйінді ұғымдарының бастысы құқықтық мәдениеттің шығу, қалыптасу тарихына тоқталмас бұрын, құқық және құқықтық тәрбие ұғымдарына тоқталған жөн. Өйткені, құқықтық мәдениет жүйелі жүргізілген құқықтық тәрбиенің жемісі екені түсінікті. Ал құқық ұғымының мәнін әр қырынан түсініп алмай, құқықтық тәрбиені жүргізу мүмкін емес.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның осы сапалы болашақ еңбек қоғамы азаматының құқықтық мәдениеті болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды шешуі мүмкін емес.
Құқықтың тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялык пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау -ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық және рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да әр баланың санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады.
Құқықтың тәрбие негізі отбасынан басталады. Қоғамдағы тәртіпсіздік пен қылмыстың көзі - маскүнемдік. Азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың алғышарты осыдан басталады. Бізде отбасы әр қилы: маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс-керістен көз ашпайтын, басқалардың, мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар. Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тербиеленген бала қылмыс жасауға бір табан жақын тұрады. Арамтамақтық өмірді жақсы көреді, өзімшіл болады.
Балалар арасында құқықтық тәртіпті бұзушылықтың алдын-алу үшін жүргізілетін шаралар:
- тәртіп бұзушының теріс мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ететін жағдайды жою;
- баланың тәрбиесін, өмір жағдайын, ортасын сауықтыру;
- оқу,еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру;
- отан қорғау, туған елдің күш-қуатын молайту, сөз, баспа-сөз бостандығы мәселелері жөнінде тәрбиелік іс-шараларды өткізу.
Құқықтың тәрбиенің бір ұшы жыныстық тәрбиеге де байланысты екені даусыз. Көңілі сүйген адамына үйлену, отбасы құрау, бала сүю және оны бағып-қағуға қамқорлық, айырылысқан жағдайда балаларға жәрдем көрсету - бәрі де жастардың жете түсінуін, ұғынуын қажет ететін заңдар мен міндеттер. Қазіргі бала - ертеңгі маман, өндіріс жетекшісі, басшы. Педагогика мен тәрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің: өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей тура келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі әртүрлі. Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де әр басқа дегенін қайда қоймақпыз.
Құқықтың тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді. Мектеп жасына дейінгі бала өзінің айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның өзі оның көбіне көп құқықтың тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады.
Қазақстан – 2050 бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Оқушыларды Қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - делінген [1; 26-27]. Бұл балабақша, мектеп, отбасы және қоғам жұртшылығының құқықтық тәрбие жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі.
Құқықтық мәселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын өнер. Бүған тек қана білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тәжірибелі, көпті көрген, адамдардық жүрегіне барар кілтті таба білер тәрбиеші болу маңызды.
Балалардың балабақшадағы өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығының негіздері қалыптасады.
Қоғамда өмір сүретін адамдардың өздерін ұстау ережелерінің жиынтығын әлеуметтік нормалар дейміз (грек. socitas — қоғам, лат. norma — ереже, үлгі) [30; 28б. ].
Құқыктың пайда болуы мемлекеттің пайда болуымен тікелей байланысты. Мемлекет тарапынан бақылауға алынған, нормативтік актілерде нақтыланған, орындалу тетігі қалыптастырылған нормалар болғандықтан, құқық ережелерін сақтау мемлекеттің барлық азаматтары үшін міндетті болып табылады. Құқық дегеніміз — мемлекет тарапынан заңдастырылған және қорғалатын, жалпыға бірдей міндетті нормалар жүйесі.
Құқықтың қызметі дегеніміз - адамның іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері. Сол арқылы қатынастардың дұрыс және уақтылы орындалуын қамтамасыз ету [31].
Құқық негіздеріне мемлекеттің басты негізгі заңы — Конституциясы, салалық заңдары және басқа құқық нормалары тұжырымдалған мемлекеттік нормативті актілері жатады. Құқықтың мазмұны құқықтык нормалардың жиынтығынан тұрады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады:
1. Құқықтық мәселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетін баланың түсінуі.
2.Тұлғаның педагогикалық және психологиялық мәнінің құқықтық санаға әсері [32; 132б.].
Адамның құқықтың мәдениеті күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімі, ұмтылысын толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан да құқықтық тәрбиені адамгершілік тәрбиесі теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал жасайтын тәрбие құралдарының бірі - орынды тәртіп және мінез-құлық тәрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз - орынды тәртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқықтың білімдерімен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-әрекетінің терең бірлігі [31; 23б.].
Саналы тәртіп пен мінез-құлықтарды құқықтың мәдениеттің іргетасы деп қарасақ, ол көркемөнер мәдениетімен қатынастар, сезімдер деңгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемі эстетикалық қатынастарда негізгі рөл ойнайды. Әдебиет пен өнер бізге көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы қабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді, қоғамдық қатынастарды танимыз.
Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес.
Құқықтық сана – мемлекет пен құқық және криминология теориясының категориясы. Құқықтық сана құқықтық мәні бар құбылыстардың көрінісімен және құқықтық мәні бар құндылықтармен, құқықтық пайыммен, парыздық құқықтық тәртіппен байланысты қоғамдық, топтық, жеке сана аясын қамтиды. Құқықтық сана қоғамдық өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен, оның мәдени-құқықтық, демократиялық не авторитарлық дәстүрлерімен айқындалады [30; 29б.].
Философияда қоғамдық — сана қоғамдық болмыстан туындайтын идеядар мен көзқарастардың материалдық қатынастардың жемісі. Сонымен қатар сана болмысының қалыптасуына үлкен ықпалын тигізіп оны дамытуға үлесін қосады. Ал, қоғамдық сана құрамдық жағынан алып карағанда көптеген түрлерге бөлінеді: саяси, көркем, теориялық, кәдімгі, эстетикалық, діни, атникалық және т.б. Құқықтық сана қоғамдық сананың бір түрі, бөлігі болып саналады. Басқа саналардың түрлеріне қарағанда құқықтық сананың өзіне ғана тән ерекшеліктері бар:
Құқықтық сана қоғамның қондырмасынан орын тебеді, оның құрамындағы саяси, көркем, эстетикалық, теориялық, кәдімгі, діни, этикалық саналардың түрлері мен тығыз байланыста қалыптасады және дамиды. Бірақ, бір сананың түрі құқықтық санаға мол әсер етуі мүмкін.
Құқықтық сана дегеніміз – тұлғаның қолданыстағы немесе қабылданатын құқық нормаларына деген көзқарастары мен сезімдерінен, оларға тиісінше баға беру мүмкіндіктерінің жиынтығы болып табылады.
Бұдан құқықтық сананың негізінен құқықтық психология және идея жиынтығынан құралатынын көреміз. Өйткені, құқықтық психология қолданыстағы құқық нормаларын жетілдіруге, жаңа құқықтық нормаларды қабылдау қажеттілігінің деңгейін, сезімін білдірсе, құқықтық идея құқықтық сананың өз дәрежесіне көтерілуінің нәтижесінде адам, қоғам, мемлекет мүддесі үшін қажетті құқық нормаларының қабылдану қажеттілігін білдіреді.
Құқықтық сана сезімнің басты мақсаты – адам, азамзат, қоғам мүддесіне сәйкес келетін, олардың мүдделерін қанағаттандыратын құқықтық нормаларды ортақ игілік үшін қабылдау қажеттілігінің негізгі бастамашысы болып табылатындығында. Құқықтық мәдениет болса – құқық нормаларын білу, толық түсіну, оларды басшылыққа ала отырып, адамзаттың ортақ мүддесіне қызмет істеуді білдіреді
Құқықтық тәрбие – қоғам мүшелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекетінің көрінісі болып табылады. Мемлекет неғұрлым құқықтық тәрбиеге ерекше мән берсе – құқықтық сана, құқықтық мәдениет, құқықтық білім биік дәрежеден көрініс табады. Өйткені, құқықтық сана, мәдениет, құқықтық ғылым – тәртіптің қайнар көзі, бастауы [32; 132б.].
Тәртіп — барлық жетістіктердің қайнар көзі, негізі, Ол үшін – отбасында, балабақшада, орта мектепте, жоғары оқу орындарында құқықтық тәрбие, білім беруді заман талабына сай жетілдіру қажет. Әрбір отбасы бала тәрбиесінде дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының тиімді жақтарын ұрпақтар санасына сіңіріп, оларды заңды құрметтеуге, әділеттілікке, турашылдық жолға түсетіндей етіп тәрбиелеуі қажет
Балабақшаларда – еліміздің Ата Заңы Конституцияда көрсетілген – адамның, азаматтың басты құндылықтары – құқықтары мен бостандықтары туралы айқындалған түсініктердің мазмұнын мемлекеттің, мемлекетіміздің рәміздерінің маңызын, мемлекеттік құрылысының негізгі ұғымдарын түсіндіру қажет. Орта мектепте оқылатын құқық негіздері пәнін қайта сапалы түрде дайындап, Қазақстанның негізгі заңы Конституциясына негіздеп шығару керек, осы пәнге бөлінген сағат санын көбейтіп, бір жүктемеге толтырып, дәріс беретін пән мұғалімінің арнаулы заң білімі болуына талап қойған жөн. Өйткені, білім сапасы ұстаздың мамандығына, білгірлігіне тікелей байланысты.
Құқықтық тәрбие – азаматтық, адамгершілік тәрбиенің бір саласы. Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің "қоғамды мазасыздандырып отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы зиялылық мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде дамып отырған жасөспірімдер мен жастар арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақытты мағынасыз өткізу" деген тұжырымымен толық келісуге болады.
Құқықтық тәрбие — азаматтық тәрбиенің бір бөлігі, адамгершілік, азаматтық тәрбиесінің шектеуші, реттеуші түрі. Саяси-идеялық, отансүйгіштік, ұлтжандылық тәрбиелер азаматтық тәрбиенің негізгі бөліктері болса, сезім арқылы қалыптасса, құқықтық тәрбие сол сезімді реттеуші, шектеуші. Бұрын құқықтық тәрбиені көп насихаттамалтын. Себебі мұны ңұқық қорғау орында-рының қызметі деп педагогикаға онша қоса бермейтінбіз. Құқықтық тәрбие туралы педагог-ғалымдар Лихачев Б.Т., Харламов И.Ф., Керімов Л.К., т.б. 90 жылдардан кейін ғана жаза бастады. Құқықтың тәрбиенің көптеген тәрбие салаларындай мақсаты, міндеті, мазмұны, жүйесі, әдісі, құралы бар. Біз соған қысқаша тоқталайық.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының жағдайында, бұрынғы жүйе ыдырап жаңа жүйе аяғынан енді тұрып келе жатқан мезгілде, ұлтшылдықпен ұлтжандылықты шатастырып алмау үшін, көп ұлтты республиканы дұрыс дамыту үшін тәрбиенің бұл саласы керек. Құқықтық тәрбиенің мазмұнын белгілеуде оның азаматтық, адамгершілік, құқықтық аспектілерін айқындауда А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский идеяларын басшылыққа аламыз. Қандай бір құқықтық тәрбие болмасын, егер белгілі бір мақсатпен ұйымдастырылып жеке адамның мұқтаждығына негізделсе, оқушылар ұжымдық жұмыстарға бар ынтасымен қатысса, соғұрлым алдыңғы буындардың әлеуметтік-құқықтық жетістіктерін, тәжірибелерін қабылдап, өз мінез-құлықтарын қалыптастырады.
Құқықтық тәрбие төңірегінде, әсіресе қиын балалармен жұмыс жүргізгенде еңбек жазып, ізденіс жасаған азаматтар, оның ішінде мәскеуліктер Л.Ю.Гордин, Ю.В.Гербеев, Г.П.Давыдов, қазақстандықтар: С.Сартаев, Ә.С.Сапарғалиев, К.Б.Бегалиев, Г.А.Уманов, В.В.Трифонов, В.Г.Баженов, Л.К.Керімов, Э.И.Шыныбекова, Т.Б.Бегалиев, Л,Ә.Байсеркеев, т.б. баршылық. Бүгінгі білім беру мекемелердің, ұстаздардың, ата-аналардың, көрші-туыстардың алдында түрған міндеттердің бірі — оқу-тәрбие жұмысының барлық құрамды салаларында құқықтың тәрбие беруге қызмет ету. Осыдан туындайтын мәселе — балалардың құқықтық санасын қалыптастырудың жауапкершілік сезімін көтерудің, ұйымшылдық пен тәртіптілікті нығайтудың тиімді жолдары мен тәсілдерін қолдана білу. Құқықтық сана-сезімді қалыптастыру керек. Ол — қоғамдық сананың ерекше түрі.
Құқықтық тәрбиенің негізгі мәніне келетін болсақ, ол — жас мемлекетіміздегі маңызды қатынастарды реттей отырып қоғамға пайдалы, қажетті қатынастардың дамуына жағдай туғызып қорғап, ал қоғамға зиянды қатынастарды шектеп, тыйым салатын құрал. Бүкіл қатынас қүқықтық заң арқылы реттеледі. Заң -қорғаушы және жазалаушы күш. Құқықтық нормалар адамдардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтары қоғамдық мүддеге, белгілі тәртіпке, қабылданған ережелерге сай келуін міндеттейді. Қазақстандық ұстаздардың алдына қойылған мақсаттар: - жасөспірімдерді Республика заңдары мен құқықтық тәртіпті шексіз сыйлау рухында тәрбиелеу;- мемлекет пен қоғам ісіне саналы түрде ат салысу, Отанды қорғауға, Әнұранын, рәміздерін, Президентті сыйлауға дайындау, еліміздің материалдық, рухани байлығын сақтап, оны молайтуға күш-жігерін жұмсайтын азаматтарды тәрбиелеу [33]
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін сақтайды.
1.2. 5-6 жастағы балаларға балабақша жағдайында құқықтық тәрбие берудің ерекшеліктері
Ұрпақ тәрбиесіндегі басты мақсат-жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеу. Негізгі тұлғаның өз өміріндегі орнын, атқаратын міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниесінің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі тану арқылы дара тұлға ретінде өзін үздіксіз бірқалыпты қалыптастыруға баулу.
Тәуелсіз мемлекет ретінде елімізде көптеген өзгерістер болуда. Ендеше осы елдің ертеңі – өскелең ұрпаққа ғасырға лайықты тәрбие беру басты міндет болмақ. Елімізде жастарға құқықтық тәрбие беру барысы өз деңгейінде жүргізілсе, соғұрлым құқықтық білім алған жастарымыз мемлекетіміздің көркейуіне, дамуына үлес қоса алатын болады. Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендігі, материалдық және рухани игіліктердің не екені жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтанда әр баланың санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады. Баланың мектеп жасына дейінгі өмірі тұлғаның негіздерінің қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің, дүниетанымның, сенімдердің, ұжымдағы қарым-қатынастың, тәртіптің, өзіне және басқаға талап қоюдың бастапқы білімдері мен дағдылары қалыптаса бастайды.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының жағдайында, бұрыңғы жүйе ыдырап жана жүйе аяғынан енді тұрып келе жатқан мезгілде ұлтшылдықпен ұлжандылықты шатастырып алмау үшін, көпұлтты республиканы дұрыс дамыту үшін тәрбиенің бұл саласы керек. Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлық, жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды. Дегенмен қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра қарап отырған шағымызда аға ұрпақ тәжірибесі мен қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика ғылымы мазмұнында қарастырғанымыз жөн. Балаларға құқықтық тәрбие беру жөніндегі билер өнегесінің маңызы зор. Әсіресе бүгіңгі таңда жастар арасында өріс алған қылмыс пен бұзақылыққа тұсау болар құқықтық тәрбиені күшейту үшін, сан ғасырлық тарихы бар билер тәлім тәрбиесін оқу-тәрбие ісіне қолданудың нәтижесі зор болары сөзсіз. Қоғамда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz