Либералдық демократия
1 Осы заманғы демократия зерттеушілері
2 Тоталитарлық идеология
3 Капитализм мен демократия
4 Либералдық демократия
5 Демократиялану процесі сатылары
6 Қазақстанда осы заманғы либералдық демократия орнату
2 Тоталитарлық идеология
3 Капитализм мен демократия
4 Либералдық демократия
5 Демократиялану процесі сатылары
6 Қазақстанда осы заманғы либералдық демократия орнату
Елбасымыздың қай жылғы Жолдауы да жұртшылық тарапынан үлкен қолдау тауып келді. Әйтсе де, биылғы Жолдауға деген ықылас ерекше. Сіз мұны қалай түсіндіресіз?
– Жылдағы жолдаулар өмірдегі өзгерістер өткір қойып отырған кезекті бір келелі мәселеге арналушы еді. Бұл жолы олай емес. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, – деген атының өзі-ақ айтып тұрғандай, тұтас қоғамдық дамуымыздың жаңа кезеңінің кешенді мәселелері жан-жақты қарастырылып отыр. Демек, бұл – ағымдағы саясаттың тек мезгілдік қана емес, тұтас кезеңдік сипаттарын түгел қамтыған стратегиялық құжат. Бұған, әрине, әлеуметтік күштердің қай тарабы да, қай бунағы да енжар қарай алмайды. Өйткені, реформа жүргізу – тойға әзірлену емес. Қай реформа да жетіскендіктен жасалмайды. Үлкен дағдарыстан туындайды. Бізде де солай болды. Бұрынғы экономика да, әлеуметтік қатынастар да, саяси құрылым да тас-талқаны шығып күйреді. Реформа кейде революциялық сипаттарға ұласып кетіп жатты. Ол адамдардың көңіл-күйіне, тұрмысына, тіпті тағдырына оңай тимейді. Сондай ауыртпашылықтар арқылы жүзеге асқан реформа қайткенде қалың бұқараның артқан үмітін ақтай алады? Оның жемісін, бүгінгі қоғамдық пікірде көп айтылып жүргендей, қолы ұзын азғантай топ қана көре ме? Жоқ, оған қалған жалпақ әлеуметтің де қолы жете ме?
– Жылдағы жолдаулар өмірдегі өзгерістер өткір қойып отырған кезекті бір келелі мәселеге арналушы еді. Бұл жолы олай емес. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, – деген атының өзі-ақ айтып тұрғандай, тұтас қоғамдық дамуымыздың жаңа кезеңінің кешенді мәселелері жан-жақты қарастырылып отыр. Демек, бұл – ағымдағы саясаттың тек мезгілдік қана емес, тұтас кезеңдік сипаттарын түгел қамтыған стратегиялық құжат. Бұған, әрине, әлеуметтік күштердің қай тарабы да, қай бунағы да енжар қарай алмайды. Өйткені, реформа жүргізу – тойға әзірлену емес. Қай реформа да жетіскендіктен жасалмайды. Үлкен дағдарыстан туындайды. Бізде де солай болды. Бұрынғы экономика да, әлеуметтік қатынастар да, саяси құрылым да тас-талқаны шығып күйреді. Реформа кейде революциялық сипаттарға ұласып кетіп жатты. Ол адамдардың көңіл-күйіне, тұрмысына, тіпті тағдырына оңай тимейді. Сондай ауыртпашылықтар арқылы жүзеге асқан реформа қайткенде қалың бұқараның артқан үмітін ақтай алады? Оның жемісін, бүгінгі қоғамдық пікірде көп айтылып жүргендей, қолы ұзын азғантай топ қана көре ме? Жоқ, оған қалған жалпақ әлеуметтің де қолы жете ме?
ДЕМОКРАТИЯ
– Елбасымыздың қай жылғы Жолдауы да жұртшылық тарапынан үлкен қолдау тауып келді. Әйтсе де, биылғы Жолдауға деген ықылас ерекше. Сіз мұны қалай түсіндіресіз?
– Жылдағы жолдаулар өмірдегі өзгерістер өткір қойып отырған кезекті бір келелі мәселеге арналушы еді. Бұл жолы олай емес. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, – деген атының өзі-ақ айтып тұрғандай, тұтас қоғамдық дамуымыздың жаңа кезеңінің кешенді мәселелері жан-жақты қарастырылып отыр. Демек, бұл – ағымдағы саясаттың тек мезгілдік қана емес, тұтас кезеңдік сипаттарын түгел қамтыған стратегиялық құжат. Бұған, әрине, әлеуметтік күштердің қай тарабы да, қай бунағы да енжар қарай алмайды. Өйткені, реформа жүргізу – тойға әзірлену емес. Қай реформа да жетіскендіктен жасалмайды. Үлкен дағдарыстан туындайды. Бізде де солай болды. Бұрынғы экономика да, әлеуметтік қатынастар да, саяси құрылым да тас-талқаны шығып күйреді. Реформа кейде революциялық сипаттарға ұласып кетіп жатты. Ол адамдардың көңіл-күйіне, тұрмысына, тіпті тағдырына оңай тимейді. Сондай ауыртпашылықтар арқылы жүзеге асқан реформа қайткенде қалың бұқараның артқан үмітін ақтай алады? Оның жемісін, бүгінгі қоғамдық пікірде көп айтылып жүргендей, қолы ұзын азғантай топ қана көре ме? Жоқ, оған қалған жалпақ әлеуметтің де қолы жете ме? Әсіресе, тұрмыс тапшылығын тартудай тартып отырғандардың көңілдері қалай көншімек? Бұл кім-кімді де аз толғантып жүрмеген әлеуметтік аңсарлар. Біз тәуелсіздік алмай жатып талан-таражға түскен экономиканы жаңа нарықтық негізде қайтадан қалыпқа келтіруге мәжбүр болдық. Сөйткен нарық тәуелсіздігімізді қорғап қалу мен ілгері дамытудың бірден бір кепілі – әлеуметтік жарастығымызды одан әрмен сақтап, кемелдендіре түсуге қайтіп қызмет етпек? Ұлттық дамуымызды қайтіп қамтамасыз етпек? Әйтпесе, біреулері қаймақ қалқып, қарық болып, біреулері қаспаққа да зар болып, көшеде қайыр сұрап жүрген Азия мен Африка елдерінің талайында әліге дейін орын алып отырған дәстүрлі шаруашылық та, сауда капитализмі де, шикізат өндірісі де тиыннан тиын балалатқан нарықтық қатынастарға негізделген ғой. Біздегі нарық бізді де сондай күйге алып барып жүре ме, әлде әлдеқашаннан бері биік деңгейде әрі жедел қарқынмен өркендеп жатқан осы заманғы әлеуметшіл қоғамдардың өркениетті даму арнасына түсіре ала ма? Бұл – күндіз ойыңнан, түнде түсіңнен шықпастай өзекті мәселе. Экономикалық және әлеуметтік дамуымыздың мұндай толғақты сауалдарына жаңа Жолдау қалай және қандай жауап беріп отырғанын тиісті мамандар толғамдай жатар. Біз бұл екі мәселенің де ойдағыдай жүзеге асуына аз ықпал етпейтін және өз алдына да үлкен мағынаға ие болып отырған саяси реформаны жеделдету жөніндегі бастамаға көбірек назар аудардық.
– Бұл турасында Жолдауда: “Саяси реформалардың жалпыұлттық бұл бағдарламасы бүкіл қоғаммен үндесу негізінде жүзеге асырылуға тиіс екені анық. 2005 жыл тарихқа саяси реформаларды белсенді түрде алға бастыру мен оларды бүкілхалықтық талқылау жылы ретінде енуі керек”, – деп жазылған. Осыны Президент сайлауының жақындап қалуымен, осыған орай қоғам ішінде орын алып отырған кейбір ауыл арасы дау-дамайлармен байланыстыратын пікірлер де кездесіп қалады. Сіз бұған қалай қарайсыз?
– Тіпті солай болған күннің өзінде де, бұл орынды бастама. Бірақ, оның төркіні ауыл арасы әңгімесінен әріректе деп ойлаймын. Дәл қазір Қазақстандағы саяси реформаны жеделдету мәселесіне тек өз қоғамымыз ғана емес, күллі адамзаттық қауымдастық бәрібір мүдделілік көрсетпей тұра алмас еді.
– Сіз бұл арада Қазақстанның күллі әлемдік экономиканың ойдағыдай дамуына өз үлесін қоса алатын аса мол табиғи байлығын, орасан зор географиялық ауқымын, соған байланысты иеленіп отырған үлкен геосаяси маңызын айтпақсыз ғой.
– Жоқ, одан емес. Дәлірек айтсақ, тек қана одан емес. Меніңше, Президент Назарбаевтың дәл биылғы жылы дәл осындай қадамға баруы, бүкіл қоғамда жүріп жатқан реформаны қайтіп жеделдетуіміз жайындағы әңгімеге шақыруы – өз ішіміздегі әлеуметтік көңіл-күймен қоса, әлемдік ахуалдағы өзгерістерді де бірдей ескергендіктің көрінісі. Сондықтан, Қазақстан басшысының жаңа Жолдауындағы қағидаларға және олардың орындалу барысына елімізден тысқары жерлерде де айрықша назар аударылып отырғаны сөзсіз. Оның үлкен тарихи және саяси себептері де баршылық.
– Бұл ойыңызды таратыңқырап айтпас па екенсіз?
– Таратып айтсақ, біздегі жағдай бүгін таңда әлемдік ауқымда өрістеп жатқан іргелі тарихи процестен тікелей өрбіп жатыр. Ол – жер жүзілік сипат және жалпыадамзаттық маңыз алып отырған жаппай демократиялану процесі. Демократия ешкім үшін де таңсық ұғым емес. Халықтың билікке өз ықпалын тигізбей қоймайтыны қашаннан белгілі. Дегенмен, халықты биліктің бірден бір тұтқасына айналдыратын саяси жүйе қалыптастыру көпке дейін тек арман ғана болып келді. Өткен замандарда да бұл жолда әлденеше рет талпыныс жасалғаны рас. Олардың қатарына, әдетте, ежелгі Афиннің “Перикл демократиясы” (б.э.д. VІ-ІV ғ.ғ.) тұсындағы, бағзы Римнің Октавиан Август принципатына дейінгі ұмтылыстары, Франциядағы ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы коммуналар қозғалысы, Англиядағы 1215 жылғы Еркіндіктердің Ұлы Хартиясы, Англиядағы – XVII ғасырдағы, Франциядағы XVIII ғасырдағы саяси демократия, XX ғасырдағы әлеуметтік демократия жатқызылады. Алайда, жаппай демократияланудың жалпыәлемдік құбылысқа айналуы тым беріде, тіпті біз өмір сүріп келген тұста болды десек, артық айтқандық болмас еді.
Бұл процесті саясаттанушылар үш кезеңге – үш толқынға бөледі. Осы заманғы демократиялық қағидалар мен рәсімдер, негізінен, XIX ғасырда АҚШ-та түзіліп, бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғына дейін Еуропаның көп жеріне тарай бастады. Бірақ, ол процесс Германияда нацизм, Италияда фашизм, КСРО-да тоталитаризм үстемдік құруына байланысты күрт тоқтап қалды. Бұл – әлемдік демократияланудың бірінші толқыны деп есептелінеді. Екінші толқын екінші дүниежүзілік соғыста ұлтшыл социализм жеңіліс тауып, Германияда, Италияда, Жапонияда демократия қайтадан орнап, оның жоралғылары тәуелсіздік алған дамушы елдерге де кеңінен таралуынан басталып, алпысыншы жылдарда кейбір мемлекеттердің авторитарлық үрдіске қайта оралуына байланысты тоқырап қалды. Ал үшінші толқынның өрбуіне 1974 жылы Португалияда диктатор Салазар қайтыс болып, оның мұрагері Каэтанды өз әскері бас көтеріп, орнынан алуы себепші болды. Көп ұзамай мұндай кепке Испаниядағы Франко диктатурасы мен Грекиядағы әскери хунта да ұшырады. Бұл ағым Латын Америкасын қамтып, Оңтүстік-Шығыс Азияға тарай бастады. Ақыр аяғында коммунистік дүниеге аяқ басты. 1991 жылы Кеңестер Одағы құлады. Оны құраған 15 республика, оның ішінде Қазақстан да тәуелсіздік жариялап, демократиялық жүйені таңдап алды. Сөйтіп, 1972 жылы әлемде 42 демократиялық мемлекет болса, 1991 жылы олардың саны жетпіс екіге жетті. Қатарынан 30 мемлекет демократияға көшуге бет бұрды. Бұл осы заманғы дамуда үлкен серпін туғызды. Тіпті демократияға ауысу транзит (өтпелі) кезеңі, оны бастан кешіп жатқан қоғам транзит қоғамы атанып, олардағы процестерді зерттейтін арнайы жаңа транзитология ғылымы пайда болды.
Жаңа ғылым бастапқы кезеңде үлкен оптимизм танытты. Алғашқы екі толқынға қарағанда, жаңа толқын барысында кері шегіну, авторитаризмге қайтып оралу атымен болмайды деген сенім зор болды. (С.Хантингтон, 1991, Л.Даймонд, 1999). Тіпті көп ұзамай Қытай, мұсылман елдері, араб мемлекеттері, қара Африка жаппай демократияға бет бұратын “төртінші толқын” келеді деген болжам да жасалды (Л.Даймонд, 2000 жыл). Транзит қоғамдардың бәрі авторитаризмнің іріп-шіруі мен құлауы, үрдістік либералдану, институттық демократиялану, ынтымақтаса қоймаған демократия және ынтымақтасқан демократия кезеңдерін бастан кешеді деп есептелінді. Әр ел өзінің ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты бұл кезеңдерді әрқилы жылдамдықпен өткенмен, олардың қай-қайсысын да аттап немесе айналып өте алмай, ақыр аяғында міндетті түрде демократиялық ынтымақтасуға келеді деп саналды. Алайда, кейінгі жылдары транзитология демократиялану барысында біркелкі процедуралардың өздері де әрқилы нәтижелерге жеткізуі мүмкін екендігін мойындап (А.Пшеворский), бұрынғы нық сенімі әлсіреп, кейбір пессимистік сарындарға бой алдыра бастады.
– Оған не себеп болды?
– Біріншіден, демократияланудың алғашқы екі толқынының ащы тағылымдары, екіншіден, қазіргі үшінші толқынның өрістеуі үстіндегі кейбір кедір-бұдырлар себеп болып отырғандай.
– Әуелі бірінші себептердің қандай екенін нақтылап бермес пе екенсіз?
– Нақтылар болсақ, бірінші толқын кейбір елдерде фашизм мен тоталитаризм етек алғаннан, екінші толқын кейбір елдердің авторитарлық билікке қайтып оралғанынан дағдарысқа ұшырағанын жоғарыда айттық.
– Неге олай болды?
– Демократияның өз теориясы, өз тарихы бар. Бұл саладағы ең көрнекті ғалымдардың бірі Алексис де Токвиль Филадельфия қаласында өткен арнайы құрылтайда АҚШ Конституциясы қабылданғаннан 44 жыл кейін, 1831 жылы сол елге барып, жағдаймен танысты. Сонда жаңа саяси жүйенің түпқазық қағидалары болып табылатын бостандық пен теңдіктің бәр-бәр уақытта бір-бірімен тіл табыса бермегеніне назар аударды. Бұл жағдай түптің түбінде демократияның өз-өзінен күйреуіне әкеліп соқтырып жүрмес пе екен деген қауіп айтты. Жиырмасыншы ғасыр оқиғалары ондай үрейді қоюлата түспесе, сейілте алмады. Он үш елде демократия аяқ астында диктатураға айналып шыға келді. Ондай оқиға 1923-1925 жылдары Италияда, 1926 жылы Португалияда, 1930 жылы Аргентинада, 1933 жылы Германияда, 1933-1934 жылдары Австрияда, 1936 жылы Испанияда, 1948 жылы Венесуэлада, 1949 жылы Колумбияда, 1964 жылы Бразилияда, 1967 жылы Грекияда, 1968 жылы Перуде, 1973 жылы Уругвай мен Чилиде орын алды. Алайда, осы заманғы ең көрнекті демократия теорияшысы Роберт А.Даль мұның бәрін, әріптесі Алексис де Токвиль уәждегендей, еркіндік пен бостандықтың бастары қосылмауынан емес, демократия институттарының жұртты біржолата мойындататындай айқын легитимдікке жетісе алмай жатқан балаңдығы мен шабандығынан, қалың бұқараның жаңа үрдістерді жеріне жеткізе түсіне алмай отырған аңғалдығы мен енжарлығынан, осыны кейбір билікқұмар – топтардың өз мақсаттарына пайдаланып кеткендігінен деп түсіндіреді.
Расында да, Муссолини 1925 жылы билікке келгенде Италиядағы демократия институттарына бар болғаны 13 жыл толған еді. Ондай институттар Австрияда алғашқы он бес жыл, Аргентина, Германия мен Перуде он төрт жыл, ал Испанияда екі жыл ішінде опат тауып еді. Қалғандарының, Уругвайдан басқасының, бәрінде де демократия жиырма жылға жетпей тұрып жеңіліске ұшырады. Оның үстіне, мұндай күйге ұшыраған режимдердің басым көпшілігінің аты ғана демократия болатын. Ал шынтуайтқа келгенде, нағыз дәстүрлі олигархия еді. Ал Ботани, О’Донели, Лепсиус сынды саясаттанушылардың дәлелдеуінше, олигархияның ешқашан ешкіммен билік бөліскісі келмейтін әдеті бар екен.
Бұндай “саяси мертігу” негізінде, алғашқы он-он бес жыл ішінде ұшырасуын әркім әрқилы түсіндіреді. Мәселен, испан философы Ортега-и-Гассет аталмыш кезеңде жүзеге аспай тұрмайтын кезекті ұрпақтар алмасуынан көреді. Бұның да жаны бар болса керек. Қандай жаңалықтан да жұрт жақсылық күтеді. Әсіресе, жастар көбірек үміт артады. Демократияға көшкен алғашқы сайлау қандай дүрбелең қиын кезеңде өтсе де, үлкен оптимизм туғызатыны түсінікті. Бірақ, ондай орасан үміт айналасы бес-алты жылдың ішінде ақтала қоймайтыны тағы да аян. Сондықтан, екінші сайлаулар көбіне-көп көрер көзге “сағы сынғандық” жағдайында өтері заңды. Ал үшінші сайланған билік те жағдайды діттеген жерден шығара алмаса, жаппай тоқыраушылықтың орын алуы, оның бірте-бірте әлеуметтік тағатсыздықтарға айналып кетуі ықтимал еді. Алғашқы екі толқынның жоғарыда айтылған “ащы тағылымдық” оқиғалары, көбіне-көп, осының нәтижесінде жүзеге асқан еді. Соны жақсы білетін транзитолог ғалымдар үшінші толқынның соңғы легі болып табылатын кешегі кеңестік республикалардың ауыспалы кезеңге аяқ басқанына он төрт жыл толатын бунақ кезеңге жақындап қалғанына барған сайын алаңдаушылықпен қарауда. Бұл толқын да алғашқы екеуінің кебін киіп, түгелдей болмағанымен, жарым-жартылай дағдарысқа ұшырап қалып жүрмес пе екен деген абыржушылық та байқалмай қалып жатқан жоқ. Бүгінгі транзитологиядағы кейінгі жылдары жиі көзге түсе бастаған пессимистік сарынды бір жағынан осымен түсіндіруге болады.
– Ал, екінші жағынан...
– Транзитологтардың айтуынша, үшінші толқынға іліккен елдердің бәр-бәрі бірдей қарқынмен, біркелкі сипатта есейіп кетіп жатқан жоқ. Жаңа үрдіске көшуде Күнгей Еуропа мен Латын Америкасы елдері оза қимылдап келеді. Оларда да реформа жоғарыдан, реформашылдар мен консерваторларға жіктеліп, екі бағытқа бөлінген элиталық топ тарапынан өрістетіліп отыр. Олар әуелі цензураны босаңсытып, саяси тұтқындарды түрмеден шығарды. Оппозицияға төзімділікпен қарап, жеке бастық құқықтық кепілдіктер беретін либералдануды жүзеге асырды. Бұл мемлекет пен азаматтық қоғам арақатынасын жаңаша жүйеледі. Ал мемлекет пен саяси қоғам арасын жаңаша саралайтын демократиялануды содан кейін барып қолға алды. Ол үшін реформашылдар мен консерваторлардың бәсең қанаттары өзара шартқа отырып, бірлесе қимылдауға пәтуаласты. Сөйтіп олар алдын ала мұқият мөлшерленген (дозаланған) саяси реформаны біртіндеп жүзеге асыруды қамтамасыз етті. Сол арқылы былайғы күштердің де қолдауына ие болды. Содан кейін барып еркін дауыс беру жолымен алғаш рет құрылтайшылар сайлауы өткізілді. Осының нәтижесінде билікке әлгіндей мәмілегер күштер емес, оларды қолдай қоймаған радикал күштер келді. Олар ұзақ дәурендей алмады, бастапқы кезеңде болмай қоймайтын барша қиындықтардың жауапкершіліктерін өз мойындарына алып, өзгелерге орын босатуға мәжбүр болды. Екінші “сағы сынғандық” сайлауында радикалдар емес, таразы басын тең ұстауға тырысатын сарабдал күштер жеңіске жетті. Олар не “біржолата күдер үзушілік”, не “жаңа үміт” күш алатын үшінші сайлауға дейін бейбіт түрде билік алмасу мен міндет бөлісуден бастап, демократиялық институттарды толық қуатымен іске қосатын қағидалар мен рәсімдерді жүйелеп үлгеріп, қоғамның демократиялық жолмен ынтымақтасуына жағдай туғызды.
Осы заманғы демократия зерттеушілері Х.Линц, А.Степан, А.Пшеворский, М.Макфолдардың пайымдауынша, жоғарыда айтылған “көбірек жолы болған транзиттер” әуелі демократиялық институттар құру мен оны орнықтыруды тиянақтап алып, мемлекет пен нарық арасындағы делдалдық институттарын, әлеуметтік кепілдіктер жүйесін жасақтауға күш салған. Демократиялық жаңарудың кім-кімге де оңай тимейтін жан ауыртар қиындықтарына сосын барып кіріскен. Соның арқасында, әлгіндей ауыртпалықтарды тек мемлекеттің ғана емес, барша әлеуметтің жабыла күш салуымен еңсерген. Осының нәтижесінде ешқандай әлеуметтік шамырқанушылыққа ұшырамай, “қоңыржай реформа” жүргізе алған.
Ал кешегі коммунистік кеңістіктегі ахуал өзгешелеу болды. Өйткені мұндағы реформалардың алғышарттары Күнгей Еуропа мен Латын Америкасындағы алғышарттардан бөлек еді. Испания мен Латын Америкасы елдері капитализмнің бір сатысынан екінші сатысына өтті. Буржуазиялық биліктің бір сипатынан екінші сипатына көшті. Индивидуалистік психология мен жекеменшікшіл сана олар үшін атымен таңсық емес еді. Бұрынғы социалистік қоғам мүшелері күні кешеге дейін жиренішті сипатталып келген антипод қоғамның “жексұрын” үрдістеріне аяқастынан көшуге мәжбүр болды. Бұл жаңа реформа жасауға ауадай қажет жаппай құштарлықты бірден оята алмады. Түптеп келгенде, Испания мен Латын Америкасындағы қоғамдар, көктен тілегендерін жерден беріп, көптен күтіп жүрген реформаларына құлшына кіріскен-ді. Олай дейтініміз, франкошылдардың ықпалы әлі күшті 1976 жылғы референдумға испандардың 77,7 пайызы қатысып, оның 94,2 пайызы демократиялық өзгерістерді жақтап дауыс берді. Ал XX ғасырдың аяқ кезінде әлем жұртшылығын тамсандырған Латын Америкасы елдері әдебиетінің Астуриас, Маркес, Льос, Карпентьер, Кортасар, Фуэнтес, Вальехо сынды өкілдерінің шығармаларын оқыған көзі ашық оқырман аталмыш елдердегі диктатуралық режим қоғамды қаншалықты мезі етіп болғандығын айқын аңғара алар еді. Сондықтан да, Никарагуадағы Сомосадан басқа режимдердің бәрі демократиялық жолмен сайланған жаңа үкіметтерге орын босатуға мәжбүр болды. Тіпті генерал Пиночеттің өзі жеңіліп қаламын деп ойламастан сайлауға түсті. Өйткені, біздің заманымызда “барып тұрған тасмаңдай деспоттардың өздері де өз билігін заңды сияқты қылып көрсету үшін сайлау өткізбеске амалы жоқ еді”. (Ф.Фукуяма. Конец истории и последний человек. М. 2004, 57-бет ). Ал жетпіс жыл бойы қызыл тоталитаризм жайлаған кеңістіктегі жағдай басқаша болатын. Осыдан шығарып, кейбір ғалымдар тоталитаризмнен демократияға көшу авторитаризмнен демократияға көшуге қарағанда әлдеқайда қиын деп ұқты. Тіпті маркстік-лениндік саяси мәдениет, коммунистік институттық үрдіс, бірнеше “революциялық” өзгерістердің қатар жүргізілуі Орталық, Шығыс Еуропа мен бұрынғы Кеңес Одағында осы заманғы либералдық, өкілетті демократия орнатуды іс жүзінде мүмкін етпей тастауы ықтимал деп санайтындар да табылды. Олар қазіргі үшінші толқын елдері түгілі кешегі социалистік кеңістік мемлекеттерінің өзін Орталық Еуропа, Шығыс Еуропа, бұрынғы Кеңес Одағы мемлекеттері деп үш топқа бөледі. Әрқайсысының демократиялану ықтималдығын әрқилы деп біледі.
– Сонда олар ондай ықтималдықты қалай анықтайды?
– Осы заманғы транзитология демократияның орнығуын демократиялық институттар мен рәсімдер қалыптастырудан басталып, жаңа мінез-құлық пен жаңа әлеуметтік-экономикалық құндылықтар жүйесінің жүзеге асуына ұласады деп санайды. Ол үшін, Х.Линц пен А.Степанның пайымдауынша, біріншіден, қауымда қандай да болмасын демократияға қарсы күштер қалмаған орнықты жағдай орнауы керек. Екіншіден, демократиялық рәсімдер мен институттарды бүкіл қоғам әлеуметтік өмірді реттеудің бірден-бір сенімді тетігі деп түгел мойындауы қажет. Үшіншіден, саяси факторлар (саяси әрекет субъектісі) барлық қоғамдық тартыстар мен дауларды жаңа демократиялық процестер қалыптастырған заңдарға, институттарға, рәсімдерге сәйкестіре отырып шешуге әбден дағдылануы тиіс. Тек осындай жағдайда ғана демократиялық ынтымақтасу толығымен жүзеге асты деп есептеуге болады.
Бірақ, оған жетудің жолы әрі ұзақ, әрі күрделі секілді. “Транзит парадигмасының” уәждеуінше, диктатурадан құтылған ел демократияға бағыт ұстайды. Жаңа үрдіс бойынша қайта ынтымақтасқанға дейін бірнеше кезеңдерден өтеді. Ең түйінді кезең сайлаулар болып табылады. Экономикалық даму деңгейі, саяси тарих, дәстүрлі үрдістер, этностық құрам, мәдени-әлеуметтік салт-сана сынды құрылымдық сипаттар саяси факторлардың нақты қимыл-әрекеттерін реттейтін рәсімдерге (процедураларға) қарағанда транзит тағдырына аз және қосалқы ықпал етеді. Демократиялану ықпалды мемлекеттілік ауқымында ғана жүзеге аса алады. (Т.Караозерс, 2003). Алайда, кейбір ғалымдар өтпелі қоғамдардың басым көпшілігі бастапқы кезеңде диктатураға да, демократияға да ұқсамайтын келеңсіз “сұрғылт саяси кеңістікте” өмір сүреді деп есептейді. Караозерстің сипаттауынша, оларда саяси оппозиция мен азаматтық қоғамның кейбір нышандары байқалады. Демократиялық конституциялар қабылданып, уақытша сайлаулар өтіп тұрады. Алайда, ондай қоғамдағы азаматтардың саяси белсенділігі тек дауыс берумен ғана шектеледі. Лауазымды адамдар заң бұзғандықтан, қоғамның билікке сенімі өте төмендеп, мемлекеттік институттар халық қолдауына ие бола алмайды. Ауыспалы қоғамдардың кейбірі ондай келеңсіз белестен ойдағыдай шыға алғанымен, кейбірі тіптен шыға алмай қалуы да мүмкін. Т.Кларктың тұжырымдауынша, мұндай қауіп, әсіресе бұрынғы коммунистік үрдістегі қоғамдарда көбірек көрінеді. Олардағы өзгерістер транзит парадигмасына атымен сәйкеспейтін секілді.
Өйткені, ол қоғамдардың жағдайында демократиялануға қажетті реформаторлар мен консерваторлардың саяси тұйықтан шығу үшін өзара келісімге отырып, сол арқылы элитаның жоғарыдан жасайтын ынтымақты ықпалы атымен жүзеге аспайтын не бұрмаланып жүзеге асатын тәрізді. Мұндай белесті транзитологтардың көпшілігі “делегативті” (О’Донели), “электоралды”, “либералдық емес” (Закария) “басқарылмалы” (Левицкий), “имитациялық” (Колиер) демократия деп атаса, М.Оттауэй “жартылай авторитаризм”, ал Даймонд будан (жартылай демократия, жартылай диктатура) үрдіс деп санайды. Байқап отырсыз, бұл бағыттағы транзитологтар посткоммунизм мен демократиялануды сабақтас процесс деп есептемейді. Коммунистік ықпалдан құтылғандар өтпелі кезеңді бастан кешеді. Бірақ, өтпелі кезеңдегілердің бәр-бәрінің демократияға өте қоюы неғайбіл деп түсінеді. Олар Орталық Еуропа мен Шығыс Еуропа елдерін бір бөлек қарастырумен ғана шектелмей, бұрынғы кеңестік кеңістік елдерінің өзін әлденеше топқа бөледі. Ал Б.И.Макаренко бұрынғы кеңестік республикалардың бәрін біртіндеп демократиясызданып бара жатқан елдер санатына жатқызады.
– Қалай ойлайсыз, кешегі советология КСРО-ны әсіре “құбыжықтандырғаны” сияқты бүгінгі транзитология да кешегі кеңестік кеңістіктегі жағдайды тым сүмірейте сипаттап отырған жоқ па?
– Кешегі советологтардың көпшілігі бүгін, негізінен, транзитологиямен шұғылданып, оның үстіне кешегі кеңес кезіндегі диссиденттермен қоса, кейінгі реформаларға риза емес ғалымдардың да көпшілігі осы заманғы транзитологияның басым күштеріне айналып отырғаны рас. Бірақ, соған қарап, қазіргі транзитология тек аталмыш бағыттан ғана тұрады деп ойлауға болмайды. Кешегі кеңестік кеңістіктегі процестерді басқа тұрғыдан қарастырып, басқаша бағамдайтын ғалымдар да баршылық. Бірақ олардың көзқарастарын сөз етпестен бұрын бәрімізге де мойындауға тура келетін басы ашық жағдай – тым ұзаққа созылған коммунистік тоталитаризм қалыптастырған әлеуметтік психология демократияға көшуде адам айтқысыз қиындықтар келтіріп отырғаны өтірік емес. Мұндағы жұрттың осы заманғы демократияның іргелі қағидаларынан көп уақытқа дейін жеткілікті хабардар болмай келгендігі соншалық, 1989 жылғы жалпыхалықтық референдумда әлемдік бейбіт жарысқа көзапара шыдас бере алмай, өз-өзінен құлағалы тұрған империямен қоштаспайынша ешқандай демократиядан дәметуге болмайтынын уақытылы ұғына алмаған дауыс берушілердің 76 пайызға жуығы құлақкесті тоталитаризмнің ең шектен шыққан үлгісі болып табылатын КСРО-ны сақтап қалуды жақтағаны белгілі. Осының өзінен-ақ коммунистік тоталитаризм арғы-бергідегі тоталитаристік режимдердің бәрінен ұзақ өмір сүріп, қоғамның барлық деңгейін жеріне жеткізе уландырып үлгергенін аңғара беруге болатындай. Бұқара санасына эгалитаризмді, охлократиялық тағатсыздық пен патерналистік бойкүйездікті, элита санасына көп қиналмай, оңай құбыла салатын әлеуметтік мимикрияны (көлгірлікті), қара басының ғана қамын қамдап, қалған нәрсеге қалай болса солай қарайтын партикуляризмді мықтап-ақ сіңірген. Утопиялық идеяларды ойланбастан мақұлдап, қиналмастан мансұқтай салатын ұйытқыма көзқарас пен көзбояушы іскерлік бұған дейін де талай идеяның тонын айналдырып, талай реформаның көзіне құм құйған еді. Сондықтан да, бүгінгі транзитологтардың бұл жолы да солай болып қалып жүрмес пе екен деген күдігін негізсіз деп айта алмайсыз. Басқаны былай қойғанда, “ресейлік нарықтың” өкіл әкелерінің бірі Егор Гайдар мемлекеттік қаржы ресурстарын аударма-төңкермеге салудан күрт дәулеттенген “жаңа байлар” салық шырғалаңдарынан пайда табуға әбден дәнігіп, заңның “шын ережелерін” сақтауға кежегелері кейін тартып, елдің “көсегесін көгертпес” жолға итермелеп отырғанын қынжыла мойындаған-ды (Гайдар, 1997). Дж.Хопкинс университетінің ғылыми зерттеулер орталығының директоры У.Фэрбэнкс экономикалық реформа жүргізудегі орашолақтықтар кешегі кеңес кеңістігінде жаңа басталып жатқан демократиялану процестеріне айта қаларлық салқынын тигізгенін баса көрсетті. Бұл үшін біреулер 1991 жылы құлаған режимді жазғырса, енді біреулер оның орнына орнаған режимді айыптады.
Расында да, КСРО-ның саяси “балкандануы”, ыдырауы мен экономикалық талқандалуы, қоғамдық тәртіп пен мемлекеттік биліктің әлсіреуі, экономикалық мүдделі топтардың “мемлекетті басып алуы” (Гельман, 1999), орталық өкілеттіктердің шұғыл түрде жергілікті орындарға көшуі (Стонер-Вейс, 1999), ақшаның бартермен алмасуы (Водруар, 1999), биформал институттардың шешуші ықпалға ие болып, заң мәртебесінің аяқасты болуы (Вова, 1999) КСРО-ның соңғы онжылдықтарында үстемдік құрды. Оның орнына келген жаңа режимдер, қапелімде, жағдайды бірден қолға ала алмай, әлгіндей келеңсіз процестердің одан әрі де өз бетімен өрістеуіне жол берілгені белгілі.
Ал Х.Линц пен А.Степанның (1996) айтуынша, “мемлекет жоқ жерде осы заманғы демократия орнату еш мүмкін емес” еді. Оның үстіне, кешегі кеңестік кеңістікте демократия мен нарыққа көшу процесі бұрынғы империя ыдырап, бодан халықтардың тәуелсіздік алуымен қатар өрбіді. Бұл әр адамның қайтадан өз еркімен азаматтық таңдау жасауын талап етті. Ол ұзақ уақыт таптық интернационализм идеологиясы жүргізген жаппай ұлтсыздану саясатынан кейін аса оңайға түспеді. Сондықтан этностық әр алуандыққа ие қоғамдарда демократияландыру жағдайында ұлтаралық бірлікті сақтау бірінші дәрежелі маңызға ие болды. Өйткені, Д.Ростоу айтқандай, демократияға көшетін мемлекеттің шекарасы айқын, тұрғындары тұрақты және олар өздерінің қандай қауымда өмір сүретінін жақсы білетін, соған өз еркімен келісетін азаматтар болуы керек еді. Сондықтан да, А.Лейпхарт 1977 жылы “көп сегментті қоғамдардың” ішкі қайшылықтары мен демократияның бейбіт қатысуын көздейтін “қауымдастық демократиясы” атты байыптама ұсынған болатын.
Оның уәждеуінше, әлгіндей әр алуан топтар өз мүдделерінің оң шешімделгенін қаласа, оған жетуге бірден бір қажетті әлеуметтік орнықтылық ахуалына зақым тигізіп алмайтындай етіп, қай әрекетін де дау-жанжалға емес, өзара бейбіт ықпалдастыққа бағыттай білуі керек екен. Ол тек пәрменді үйлестіруші ықпалға ие әлеуетті мемлекет бар жерде ғана жүзеге аса алады екен. Жаңа орнығып келе жатқан демократияны баянды етуді экономикалық ауқаттылықпен байланыстырған Липсет те мемлекеттік ықпалдылыққа баса маңыз берген еді. Осы заманғы демократияның бүге-шігесін көп зерттеп жүрген А.Пшеворский жан басына тиісті жылдық табыс екі мың доллардан аз келетін елде демократияның халі тым мүшкіл деп санайды. Оның есептеуінше, жан басы табысы екі мың доллар мен бес мың доллар арасындағы мемлекеттердегі әлгіндей ахуал тым солқылдақ, ал 6055 долларға жеткен соң мұртын балта шаппайтындай орнықты болатын көрінеді-міс.
Осыдан шығарып, М.Макфол да 1995 жылға дейін капиталистік экономика орнықтыру бағытындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді жедел жүзеге асыру үшін “күшті мемлекет” керек деп келді. Тек Ресейге ғана емес, бұрынғы кеңестік республикалар элиталарына ықпалдары күшті болған А.Мигранян мен А.Чубайс та демократия қалыптастыруға аса керек-ті. Бірақ жан ауыртардай күрделі экономикалық реформа білікті авторитаризмнің күшімен ғана жүзеге аса алатынын айтты. Бұл кешегі кеңестік кеңістіктегі реформаларда экономиканың бірінші орынға, мемлекеттік биліктің үстем ықпалға ие болып кетуіне тек бұрынғы тоталитаризмнің инерциясы ғана емес, осы заманғы транзитологияның да аз ықпал етпегендігін аңғартса керек.
– Ендеше, әлемдік транзитология ол райынан неге айнып қалып жүр?
– А.Пшеворский айтқандай, 1991 жылғы “коммунизмнің күйреуі” тек марксшілдік идеологиясы үшін ғана емес, бүкіл осы заманғы саяси ғылым үшін төбеден түскендей тосын оқиға болған түрі бар. Сондықтан, олар да, қапелімде, болып жатқан оқиғалардың одан әрмен қалай дамитынын бәр-бәр уақытта байыпты болжай алмаған сияқты. Ал өмір заң үстемдігінің аяқасты болуына тек мемлекеттік биліктің тым әлсіреп кетуі ғана емес, тым шамадан тыс күшейіп кетуі де теріс ықпал ететіндігін көрсетіп берді. Қайткен күнде де, кешегі кеңестік кеңістіктегі реформалардың тағдыры, негізінен, билікші элитаның қолында болды. Мемлекеттік билікті біресе құлдырата әлсіретіп, біресе шырқата биіктетіп жүрген де сол еді. “Кешең квазикоммунизм” жаңа үрдіс тұсында да билікті өз қолында ұстап қалу үшін заңды аяқасты етуге тырысса, “балаң квазидемократия” қолына түскен биліктен айырылып қалмас үшін оны қайтадан “қатайтуға”, реформалық процестерге элитадан басқа ешкімге қол сұққызбауға тырысты. Мұндай жағдайда саяси монополизмге де, экономикалық монополизмге де жол ашылатыны белгілі. Бұқара мен билік, ауқаттылар мен жоқ-жітіктер арасындағы атшаптырым алшақтық, экономикалық енжарлық және саяси самарқаулық, сыбайлас жемқорлық, олигархиялық байлыққұмарлық пен билікқұмарлық та содан өрбитіні сөзсіз.
Өйткені, жеке тұлғалардың өзара және мемлекет пен арадағы байланыстарын реттейтін тәуелсіз бірлестіктер мен топтардан тұратын азаматтық қоғам, билік пен халықтың арақатынастарын үйлестіретін қағидалар, рәсімдер және күштерден түзілетін саяси қоғам, мемлекет пен нарық арасында делдалдық ететін мекемелер мен қағидаларды жүйелейтін экономикалық қоғам институттары құрылып, олардың аражігі айқын сараланбай тұрып, саяси плюрализм де, өз мүддесін ғана күйттейтін партикуляризмнен атымен таза, заң бойынша не істеу керек болса, соны істейтін рационалистік бюрократия да, демек құқықтық мемлекеттілік те орнықпайды.
Мұндай жағдайдағы билік бөлісуге риза емес саяси топтардың, игілік бөлісуге риза емес экономикалық топтардың, тұрмыс ауыртпалығын тартып отырған әлеуметтік топтардың наразылықтары қоғамның демократиялық жолмен ынтымақтасуын қиындатады. Соның салдарынан заңды жолмен өрістеуге тиіс формалды қатынастардан гөрі саяси құштарлықтардан туындайтын биформал (заңсыз) қатынастар үстем түсіп кетеді. Реформа “діттеген жерге жете қоймай, орта жолда малтыққан транзит” (С.Солник) қалпында қалады да, жаңадан құрылған демократиялық институттар толық қуатымен жұмыс істей алмайды. Демократияланудың үшінші толқынының кешегі кеңестік кеңістіктегі аяқ алысына абыржи қарайтындардың алдымен тілге тиек ететіндері осы.
Олай болса, кешегі кеңестік кеңістіктегі жағдайды бұл күйінде қалдырмай, демократиялануды одан әрі тереңдетудің екінші кезеңіне өтіп, саяси реформаның да, экономикалық реформаның да нәтижелері азғантай топтардың ғана емес, барша әлеуметтің ортақ игілігіне айналатындай жағдайға жеткенде ғана, демократияланудың үшінші толқынының келешегіне үлкен оптимизммен қарауға болады.
– Сонда осы заманғы транзитологияның кейбір өкілдері айтып жүрген кеше коммунистік билікте болған өтпелі қоғамдардың демократияға көшуінен гөрі авторитаризмге қайтып оралуы ықтималырақ дейтін сарыуайымның еш қисыны жоқ қой?
– Мен авторитаризмге қайтып оралу қаупіне алаңдаушылықты атымен орынсыз деп айта алмаймын. Алайда, оны қалай да болмай қоймайтын құбылыс санап, кейбір елдердің келешегінен алдын ала күдер үзушілікке қосыла алмаймын. Сондай-ақ, аталмыш елдерде соңғы он төрт жыл ішінде болған өзгерістердің бәрін жаппай теріске шығарумен келісе қою қиын. Бір айта кететін нәрсе: әлгіндей пессимистік болжам жасайтындар транзитологтардың белгілі бір тобы ғана. Оларға атымен қосылмайтын ғалымдар да аз емес.
Мәселен, кешегі коммунистік кеңістіктегі процестерді жан-жақты зерттеп жүрген Стэнфорд университетінің профессорлары Т.Карл мен Ф.Шмиттердің пайымдауынша, коммунизм авторитарлық биліктің басқа түрлеріне ұқсай қоймағанымен, олардың қол астында болған елдердің басқа авторитарлық елдерден айырмашылығы тап анау айтқандай “үлкен болмай шықты”. Олар Күнгей Еуропа мен Латын Америкасы транзиттерінің соқпақтарын түгел қайталамағандарымен, солар тақылеттес жолдардан өтіпті. Үшінші толқын тұсында аталмыш Батыс транзиттері де, Шығыс транзиттері де бұқаралар толқуынан өрбитін төменнен басталатын реформаға емес, элита арасындағы алауыздықтан өрбитін жоғарыдан басталатын реформаға ден қойыпты. Кеңестік кеңістіктегі өтпелі кезең де революциялық жолмен емес, эволюциялық жолмен өрістепті.
Шығыс Еуропа елдері мен кейбір кеңес республикалары демократияға көшуді Батыс транзиттерінен кейін бастаса да, жылдамырақ аяқтапты. Олардың келешегіне кәміл сене беруге болатын көрінеді. Ал оларға ілесе алмай, демократиялық ынтымақтастыққа әзір қол жеткізе қоймаған еуропалық аумақтағы кешегі кеңестік республикалардан күдер үзушіліктің жөні жоқ секілді. Т.Карл мен Ф.Шмиттер кейбір әріптестері шиге шаншып бағып жатқан “Әзірбайжан және басқа да... көгеріп-көркейіп жатыр” дейтін үзілді-кесілді тұжырыммен де, ондай “ақаулы демократиялар шешімін таппай отырған тартыстар мен дәрменсіз саясаттың салдарынан ерте ме, кеш пе, бәрібір, автократиялық үрдіске көшеді” дейтін үзілді-кесілді болжаммен де келісе қоймайды. Бүгінгі транзитологияның аузынан түспей жүрген “будан режимдер” мен “электорализм” қисындары бір кезде Орталық Америка елдеріне байланысты да айтылғанын, аталмыш елдердің бәрібір демократияға өтпей қалмағанын тілге тиек етеді.
Карл мен Шмиттер авторитаризм мен тоталитаризмнен қол үзу кезінде кездеспей қалмайтын дағдарыстан біреулер шыға алады, біреулер шыға алмайды дейтін бал ашушылық пен жоғарыдан басталған реформалардан гөрі төменнен басталатын реформа табыстырақ болады деген қағиданың да қайта қарайтын тұстары аз емес деп біледі. Олар авторитаризмге оралу қаупін тым асыра бағалаушылық бар екендігіне тоқталып, шынтуайтқа келгенде, автократияның бұрынғы түріне оралуға Сербиядан басқа, демократиялық ынтымақтасуға ұмтылудан бұлтарып кетуге Әзірбайжаннан басқа нақты қадам жасаған бірде бір ел жоқ екендігіне назар аударды. Ал кешегі кеңес республикаларының Батыс транзиттеріндегідей реформаны бастамас бұрын әрқайсысының өз ішінде келісімшартқа отырмағандығын этностық және азаматтық сәйкестілік мәселелерінің күрделілігімен түсіндіреді. Сондай-ақ, олар бір емес, бірнеше (тәуелсіздік, саяси-экономикалық, әлеуметтік) реформаны қатар жүргізіп жатқан қоғамда әзір ынтымақшыл реформа орнай қоймайды дейтін тұқыртпа тұжырымға да мойынұсынбайды. Қайта ондай “көпөлшемді” реформа аталмыш қоғамдардағы әлеуметтік орнықтылыққа себепші болды деп санайды.
Расында да, тәуелсіздік алған ұлттар өтпелі кезеңнің кейбір кедір-бұдырына кешіріммен қарады. Демократия аңсағандар экономикалық реформалардың ақауларына төзімділік көрсетті. Тоталитарлық идеология қисындарынан әбден мезі болған халық таптық жіктелістің соқпағымен кетуден бас тартты. Саяси қуғын-сүргін зардаптарын көп тартқан қоғам әлеуметтік алауыздыққа құлық танытпады. Қысқасы, демократияның жолы кешегі кеңес кеңістігі үшін де, біреулер ойлағандай, айқын, сара, даңғыл, енді біреулер айтқандай, қалғандарға атымен ұқсамайтындай, тым күрделі, тым қиын, тіпті қауіпті болып шыққан жоқ. Түптеп келгенде, олардың алдында да күллі адамзатқа ортақ жолдан басқа жол жоқ болып шықты.
– Сонда қазір жиі айтылатын менталитет айырмашылығының ешқандай айырмасы болмағаны ма?
– Болғанда қандай... Манадан бері айтып отырған әңгімеміз – соның дәлелі. Алайда, адам табиғаттан, халық адамзаттан атымен тәуелсіз бола алмайды. Мемлекет те Жер шарын ойкуменаландыру барысында әуелі аяғы жеткен кеңістікке, сосын бастарына туған заманға бейімделу барысында қалыптасады. Демек, ол да талай рет өзгеріп, талай рет жаңарады. Бұрынғы терімшілер, балықшылар мен аңшыларға, ал олар егіншілер мен малшыларға, ал олар кезегі келгенде өнеркәсіпшілерге айнала алмаса, екі аяқты нәсіл жер бетінен әлдеқашан жойылып кеткен болар еді. Қоршаған орта мен зырлаған уақытқа уақытылы икемделе білудің арқасында ғана аман қалып, алға басып келеді. Қалыптасқан менталитет ауқымында қалып қою қай халыққа да қатерлі. Соны түсінген қауымдар ғана ұлттық даму жолына түсе алады.
Бұл бағыт өрши түспесе, өше қойған жоқ. XX ғасырдың басында халықтардың саны қазіргіден көп еді де, мемлекеттің саны әлдеқайда аз еді. 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылғанда жер бетінде 80 мемлекет бар еді. XIX ғасыр басында тәуелсіз мемлекеттер саны 184-ке жетіп отыр. Демократияның үш толқыны тұсында да тәуелсіз мемлекеттер саны көбейді. Қай толқынның тұсында да тәуелсіздік алған елдер баяғы дәурендеріне оралмай, алға басып бара жатқан адамзат көшіне ілесті. Сөйтіп, бір кезде ұлттар түгел жойылып, жер бетінде бірөңкей таптық қоғам орнайды дейтін маркстік қағида да, мемлекеттер де жойылып, бірөңкей азаматтық қоғам орнайды дейтін космополиттік қағида да әзір өміршеңдік таныта алмай отыр. Алайда, ұлттар мен мемлекеттердің біреуінің келешегі бар деп, екіншісінің келешегі жоқ деп, олардың арасына ала арқан керушілік әлі тыйылмай келеді. Мәселен, Баджоттың: “Дүние тек ұлы халықтардан, ұлы болғанда да, жер ауқымының үлкендігінен емес, адамзатқа қосқан үлесі, рухани әлеуеттілігі, саяси санасы жағынан, көздері тірі кезінде күшті, көздері жоғалған кезде ұлы атануға лайық халықтардан тұруы керек”, – дейтін қисыны 1974 жылы шықса, Хобсбаумның осыны нақтылай түскісі келген “табалдырық қағидасы” (мемлекет, ұлт атануға қойылатын шарттар) күні кеше ғана, 1992 жылы дүниеге келді.
Менталитет ұғымын абсолюттендіруге, әсіресе, еуроцентристік астамшылдық көзқарастағы мамандар әуес. Әуелде ұлттық дамудың экономикалық тетігі болып отырған капитализм мен либералдық демократия тек англосаксондық әлемге ғана тән деп есептелінген-ді. Кейін Батыс христиандық қоғамына тән делінді. Алайда, ол үрдістер бүгінде католицизм, мұсылман, буддизм, православие, конфуцийшілдік, иудаизм кеңістігіне кеңінен қанат жайып отыр. Жан басына табысты екі еселеу үшін англосаксондар болып табылатын Британия мен АҚШ-қа қырық жеті-қырық сегіз жыл керек болса, оларға жатпайтын Жапонияға отыз бір жыл, Индонезияға он жеті жыл, Оңтүстік Кореяға он бір жыл, Қытайға, бар болғаны, он жыл керек болды. 2020 жылы дүние жүзіндегі ең ірі экономикаға ие 5 мемлекеттің төртеуі, аса ірі экономикаға ие 10 мемлекеттің жетеуі Азияда болады деп болжам жасалуда. Ендеше, өндірістік капитализм де бір кездегі терімшілік, малшылық, балықшылық, егіншілік сияқты тіл, дін, ұлт, құрлық таңдамайды деген сөз. Сондай-ақ, капитализм мен демократияға өткеннен ұлттық сипатымыз жойылып, не әлсіреп кетеді деген көзқарас та шикі болып шықты. Бұрындары ағылшын, француз, неміс, итальян, испандар капитализмге өткеннен өз ұлттық мерейлерін биіктетпесе, аласартып алмағаны қандай анық болса, бүгінгі қытай, жапон, корей, малайзиялықтардың да капитализмге өткеннен ұлттық сапасы күшейе түспесе, азая қоймағаны көзге ұрып тұрған шындық.
Жалпы, капитализм мен демократияны тек бір өркениетке ғана теліп, қалған дүниеге атымен жат құбылыс санаудың ешқандай тарихи дәйегі жоқ. Терімшіліктен егіншілікке, аңшылықтан малшылыққа көшу қандай эволюциялық жол болса, аграрлық экономикадан өнеркәсіптік экономикаға, дәстүрлі қоғамнан осы заманғы қоғамға өту де сондай эволюциялық жол. Егер бір кездегі бақташы-жауынгер тайпалардан капиталистер мен демократтар шықпайтын болса, дүниеде ешкім де капиталист немесе демократ болмас еді. Тіпті, “капитализм” мен “демократия” терминдері де шықпас еді. Өйткені, демократия терминін Жерорта теңізі маңайын ежелден мекендеп отырған байырғы саудагер және отырықшы халықтар емес, бұрын теріскей жазираларда дәурендеп, Балқан асып барған бақташы-жауынгер грек тайпалары шығарды. Көшпелі жауынгер ортада бес қаруы беліндегі еркектердің бар мәселені төрт көздері түгел тұрып, бірлесіп шешетін әдеттен жаңа орта мен жаңа жағдайға бейімделіп, жаңа саяси жүйеге айналып еді. Жерорта теңізінің теріскей жағалауына солтүстіктегі жазиралар мен ормандардан қоныс аударып барып, жаңа Рим мемлекеттілігінің негізін құрған, бұрынғы малшы тайпа латындар жаңа мекендерінде базар ашып, малдарын қалған қауымдармен айырбасқа салып, малдың басын негізгі төлем түріне айналдырғандықтан, “капы” – “бас” деген сөзден шығарып, “капитал”, “капитализм” терминдерін дүниеге әкеліп еді.
Бағзы заман тарихшылары білетін бұл жәйттерді қазіргі заман саясатшылары көрер көзге естен шығарып, ежелден бері табиғат пен адамзат, уақыт пен қоғам арасындағы өзгерістерден өрбіген қай өмір сүру үрдісі де күллі адамзатқа ортақ болып келе жатқанын аяқасты ұмытып, бұл мәселеде Батыс пен Шығыс елдері арасына менталитеттік ала арқан кере салуы ақылға сыймайды. Қазіргі саясат сахнасынан оқтын-оқтын естіліп қалып жүретін “Шығыстың табиғи ресурстары қажет болғанымен, рухани құндылықтарының құны өткен”, “Батыстың экономикалық қатынастары мен технологиясы қажет болғанымен, демократиясы қажет емес” сынды пиғылдар ұлттық даму тұрғысынан мейлінше талдай, таразылай түсуді талап етеді.
Демек, тәуелсіз ел болу, ойдағыдай ұлттық дамуды жолға қою мүддесі қандай идеологиялық қасаңдықтардан да, кез келген саяси-менталитеттік “табалдырықтардан” да жоғары тұруға тиісті. Өйткені, мимесис – өзгелердің істегенін істеп үйреніп, басқалардан қалып қоймауға тырысатын әдет адамдардың есеюі мен кемелденуінде қандай маңыз атқарса, ұлттардың есеюі мен кемелденуінде де дәл осындай маңызға ие. Әйтпесе, ондай бәсекесіз ешкім де, ештеңе де өрге баса алмайды. Алайда, қазіргі жарыса қарқындап жатқан бәсекешіл дамуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
– Елбасымыздың қай жылғы Жолдауы да жұртшылық тарапынан үлкен қолдау тауып келді. Әйтсе де, биылғы Жолдауға деген ықылас ерекше. Сіз мұны қалай түсіндіресіз?
– Жылдағы жолдаулар өмірдегі өзгерістер өткір қойып отырған кезекті бір келелі мәселеге арналушы еді. Бұл жолы олай емес. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, – деген атының өзі-ақ айтып тұрғандай, тұтас қоғамдық дамуымыздың жаңа кезеңінің кешенді мәселелері жан-жақты қарастырылып отыр. Демек, бұл – ағымдағы саясаттың тек мезгілдік қана емес, тұтас кезеңдік сипаттарын түгел қамтыған стратегиялық құжат. Бұған, әрине, әлеуметтік күштердің қай тарабы да, қай бунағы да енжар қарай алмайды. Өйткені, реформа жүргізу – тойға әзірлену емес. Қай реформа да жетіскендіктен жасалмайды. Үлкен дағдарыстан туындайды. Бізде де солай болды. Бұрынғы экономика да, әлеуметтік қатынастар да, саяси құрылым да тас-талқаны шығып күйреді. Реформа кейде революциялық сипаттарға ұласып кетіп жатты. Ол адамдардың көңіл-күйіне, тұрмысына, тіпті тағдырына оңай тимейді. Сондай ауыртпашылықтар арқылы жүзеге асқан реформа қайткенде қалың бұқараның артқан үмітін ақтай алады? Оның жемісін, бүгінгі қоғамдық пікірде көп айтылып жүргендей, қолы ұзын азғантай топ қана көре ме? Жоқ, оған қалған жалпақ әлеуметтің де қолы жете ме? Әсіресе, тұрмыс тапшылығын тартудай тартып отырғандардың көңілдері қалай көншімек? Бұл кім-кімді де аз толғантып жүрмеген әлеуметтік аңсарлар. Біз тәуелсіздік алмай жатып талан-таражға түскен экономиканы жаңа нарықтық негізде қайтадан қалыпқа келтіруге мәжбүр болдық. Сөйткен нарық тәуелсіздігімізді қорғап қалу мен ілгері дамытудың бірден бір кепілі – әлеуметтік жарастығымызды одан әрмен сақтап, кемелдендіре түсуге қайтіп қызмет етпек? Ұлттық дамуымызды қайтіп қамтамасыз етпек? Әйтпесе, біреулері қаймақ қалқып, қарық болып, біреулері қаспаққа да зар болып, көшеде қайыр сұрап жүрген Азия мен Африка елдерінің талайында әліге дейін орын алып отырған дәстүрлі шаруашылық та, сауда капитализмі де, шикізат өндірісі де тиыннан тиын балалатқан нарықтық қатынастарға негізделген ғой. Біздегі нарық бізді де сондай күйге алып барып жүре ме, әлде әлдеқашаннан бері биік деңгейде әрі жедел қарқынмен өркендеп жатқан осы заманғы әлеуметшіл қоғамдардың өркениетті даму арнасына түсіре ала ма? Бұл – күндіз ойыңнан, түнде түсіңнен шықпастай өзекті мәселе. Экономикалық және әлеуметтік дамуымыздың мұндай толғақты сауалдарына жаңа Жолдау қалай және қандай жауап беріп отырғанын тиісті мамандар толғамдай жатар. Біз бұл екі мәселенің де ойдағыдай жүзеге асуына аз ықпал етпейтін және өз алдына да үлкен мағынаға ие болып отырған саяси реформаны жеделдету жөніндегі бастамаға көбірек назар аудардық.
– Бұл турасында Жолдауда: “Саяси реформалардың жалпыұлттық бұл бағдарламасы бүкіл қоғаммен үндесу негізінде жүзеге асырылуға тиіс екені анық. 2005 жыл тарихқа саяси реформаларды белсенді түрде алға бастыру мен оларды бүкілхалықтық талқылау жылы ретінде енуі керек”, – деп жазылған. Осыны Президент сайлауының жақындап қалуымен, осыған орай қоғам ішінде орын алып отырған кейбір ауыл арасы дау-дамайлармен байланыстыратын пікірлер де кездесіп қалады. Сіз бұған қалай қарайсыз?
– Тіпті солай болған күннің өзінде де, бұл орынды бастама. Бірақ, оның төркіні ауыл арасы әңгімесінен әріректе деп ойлаймын. Дәл қазір Қазақстандағы саяси реформаны жеделдету мәселесіне тек өз қоғамымыз ғана емес, күллі адамзаттық қауымдастық бәрібір мүдделілік көрсетпей тұра алмас еді.
– Сіз бұл арада Қазақстанның күллі әлемдік экономиканың ойдағыдай дамуына өз үлесін қоса алатын аса мол табиғи байлығын, орасан зор географиялық ауқымын, соған байланысты иеленіп отырған үлкен геосаяси маңызын айтпақсыз ғой.
– Жоқ, одан емес. Дәлірек айтсақ, тек қана одан емес. Меніңше, Президент Назарбаевтың дәл биылғы жылы дәл осындай қадамға баруы, бүкіл қоғамда жүріп жатқан реформаны қайтіп жеделдетуіміз жайындағы әңгімеге шақыруы – өз ішіміздегі әлеуметтік көңіл-күймен қоса, әлемдік ахуалдағы өзгерістерді де бірдей ескергендіктің көрінісі. Сондықтан, Қазақстан басшысының жаңа Жолдауындағы қағидаларға және олардың орындалу барысына елімізден тысқары жерлерде де айрықша назар аударылып отырғаны сөзсіз. Оның үлкен тарихи және саяси себептері де баршылық.
– Бұл ойыңызды таратыңқырап айтпас па екенсіз?
– Таратып айтсақ, біздегі жағдай бүгін таңда әлемдік ауқымда өрістеп жатқан іргелі тарихи процестен тікелей өрбіп жатыр. Ол – жер жүзілік сипат және жалпыадамзаттық маңыз алып отырған жаппай демократиялану процесі. Демократия ешкім үшін де таңсық ұғым емес. Халықтың билікке өз ықпалын тигізбей қоймайтыны қашаннан белгілі. Дегенмен, халықты биліктің бірден бір тұтқасына айналдыратын саяси жүйе қалыптастыру көпке дейін тек арман ғана болып келді. Өткен замандарда да бұл жолда әлденеше рет талпыныс жасалғаны рас. Олардың қатарына, әдетте, ежелгі Афиннің “Перикл демократиясы” (б.э.д. VІ-ІV ғ.ғ.) тұсындағы, бағзы Римнің Октавиан Август принципатына дейінгі ұмтылыстары, Франциядағы ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы коммуналар қозғалысы, Англиядағы 1215 жылғы Еркіндіктердің Ұлы Хартиясы, Англиядағы – XVII ғасырдағы, Франциядағы XVIII ғасырдағы саяси демократия, XX ғасырдағы әлеуметтік демократия жатқызылады. Алайда, жаппай демократияланудың жалпыәлемдік құбылысқа айналуы тым беріде, тіпті біз өмір сүріп келген тұста болды десек, артық айтқандық болмас еді.
Бұл процесті саясаттанушылар үш кезеңге – үш толқынға бөледі. Осы заманғы демократиялық қағидалар мен рәсімдер, негізінен, XIX ғасырда АҚШ-та түзіліп, бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғына дейін Еуропаның көп жеріне тарай бастады. Бірақ, ол процесс Германияда нацизм, Италияда фашизм, КСРО-да тоталитаризм үстемдік құруына байланысты күрт тоқтап қалды. Бұл – әлемдік демократияланудың бірінші толқыны деп есептелінеді. Екінші толқын екінші дүниежүзілік соғыста ұлтшыл социализм жеңіліс тауып, Германияда, Италияда, Жапонияда демократия қайтадан орнап, оның жоралғылары тәуелсіздік алған дамушы елдерге де кеңінен таралуынан басталып, алпысыншы жылдарда кейбір мемлекеттердің авторитарлық үрдіске қайта оралуына байланысты тоқырап қалды. Ал үшінші толқынның өрбуіне 1974 жылы Португалияда диктатор Салазар қайтыс болып, оның мұрагері Каэтанды өз әскері бас көтеріп, орнынан алуы себепші болды. Көп ұзамай мұндай кепке Испаниядағы Франко диктатурасы мен Грекиядағы әскери хунта да ұшырады. Бұл ағым Латын Америкасын қамтып, Оңтүстік-Шығыс Азияға тарай бастады. Ақыр аяғында коммунистік дүниеге аяқ басты. 1991 жылы Кеңестер Одағы құлады. Оны құраған 15 республика, оның ішінде Қазақстан да тәуелсіздік жариялап, демократиялық жүйені таңдап алды. Сөйтіп, 1972 жылы әлемде 42 демократиялық мемлекет болса, 1991 жылы олардың саны жетпіс екіге жетті. Қатарынан 30 мемлекет демократияға көшуге бет бұрды. Бұл осы заманғы дамуда үлкен серпін туғызды. Тіпті демократияға ауысу транзит (өтпелі) кезеңі, оны бастан кешіп жатқан қоғам транзит қоғамы атанып, олардағы процестерді зерттейтін арнайы жаңа транзитология ғылымы пайда болды.
Жаңа ғылым бастапқы кезеңде үлкен оптимизм танытты. Алғашқы екі толқынға қарағанда, жаңа толқын барысында кері шегіну, авторитаризмге қайтып оралу атымен болмайды деген сенім зор болды. (С.Хантингтон, 1991, Л.Даймонд, 1999). Тіпті көп ұзамай Қытай, мұсылман елдері, араб мемлекеттері, қара Африка жаппай демократияға бет бұратын “төртінші толқын” келеді деген болжам да жасалды (Л.Даймонд, 2000 жыл). Транзит қоғамдардың бәрі авторитаризмнің іріп-шіруі мен құлауы, үрдістік либералдану, институттық демократиялану, ынтымақтаса қоймаған демократия және ынтымақтасқан демократия кезеңдерін бастан кешеді деп есептелінді. Әр ел өзінің ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты бұл кезеңдерді әрқилы жылдамдықпен өткенмен, олардың қай-қайсысын да аттап немесе айналып өте алмай, ақыр аяғында міндетті түрде демократиялық ынтымақтасуға келеді деп саналды. Алайда, кейінгі жылдары транзитология демократиялану барысында біркелкі процедуралардың өздері де әрқилы нәтижелерге жеткізуі мүмкін екендігін мойындап (А.Пшеворский), бұрынғы нық сенімі әлсіреп, кейбір пессимистік сарындарға бой алдыра бастады.
– Оған не себеп болды?
– Біріншіден, демократияланудың алғашқы екі толқынының ащы тағылымдары, екіншіден, қазіргі үшінші толқынның өрістеуі үстіндегі кейбір кедір-бұдырлар себеп болып отырғандай.
– Әуелі бірінші себептердің қандай екенін нақтылап бермес пе екенсіз?
– Нақтылар болсақ, бірінші толқын кейбір елдерде фашизм мен тоталитаризм етек алғаннан, екінші толқын кейбір елдердің авторитарлық билікке қайтып оралғанынан дағдарысқа ұшырағанын жоғарыда айттық.
– Неге олай болды?
– Демократияның өз теориясы, өз тарихы бар. Бұл саладағы ең көрнекті ғалымдардың бірі Алексис де Токвиль Филадельфия қаласында өткен арнайы құрылтайда АҚШ Конституциясы қабылданғаннан 44 жыл кейін, 1831 жылы сол елге барып, жағдаймен танысты. Сонда жаңа саяси жүйенің түпқазық қағидалары болып табылатын бостандық пен теңдіктің бәр-бәр уақытта бір-бірімен тіл табыса бермегеніне назар аударды. Бұл жағдай түптің түбінде демократияның өз-өзінен күйреуіне әкеліп соқтырып жүрмес пе екен деген қауіп айтты. Жиырмасыншы ғасыр оқиғалары ондай үрейді қоюлата түспесе, сейілте алмады. Он үш елде демократия аяқ астында диктатураға айналып шыға келді. Ондай оқиға 1923-1925 жылдары Италияда, 1926 жылы Португалияда, 1930 жылы Аргентинада, 1933 жылы Германияда, 1933-1934 жылдары Австрияда, 1936 жылы Испанияда, 1948 жылы Венесуэлада, 1949 жылы Колумбияда, 1964 жылы Бразилияда, 1967 жылы Грекияда, 1968 жылы Перуде, 1973 жылы Уругвай мен Чилиде орын алды. Алайда, осы заманғы ең көрнекті демократия теорияшысы Роберт А.Даль мұның бәрін, әріптесі Алексис де Токвиль уәждегендей, еркіндік пен бостандықтың бастары қосылмауынан емес, демократия институттарының жұртты біржолата мойындататындай айқын легитимдікке жетісе алмай жатқан балаңдығы мен шабандығынан, қалың бұқараның жаңа үрдістерді жеріне жеткізе түсіне алмай отырған аңғалдығы мен енжарлығынан, осыны кейбір билікқұмар – топтардың өз мақсаттарына пайдаланып кеткендігінен деп түсіндіреді.
Расында да, Муссолини 1925 жылы билікке келгенде Италиядағы демократия институттарына бар болғаны 13 жыл толған еді. Ондай институттар Австрияда алғашқы он бес жыл, Аргентина, Германия мен Перуде он төрт жыл, ал Испанияда екі жыл ішінде опат тауып еді. Қалғандарының, Уругвайдан басқасының, бәрінде де демократия жиырма жылға жетпей тұрып жеңіліске ұшырады. Оның үстіне, мұндай күйге ұшыраған режимдердің басым көпшілігінің аты ғана демократия болатын. Ал шынтуайтқа келгенде, нағыз дәстүрлі олигархия еді. Ал Ботани, О’Донели, Лепсиус сынды саясаттанушылардың дәлелдеуінше, олигархияның ешқашан ешкіммен билік бөліскісі келмейтін әдеті бар екен.
Бұндай “саяси мертігу” негізінде, алғашқы он-он бес жыл ішінде ұшырасуын әркім әрқилы түсіндіреді. Мәселен, испан философы Ортега-и-Гассет аталмыш кезеңде жүзеге аспай тұрмайтын кезекті ұрпақтар алмасуынан көреді. Бұның да жаны бар болса керек. Қандай жаңалықтан да жұрт жақсылық күтеді. Әсіресе, жастар көбірек үміт артады. Демократияға көшкен алғашқы сайлау қандай дүрбелең қиын кезеңде өтсе де, үлкен оптимизм туғызатыны түсінікті. Бірақ, ондай орасан үміт айналасы бес-алты жылдың ішінде ақтала қоймайтыны тағы да аян. Сондықтан, екінші сайлаулар көбіне-көп көрер көзге “сағы сынғандық” жағдайында өтері заңды. Ал үшінші сайланған билік те жағдайды діттеген жерден шығара алмаса, жаппай тоқыраушылықтың орын алуы, оның бірте-бірте әлеуметтік тағатсыздықтарға айналып кетуі ықтимал еді. Алғашқы екі толқынның жоғарыда айтылған “ащы тағылымдық” оқиғалары, көбіне-көп, осының нәтижесінде жүзеге асқан еді. Соны жақсы білетін транзитолог ғалымдар үшінші толқынның соңғы легі болып табылатын кешегі кеңестік республикалардың ауыспалы кезеңге аяқ басқанына он төрт жыл толатын бунақ кезеңге жақындап қалғанына барған сайын алаңдаушылықпен қарауда. Бұл толқын да алғашқы екеуінің кебін киіп, түгелдей болмағанымен, жарым-жартылай дағдарысқа ұшырап қалып жүрмес пе екен деген абыржушылық та байқалмай қалып жатқан жоқ. Бүгінгі транзитологиядағы кейінгі жылдары жиі көзге түсе бастаған пессимистік сарынды бір жағынан осымен түсіндіруге болады.
– Ал, екінші жағынан...
– Транзитологтардың айтуынша, үшінші толқынға іліккен елдердің бәр-бәрі бірдей қарқынмен, біркелкі сипатта есейіп кетіп жатқан жоқ. Жаңа үрдіске көшуде Күнгей Еуропа мен Латын Америкасы елдері оза қимылдап келеді. Оларда да реформа жоғарыдан, реформашылдар мен консерваторларға жіктеліп, екі бағытқа бөлінген элиталық топ тарапынан өрістетіліп отыр. Олар әуелі цензураны босаңсытып, саяси тұтқындарды түрмеден шығарды. Оппозицияға төзімділікпен қарап, жеке бастық құқықтық кепілдіктер беретін либералдануды жүзеге асырды. Бұл мемлекет пен азаматтық қоғам арақатынасын жаңаша жүйеледі. Ал мемлекет пен саяси қоғам арасын жаңаша саралайтын демократиялануды содан кейін барып қолға алды. Ол үшін реформашылдар мен консерваторлардың бәсең қанаттары өзара шартқа отырып, бірлесе қимылдауға пәтуаласты. Сөйтіп олар алдын ала мұқият мөлшерленген (дозаланған) саяси реформаны біртіндеп жүзеге асыруды қамтамасыз етті. Сол арқылы былайғы күштердің де қолдауына ие болды. Содан кейін барып еркін дауыс беру жолымен алғаш рет құрылтайшылар сайлауы өткізілді. Осының нәтижесінде билікке әлгіндей мәмілегер күштер емес, оларды қолдай қоймаған радикал күштер келді. Олар ұзақ дәурендей алмады, бастапқы кезеңде болмай қоймайтын барша қиындықтардың жауапкершіліктерін өз мойындарына алып, өзгелерге орын босатуға мәжбүр болды. Екінші “сағы сынғандық” сайлауында радикалдар емес, таразы басын тең ұстауға тырысатын сарабдал күштер жеңіске жетті. Олар не “біржолата күдер үзушілік”, не “жаңа үміт” күш алатын үшінші сайлауға дейін бейбіт түрде билік алмасу мен міндет бөлісуден бастап, демократиялық институттарды толық қуатымен іске қосатын қағидалар мен рәсімдерді жүйелеп үлгеріп, қоғамның демократиялық жолмен ынтымақтасуына жағдай туғызды.
Осы заманғы демократия зерттеушілері Х.Линц, А.Степан, А.Пшеворский, М.Макфолдардың пайымдауынша, жоғарыда айтылған “көбірек жолы болған транзиттер” әуелі демократиялық институттар құру мен оны орнықтыруды тиянақтап алып, мемлекет пен нарық арасындағы делдалдық институттарын, әлеуметтік кепілдіктер жүйесін жасақтауға күш салған. Демократиялық жаңарудың кім-кімге де оңай тимейтін жан ауыртар қиындықтарына сосын барып кіріскен. Соның арқасында, әлгіндей ауыртпалықтарды тек мемлекеттің ғана емес, барша әлеуметтің жабыла күш салуымен еңсерген. Осының нәтижесінде ешқандай әлеуметтік шамырқанушылыққа ұшырамай, “қоңыржай реформа” жүргізе алған.
Ал кешегі коммунистік кеңістіктегі ахуал өзгешелеу болды. Өйткені мұндағы реформалардың алғышарттары Күнгей Еуропа мен Латын Америкасындағы алғышарттардан бөлек еді. Испания мен Латын Америкасы елдері капитализмнің бір сатысынан екінші сатысына өтті. Буржуазиялық биліктің бір сипатынан екінші сипатына көшті. Индивидуалистік психология мен жекеменшікшіл сана олар үшін атымен таңсық емес еді. Бұрынғы социалистік қоғам мүшелері күні кешеге дейін жиренішті сипатталып келген антипод қоғамның “жексұрын” үрдістеріне аяқастынан көшуге мәжбүр болды. Бұл жаңа реформа жасауға ауадай қажет жаппай құштарлықты бірден оята алмады. Түптеп келгенде, Испания мен Латын Америкасындағы қоғамдар, көктен тілегендерін жерден беріп, көптен күтіп жүрген реформаларына құлшына кіріскен-ді. Олай дейтініміз, франкошылдардың ықпалы әлі күшті 1976 жылғы референдумға испандардың 77,7 пайызы қатысып, оның 94,2 пайызы демократиялық өзгерістерді жақтап дауыс берді. Ал XX ғасырдың аяқ кезінде әлем жұртшылығын тамсандырған Латын Америкасы елдері әдебиетінің Астуриас, Маркес, Льос, Карпентьер, Кортасар, Фуэнтес, Вальехо сынды өкілдерінің шығармаларын оқыған көзі ашық оқырман аталмыш елдердегі диктатуралық режим қоғамды қаншалықты мезі етіп болғандығын айқын аңғара алар еді. Сондықтан да, Никарагуадағы Сомосадан басқа режимдердің бәрі демократиялық жолмен сайланған жаңа үкіметтерге орын босатуға мәжбүр болды. Тіпті генерал Пиночеттің өзі жеңіліп қаламын деп ойламастан сайлауға түсті. Өйткені, біздің заманымызда “барып тұрған тасмаңдай деспоттардың өздері де өз билігін заңды сияқты қылып көрсету үшін сайлау өткізбеске амалы жоқ еді”. (Ф.Фукуяма. Конец истории и последний человек. М. 2004, 57-бет ). Ал жетпіс жыл бойы қызыл тоталитаризм жайлаған кеңістіктегі жағдай басқаша болатын. Осыдан шығарып, кейбір ғалымдар тоталитаризмнен демократияға көшу авторитаризмнен демократияға көшуге қарағанда әлдеқайда қиын деп ұқты. Тіпті маркстік-лениндік саяси мәдениет, коммунистік институттық үрдіс, бірнеше “революциялық” өзгерістердің қатар жүргізілуі Орталық, Шығыс Еуропа мен бұрынғы Кеңес Одағында осы заманғы либералдық, өкілетті демократия орнатуды іс жүзінде мүмкін етпей тастауы ықтимал деп санайтындар да табылды. Олар қазіргі үшінші толқын елдері түгілі кешегі социалистік кеңістік мемлекеттерінің өзін Орталық Еуропа, Шығыс Еуропа, бұрынғы Кеңес Одағы мемлекеттері деп үш топқа бөледі. Әрқайсысының демократиялану ықтималдығын әрқилы деп біледі.
– Сонда олар ондай ықтималдықты қалай анықтайды?
– Осы заманғы транзитология демократияның орнығуын демократиялық институттар мен рәсімдер қалыптастырудан басталып, жаңа мінез-құлық пен жаңа әлеуметтік-экономикалық құндылықтар жүйесінің жүзеге асуына ұласады деп санайды. Ол үшін, Х.Линц пен А.Степанның пайымдауынша, біріншіден, қауымда қандай да болмасын демократияға қарсы күштер қалмаған орнықты жағдай орнауы керек. Екіншіден, демократиялық рәсімдер мен институттарды бүкіл қоғам әлеуметтік өмірді реттеудің бірден-бір сенімді тетігі деп түгел мойындауы қажет. Үшіншіден, саяси факторлар (саяси әрекет субъектісі) барлық қоғамдық тартыстар мен дауларды жаңа демократиялық процестер қалыптастырған заңдарға, институттарға, рәсімдерге сәйкестіре отырып шешуге әбден дағдылануы тиіс. Тек осындай жағдайда ғана демократиялық ынтымақтасу толығымен жүзеге асты деп есептеуге болады.
Бірақ, оған жетудің жолы әрі ұзақ, әрі күрделі секілді. “Транзит парадигмасының” уәждеуінше, диктатурадан құтылған ел демократияға бағыт ұстайды. Жаңа үрдіс бойынша қайта ынтымақтасқанға дейін бірнеше кезеңдерден өтеді. Ең түйінді кезең сайлаулар болып табылады. Экономикалық даму деңгейі, саяси тарих, дәстүрлі үрдістер, этностық құрам, мәдени-әлеуметтік салт-сана сынды құрылымдық сипаттар саяси факторлардың нақты қимыл-әрекеттерін реттейтін рәсімдерге (процедураларға) қарағанда транзит тағдырына аз және қосалқы ықпал етеді. Демократиялану ықпалды мемлекеттілік ауқымында ғана жүзеге аса алады. (Т.Караозерс, 2003). Алайда, кейбір ғалымдар өтпелі қоғамдардың басым көпшілігі бастапқы кезеңде диктатураға да, демократияға да ұқсамайтын келеңсіз “сұрғылт саяси кеңістікте” өмір сүреді деп есептейді. Караозерстің сипаттауынша, оларда саяси оппозиция мен азаматтық қоғамның кейбір нышандары байқалады. Демократиялық конституциялар қабылданып, уақытша сайлаулар өтіп тұрады. Алайда, ондай қоғамдағы азаматтардың саяси белсенділігі тек дауыс берумен ғана шектеледі. Лауазымды адамдар заң бұзғандықтан, қоғамның билікке сенімі өте төмендеп, мемлекеттік институттар халық қолдауына ие бола алмайды. Ауыспалы қоғамдардың кейбірі ондай келеңсіз белестен ойдағыдай шыға алғанымен, кейбірі тіптен шыға алмай қалуы да мүмкін. Т.Кларктың тұжырымдауынша, мұндай қауіп, әсіресе бұрынғы коммунистік үрдістегі қоғамдарда көбірек көрінеді. Олардағы өзгерістер транзит парадигмасына атымен сәйкеспейтін секілді.
Өйткені, ол қоғамдардың жағдайында демократиялануға қажетті реформаторлар мен консерваторлардың саяси тұйықтан шығу үшін өзара келісімге отырып, сол арқылы элитаның жоғарыдан жасайтын ынтымақты ықпалы атымен жүзеге аспайтын не бұрмаланып жүзеге асатын тәрізді. Мұндай белесті транзитологтардың көпшілігі “делегативті” (О’Донели), “электоралды”, “либералдық емес” (Закария) “басқарылмалы” (Левицкий), “имитациялық” (Колиер) демократия деп атаса, М.Оттауэй “жартылай авторитаризм”, ал Даймонд будан (жартылай демократия, жартылай диктатура) үрдіс деп санайды. Байқап отырсыз, бұл бағыттағы транзитологтар посткоммунизм мен демократиялануды сабақтас процесс деп есептемейді. Коммунистік ықпалдан құтылғандар өтпелі кезеңді бастан кешеді. Бірақ, өтпелі кезеңдегілердің бәр-бәрінің демократияға өте қоюы неғайбіл деп түсінеді. Олар Орталық Еуропа мен Шығыс Еуропа елдерін бір бөлек қарастырумен ғана шектелмей, бұрынғы кеңестік кеңістік елдерінің өзін әлденеше топқа бөледі. Ал Б.И.Макаренко бұрынғы кеңестік республикалардың бәрін біртіндеп демократиясызданып бара жатқан елдер санатына жатқызады.
– Қалай ойлайсыз, кешегі советология КСРО-ны әсіре “құбыжықтандырғаны” сияқты бүгінгі транзитология да кешегі кеңестік кеңістіктегі жағдайды тым сүмірейте сипаттап отырған жоқ па?
– Кешегі советологтардың көпшілігі бүгін, негізінен, транзитологиямен шұғылданып, оның үстіне кешегі кеңес кезіндегі диссиденттермен қоса, кейінгі реформаларға риза емес ғалымдардың да көпшілігі осы заманғы транзитологияның басым күштеріне айналып отырғаны рас. Бірақ, соған қарап, қазіргі транзитология тек аталмыш бағыттан ғана тұрады деп ойлауға болмайды. Кешегі кеңестік кеңістіктегі процестерді басқа тұрғыдан қарастырып, басқаша бағамдайтын ғалымдар да баршылық. Бірақ олардың көзқарастарын сөз етпестен бұрын бәрімізге де мойындауға тура келетін басы ашық жағдай – тым ұзаққа созылған коммунистік тоталитаризм қалыптастырған әлеуметтік психология демократияға көшуде адам айтқысыз қиындықтар келтіріп отырғаны өтірік емес. Мұндағы жұрттың осы заманғы демократияның іргелі қағидаларынан көп уақытқа дейін жеткілікті хабардар болмай келгендігі соншалық, 1989 жылғы жалпыхалықтық референдумда әлемдік бейбіт жарысқа көзапара шыдас бере алмай, өз-өзінен құлағалы тұрған империямен қоштаспайынша ешқандай демократиядан дәметуге болмайтынын уақытылы ұғына алмаған дауыс берушілердің 76 пайызға жуығы құлақкесті тоталитаризмнің ең шектен шыққан үлгісі болып табылатын КСРО-ны сақтап қалуды жақтағаны белгілі. Осының өзінен-ақ коммунистік тоталитаризм арғы-бергідегі тоталитаристік режимдердің бәрінен ұзақ өмір сүріп, қоғамның барлық деңгейін жеріне жеткізе уландырып үлгергенін аңғара беруге болатындай. Бұқара санасына эгалитаризмді, охлократиялық тағатсыздық пен патерналистік бойкүйездікті, элита санасына көп қиналмай, оңай құбыла салатын әлеуметтік мимикрияны (көлгірлікті), қара басының ғана қамын қамдап, қалған нәрсеге қалай болса солай қарайтын партикуляризмді мықтап-ақ сіңірген. Утопиялық идеяларды ойланбастан мақұлдап, қиналмастан мансұқтай салатын ұйытқыма көзқарас пен көзбояушы іскерлік бұған дейін де талай идеяның тонын айналдырып, талай реформаның көзіне құм құйған еді. Сондықтан да, бүгінгі транзитологтардың бұл жолы да солай болып қалып жүрмес пе екен деген күдігін негізсіз деп айта алмайсыз. Басқаны былай қойғанда, “ресейлік нарықтың” өкіл әкелерінің бірі Егор Гайдар мемлекеттік қаржы ресурстарын аударма-төңкермеге салудан күрт дәулеттенген “жаңа байлар” салық шырғалаңдарынан пайда табуға әбден дәнігіп, заңның “шын ережелерін” сақтауға кежегелері кейін тартып, елдің “көсегесін көгертпес” жолға итермелеп отырғанын қынжыла мойындаған-ды (Гайдар, 1997). Дж.Хопкинс университетінің ғылыми зерттеулер орталығының директоры У.Фэрбэнкс экономикалық реформа жүргізудегі орашолақтықтар кешегі кеңес кеңістігінде жаңа басталып жатқан демократиялану процестеріне айта қаларлық салқынын тигізгенін баса көрсетті. Бұл үшін біреулер 1991 жылы құлаған режимді жазғырса, енді біреулер оның орнына орнаған режимді айыптады.
Расында да, КСРО-ның саяси “балкандануы”, ыдырауы мен экономикалық талқандалуы, қоғамдық тәртіп пен мемлекеттік биліктің әлсіреуі, экономикалық мүдделі топтардың “мемлекетті басып алуы” (Гельман, 1999), орталық өкілеттіктердің шұғыл түрде жергілікті орындарға көшуі (Стонер-Вейс, 1999), ақшаның бартермен алмасуы (Водруар, 1999), биформал институттардың шешуші ықпалға ие болып, заң мәртебесінің аяқасты болуы (Вова, 1999) КСРО-ның соңғы онжылдықтарында үстемдік құрды. Оның орнына келген жаңа режимдер, қапелімде, жағдайды бірден қолға ала алмай, әлгіндей келеңсіз процестердің одан әрі де өз бетімен өрістеуіне жол берілгені белгілі.
Ал Х.Линц пен А.Степанның (1996) айтуынша, “мемлекет жоқ жерде осы заманғы демократия орнату еш мүмкін емес” еді. Оның үстіне, кешегі кеңестік кеңістікте демократия мен нарыққа көшу процесі бұрынғы империя ыдырап, бодан халықтардың тәуелсіздік алуымен қатар өрбіді. Бұл әр адамның қайтадан өз еркімен азаматтық таңдау жасауын талап етті. Ол ұзақ уақыт таптық интернационализм идеологиясы жүргізген жаппай ұлтсыздану саясатынан кейін аса оңайға түспеді. Сондықтан этностық әр алуандыққа ие қоғамдарда демократияландыру жағдайында ұлтаралық бірлікті сақтау бірінші дәрежелі маңызға ие болды. Өйткені, Д.Ростоу айтқандай, демократияға көшетін мемлекеттің шекарасы айқын, тұрғындары тұрақты және олар өздерінің қандай қауымда өмір сүретінін жақсы білетін, соған өз еркімен келісетін азаматтар болуы керек еді. Сондықтан да, А.Лейпхарт 1977 жылы “көп сегментті қоғамдардың” ішкі қайшылықтары мен демократияның бейбіт қатысуын көздейтін “қауымдастық демократиясы” атты байыптама ұсынған болатын.
Оның уәждеуінше, әлгіндей әр алуан топтар өз мүдделерінің оң шешімделгенін қаласа, оған жетуге бірден бір қажетті әлеуметтік орнықтылық ахуалына зақым тигізіп алмайтындай етіп, қай әрекетін де дау-жанжалға емес, өзара бейбіт ықпалдастыққа бағыттай білуі керек екен. Ол тек пәрменді үйлестіруші ықпалға ие әлеуетті мемлекет бар жерде ғана жүзеге аса алады екен. Жаңа орнығып келе жатқан демократияны баянды етуді экономикалық ауқаттылықпен байланыстырған Липсет те мемлекеттік ықпалдылыққа баса маңыз берген еді. Осы заманғы демократияның бүге-шігесін көп зерттеп жүрген А.Пшеворский жан басына тиісті жылдық табыс екі мың доллардан аз келетін елде демократияның халі тым мүшкіл деп санайды. Оның есептеуінше, жан басы табысы екі мың доллар мен бес мың доллар арасындағы мемлекеттердегі әлгіндей ахуал тым солқылдақ, ал 6055 долларға жеткен соң мұртын балта шаппайтындай орнықты болатын көрінеді-міс.
Осыдан шығарып, М.Макфол да 1995 жылға дейін капиталистік экономика орнықтыру бағытындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді жедел жүзеге асыру үшін “күшті мемлекет” керек деп келді. Тек Ресейге ғана емес, бұрынғы кеңестік республикалар элиталарына ықпалдары күшті болған А.Мигранян мен А.Чубайс та демократия қалыптастыруға аса керек-ті. Бірақ жан ауыртардай күрделі экономикалық реформа білікті авторитаризмнің күшімен ғана жүзеге аса алатынын айтты. Бұл кешегі кеңестік кеңістіктегі реформаларда экономиканың бірінші орынға, мемлекеттік биліктің үстем ықпалға ие болып кетуіне тек бұрынғы тоталитаризмнің инерциясы ғана емес, осы заманғы транзитологияның да аз ықпал етпегендігін аңғартса керек.
– Ендеше, әлемдік транзитология ол райынан неге айнып қалып жүр?
– А.Пшеворский айтқандай, 1991 жылғы “коммунизмнің күйреуі” тек марксшілдік идеологиясы үшін ғана емес, бүкіл осы заманғы саяси ғылым үшін төбеден түскендей тосын оқиға болған түрі бар. Сондықтан, олар да, қапелімде, болып жатқан оқиғалардың одан әрмен қалай дамитынын бәр-бәр уақытта байыпты болжай алмаған сияқты. Ал өмір заң үстемдігінің аяқасты болуына тек мемлекеттік биліктің тым әлсіреп кетуі ғана емес, тым шамадан тыс күшейіп кетуі де теріс ықпал ететіндігін көрсетіп берді. Қайткен күнде де, кешегі кеңестік кеңістіктегі реформалардың тағдыры, негізінен, билікші элитаның қолында болды. Мемлекеттік билікті біресе құлдырата әлсіретіп, біресе шырқата биіктетіп жүрген де сол еді. “Кешең квазикоммунизм” жаңа үрдіс тұсында да билікті өз қолында ұстап қалу үшін заңды аяқасты етуге тырысса, “балаң квазидемократия” қолына түскен биліктен айырылып қалмас үшін оны қайтадан “қатайтуға”, реформалық процестерге элитадан басқа ешкімге қол сұққызбауға тырысты. Мұндай жағдайда саяси монополизмге де, экономикалық монополизмге де жол ашылатыны белгілі. Бұқара мен билік, ауқаттылар мен жоқ-жітіктер арасындағы атшаптырым алшақтық, экономикалық енжарлық және саяси самарқаулық, сыбайлас жемқорлық, олигархиялық байлыққұмарлық пен билікқұмарлық та содан өрбитіні сөзсіз.
Өйткені, жеке тұлғалардың өзара және мемлекет пен арадағы байланыстарын реттейтін тәуелсіз бірлестіктер мен топтардан тұратын азаматтық қоғам, билік пен халықтың арақатынастарын үйлестіретін қағидалар, рәсімдер және күштерден түзілетін саяси қоғам, мемлекет пен нарық арасында делдалдық ететін мекемелер мен қағидаларды жүйелейтін экономикалық қоғам институттары құрылып, олардың аражігі айқын сараланбай тұрып, саяси плюрализм де, өз мүддесін ғана күйттейтін партикуляризмнен атымен таза, заң бойынша не істеу керек болса, соны істейтін рационалистік бюрократия да, демек құқықтық мемлекеттілік те орнықпайды.
Мұндай жағдайдағы билік бөлісуге риза емес саяси топтардың, игілік бөлісуге риза емес экономикалық топтардың, тұрмыс ауыртпалығын тартып отырған әлеуметтік топтардың наразылықтары қоғамның демократиялық жолмен ынтымақтасуын қиындатады. Соның салдарынан заңды жолмен өрістеуге тиіс формалды қатынастардан гөрі саяси құштарлықтардан туындайтын биформал (заңсыз) қатынастар үстем түсіп кетеді. Реформа “діттеген жерге жете қоймай, орта жолда малтыққан транзит” (С.Солник) қалпында қалады да, жаңадан құрылған демократиялық институттар толық қуатымен жұмыс істей алмайды. Демократияланудың үшінші толқынының кешегі кеңестік кеңістіктегі аяқ алысына абыржи қарайтындардың алдымен тілге тиек ететіндері осы.
Олай болса, кешегі кеңестік кеңістіктегі жағдайды бұл күйінде қалдырмай, демократиялануды одан әрі тереңдетудің екінші кезеңіне өтіп, саяси реформаның да, экономикалық реформаның да нәтижелері азғантай топтардың ғана емес, барша әлеуметтің ортақ игілігіне айналатындай жағдайға жеткенде ғана, демократияланудың үшінші толқынының келешегіне үлкен оптимизммен қарауға болады.
– Сонда осы заманғы транзитологияның кейбір өкілдері айтып жүрген кеше коммунистік билікте болған өтпелі қоғамдардың демократияға көшуінен гөрі авторитаризмге қайтып оралуы ықтималырақ дейтін сарыуайымның еш қисыны жоқ қой?
– Мен авторитаризмге қайтып оралу қаупіне алаңдаушылықты атымен орынсыз деп айта алмаймын. Алайда, оны қалай да болмай қоймайтын құбылыс санап, кейбір елдердің келешегінен алдын ала күдер үзушілікке қосыла алмаймын. Сондай-ақ, аталмыш елдерде соңғы он төрт жыл ішінде болған өзгерістердің бәрін жаппай теріске шығарумен келісе қою қиын. Бір айта кететін нәрсе: әлгіндей пессимистік болжам жасайтындар транзитологтардың белгілі бір тобы ғана. Оларға атымен қосылмайтын ғалымдар да аз емес.
Мәселен, кешегі коммунистік кеңістіктегі процестерді жан-жақты зерттеп жүрген Стэнфорд университетінің профессорлары Т.Карл мен Ф.Шмиттердің пайымдауынша, коммунизм авторитарлық биліктің басқа түрлеріне ұқсай қоймағанымен, олардың қол астында болған елдердің басқа авторитарлық елдерден айырмашылығы тап анау айтқандай “үлкен болмай шықты”. Олар Күнгей Еуропа мен Латын Америкасы транзиттерінің соқпақтарын түгел қайталамағандарымен, солар тақылеттес жолдардан өтіпті. Үшінші толқын тұсында аталмыш Батыс транзиттері де, Шығыс транзиттері де бұқаралар толқуынан өрбитін төменнен басталатын реформаға емес, элита арасындағы алауыздықтан өрбитін жоғарыдан басталатын реформаға ден қойыпты. Кеңестік кеңістіктегі өтпелі кезең де революциялық жолмен емес, эволюциялық жолмен өрістепті.
Шығыс Еуропа елдері мен кейбір кеңес республикалары демократияға көшуді Батыс транзиттерінен кейін бастаса да, жылдамырақ аяқтапты. Олардың келешегіне кәміл сене беруге болатын көрінеді. Ал оларға ілесе алмай, демократиялық ынтымақтастыққа әзір қол жеткізе қоймаған еуропалық аумақтағы кешегі кеңестік республикалардан күдер үзушіліктің жөні жоқ секілді. Т.Карл мен Ф.Шмиттер кейбір әріптестері шиге шаншып бағып жатқан “Әзірбайжан және басқа да... көгеріп-көркейіп жатыр” дейтін үзілді-кесілді тұжырыммен де, ондай “ақаулы демократиялар шешімін таппай отырған тартыстар мен дәрменсіз саясаттың салдарынан ерте ме, кеш пе, бәрібір, автократиялық үрдіске көшеді” дейтін үзілді-кесілді болжаммен де келісе қоймайды. Бүгінгі транзитологияның аузынан түспей жүрген “будан режимдер” мен “электорализм” қисындары бір кезде Орталық Америка елдеріне байланысты да айтылғанын, аталмыш елдердің бәрібір демократияға өтпей қалмағанын тілге тиек етеді.
Карл мен Шмиттер авторитаризм мен тоталитаризмнен қол үзу кезінде кездеспей қалмайтын дағдарыстан біреулер шыға алады, біреулер шыға алмайды дейтін бал ашушылық пен жоғарыдан басталған реформалардан гөрі төменнен басталатын реформа табыстырақ болады деген қағиданың да қайта қарайтын тұстары аз емес деп біледі. Олар авторитаризмге оралу қаупін тым асыра бағалаушылық бар екендігіне тоқталып, шынтуайтқа келгенде, автократияның бұрынғы түріне оралуға Сербиядан басқа, демократиялық ынтымақтасуға ұмтылудан бұлтарып кетуге Әзірбайжаннан басқа нақты қадам жасаған бірде бір ел жоқ екендігіне назар аударды. Ал кешегі кеңес республикаларының Батыс транзиттеріндегідей реформаны бастамас бұрын әрқайсысының өз ішінде келісімшартқа отырмағандығын этностық және азаматтық сәйкестілік мәселелерінің күрделілігімен түсіндіреді. Сондай-ақ, олар бір емес, бірнеше (тәуелсіздік, саяси-экономикалық, әлеуметтік) реформаны қатар жүргізіп жатқан қоғамда әзір ынтымақшыл реформа орнай қоймайды дейтін тұқыртпа тұжырымға да мойынұсынбайды. Қайта ондай “көпөлшемді” реформа аталмыш қоғамдардағы әлеуметтік орнықтылыққа себепші болды деп санайды.
Расында да, тәуелсіздік алған ұлттар өтпелі кезеңнің кейбір кедір-бұдырына кешіріммен қарады. Демократия аңсағандар экономикалық реформалардың ақауларына төзімділік көрсетті. Тоталитарлық идеология қисындарынан әбден мезі болған халық таптық жіктелістің соқпағымен кетуден бас тартты. Саяси қуғын-сүргін зардаптарын көп тартқан қоғам әлеуметтік алауыздыққа құлық танытпады. Қысқасы, демократияның жолы кешегі кеңес кеңістігі үшін де, біреулер ойлағандай, айқын, сара, даңғыл, енді біреулер айтқандай, қалғандарға атымен ұқсамайтындай, тым күрделі, тым қиын, тіпті қауіпті болып шыққан жоқ. Түптеп келгенде, олардың алдында да күллі адамзатқа ортақ жолдан басқа жол жоқ болып шықты.
– Сонда қазір жиі айтылатын менталитет айырмашылығының ешқандай айырмасы болмағаны ма?
– Болғанда қандай... Манадан бері айтып отырған әңгімеміз – соның дәлелі. Алайда, адам табиғаттан, халық адамзаттан атымен тәуелсіз бола алмайды. Мемлекет те Жер шарын ойкуменаландыру барысында әуелі аяғы жеткен кеңістікке, сосын бастарына туған заманға бейімделу барысында қалыптасады. Демек, ол да талай рет өзгеріп, талай рет жаңарады. Бұрынғы терімшілер, балықшылар мен аңшыларға, ал олар егіншілер мен малшыларға, ал олар кезегі келгенде өнеркәсіпшілерге айнала алмаса, екі аяқты нәсіл жер бетінен әлдеқашан жойылып кеткен болар еді. Қоршаған орта мен зырлаған уақытқа уақытылы икемделе білудің арқасында ғана аман қалып, алға басып келеді. Қалыптасқан менталитет ауқымында қалып қою қай халыққа да қатерлі. Соны түсінген қауымдар ғана ұлттық даму жолына түсе алады.
Бұл бағыт өрши түспесе, өше қойған жоқ. XX ғасырдың басында халықтардың саны қазіргіден көп еді де, мемлекеттің саны әлдеқайда аз еді. 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылғанда жер бетінде 80 мемлекет бар еді. XIX ғасыр басында тәуелсіз мемлекеттер саны 184-ке жетіп отыр. Демократияның үш толқыны тұсында да тәуелсіз мемлекеттер саны көбейді. Қай толқынның тұсында да тәуелсіздік алған елдер баяғы дәурендеріне оралмай, алға басып бара жатқан адамзат көшіне ілесті. Сөйтіп, бір кезде ұлттар түгел жойылып, жер бетінде бірөңкей таптық қоғам орнайды дейтін маркстік қағида да, мемлекеттер де жойылып, бірөңкей азаматтық қоғам орнайды дейтін космополиттік қағида да әзір өміршеңдік таныта алмай отыр. Алайда, ұлттар мен мемлекеттердің біреуінің келешегі бар деп, екіншісінің келешегі жоқ деп, олардың арасына ала арқан керушілік әлі тыйылмай келеді. Мәселен, Баджоттың: “Дүние тек ұлы халықтардан, ұлы болғанда да, жер ауқымының үлкендігінен емес, адамзатқа қосқан үлесі, рухани әлеуеттілігі, саяси санасы жағынан, көздері тірі кезінде күшті, көздері жоғалған кезде ұлы атануға лайық халықтардан тұруы керек”, – дейтін қисыны 1974 жылы шықса, Хобсбаумның осыны нақтылай түскісі келген “табалдырық қағидасы” (мемлекет, ұлт атануға қойылатын шарттар) күні кеше ғана, 1992 жылы дүниеге келді.
Менталитет ұғымын абсолюттендіруге, әсіресе, еуроцентристік астамшылдық көзқарастағы мамандар әуес. Әуелде ұлттық дамудың экономикалық тетігі болып отырған капитализм мен либералдық демократия тек англосаксондық әлемге ғана тән деп есептелінген-ді. Кейін Батыс христиандық қоғамына тән делінді. Алайда, ол үрдістер бүгінде католицизм, мұсылман, буддизм, православие, конфуцийшілдік, иудаизм кеңістігіне кеңінен қанат жайып отыр. Жан басына табысты екі еселеу үшін англосаксондар болып табылатын Британия мен АҚШ-қа қырық жеті-қырық сегіз жыл керек болса, оларға жатпайтын Жапонияға отыз бір жыл, Индонезияға он жеті жыл, Оңтүстік Кореяға он бір жыл, Қытайға, бар болғаны, он жыл керек болды. 2020 жылы дүние жүзіндегі ең ірі экономикаға ие 5 мемлекеттің төртеуі, аса ірі экономикаға ие 10 мемлекеттің жетеуі Азияда болады деп болжам жасалуда. Ендеше, өндірістік капитализм де бір кездегі терімшілік, малшылық, балықшылық, егіншілік сияқты тіл, дін, ұлт, құрлық таңдамайды деген сөз. Сондай-ақ, капитализм мен демократияға өткеннен ұлттық сипатымыз жойылып, не әлсіреп кетеді деген көзқарас та шикі болып шықты. Бұрындары ағылшын, француз, неміс, итальян, испандар капитализмге өткеннен өз ұлттық мерейлерін биіктетпесе, аласартып алмағаны қандай анық болса, бүгінгі қытай, жапон, корей, малайзиялықтардың да капитализмге өткеннен ұлттық сапасы күшейе түспесе, азая қоймағаны көзге ұрып тұрған шындық.
Жалпы, капитализм мен демократияны тек бір өркениетке ғана теліп, қалған дүниеге атымен жат құбылыс санаудың ешқандай тарихи дәйегі жоқ. Терімшіліктен егіншілікке, аңшылықтан малшылыққа көшу қандай эволюциялық жол болса, аграрлық экономикадан өнеркәсіптік экономикаға, дәстүрлі қоғамнан осы заманғы қоғамға өту де сондай эволюциялық жол. Егер бір кездегі бақташы-жауынгер тайпалардан капиталистер мен демократтар шықпайтын болса, дүниеде ешкім де капиталист немесе демократ болмас еді. Тіпті, “капитализм” мен “демократия” терминдері де шықпас еді. Өйткені, демократия терминін Жерорта теңізі маңайын ежелден мекендеп отырған байырғы саудагер және отырықшы халықтар емес, бұрын теріскей жазираларда дәурендеп, Балқан асып барған бақташы-жауынгер грек тайпалары шығарды. Көшпелі жауынгер ортада бес қаруы беліндегі еркектердің бар мәселені төрт көздері түгел тұрып, бірлесіп шешетін әдеттен жаңа орта мен жаңа жағдайға бейімделіп, жаңа саяси жүйеге айналып еді. Жерорта теңізінің теріскей жағалауына солтүстіктегі жазиралар мен ормандардан қоныс аударып барып, жаңа Рим мемлекеттілігінің негізін құрған, бұрынғы малшы тайпа латындар жаңа мекендерінде базар ашып, малдарын қалған қауымдармен айырбасқа салып, малдың басын негізгі төлем түріне айналдырғандықтан, “капы” – “бас” деген сөзден шығарып, “капитал”, “капитализм” терминдерін дүниеге әкеліп еді.
Бағзы заман тарихшылары білетін бұл жәйттерді қазіргі заман саясатшылары көрер көзге естен шығарып, ежелден бері табиғат пен адамзат, уақыт пен қоғам арасындағы өзгерістерден өрбіген қай өмір сүру үрдісі де күллі адамзатқа ортақ болып келе жатқанын аяқасты ұмытып, бұл мәселеде Батыс пен Шығыс елдері арасына менталитеттік ала арқан кере салуы ақылға сыймайды. Қазіргі саясат сахнасынан оқтын-оқтын естіліп қалып жүретін “Шығыстың табиғи ресурстары қажет болғанымен, рухани құндылықтарының құны өткен”, “Батыстың экономикалық қатынастары мен технологиясы қажет болғанымен, демократиясы қажет емес” сынды пиғылдар ұлттық даму тұрғысынан мейлінше талдай, таразылай түсуді талап етеді.
Демек, тәуелсіз ел болу, ойдағыдай ұлттық дамуды жолға қою мүддесі қандай идеологиялық қасаңдықтардан да, кез келген саяси-менталитеттік “табалдырықтардан” да жоғары тұруға тиісті. Өйткені, мимесис – өзгелердің істегенін істеп үйреніп, басқалардан қалып қоймауға тырысатын әдет адамдардың есеюі мен кемелденуінде қандай маңыз атқарса, ұлттардың есеюі мен кемелденуінде де дәл осындай маңызға ие. Әйтпесе, ондай бәсекесіз ешкім де, ештеңе де өрге баса алмайды. Алайда, қазіргі жарыса қарқындап жатқан бәсекешіл дамуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz