ХІХ ғасырдағы Ресей империясының Қазақстанда жүргізген реформалары

1. Жарғының басты мақсаты:

• Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірінде əкімшілік, сот, саяси

басқару-ды өзгерту.

• Рулық-феодалдық тəртіптерді əлсірету.

• Орта жүздегі хандық билікті жою.

2. Орта жүздің əкімшілік құрылымы:

• ОКРУГ- (15-20 болыс) басқарушысы округтік приказ жəне аға

сұлтан.

• БОЛЫС- (10-12 ауыл) басқарушысы-болыс сұлтаны.

• АУЫЛ- (50-70 шаңырақ) басқарушысы-ауыл старшыны.

Ауыл старшындары мен аға сұлтандар 3 жылға сайланады. Болыс

сұлтан-дары өмірлік мерзімге сайланып, билік мұрагерлікпен берілді. Егер

мұрагері болмаса інісі немесе облыстық басқарма бекіткен туысы

сайланады.

Болыстық сұлтан ресейлік 12-кластық дəрежедегі чиновникке

теңестіріледі. Аға сұлтандарды тек сұлтандар ғана сайлап, майор əскери

шені, 10 жылдан кейін дворяндық атақ берілді.

Орта жүз жəне Ұлы жүздің бір бөлігінің территориясы «Сібір

қырғыздарының облысы» аталып, Батыс Сібір генерал-

губернаторлығының құрамына енгізілді. Басқару орталығы-Тобольск (1839

жылға дейін), кейін Омбы болды.

3. Сот ісі:

• Қылмыстық істер

• Талап ету

• Шағым айту

Қылмыстық істер округтік приказда қаралды. Округтік приказдың

сот шешімдерін қайта қарауға құқы болмады. Істі алдын-ала тексеруге

бимен қатар бір орыс чиновнигі қатыстырылды.

Басқару жүйесі:

• Кіші жүз үш бөлікке Шығыс, Орта жəне Батыс бөліктерге бөлініп,

оларды сұлтандар басқарған.

• Жергілікті əкімшіліктің құрамына жүздер бөліктерінің билеуші

сұлтандары, дистанциялар мен жергілікті жерлердің бастықтары енді.

• 1831 жылдан бастап үш бөліктің қазақтары дистанциялық бөліктерге бөлініп басқарылды. Дистанция- орыс шекарасына жақын жатқан қамалдар арасындағы учаскелер. Кіші жүздегі бұл басқару жүйесі 1831 жылдан 1868 жылға дейін сақталды. Дистанциялық басқару іл ішіндегі рубасыларының билігіне шек келтіріп отырды.

• Аға сұлтанды тек сұлтандар ғана сайлады, оларға Ресейлік майор шені, ал 10 жылдан кейін дворяндық атақ берілді. Аға сұлтанды хан сияқты ақ киізбен көтеретін. Біртіндеп аға сұлтан бар болғаны Омбы облыстық басқармасының сойылын соғушы отаршылдық биліктің тірегіне айналды.

Жарғы бойынша:

• Кіші жүздегі басқару билігіндегі бір ерекшелік-шеп бойындағы қамқоршы лауазымының енгізілуі. Бұл билікке тек патша шенеуніктері тағайындалды. Олар шеп бойындағы қазақтарға «қамқорлық жасаушы» органдар ретінде құрылды. Алайда бұлар да патша өкіметінің саясатын жүргізді.

• 1824 жылы Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды.

Реформаның салдары:

• Орталық басқарылу нығайтылды.

• Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды

Сот ісін басқару құрылымы:

• Əскери сот комиссарлары

↓

• Уездік соттар

↓

• Билер мен қазылар соты

Мақсаты:

XIX ғ. 60-шы жылдарында Қазақстанның жері бірнеше əкімшілік- территориялық облыстарға бөлінді. Облыстар үш генерал-губерна- торлықтың құрамына кірді. Мұндағы мақсат - отаршылдық тəртіпті күшейту еді.

Реформа нетижесі :
•1868 жылдан бастап жаңа тəртіп бойынша қазақ даласын облыстарға, облыстарды уездерге, уездерді болыстарға, болыстарды ауылдарға бөлді де, ел арасында съезд өткізіп, болыс, старшын сайлау дегенді енгізді. Үш генерал - губернаторлық: Түркістан, Орынбор жəне Батыс Сібір. Барлық əскери жəне азаматтық өкімет билігі түгелдей генерал-губернатордың қолында болды.

• Орынбор генерал - губернаторлығына - Орал жəне Торғай облыстары, Батыс Сібірге генерал - губернаторлығына - Ақмола мен Семей облыстары, Түркістан генерал - губернаторлығына - Жетісу мен Сырдария облыстары енді. Жетісу орталығы Верный, Сырдария орталығы-

Ташкент болды. Бұрынғы Бөкей хандығының жері 1872 жылы Астрахань

губерниясына қосылды. Маңғышлақ приставы 1870 жылы Кавказ əскери

округінің қарауына берілді, ол кейіннен Закаспий облысына енді.

Əкімшілік басқарылу құрылымы 5 сатылы басқару жүйесіне

негізделді:

1. Генерал-губернаторлық (басқарушысы- генерал-губернатор)

2. Облыстар (басқарушысы-əскери-губернатор, атаман)

3. Уездер (басқарушысы-уезд бастықтары)

4. Болыстар (басқарушысы-болыс сұлтаны)

5. Ауылдар (басқарушысы-ауыл старшыны)

Жаңа ере­жеге сәй­кес:

Түркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығына үш об­лыс: Сыр­да­рия, Ферғана, Са­марқанд кіргізілді. Кейінірек­те, 1897 жы­лы, Жетісу об­лы­сы да жаңа ге­нерал-гу­бер­на­тор­лықтың құра­мына берілді. Об­лыстар­дың билігі әске­ри гу­бер­на­тор­ларға берілді. Ха­лық са­ны 800 230 адам, жер көлемі 353 430 шар­шы шақырым бо­латын, көршілес Жетісу об­лы­сы 6 уез­ден: Вер­ный, Қапал, Лепсі, Пішпек, Прже­валь­ский және Жар­кент уез­дерінен тұрды.

Реформа нәтижесі:

1886 жылғы Ере­женің негізгі өзегі бүкіл жер қорын мем­ле­кеттің меншігіне бе­ру бол­ды, ол қазақтар­дың эко­номи­калық әл-ауқаты­ның негізгі ны­саны - мал ша­ру­ашы­лығына ора­сан нұқсан келтірді. Жерді мем­ле­кеттік меншік деп жа­ри­ялап, жергілікті ха­лықты жерін бей­мерзім жалға бе­рушілер деп қараған үкімет, соңғыла­рына «мал жаюға, то­пырақ және тас, бал­шық жи­науға» құқық бе­ре оты­рып (253-бап), но­мад­тардан құнар­лы алап­тардың алып қойылу­ын тез­детті, ол XX ғасыр­дың ба­сын­да сто­лыпиндік аг­рарлық ре­фор­ма­лар­дың жүргізілуімен аяқтал­ды.

Салық жүйесі:

1886 жылғы Ере­женің отар­шылдық бағыты са­лық жүйесінен де өз көрінісін тап­ты. Ол 1867 жылғы Уақыт­ша ере­женің бап­та­рын қай­та­лады; әр түрлі міндет­керліктердің көлемін көбей­тті. Мы­салы, шаңырақ алы­мы 4 сомға дейін көбейтілді.

Сот жүйесі:

Сот құры­лымын­дағы өзгерістер Ере­жеде көрсетілген жаңалықтар­дың іске асы­рылу­ын заң тәртібімен қам­та­масыз ету­ге тиіс бол­ды және ол ры­нок­тық қаты­нас­тарға тар­тылған әле­уметтік жіктердің мүдде­лерін қорғауды көздеді. Негізгі үш сот инс­тан­ци­ясы - бітістіруші судья, об­лыстық сот және үкіметтік Се­нат отар­шылдық тәртіптер енді ғана ор­ныға бас­таған жағдай­лар­да қоғам­ның тіршілігін құқықтық жағынан қам­та­масыз етуді рет­те­ген бұрынғы заң ере­желерін жоққа шығар­ды.