Қытайдың ұлттық діні
1 Ежелгі қытай діндері
2 Даосизм
3 Қытай қоғамы мен дәстүрлі қытай мәдениеті
2 Даосизм
3 Қытай қоғамы мен дәстүрлі қытай мәдениеті
Қытай халқының ұлы жазушысы, қытайдың қазіргі заманғы көркем әдебиетінің негізін салушы Лу-Шүн өзінің шығармашылығында қытайдың дәстүрлі діни сенім-нанымына көбірек ден қойған қаламгер. Оның өзіндік себебі де жоқ емес еді. Халқының оянуын, елінің азат, өркениетті елдердің қатарына қосылуын арман еткен хас ойшыл, бірінші кезекте қытай халқының санасын діни фанатизмнен азат етуді мақсұттады.
Осындай ұлы мақсатпен өзінің әдеби-публицистикалық шығармаларында болсын, ғылыми-әдеби аудармаларында болсын, қоғамдық жұмыстарында болсын халықтың діни нанымы, діннің қытай халқы өміріне, қытай қоғамына тигізген әсер-ықпалы жөнінде көп ойланды, көп толғанды. Ал «Лу-Шүн мынадай діни нанымды құптамады, діндегі мынадай құбылыстарға оң қабақпен қарады» деу үшін, сондай-ақ оның себеп-салдарын түсіндіру үшін, жалпы қытай халқы ұстанып келген ертедегі діндер мен кейінгі іргелі діндердің жай-жапсарына бір үңіліп алу артық емес.
Қытайдағы өзге де әр қандай мәдени құбылстармен салыстырғанда қытайдағы ежелгі діндердің тарихы өте ұзақ, әрі ол қытай топырағында толассыз, үзіліссіз жалғасып келе жатқан танымдық һәм нанымдық процесс. Дін – қытай қоғамы даму тарихының ұзына бойына өзінің формасы мен мазмұнын өзгертіп, толықтырып, байытып отырды. Сөйтіп дін қытай халқының сенім-нанымына ие болумен бірге, оған жетекшілік етіп те келді. Әрине, барлық діндер секілді, дәстүрлі қытай діндерінің түп-тамыры да ежелгі қытай наным-сенімдерінде жатыр.
Осындай ұлы мақсатпен өзінің әдеби-публицистикалық шығармаларында болсын, ғылыми-әдеби аудармаларында болсын, қоғамдық жұмыстарында болсын халықтың діни нанымы, діннің қытай халқы өміріне, қытай қоғамына тигізген әсер-ықпалы жөнінде көп ойланды, көп толғанды. Ал «Лу-Шүн мынадай діни нанымды құптамады, діндегі мынадай құбылыстарға оң қабақпен қарады» деу үшін, сондай-ақ оның себеп-салдарын түсіндіру үшін, жалпы қытай халқы ұстанып келген ертедегі діндер мен кейінгі іргелі діндердің жай-жапсарына бір үңіліп алу артық емес.
Қытайдағы өзге де әр қандай мәдени құбылстармен салыстырғанда қытайдағы ежелгі діндердің тарихы өте ұзақ, әрі ол қытай топырағында толассыз, үзіліссіз жалғасып келе жатқан танымдық һәм нанымдық процесс. Дін – қытай қоғамы даму тарихының ұзына бойына өзінің формасы мен мазмұнын өзгертіп, толықтырып, байытып отырды. Сөйтіп дін қытай халқының сенім-нанымына ие болумен бірге, оған жетекшілік етіп те келді. Әрине, барлық діндер секілді, дәстүрлі қытай діндерінің түп-тамыры да ежелгі қытай наным-сенімдерінде жатыр.
1. www.masimkhanuly.kz
2. kk.wikipedia.org
3. www.muftyat.kz
2. kk.wikipedia.org
3. www.muftyat.kz
Қытайдың ұлттық діні
Қытай халқының ұлы жазушысы, қытайдың қазіргі заманғы көркем әдебиетінің негізін салушы Лу-Шүн өзінің шығармашылығында қытайдың дәстүрлі діни сенім-нанымына көбірек ден қойған қаламгер. Оның өзіндік себебі де жоқ емес еді. Халқының оянуын, елінің азат, өркениетті елдердің қатарына қосылуын арман еткен хас ойшыл, бірінші кезекте қытай халқының санасын діни фанатизмнен азат етуді мақсұттады.
Осындай ұлы мақсатпен өзінің әдеби-публицистикалық шығармаларында болсын, ғылыми-әдеби аудармаларында болсын, қоғамдық жұмыстарында болсын халықтың діни нанымы, діннің қытай халқы өміріне, қытай қоғамына тигізген әсер-ықпалы жөнінде көп ойланды, көп толғанды. Ал Лу-Шүн мынадай діни нанымды құптамады, діндегі мынадай құбылыстарға оң қабақпен қарады деу үшін, сондай-ақ оның себеп-салдарын түсіндіру үшін, жалпы қытай халқы ұстанып келген ертедегі діндер мен кейінгі іргелі діндердің жай-жапсарына бір үңіліп алу артық емес.
Қытайдағы өзге де әр қандай мәдени құбылстармен салыстырғанда қытайдағы ежелгі діндердің тарихы өте ұзақ, әрі ол қытай топырағында толассыз, үзіліссіз жалғасып келе жатқан танымдық һәм нанымдық процесс. Дін – қытай қоғамы даму тарихының ұзына бойына өзінің формасы мен мазмұнын өзгертіп, толықтырып, байытып отырды. Сөйтіп дін қытай халқының сенім-нанымына ие болумен бірге, оған жетекшілік етіп те келді. Әрине, барлық діндер секілді, дәстүрлі қытай діндерінің түп-тамыры да ежелгі қытай наным-сенімдерінде жатыр.
Ал ежелгі қытай діндері – табиғат құбылыстарына табыну, киеге табыну, рухқа табыну, тотемге табыну, жыныс мүшелеріне табыну, ата-баба аруағына сиыну, әулие-батырлар рухына сиыну т.б.- да толып жатқан алғашқы наным-сенімдер негізіндегі көп құдайлы діндер болатын. Бұл көп құдайлы діндер – қытайдың дәстүрлі діни сенім-нанымы қалыптаса бастаған алғашқы Чинь мен Хань дәуірінде бар болмыс-бітімімен жарқырап көрінді. Тіпті табиғаттың немесе Ұлы жаратылыстың тылсым заттары мен құбылыстарын өзінің басты табыну объектісі ететін жаратылыстық заттарға сиыну діні қытайдың алғашқы кезеңдегі: Шия, Шаң, Джоу бектіктері кезіндегі өркендеуі; одан кейінгі тәңірлік дін, ата-баба рухына табыну діні, аруаққа сиыну діні, сонымен бірге түрлі бақсы-балгерліктің кеңінен қанат жаюы – бәрі-бәрі де қытай халқының діни сенім-нанымын байыта Һәм күшейте түскені өз алдына, ең бастысы, бұлардың бәрі жиналып келіп, қытайдың өзінің төлтума іргелі діні Даосизмнің пайда болуына әлеуметтік һәм танымдық шарт-жағдай әзірлеп берді. Сонымен бірге алғашқыдағы көп құдайлы діндердің адамдар санасына терең орнығуы кейінгі кездегі бірнеше іргелі діннің (Дао, Буддизм, Ислам, Христиан) бейбіт, қатар, түсіністікте өмір сүруіне берік психологиялық негіз қалап берді.
Даосизм – шығыс Хань дәуірінде қытайлардың дәстүрлі перілік пен бақсылық өнері негізінде өмірге келді. Иә, тура осы мезгілде буддизм де жайлап ел ішіне тарала бастаған. Алайда даосизм мен буддизм арасында әсіресе, буддизм қытайдың дәстүрлі діни нанымымен сәйкес келе бермейтіндіктен, екі дін арасындағы қайшылық күшейе түсті. Сонымен даосизм өз топырағында кемелдене, күрес барысында жетіле түскен болса, буддизм де қытайдың дәстүрлі дүниетанымымен, наным-сенімімен күресе, керісе әрі келісе жүріп орнықты. Орныққаны сол тіпті Оңтүстік-Солтүстік бектіктер тұсында буддизм өркендеу кезіне аяқ басқан болатын. Ал Сүй, Таң дәуірлеріне келгенде даосизм де, буддизм де өздерінің ең бір гүлденген, жан-жақтылы дамыған дәуренін бастан кешіп жатты. Атап айтқанда тура осы кезеңде аталған екі діннің де үйлері (ғибадатхана, будхана) көптеп салынып, діни қызметкерлері барлық жерде жаппай үгіт-насихат жүргізіп жатты. Тіпті бұл діндердің гүлденіп, дамығаны соншалық, қытай жерінің тұс-тұсынан олардың түрлі ағымдары пайда бола бастады. Тура осы кезде, яғни Таң дәуірі тұсында сырттан басқа діндер – Ислам, Христиан секілді іргелі діндер кіре бастады. Осылайша қытай топырағы дәстүрлі ежелгі діндер, даосизм және сырттан келген діндер бірлікте өмір сүретін мекенге айналып шыға келді. Әрине, аталған діндердің таралуы мен орнығуы, дамуы біркелкі болған жоқ. Бірі әлсірегенде, бірі күшейіп, бірі күшейгенде қалғандары әлсіреп – толқынды даму формасын бастан кешірді. Мәселен, Миң, Цинь тұсына келгенде будда діні мен дао жаппай халықтың сана-сезіміне, тұрмыс-тіршілігіне салт-дәстүр ретінде сіңіп кетті де, дін ретінде дербес даму қуатын жоғалта бастады. Ал бұның керісінше тура осы кезеңде Ислам діні мен христиан діні жанданып, қанатын кеңге жая түсті.
Осы тұста мынаны атап айтқымыз келеді, қытайдың ертедегі діндері болсын, кейін пайда болған діндері болсын немесе сырттан келген іргелі діндер болсын қытай топырағында тарихтан өмір сүріп келді дедік. Бұл сөзімізден аталған діннің бәрі қытай қоғамымен, қытайдың дәстүрлі мәдениетімен қатыссыз, өз бетінше өмір сүріп жатты деген түсінік тумауы керек. Керісінше қытай елінің үш бектік, алғашқы Чинь және Хань дәуірлері тұсында, діндердегі жаңғыртулар мен дамулардың бәрі дерлік қытай қоғамының ықпалында болды. Әсіресе қытай елінің саяси жүйесі мен моральдық-этикалық жүйесінің дінге еткен ықпал-әсері аз болған жоқ. Жер бетіндегі әр қандай дін қытайдағыдай саясиланған, этикаланған емес. Тіпті қытайдың дінін оның саясаты мен этикасынан бөліп алу немесе танып-талдау мүмкін болмай қалған кезеңдер болғаны белгілі. Сондықтан әсіресе қытайдың мәдениеті туралы немесе ертедегі елдік саяси жүйесі туралы сөйлегенде, дәстүрлі қытай діндерін айналып өту тіпті де мүмкін емес.
Оның тағы бір себебі діннің өзі бір түрлі қоғамдық құбылыс қана емес, әрі ол мәдени құбылыс. Осы тұрғыдан біз дәстүрлі қытай діндерін бір түрлі мәдени құбылыс ретінде әрі бүкіл дәстүрлі мәдениетінің дамуы аясында қарастыратын болсақ қытайдағы барлық діндер – ежелгі наным-сенімнен бастап кейінгі кірме діндерге дейін – бір жағынан белгілі деңгейде өздерінің дара мәдени ерекшелігін бейнелесе, тағы бір жағынан дәстүрлі қытай мәдениетінің өзге салаларымен – қоғам, саяси, экономика, этика, заң, этнография, философия және ғылым, өнер т.б. – қабыса, кіріге байланысып жатты, әрі көбінде соның шылауында болды.
Алайда заманның өзгеріп, қоғамның дамуына байланысты, фетишизмдік, анимизмдік, тотемдік діндерді өзек еткен қытайдың дәстүрлі наным жүйесі кірме дін буддизмнен жергілікті дін даосизмнен жаңа мазмұн, жаңа форма ала отырып, оны өзіндегімен кіріктіріп, жаңа заманға лайықты даму арнасын тауып отырды. Әсіресе қытайдың дәстүрлі философия, ғылым, әдебиет, өнер салалары таза діни бағытта ғана емес, салыстырмалы түрде дербес дами бастады. Әрине бұл дегеніміз дін мен өзге мәдени құбылыстар мүлде бөлініп кетті деген ұғымды білдірмеуге тиіс. Есесіне қытайдың дәстүрлі діндері өздерінің дамуы, кемелденуі барысында қоғамдық тіршіліктің барлық саласына, ұлттық дәстүрлі мәдениетке өзіндік игі де, кері де ықпал-әсерін тигізіп отырды.
Қытай қоғамы мен дәстүрлі қытай мәдениетіне ықпал-әсері үлкен болған ежелгі діннің бірі – әулие-әмбиелер рухына табыну нанымы болатын. әулие-әнбие деп отырғаны тарихтағы ұлы, қасиетті тұлғалар еді. Ежелгі қытайлықтардың ұғымында олар жай адамдар емес, құдайдың жердегі өкілдері. Сондықтан олардың рухы өлмейді. Әулие-әнбиелерге табыыну діні міне осылай өмірге келген. Әулие-әмбиелерге ең бірінші кезекте жататындар тарихта өткен патшалар, хандар мен бектер... Феодалдық-монархиялық билік тұсында, барлық билеушілер өзінен бұрын тарихта өткен патша-ағзамдардың бәрінің рухына табынып, сиынып келді. Таң дәуірінен бастап, ел астанасынан, орталық қалалардан патша-ағзамдар рухына арнайы ғибадатхана салу сәнге һәм үрдіске айналды. Пекин қаласының Фучыңмын деген жеріндегі тарихта өткен патша-ағзамдар ғибадатханасы – сондай діни үрдістің жемісі болатын. Әулие-әнбиелерге жататындардың тағы бір тобы тарихта өткен ұлы ұстаз, әулие адамдардың рухы. Ұсақтарын есепке алмағанда, қытайда бұл топтың басы ретінде екі адамның аруағына табыну қытайдың ұзына тарихы бойына ешбір толас тапқан емес. Оның бірі Конь-фуци (孔子 – Коң-дзы ), енді бірі Гуаң-Гуң. Конфуци ойшыл, философ. Гуаң-Гуң – батыр, қолбасшы. Бұл екі адам қытайдағы феодалдық-ақсүйектік, монархиялық мемлекеттің ұзақ сақталуының тірегі әрі билік басындағылардың ең сенімді, берік рухани сүйеніші. Олардың рухына табыну мен сиыну қытай дәстүрлі мәдениетіндегі ерекше құбылыс. Алайда аталған адамдардың рухына сиыну мен табынудың өзіндік мазмұндық айырмашылықтары бар еді. Атап айтқанда, Кон-Фудзыға табыну – ежелгі феодалдық таным-нанымдық шараның бірі болатын. Яғни Хань дәуірінен басталған тағылымшылдықпен ел басқару идеологиясының жемісі еді. Гуаң-Гуңдікімен салыстырғанда Конь-фуциге табыну салты әлдеқайда салтанатты жағдайда өтетін.
Конь-Фуций рухына табыынудың тарихына көз жіберетін болсақ, оның қазасынан бір жылдан кейін б.ж.с.б. 478 жылы басталғанын аңғаруға болады[1]. Лу бектігі патшасы Конь-Фуциді мәңгі есте қалдыру мақсатымен ол тұрған үйді Кон-дзы ғибадатханасы деп қайта өңдеуден өткізді. Сөйтіп өзі оған жыл сайын келіп тұрды. Осының өзінен-ақ Лу бектігі патша-ағзамдардың Коң-дзыны елдеріндегі аса көрнекті қайраткерлер ретінде қарағанын білуге болады. Осыдан кейін Конь-Фуциге сыйынған, сыйынбағандық жөнінде дерек кездеспей кетеді де, тек, тағылымшылдық қайта өрлеген кезде, Коң-дзы оның басты көсемдерінің бірі ретінде тарих сахнасына қайта көтеріледі. Осыдан бастап қытай тарихындағы феодалдық патшалықтардың дерлік барлық патша-ағзамдары Конь-Фудзы рухына тағзым етіп, ел басқаруда оның тағылымдарын басшылыққа ала бастады. Себебі оның тағылымдарында билеуші тапқа, феодал бай-манаптарға ұнайтын мазмұндар, олар үшін қызмет ететін ұғымдар өте мол еді. Бұл туралы айтылған Ресейдің белгілі дінтанушы ғалымы, профессор А.Е.Кулаковтың: Вся человеческая судьба предопределена небом и ничто в отношениях людей не может быть изменено. Из этих положений конфуцианского мировозрения вытекал культ предков, ставший фактически главным содержанием религиозной жизни в Китае. Конфуцианство со временем сделалось главной и официальной религиозно-философской системой Китая. Вместе с даосизмом она в течение многих веков определяла характер китайского народа, его образ жизни, формы государственности[2], – деген байламымен толығымен келіcуге болады.
Демек қытайдың дәстүрлі діндеріндегі қою саяси реңк көбіне-көп діни және монархиялық биліктің өзара кірігіп, бір-біріне сіңісіп кететіндігінің нәтижесі деген сөз. Себебі ордадағы діни шара мен саясаттың барлық мазмұн, формасында тек монархиялық билікті бейнелеу, насихаттау, бекемдеу мақсаты ғана қамтылып жататын. Атап айтатын болсақ, қытай дәстүрлі діндеріндегі құдайға, бес патшаға, әулие-әмбиеге, ата-баба рухына сыйыынудың қай-қайсысын алсақ та, бәрінің келіп тірелер жері – басты функциясы – мемлекетті басқару аппаратын – монархиялық билікті барынша сырлы, сиқырлы етіп, құдайландырып көрсету болатын. Осылайша нешелеген ғасырлар бойына қарапайым қытай бұқарасының діни наным-сенімінің өзі – елді қанап отырған феодал-патриархалдық жүйе мен монархиялық-авторитарлық билікті бекемдеу, соны сақтап қалу үшін қызмет атқарып келді. Ал өздерінің осындай аянышты, мүшкіл халі туралы, оны өзгерту туралы ойлануға кон-фуцилік вся человеческая судьба предопределена небом и ничто в отношениях людей не может быть изменено – деген ұғым-түсінік мүлде жол бермейтін.
Алда-жалда ондай оғаш ойлайтын бас табыла қалса дереу кесіп тасталатын. Сонымен қытай дихандары құдай о баста-ақ құлды құл, патшаны патша, байды бай, кедейді кедей етіп жаратқан. Құдай жаратқан тағдырды, болмысты адам өзгерте алмайды дейтін де, өлместің күнін көріп жүре беретін. Тек ХІХ ғасырдың соңғы жартысында, қытай еліне батыстағы дамыған елдердің шапқыншылық, отаршылдық мақсатпен баса-көктеп кіруі, өз діндерін тарата бастауы, шектен асыра езіп-қанауы – бір жағынан қытай дихандарының өмірін қиындатып жібергенімен, тағы бір жағынан көп нәрседе көзін ашып берді. Әсіресе оқыған, сауатты адамдардың санасы серпілін, көкірегі оянды. Сонымен олар – оқыған азаматтар – туған халқын ең бірінші кезекте діни соқырсенімнен азат етуді, олардың көкірек көзін ашуды ойлады. Жоғарыда айтқанымыздай бұл қатарда аянбай тер төгушілердің бірі Лу-Шүн еді.
Әрине, Лу-Шүн де өз еліндегі дін және діни сенім мәселесі төңірегінде толғанғанбауы мүмкін емес еді. Өйткені ХХ ғасыр басындағы қытай мәдениет қозғалысы авторларының бірі, ұлы ойшыл, суреткер жазушы Лу-Шүн өзінің туа бітті ұлтсүйгіш, отаншыл қасиетімен, энциклопедиялық мол білімімен күллі адамзаттың ұшан-теңіз мәдени мұрасынан сусындай отырып, оған ғылыми, терең талдау да жасады. Осы барыста оның назарын көбірек аударған маңызды саланың бірі – адамзаттың діни мәдениеті еді. Діни мәдениетті зерттегенде ол көбіне-көп қытайдың әлеуметтік нақтылы өмірімен ұштастыра қарастыру жағына көбірек көңіл бөлді.
Сол арқылы Лу-Шүн туған халқын діни фанатизмнен арылтуды, ескі мәдени мұраны ылғи да талғампаздықпен қабылдауды, сөйтіп өркениет жолына тек ояу санамен түсуді үйретті. Бұл ретте ол өзінің нақтылы төңкерістік әрекеттерінен тыс, аталған мәселеге өз шығармашылығынан да мол орын берді.
Осы тұста, ең әуелі басын ашалап айта кетер бір мәселе, Лу-Шүн сонау бала жасынан-ақ материалист болатын. Ол Нанкинь қаласында оқып жүрген кезінде, реформашылдар жан сала үгіттеп жатқан буржуазиялық-демократия идеяларын қабылдаумен бірге, жаратылыстық ғылым пәндерін де жан-жақтылы құлшына үйренді. 1903 жылы жазған Қытай географиясы атты мақаласының өзінде-ақ жас ойшыл: елдегі фанатизмнің кесірінен мемлекетіміз әлсіз болып отыр (因迷信以弱国) [3] – деп батыл да ашық жазды. Сонымен бірге ол аталған еңбегінде, біздің мынау қазіргі тұрып жатқан, өмір сүріп жатқан планетамыз, оның бүгінгі бар болмысы – ұзақ тарихи даму барысында жетілген һәм қалыптасқан, оның (жер шары) жаралысы мен болмысы қандайда бір құдіретті жаратушының қолымен емес, жаратылыстың объективтік даму заңдылығы бойынша қалыптасқан деген ойын ашық айтты. Сонымен бірге ол: 在风水宅相之说影响下， 广漠美丽可爱之中国，却造成 “力杜富源，自就阿鼻” (жер киесі, су иесі дейтін сандырақтың әсерінен, көрікті де сүйікті отанымыз қытай – жалмауыздардың азығы, албастылардың апанына айналып қалды) – дейді[17.-2]. 1907 жылы Лу-Шүн биологиялық эволюция теориясын таныстыруды негізгі мақсат еткен – Адам тарихы атты мақаласын жариялады. Онда жас ойшыл негізінен әйгілі неміс биологі Гегельдің дарвинизмдік теория негізінде жазған биологиялық түр туралы еңбегін таныстыруды мақсұттады. Сондай-ақ осы теорияның батыс елдеріндегі діни фанатизмді қалай аударып тастағанын сүйсіне, шабытпен жазды. Осылайша Дарвин мен Гегельдің эволюция теориясы Лу-Шүннің діни соқыр сенімге шабуыл жасайтын басты қаруына айналды. Өйткені ол өмір бойы өзінің: 《格里莱倡地动说，达尔文说进化论，摇动了宗教，道德的基础》(Гали лейдің жер қозғалысы теориясы, Дарвиннің эволюция теориясы дін мен этиканың іргесін шайқалтты)[3] – деген тұғынамасына сенді әрі өзі де сол теорияларға сүйене отырып қытайдағы дін мен этиканың қамалын бұзуды мақсұттады.
1908 жылы жарияланған Ғылым тарихынан атты мақаласында Лу-Шүн Еуропадағы жаратылыстық ғылымның грек-рим дәуірінен бастап ХІХ ғасырға дейінгі даму тарихын, ғылымның қоғам дамуында атқаратын маңызды ролін арнайы һәм жан-жақтылы таныстырды. Сонымен бірге ғылым дамуының гүлденген, құлдыраған кезеңдеріне сипаттама бере келіп, дүниенің дамуы тегіс, біркелкі болмайды, толқын секілді дамиды. Толқындардың ірісі де, майдасы да болады. Олардың қуат-күші де сан алуан. Осылай бірін-бірі қуалаған толқындар арқылы ғана теңіз суы жағалауды ұрады [3] – дейді. Осы арқылы ол қоғам мен ғылымның даму жолының бір келкі тегіс болмайтындығын, бірақ ғылымның әр қандай кедергінің бәрін де жеңе алатындығын, оның дамуында ешқандай шек болмайтындығын алға тартты. Лу-Шүннің бұл идеясы сол тұстағы идеалистер мен құдайшылдарға қарсы ашқан алғашқы ашық майданы еді.
Әрине, Лу-Шүн діни соқыр сенімге қарсы шығып, жұрттың сана-сезімін оятуды мақсұттағанымен, діннің өз басына қарсы шыққан емес. Себебі оның түсінігінде діннің өзі о баста адам баласының бір түрлі рухани қажеттілігінен, жан сұранысынан туған. Адам баласының хайуанаттан негізгі айыырмашылығы – онда материалдық қажеттілікпен бірге рухани қажеттілік те болады. Рухани қажеттіліктің де қамтитын аумағы өте кең. Мәселен, эстетикалық сұранысты өнердің алуан түрі (ән, күй, би, бейнелеу өнері, спорт т.б.) қанағаттандыратын болса, жанның кейбір сұраныстарына (Мысалы, дүние қалай жаратылған? табиғаттағы алуан түрлі заттар мен құбылыстар қалай пайда болған? таң неге атады? жел неге соғады? адам қалай пайда болған? түс деген не? неге түс көреді? т.с.с.), сұрақтарға кім жауап береді? Адамдар сырын білмек үшін, содан туған жан сұранысын қанағаттандырмақ үшін дінді өмірге әкелді. Лу-Шүннің ұғымынша, адамдардың рухани сұранысы төтенше маңызды, ол қалай болғанда да қанағаттандырылуға тиіс, өйткені діннің өзі адам баласының өзіне ғана тән осындай рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қытай халқының ұлы жазушысы, қытайдың қазіргі заманғы көркем әдебиетінің негізін салушы Лу-Шүн өзінің шығармашылығында қытайдың дәстүрлі діни сенім-нанымына көбірек ден қойған қаламгер. Оның өзіндік себебі де жоқ емес еді. Халқының оянуын, елінің азат, өркениетті елдердің қатарына қосылуын арман еткен хас ойшыл, бірінші кезекте қытай халқының санасын діни фанатизмнен азат етуді мақсұттады.
Осындай ұлы мақсатпен өзінің әдеби-публицистикалық шығармаларында болсын, ғылыми-әдеби аудармаларында болсын, қоғамдық жұмыстарында болсын халықтың діни нанымы, діннің қытай халқы өміріне, қытай қоғамына тигізген әсер-ықпалы жөнінде көп ойланды, көп толғанды. Ал Лу-Шүн мынадай діни нанымды құптамады, діндегі мынадай құбылыстарға оң қабақпен қарады деу үшін, сондай-ақ оның себеп-салдарын түсіндіру үшін, жалпы қытай халқы ұстанып келген ертедегі діндер мен кейінгі іргелі діндердің жай-жапсарына бір үңіліп алу артық емес.
Қытайдағы өзге де әр қандай мәдени құбылстармен салыстырғанда қытайдағы ежелгі діндердің тарихы өте ұзақ, әрі ол қытай топырағында толассыз, үзіліссіз жалғасып келе жатқан танымдық һәм нанымдық процесс. Дін – қытай қоғамы даму тарихының ұзына бойына өзінің формасы мен мазмұнын өзгертіп, толықтырып, байытып отырды. Сөйтіп дін қытай халқының сенім-нанымына ие болумен бірге, оған жетекшілік етіп те келді. Әрине, барлық діндер секілді, дәстүрлі қытай діндерінің түп-тамыры да ежелгі қытай наным-сенімдерінде жатыр.
Ал ежелгі қытай діндері – табиғат құбылыстарына табыну, киеге табыну, рухқа табыну, тотемге табыну, жыныс мүшелеріне табыну, ата-баба аруағына сиыну, әулие-батырлар рухына сиыну т.б.- да толып жатқан алғашқы наным-сенімдер негізіндегі көп құдайлы діндер болатын. Бұл көп құдайлы діндер – қытайдың дәстүрлі діни сенім-нанымы қалыптаса бастаған алғашқы Чинь мен Хань дәуірінде бар болмыс-бітімімен жарқырап көрінді. Тіпті табиғаттың немесе Ұлы жаратылыстың тылсым заттары мен құбылыстарын өзінің басты табыну объектісі ететін жаратылыстық заттарға сиыну діні қытайдың алғашқы кезеңдегі: Шия, Шаң, Джоу бектіктері кезіндегі өркендеуі; одан кейінгі тәңірлік дін, ата-баба рухына табыну діні, аруаққа сиыну діні, сонымен бірге түрлі бақсы-балгерліктің кеңінен қанат жаюы – бәрі-бәрі де қытай халқының діни сенім-нанымын байыта Һәм күшейте түскені өз алдына, ең бастысы, бұлардың бәрі жиналып келіп, қытайдың өзінің төлтума іргелі діні Даосизмнің пайда болуына әлеуметтік һәм танымдық шарт-жағдай әзірлеп берді. Сонымен бірге алғашқыдағы көп құдайлы діндердің адамдар санасына терең орнығуы кейінгі кездегі бірнеше іргелі діннің (Дао, Буддизм, Ислам, Христиан) бейбіт, қатар, түсіністікте өмір сүруіне берік психологиялық негіз қалап берді.
Даосизм – шығыс Хань дәуірінде қытайлардың дәстүрлі перілік пен бақсылық өнері негізінде өмірге келді. Иә, тура осы мезгілде буддизм де жайлап ел ішіне тарала бастаған. Алайда даосизм мен буддизм арасында әсіресе, буддизм қытайдың дәстүрлі діни нанымымен сәйкес келе бермейтіндіктен, екі дін арасындағы қайшылық күшейе түсті. Сонымен даосизм өз топырағында кемелдене, күрес барысында жетіле түскен болса, буддизм де қытайдың дәстүрлі дүниетанымымен, наным-сенімімен күресе, керісе әрі келісе жүріп орнықты. Орныққаны сол тіпті Оңтүстік-Солтүстік бектіктер тұсында буддизм өркендеу кезіне аяқ басқан болатын. Ал Сүй, Таң дәуірлеріне келгенде даосизм де, буддизм де өздерінің ең бір гүлденген, жан-жақтылы дамыған дәуренін бастан кешіп жатты. Атап айтқанда тура осы кезеңде аталған екі діннің де үйлері (ғибадатхана, будхана) көптеп салынып, діни қызметкерлері барлық жерде жаппай үгіт-насихат жүргізіп жатты. Тіпті бұл діндердің гүлденіп, дамығаны соншалық, қытай жерінің тұс-тұсынан олардың түрлі ағымдары пайда бола бастады. Тура осы кезде, яғни Таң дәуірі тұсында сырттан басқа діндер – Ислам, Христиан секілді іргелі діндер кіре бастады. Осылайша қытай топырағы дәстүрлі ежелгі діндер, даосизм және сырттан келген діндер бірлікте өмір сүретін мекенге айналып шыға келді. Әрине, аталған діндердің таралуы мен орнығуы, дамуы біркелкі болған жоқ. Бірі әлсірегенде, бірі күшейіп, бірі күшейгенде қалғандары әлсіреп – толқынды даму формасын бастан кешірді. Мәселен, Миң, Цинь тұсына келгенде будда діні мен дао жаппай халықтың сана-сезіміне, тұрмыс-тіршілігіне салт-дәстүр ретінде сіңіп кетті де, дін ретінде дербес даму қуатын жоғалта бастады. Ал бұның керісінше тура осы кезеңде Ислам діні мен христиан діні жанданып, қанатын кеңге жая түсті.
Осы тұста мынаны атап айтқымыз келеді, қытайдың ертедегі діндері болсын, кейін пайда болған діндері болсын немесе сырттан келген іргелі діндер болсын қытай топырағында тарихтан өмір сүріп келді дедік. Бұл сөзімізден аталған діннің бәрі қытай қоғамымен, қытайдың дәстүрлі мәдениетімен қатыссыз, өз бетінше өмір сүріп жатты деген түсінік тумауы керек. Керісінше қытай елінің үш бектік, алғашқы Чинь және Хань дәуірлері тұсында, діндердегі жаңғыртулар мен дамулардың бәрі дерлік қытай қоғамының ықпалында болды. Әсіресе қытай елінің саяси жүйесі мен моральдық-этикалық жүйесінің дінге еткен ықпал-әсері аз болған жоқ. Жер бетіндегі әр қандай дін қытайдағыдай саясиланған, этикаланған емес. Тіпті қытайдың дінін оның саясаты мен этикасынан бөліп алу немесе танып-талдау мүмкін болмай қалған кезеңдер болғаны белгілі. Сондықтан әсіресе қытайдың мәдениеті туралы немесе ертедегі елдік саяси жүйесі туралы сөйлегенде, дәстүрлі қытай діндерін айналып өту тіпті де мүмкін емес.
Оның тағы бір себебі діннің өзі бір түрлі қоғамдық құбылыс қана емес, әрі ол мәдени құбылыс. Осы тұрғыдан біз дәстүрлі қытай діндерін бір түрлі мәдени құбылыс ретінде әрі бүкіл дәстүрлі мәдениетінің дамуы аясында қарастыратын болсақ қытайдағы барлық діндер – ежелгі наным-сенімнен бастап кейінгі кірме діндерге дейін – бір жағынан белгілі деңгейде өздерінің дара мәдени ерекшелігін бейнелесе, тағы бір жағынан дәстүрлі қытай мәдениетінің өзге салаларымен – қоғам, саяси, экономика, этика, заң, этнография, философия және ғылым, өнер т.б. – қабыса, кіріге байланысып жатты, әрі көбінде соның шылауында болды.
Алайда заманның өзгеріп, қоғамның дамуына байланысты, фетишизмдік, анимизмдік, тотемдік діндерді өзек еткен қытайдың дәстүрлі наным жүйесі кірме дін буддизмнен жергілікті дін даосизмнен жаңа мазмұн, жаңа форма ала отырып, оны өзіндегімен кіріктіріп, жаңа заманға лайықты даму арнасын тауып отырды. Әсіресе қытайдың дәстүрлі философия, ғылым, әдебиет, өнер салалары таза діни бағытта ғана емес, салыстырмалы түрде дербес дами бастады. Әрине бұл дегеніміз дін мен өзге мәдени құбылыстар мүлде бөлініп кетті деген ұғымды білдірмеуге тиіс. Есесіне қытайдың дәстүрлі діндері өздерінің дамуы, кемелденуі барысында қоғамдық тіршіліктің барлық саласына, ұлттық дәстүрлі мәдениетке өзіндік игі де, кері де ықпал-әсерін тигізіп отырды.
Қытай қоғамы мен дәстүрлі қытай мәдениетіне ықпал-әсері үлкен болған ежелгі діннің бірі – әулие-әмбиелер рухына табыну нанымы болатын. әулие-әнбие деп отырғаны тарихтағы ұлы, қасиетті тұлғалар еді. Ежелгі қытайлықтардың ұғымында олар жай адамдар емес, құдайдың жердегі өкілдері. Сондықтан олардың рухы өлмейді. Әулие-әнбиелерге табыыну діні міне осылай өмірге келген. Әулие-әмбиелерге ең бірінші кезекте жататындар тарихта өткен патшалар, хандар мен бектер... Феодалдық-монархиялық билік тұсында, барлық билеушілер өзінен бұрын тарихта өткен патша-ағзамдардың бәрінің рухына табынып, сиынып келді. Таң дәуірінен бастап, ел астанасынан, орталық қалалардан патша-ағзамдар рухына арнайы ғибадатхана салу сәнге һәм үрдіске айналды. Пекин қаласының Фучыңмын деген жеріндегі тарихта өткен патша-ағзамдар ғибадатханасы – сондай діни үрдістің жемісі болатын. Әулие-әнбиелерге жататындардың тағы бір тобы тарихта өткен ұлы ұстаз, әулие адамдардың рухы. Ұсақтарын есепке алмағанда, қытайда бұл топтың басы ретінде екі адамның аруағына табыну қытайдың ұзына тарихы бойына ешбір толас тапқан емес. Оның бірі Конь-фуци (孔子 – Коң-дзы ), енді бірі Гуаң-Гуң. Конфуци ойшыл, философ. Гуаң-Гуң – батыр, қолбасшы. Бұл екі адам қытайдағы феодалдық-ақсүйектік, монархиялық мемлекеттің ұзақ сақталуының тірегі әрі билік басындағылардың ең сенімді, берік рухани сүйеніші. Олардың рухына табыну мен сиыну қытай дәстүрлі мәдениетіндегі ерекше құбылыс. Алайда аталған адамдардың рухына сиыну мен табынудың өзіндік мазмұндық айырмашылықтары бар еді. Атап айтқанда, Кон-Фудзыға табыну – ежелгі феодалдық таным-нанымдық шараның бірі болатын. Яғни Хань дәуірінен басталған тағылымшылдықпен ел басқару идеологиясының жемісі еді. Гуаң-Гуңдікімен салыстырғанда Конь-фуциге табыну салты әлдеқайда салтанатты жағдайда өтетін.
Конь-Фуций рухына табыынудың тарихына көз жіберетін болсақ, оның қазасынан бір жылдан кейін б.ж.с.б. 478 жылы басталғанын аңғаруға болады[1]. Лу бектігі патшасы Конь-Фуциді мәңгі есте қалдыру мақсатымен ол тұрған үйді Кон-дзы ғибадатханасы деп қайта өңдеуден өткізді. Сөйтіп өзі оған жыл сайын келіп тұрды. Осының өзінен-ақ Лу бектігі патша-ағзамдардың Коң-дзыны елдеріндегі аса көрнекті қайраткерлер ретінде қарағанын білуге болады. Осыдан кейін Конь-Фуциге сыйынған, сыйынбағандық жөнінде дерек кездеспей кетеді де, тек, тағылымшылдық қайта өрлеген кезде, Коң-дзы оның басты көсемдерінің бірі ретінде тарих сахнасына қайта көтеріледі. Осыдан бастап қытай тарихындағы феодалдық патшалықтардың дерлік барлық патша-ағзамдары Конь-Фудзы рухына тағзым етіп, ел басқаруда оның тағылымдарын басшылыққа ала бастады. Себебі оның тағылымдарында билеуші тапқа, феодал бай-манаптарға ұнайтын мазмұндар, олар үшін қызмет ететін ұғымдар өте мол еді. Бұл туралы айтылған Ресейдің белгілі дінтанушы ғалымы, профессор А.Е.Кулаковтың: Вся человеческая судьба предопределена небом и ничто в отношениях людей не может быть изменено. Из этих положений конфуцианского мировозрения вытекал культ предков, ставший фактически главным содержанием религиозной жизни в Китае. Конфуцианство со временем сделалось главной и официальной религиозно-философской системой Китая. Вместе с даосизмом она в течение многих веков определяла характер китайского народа, его образ жизни, формы государственности[2], – деген байламымен толығымен келіcуге болады.
Демек қытайдың дәстүрлі діндеріндегі қою саяси реңк көбіне-көп діни және монархиялық биліктің өзара кірігіп, бір-біріне сіңісіп кететіндігінің нәтижесі деген сөз. Себебі ордадағы діни шара мен саясаттың барлық мазмұн, формасында тек монархиялық билікті бейнелеу, насихаттау, бекемдеу мақсаты ғана қамтылып жататын. Атап айтатын болсақ, қытай дәстүрлі діндеріндегі құдайға, бес патшаға, әулие-әмбиеге, ата-баба рухына сыйыынудың қай-қайсысын алсақ та, бәрінің келіп тірелер жері – басты функциясы – мемлекетті басқару аппаратын – монархиялық билікті барынша сырлы, сиқырлы етіп, құдайландырып көрсету болатын. Осылайша нешелеген ғасырлар бойына қарапайым қытай бұқарасының діни наным-сенімінің өзі – елді қанап отырған феодал-патриархалдық жүйе мен монархиялық-авторитарлық билікті бекемдеу, соны сақтап қалу үшін қызмет атқарып келді. Ал өздерінің осындай аянышты, мүшкіл халі туралы, оны өзгерту туралы ойлануға кон-фуцилік вся человеческая судьба предопределена небом и ничто в отношениях людей не может быть изменено – деген ұғым-түсінік мүлде жол бермейтін.
Алда-жалда ондай оғаш ойлайтын бас табыла қалса дереу кесіп тасталатын. Сонымен қытай дихандары құдай о баста-ақ құлды құл, патшаны патша, байды бай, кедейді кедей етіп жаратқан. Құдай жаратқан тағдырды, болмысты адам өзгерте алмайды дейтін де, өлместің күнін көріп жүре беретін. Тек ХІХ ғасырдың соңғы жартысында, қытай еліне батыстағы дамыған елдердің шапқыншылық, отаршылдық мақсатпен баса-көктеп кіруі, өз діндерін тарата бастауы, шектен асыра езіп-қанауы – бір жағынан қытай дихандарының өмірін қиындатып жібергенімен, тағы бір жағынан көп нәрседе көзін ашып берді. Әсіресе оқыған, сауатты адамдардың санасы серпілін, көкірегі оянды. Сонымен олар – оқыған азаматтар – туған халқын ең бірінші кезекте діни соқырсенімнен азат етуді, олардың көкірек көзін ашуды ойлады. Жоғарыда айтқанымыздай бұл қатарда аянбай тер төгушілердің бірі Лу-Шүн еді.
Әрине, Лу-Шүн де өз еліндегі дін және діни сенім мәселесі төңірегінде толғанғанбауы мүмкін емес еді. Өйткені ХХ ғасыр басындағы қытай мәдениет қозғалысы авторларының бірі, ұлы ойшыл, суреткер жазушы Лу-Шүн өзінің туа бітті ұлтсүйгіш, отаншыл қасиетімен, энциклопедиялық мол білімімен күллі адамзаттың ұшан-теңіз мәдени мұрасынан сусындай отырып, оған ғылыми, терең талдау да жасады. Осы барыста оның назарын көбірек аударған маңызды саланың бірі – адамзаттың діни мәдениеті еді. Діни мәдениетті зерттегенде ол көбіне-көп қытайдың әлеуметтік нақтылы өмірімен ұштастыра қарастыру жағына көбірек көңіл бөлді.
Сол арқылы Лу-Шүн туған халқын діни фанатизмнен арылтуды, ескі мәдени мұраны ылғи да талғампаздықпен қабылдауды, сөйтіп өркениет жолына тек ояу санамен түсуді үйретті. Бұл ретте ол өзінің нақтылы төңкерістік әрекеттерінен тыс, аталған мәселеге өз шығармашылығынан да мол орын берді.
Осы тұста, ең әуелі басын ашалап айта кетер бір мәселе, Лу-Шүн сонау бала жасынан-ақ материалист болатын. Ол Нанкинь қаласында оқып жүрген кезінде, реформашылдар жан сала үгіттеп жатқан буржуазиялық-демократия идеяларын қабылдаумен бірге, жаратылыстық ғылым пәндерін де жан-жақтылы құлшына үйренді. 1903 жылы жазған Қытай географиясы атты мақаласының өзінде-ақ жас ойшыл: елдегі фанатизмнің кесірінен мемлекетіміз әлсіз болып отыр (因迷信以弱国) [3] – деп батыл да ашық жазды. Сонымен бірге ол аталған еңбегінде, біздің мынау қазіргі тұрып жатқан, өмір сүріп жатқан планетамыз, оның бүгінгі бар болмысы – ұзақ тарихи даму барысында жетілген һәм қалыптасқан, оның (жер шары) жаралысы мен болмысы қандайда бір құдіретті жаратушының қолымен емес, жаратылыстың объективтік даму заңдылығы бойынша қалыптасқан деген ойын ашық айтты. Сонымен бірге ол: 在风水宅相之说影响下， 广漠美丽可爱之中国，却造成 “力杜富源，自就阿鼻” (жер киесі, су иесі дейтін сандырақтың әсерінен, көрікті де сүйікті отанымыз қытай – жалмауыздардың азығы, албастылардың апанына айналып қалды) – дейді[17.-2]. 1907 жылы Лу-Шүн биологиялық эволюция теориясын таныстыруды негізгі мақсат еткен – Адам тарихы атты мақаласын жариялады. Онда жас ойшыл негізінен әйгілі неміс биологі Гегельдің дарвинизмдік теория негізінде жазған биологиялық түр туралы еңбегін таныстыруды мақсұттады. Сондай-ақ осы теорияның батыс елдеріндегі діни фанатизмді қалай аударып тастағанын сүйсіне, шабытпен жазды. Осылайша Дарвин мен Гегельдің эволюция теориясы Лу-Шүннің діни соқыр сенімге шабуыл жасайтын басты қаруына айналды. Өйткені ол өмір бойы өзінің: 《格里莱倡地动说，达尔文说进化论，摇动了宗教，道德的基础》(Гали лейдің жер қозғалысы теориясы, Дарвиннің эволюция теориясы дін мен этиканың іргесін шайқалтты)[3] – деген тұғынамасына сенді әрі өзі де сол теорияларға сүйене отырып қытайдағы дін мен этиканың қамалын бұзуды мақсұттады.
1908 жылы жарияланған Ғылым тарихынан атты мақаласында Лу-Шүн Еуропадағы жаратылыстық ғылымның грек-рим дәуірінен бастап ХІХ ғасырға дейінгі даму тарихын, ғылымның қоғам дамуында атқаратын маңызды ролін арнайы һәм жан-жақтылы таныстырды. Сонымен бірге ғылым дамуының гүлденген, құлдыраған кезеңдеріне сипаттама бере келіп, дүниенің дамуы тегіс, біркелкі болмайды, толқын секілді дамиды. Толқындардың ірісі де, майдасы да болады. Олардың қуат-күші де сан алуан. Осылай бірін-бірі қуалаған толқындар арқылы ғана теңіз суы жағалауды ұрады [3] – дейді. Осы арқылы ол қоғам мен ғылымның даму жолының бір келкі тегіс болмайтындығын, бірақ ғылымның әр қандай кедергінің бәрін де жеңе алатындығын, оның дамуында ешқандай шек болмайтындығын алға тартты. Лу-Шүннің бұл идеясы сол тұстағы идеалистер мен құдайшылдарға қарсы ашқан алғашқы ашық майданы еді.
Әрине, Лу-Шүн діни соқыр сенімге қарсы шығып, жұрттың сана-сезімін оятуды мақсұттағанымен, діннің өз басына қарсы шыққан емес. Себебі оның түсінігінде діннің өзі о баста адам баласының бір түрлі рухани қажеттілігінен, жан сұранысынан туған. Адам баласының хайуанаттан негізгі айыырмашылығы – онда материалдық қажеттілікпен бірге рухани қажеттілік те болады. Рухани қажеттіліктің де қамтитын аумағы өте кең. Мәселен, эстетикалық сұранысты өнердің алуан түрі (ән, күй, би, бейнелеу өнері, спорт т.б.) қанағаттандыратын болса, жанның кейбір сұраныстарына (Мысалы, дүние қалай жаратылған? табиғаттағы алуан түрлі заттар мен құбылыстар қалай пайда болған? таң неге атады? жел неге соғады? адам қалай пайда болған? түс деген не? неге түс көреді? т.с.с.), сұрақтарға кім жауап береді? Адамдар сырын білмек үшін, содан туған жан сұранысын қанағаттандырмақ үшін дінді өмірге әкелді. Лу-Шүннің ұғымынша, адамдардың рухани сұранысы төтенше маңызды, ол қалай болғанда да қанағаттандырылуға тиіс, өйткені діннің өзі адам баласының өзіне ғана тән осындай рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz