Әлеуметтану пәнінен дәрістер комплексі
1. Әлеуметтану ұғымы. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні.
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары
Тақырыбы: Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.
Тақырыбы: Әлеуметтік институттар және процестер.
Тақырыбы: Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация.
Тақырыбы: Тұлғаның әлеуметтанулық сипаттамасы.
Тақырыбы: Ауытқыған мінез.құлық және әлеуметтік бақылау.
Тақырыбы: Білім әлеуметтануы.
Тақырыбы: Саясат әлеуметтануы.
Тақырыбы: Экономикалық әлеуметтану.
Тақырыбы: Отбасы әлеуметтануы.
Тақырыбы: Мәдениет әлеуметтануы.
Тақырыбы: Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы.
Тақырыбы: Қолданбалы әлеуметтану.
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары
Тақырыбы: Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.
Тақырыбы: Әлеуметтік институттар және процестер.
Тақырыбы: Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация.
Тақырыбы: Тұлғаның әлеуметтанулық сипаттамасы.
Тақырыбы: Ауытқыған мінез.құлық және әлеуметтік бақылау.
Тақырыбы: Білім әлеуметтануы.
Тақырыбы: Саясат әлеуметтануы.
Тақырыбы: Экономикалық әлеуметтану.
Тақырыбы: Отбасы әлеуметтануы.
Тақырыбы: Мәдениет әлеуметтануы.
Тақырыбы: Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы.
Тақырыбы: Қолданбалы әлеуметтану.
«Социология» деген сөз латын-грек сөздерінен құралған. «Societas» -латын тілінде қоғам, «logos» - грекше ілім, ғылым деген сөз. Сонда әлеуметтану – қоғам жөніндегі ғылым деген сөз. Оны өз алдына ғылым етіп негізін қалаған француз ғалымы Огюст Конт (1798-1857). Бірақ қоғам тек
әлеуметтану ғылымының ғана емес басқа да ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл әлеуметтану ғылымының өзіне тән объектісі мен пәнін ашып бере алмайды.«Әлеуметтану» термині көп жағдайда шегіне жеткен кең мағынада, барлық қоғамдық ғылымдарды қамтитын мағынада қолданылады. Әлеуметтану қоғам өмірінің барлық жақтарын қарастырады, оның ішінде мемлекет, саясат, құқық, экономика, мораль, өнер, дін және қоғамдық дамудың басқа да жақтарына қатысты проблемаларды шешумен де айналысады. Сөйтіп кейіннен олардың өздерін жекелеген ғылым
салаларына, зерттеу пәніне айналдырады.
Әлеуметтану әмбебап философия жүйесінен бөлініп жеке ғылым болып дамыса да, әлі күнге дейін өзінің философиялық мазмұнын
жоғалтпаған ғылым. Ол философиялық мәндегі қоғам дамуына талдау жасау және барынша терең зерттеу жүргізуде жалпы әлеуметтануды кеңейтуге
мүмкіндік береді.
әлеуметтану ғылымының ғана емес басқа да ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл әлеуметтану ғылымының өзіне тән объектісі мен пәнін ашып бере алмайды.«Әлеуметтану» термині көп жағдайда шегіне жеткен кең мағынада, барлық қоғамдық ғылымдарды қамтитын мағынада қолданылады. Әлеуметтану қоғам өмірінің барлық жақтарын қарастырады, оның ішінде мемлекет, саясат, құқық, экономика, мораль, өнер, дін және қоғамдық дамудың басқа да жақтарына қатысты проблемаларды шешумен де айналысады. Сөйтіп кейіннен олардың өздерін жекелеген ғылым
салаларына, зерттеу пәніне айналдырады.
Әлеуметтану әмбебап философия жүйесінен бөлініп жеке ғылым болып дамыса да, әлі күнге дейін өзінің философиялық мазмұнын
жоғалтпаған ғылым. Ол философиялық мәндегі қоғам дамуына талдау жасау және барынша терең зерттеу жүргізуде жалпы әлеуметтануды кеңейтуге
мүмкіндік береді.
1. Кравченко А.И. Социология. М., 2007, с. 446.
2. Кравченко А.И. Социология в вопросах и ответах. М., 2003, с. 216.
3. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа,
4. методы. М., 1987, с. 233.
5. Краткий словарь по социологии. М., 1990.
6. Рабочая книга социолога. М., 1989, с. 169.
7. Социология. Учебник для вузов.// Под. ред. В.Н.Лавриненко. М., 1998, с. 334.
8. Краткий словарь по социологии. М., 1990, с. 457.
9. Социологический словарь. Минск, 1991, с. 8.
10. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. М., 1998, с. 229.
11. Белановский С.А. Методика и техника фокусированного интервью. М.,
1993, с. 115.
12. .Габдуллина К.Р., Раисов Е.Р. Социология. Алматы, 2008.
13. . Әбсаттаров Р.Б., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
14. . Әлеуметтану. Оқулық Алматы: «Қазақ университеті», 2005. 1-2 кітап.
15. Волков Ю.Г. Социология. Ростов на-Дону, 2008.
16. Кравченко А.И., Анурин В.Ф. Социология. Питер, 2008.
17. Лавриненко В.Н. Социология. М., 2009.
18. Әлеуметтану. Оқу құралы. М.Тәжиннің редакицяларуымен. Алматы,
2005. 1-2 кітап.
19. Гофман А.Б. Семь лекции по истории социологии. М., 2008.
20. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. М., 1993.
21. Бачинин В.А., Сандулов Ю.А. История западной социологии. М., 2002.
22. Галактионов А. История русской социологии. М., 2002.
23. Голосенко И.А. Питирим Сорокин: Судьба и труды. Сыктывкар, 1991.
24. История социологии. (19 в. и перв полов. 20 века) Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
60 бет Барлығы 164
25. .Қазақстанда әлеуметтанымдық ойдың дамуы. Мақалалар жинағы.
Алматы, 1998.
26. . Вебер М. Основные социологические понятие. О некоторых категориях понимающей социологии // М.Вебер. Избранные произведения. М, 1990. С.495-545, 602-643.
27. Дюркгейм Э. Социология. М., 1995.
28. Конт О. Дух позитивной философии. Ростов на-Дону, 2003.
29. Маркс К. К критике политической экономии (Предисловие) // К Маркс, Ф
30. Энгельс. Соч. В 3 т. С.534-538.
31. Социологиялық сөздік. Алматы: Қазақ университеті, 2004, 2008.
32. Современнная западная социология. Словарь. М., 1990.
33. Сорокин П.А. Система социологии. В 2 т. М., 1993.
34. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992.
35. Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2004.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 61 бет Барлығы 164
36. Садырова М.С., Мәуілшәріп М., Әженов М.С. және т.б. Социология
негіздері. Оқу құралы. Алматы, 2003.
37. Аберкромби Н., Хилл., Тернер С. Социологический словарь- пер с анг.
Казань, 1997.
38. Волков Ю. Г., Мостовая И.В. Социология в вопросах и ответах:
Учеб.пособие. М., 2007.
39. Комозин А.Н., Кравченко А.Н. Популярная социология. М., 2002.
40. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. М., 2006.
41. 5. Добреньков В.И., Кравченко А.И. Социология. М., 2009. Бабосов Е.М.
42. Социология в тестах. Хрестоматия: учеб. пособие для студентов. М., 2003.
43. Кравченко А.И Социология. М., 2007.
44. Фролов С.С. Социология. Учебник. М., 2007.
45. Әженов М.С., Садырова М.С. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Алматы:
46. «Қазақ университеті», 2002.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 62 бет Барлығы 164
47. Садырова М.С., Мәуілшәріп М., Әженов М.С. және т.б. Социология
негіздері. Оқу құралы. Алматы, 2003.
48. Аитов Н.А. Социальная структура населения стран СНГ. Уфа, 1995.
49. Сагадиев К.А., Бектурганова Б.И., Средний класс – «тест» на
50. современность. История. Теория. Статистика. Алматы: АСиП, 1998.
51. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология, М., 2007
52. Тощенко Ж.Т. Социология. Учебник. Третье изд. М., 2005.
53. Лавриненко В. Н. Социология. М., 2008.
54. 6. Артемьев А.И. Тұлға социологиясы. Алматы: «Бастау», 2003.
55. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н Социология. Алматы, 2005.
56. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1995.
57. Андрущенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе.
58. Харковь, 1996.
59. .Исаев Б.А. Социология. Питер, 2008.
60. Тощенко Ж.Т. Социология. Учебник. Третье изд. М., 2005.
61. Лавриненко В. Н. Социология. М., 2008.
62. Гофман А.Б. Семь лекции по истории социологии. М., 2008.
63. Асмолов А.Г. Психология личности. М., 1995.
64. Джаманбалаева Ш.Е. Проблемы наркотизации и алкоголизации в
республике // Социологичесике исследование, 1998. № 3.
65. Кудрявцев В.Н. Социальные деформации. Причины, механизмы и пути преодоления. М., 1992.
66. Кравченко А.И Социология. М., 2007.9-тақырып. Білім әлеуметтануы.
67. Білім әлеуметтануының анықтамасы. Білім әлеуметтануының құрылымы.
68. Білім беру процесінің кезеңдері. Білім берудің функциялары және
69. типологиясы.
70. Білім берудің деңгейі мен сапасы: олардың негізгі сипаттамалары.
71. Қазақстанның білім беру жүйесіндегі реформалар.
72. Қалдыбаева Т.Ж. Білім социологиясы. Алматы, 1997.
73. Тощенко Ж.Т. Социология. Учебник. Третье изд. М., 2005.
74. Сәрсенова Ж.Н., Тәңірбергенқызы Г. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы: РБК, 2000.
75. «Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы». Егемен Қазақстан.
1992. 6 наурыз.
76. Онищук В.А. Урок в современной школе. М., 1991.
77. Козлова С.А., Куликова Т.А. Дошкольная педагогика. М., 2000.
78. Әбсаттаров Р.Б., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
79. Политическая социология. Ростов на-Дону, 1997.
80. Предвечный Г.П. Основы политической социологии. 1 Вып. Ростов на-
Дону, 1990.
81. Вятр. Е. Социология политических отношений. / Пер. спольс. М., 1979.
11-тақырып. Экономикалық әлеуметтану.
82. Экономикалық әлеуметтанудың пайда болуы мен негізгі даму кезеңдері.
83. Еңбек нарығы және қазіргі Қазақстандағы жұмыспен қамту
проблемалары.
84. Қазақстандағы экономикалық инфрақұрылымның ерекшеліктері мен
өзгешеліктері.
85. Әженов М.С. Кедейлік социологиясы. Оқу құралы. Алматы: «Қазақ
университеті», 2004.
86. Лоусон Т., Гэррод Дж. Социология. А-Я. М., 2000.
87. Әлемдік әлеуметтану антологиясы. М.Тәжиннің редакциялауымен.
Алматы, 2006.
88. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н Социология. Алматы, 2005.
89. Самуэльсон П. Нордхаус В. Экономика. М., 2000. ч.4.
90. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы.
Алматы: «Қазақ университеті», 2004.
91. Жаназарова Ж.З. Социология семьи. Алматы, 2001.
92. Голод С.И. Семья и брак: историко-социологический анализ.СПб, 1998.
93. Гаспарян Ю.А. Семья на пороге 21 века: социологические проблемы,
СПб, 1999.
94. Краткий социологический словарь / Общ. ред. Осипова Г.В. М., 2009
95. Антонов А.И. Микросоциология семьи. М., 1998.
96. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы неке мен семья. Алматы, 1973.
97. Тәтімов М.Б. Дербестігіміз – демографияда. Алматы, 1999.
98. Ионин Л.Г. Социология культуры. М., 2000.
99. Коган Л.Н. Социология культуры. Екатеринбург, 2000.
100. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество.
101. Назаров М.М. Массовая коммуникация в современном мире:
102. методология анализа и практика исследования. М., 2002.
103. Федотова Л.Н. Социология массовой коммуникации. СПб, 2003.
104. Современный западный социологический словарь. М., 1990. Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 66 бет Барлығы 164
105. Горелов А.А. Социология в вопросах и ответах. М., 2009.
106. Бабосов Е.М. Социология. Энциклопедический словарь. М., 2008.
107. Краткий социологический словарь/ Общ. ред. Кравченко А.И. М., 2009.
108. Энциклопедический словарь / Общ. ред. Осипова Г.В. М., 2008.
109. Кравченко А.И. Социология. М., 2007, с. 446.
110. Кравченко А.И. Социология в вопросах и ответах. М., 2003, с. 216.
111. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа, методы. М., 1987, с. 233.
112. Краткий словарь по социологии. М., 1990.
113. Рабочая книга социолога. М., 1989, с. 169.
114. Социология. Учебник для вузов.// Под. ред. В.Н.Лавриненко. М., 1998, с. 334.
115. Краткий словарь по социологии. М., 1990, с. 457.
116. Социологический словарь. Минск, 1991, с. 8.
117. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. М., 1998,
с. 229.
118. Белановский С.А. Методика и техника фокусированного интервью. М., 1993, с. 115.
2. Кравченко А.И. Социология в вопросах и ответах. М., 2003, с. 216.
3. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа,
4. методы. М., 1987, с. 233.
5. Краткий словарь по социологии. М., 1990.
6. Рабочая книга социолога. М., 1989, с. 169.
7. Социология. Учебник для вузов.// Под. ред. В.Н.Лавриненко. М., 1998, с. 334.
8. Краткий словарь по социологии. М., 1990, с. 457.
9. Социологический словарь. Минск, 1991, с. 8.
10. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. М., 1998, с. 229.
11. Белановский С.А. Методика и техника фокусированного интервью. М.,
1993, с. 115.
12. .Габдуллина К.Р., Раисов Е.Р. Социология. Алматы, 2008.
13. . Әбсаттаров Р.Б., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
14. . Әлеуметтану. Оқулық Алматы: «Қазақ университеті», 2005. 1-2 кітап.
15. Волков Ю.Г. Социология. Ростов на-Дону, 2008.
16. Кравченко А.И., Анурин В.Ф. Социология. Питер, 2008.
17. Лавриненко В.Н. Социология. М., 2009.
18. Әлеуметтану. Оқу құралы. М.Тәжиннің редакицяларуымен. Алматы,
2005. 1-2 кітап.
19. Гофман А.Б. Семь лекции по истории социологии. М., 2008.
20. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. М., 1993.
21. Бачинин В.А., Сандулов Ю.А. История западной социологии. М., 2002.
22. Галактионов А. История русской социологии. М., 2002.
23. Голосенко И.А. Питирим Сорокин: Судьба и труды. Сыктывкар, 1991.
24. История социологии. (19 в. и перв полов. 20 века) Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
60 бет Барлығы 164
25. .Қазақстанда әлеуметтанымдық ойдың дамуы. Мақалалар жинағы.
Алматы, 1998.
26. . Вебер М. Основные социологические понятие. О некоторых категориях понимающей социологии // М.Вебер. Избранные произведения. М, 1990. С.495-545, 602-643.
27. Дюркгейм Э. Социология. М., 1995.
28. Конт О. Дух позитивной философии. Ростов на-Дону, 2003.
29. Маркс К. К критике политической экономии (Предисловие) // К Маркс, Ф
30. Энгельс. Соч. В 3 т. С.534-538.
31. Социологиялық сөздік. Алматы: Қазақ университеті, 2004, 2008.
32. Современнная западная социология. Словарь. М., 1990.
33. Сорокин П.А. Система социологии. В 2 т. М., 1993.
34. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992.
35. Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2004.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 61 бет Барлығы 164
36. Садырова М.С., Мәуілшәріп М., Әженов М.С. және т.б. Социология
негіздері. Оқу құралы. Алматы, 2003.
37. Аберкромби Н., Хилл., Тернер С. Социологический словарь- пер с анг.
Казань, 1997.
38. Волков Ю. Г., Мостовая И.В. Социология в вопросах и ответах:
Учеб.пособие. М., 2007.
39. Комозин А.Н., Кравченко А.Н. Популярная социология. М., 2002.
40. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. М., 2006.
41. 5. Добреньков В.И., Кравченко А.И. Социология. М., 2009. Бабосов Е.М.
42. Социология в тестах. Хрестоматия: учеб. пособие для студентов. М., 2003.
43. Кравченко А.И Социология. М., 2007.
44. Фролов С.С. Социология. Учебник. М., 2007.
45. Әженов М.С., Садырова М.С. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Алматы:
46. «Қазақ университеті», 2002.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 62 бет Барлығы 164
47. Садырова М.С., Мәуілшәріп М., Әженов М.С. және т.б. Социология
негіздері. Оқу құралы. Алматы, 2003.
48. Аитов Н.А. Социальная структура населения стран СНГ. Уфа, 1995.
49. Сагадиев К.А., Бектурганова Б.И., Средний класс – «тест» на
50. современность. История. Теория. Статистика. Алматы: АСиП, 1998.
51. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология, М., 2007
52. Тощенко Ж.Т. Социология. Учебник. Третье изд. М., 2005.
53. Лавриненко В. Н. Социология. М., 2008.
54. 6. Артемьев А.И. Тұлға социологиясы. Алматы: «Бастау», 2003.
55. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н Социология. Алматы, 2005.
56. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1995.
57. Андрущенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе.
58. Харковь, 1996.
59. .Исаев Б.А. Социология. Питер, 2008.
60. Тощенко Ж.Т. Социология. Учебник. Третье изд. М., 2005.
61. Лавриненко В. Н. Социология. М., 2008.
62. Гофман А.Б. Семь лекции по истории социологии. М., 2008.
63. Асмолов А.Г. Психология личности. М., 1995.
64. Джаманбалаева Ш.Е. Проблемы наркотизации и алкоголизации в
республике // Социологичесике исследование, 1998. № 3.
65. Кудрявцев В.Н. Социальные деформации. Причины, механизмы и пути преодоления. М., 1992.
66. Кравченко А.И Социология. М., 2007.9-тақырып. Білім әлеуметтануы.
67. Білім әлеуметтануының анықтамасы. Білім әлеуметтануының құрылымы.
68. Білім беру процесінің кезеңдері. Білім берудің функциялары және
69. типологиясы.
70. Білім берудің деңгейі мен сапасы: олардың негізгі сипаттамалары.
71. Қазақстанның білім беру жүйесіндегі реформалар.
72. Қалдыбаева Т.Ж. Білім социологиясы. Алматы, 1997.
73. Тощенко Ж.Т. Социология. Учебник. Третье изд. М., 2005.
74. Сәрсенова Ж.Н., Тәңірбергенқызы Г. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы: РБК, 2000.
75. «Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы». Егемен Қазақстан.
1992. 6 наурыз.
76. Онищук В.А. Урок в современной школе. М., 1991.
77. Козлова С.А., Куликова Т.А. Дошкольная педагогика. М., 2000.
78. Әбсаттаров Р.Б., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
79. Политическая социология. Ростов на-Дону, 1997.
80. Предвечный Г.П. Основы политической социологии. 1 Вып. Ростов на-
Дону, 1990.
81. Вятр. Е. Социология политических отношений. / Пер. спольс. М., 1979.
11-тақырып. Экономикалық әлеуметтану.
82. Экономикалық әлеуметтанудың пайда болуы мен негізгі даму кезеңдері.
83. Еңбек нарығы және қазіргі Қазақстандағы жұмыспен қамту
проблемалары.
84. Қазақстандағы экономикалық инфрақұрылымның ерекшеліктері мен
өзгешеліктері.
85. Әженов М.С. Кедейлік социологиясы. Оқу құралы. Алматы: «Қазақ
университеті», 2004.
86. Лоусон Т., Гэррод Дж. Социология. А-Я. М., 2000.
87. Әлемдік әлеуметтану антологиясы. М.Тәжиннің редакциялауымен.
Алматы, 2006.
88. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н Социология. Алматы, 2005.
89. Самуэльсон П. Нордхаус В. Экономика. М., 2000. ч.4.
90. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы.
Алматы: «Қазақ университеті», 2004.
91. Жаназарова Ж.З. Социология семьи. Алматы, 2001.
92. Голод С.И. Семья и брак: историко-социологический анализ.СПб, 1998.
93. Гаспарян Ю.А. Семья на пороге 21 века: социологические проблемы,
СПб, 1999.
94. Краткий социологический словарь / Общ. ред. Осипова Г.В. М., 2009
95. Антонов А.И. Микросоциология семьи. М., 1998.
96. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы неке мен семья. Алматы, 1973.
97. Тәтімов М.Б. Дербестігіміз – демографияда. Алматы, 1999.
98. Ионин Л.Г. Социология культуры. М., 2000.
99. Коган Л.Н. Социология культуры. Екатеринбург, 2000.
100. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество.
101. Назаров М.М. Массовая коммуникация в современном мире:
102. методология анализа и практика исследования. М., 2002.
103. Федотова Л.Н. Социология массовой коммуникации. СПб, 2003.
104. Современный западный социологический словарь. М., 1990. Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 66 бет Барлығы 164
105. Горелов А.А. Социология в вопросах и ответах. М., 2009.
106. Бабосов Е.М. Социология. Энциклопедический словарь. М., 2008.
107. Краткий социологический словарь/ Общ. ред. Кравченко А.И. М., 2009.
108. Энциклопедический словарь / Общ. ред. Осипова Г.В. М., 2008.
109. Кравченко А.И. Социология. М., 2007, с. 446.
110. Кравченко А.И. Социология в вопросах и ответах. М., 2003, с. 216.
111. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа, методы. М., 1987, с. 233.
112. Краткий словарь по социологии. М., 1990.
113. Рабочая книга социолога. М., 1989, с. 169.
114. Социология. Учебник для вузов.// Под. ред. В.Н.Лавриненко. М., 1998, с. 334.
115. Краткий словарь по социологии. М., 1990, с. 457.
116. Социологический словарь. Минск, 1991, с. 8.
117. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. М., 1998,
с. 229.
118. Белановский С.А. Методика и техника фокусированного интервью. М., 1993, с. 115.
1. Әлеуметтану ұғымы. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні.
Социология деген сөз латын-грек сөздерінен құралған. Societas -
латын тілінде қоғам, logos - грекше ілім, ғылым деген сөз. Сонда
әлеуметтану – қоғам жөніндегі ғылым деген сөз. Оны өз алдына ғылым етіп
негізін қалаған француз ғалымы Огюст Конт (1798-1857). Бірақ қоғам тек
әлеуметтану ғылымының ғана емес басқа да ғылымдардың зерттеу объектісі
болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен
шектелсек, бұл әлеуметтану ғылымының өзіне тән объектісі мен пәнін ашып
бере алмайды.
Әлеуметтану термині көп жағдайда шегіне жеткен кең мағынада,
барлық қоғамдық ғылымдарды қамтитын мағынада қолданылады.
Әлеуметтану қоғам өмірінің барлық жақтарын қарастырады, оның ішінде
мемлекет, саясат, құқық, экономика, мораль, өнер, дін және қоғамдық
дамудың басқа да жақтарына қатысты проблемаларды шешумен де
айналысады. Сөйтіп кейіннен олардың өздерін жекелеген ғылым
салаларына, зерттеу пәніне айналдырады.
Әлеуметтану әмбебап философия жүйесінен бөлініп жеке ғылым
болып дамыса да, әлі күнге дейін өзінің философиялық мазмұнын
жоғалтпаған ғылым. Ол философиялық мәндегі қоғам дамуына талдау жасау
және барынша терең зерттеу жүргізуде жалпы әлеуметтануды кеңейтуге
мүмкіндік береді.
Сонымен әлеуметтануды - әлеуметтік жүйенің өмір сүруі мен дамуының
заңдары жөніндегі, сол заңдар субъектілердің, яғни, әлеуметтік үлкен-кіші
топтардың, адамдар қауымдастықтарының, сонымен бірге жекелеген
тұлғалардың қызметінен көрініс табатын ғылым ретінде сипаттауға болады.
Түптеп келгенде , қазіргі әлеуметтану – тұтас әлеуметтік жүйе күйіндегі,
қоғам жөніндегі, оның жүйешелері (подсистема) мен жекелеген элементтері
туралы өз алдына дербес ғылым. Әлеуметтану – қоғамдық құбылыстардың
беймәлім жақтарын зерделеп, социумда қалыптасқан әлеуметтік
қатынастарды адам факторымен ұштастырып қарастыратын ғылым.
Атап айтқанда, әлеуметтану адамдардың айтарлықтай кең
қауымдастықтары арасындағы (таптар, халықтар, әлеуметтік топтар, ұлттар,
ұйымдар) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде көзге түсетін жеке
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады.
Әлеуметтанудың зерттеу объектісі – социум деп аталатын әлеуметтік
шындық (социальная реальность). Әлеуметтік шындық ұғымы әлеуметтануда
екі түрлі мағынада қолданылады. Кең мағынада алғандағы әлеуметтік
шындық - қоғамның өзі немесе қоғамдық өмір. Әлеуметтік, қоғамдық,
социум, қоғам деген ұғымдар синонимдер ретінде қолданылады. Тар
мағынада алғандағы әлеуметтік шындық дегеніміз – адамдардың әртүрлі
деңгейдегі өзара іс-әрекетінен пайда болған құбылыстармен, процестермен
тығыз байланысқан қоғамдық болмыстың қасиеті, бір қыры.
Әлеуметтанудың пәні деп отырғанымыз – қоғам мен адамның беймәлім
қырлары, құпия жақтары, яғни олардың арасындағы қатынастар, байланыс
механизмі мен құрылымы, әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік институттар,
әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-құлықтары, мүдделері мен
мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың өмірде байқалуы мен өзгеріске
ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың нәтижелері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы.
Әлеуметтану әлеуметтік құбылыстар мен процестерді түрлі дәрежеде
атап айтқанда бүкіл қоғам көлемінде немесе жеке адамдар тұрғысынан
зеттеуі мүмкін. Оның білімдік құрылымы соған сәйкес анықталады.
Әлеуметтану білімінің құрылымы – бұл ең алдымен әлеуметтік жүйеде
пәрменді міндеттерін атқаратын және дамитын қоғам жөніндегі білімнің
белгілі бір тәртіпке келтірілуі. Бұл құрылым - әлеуметтік түрлі деңгейдегі
процестер, жеке адамдар, әлеуметтік топтар немесе тұтас қоғам жөніндегі
өзара байланысқан түсініктер, ұғымдар, көзқарастар, теориялар жүйесі.
Әлеуметтану білімінің құрылымында әлеуметтанулық теориялар мен
көзқарастар ашып көрсететін қоғамдық құбылыстардың ауқымына орай
жекелеген деңгейлерді ажыратып айтуға болады.
Әлеуметтанулық білімнің деңгейлері мыналар:
жалпыәлеуметтанулық теориялар немесе жалпытеориялық
әлеуметтану;
арнайы әлеуметтанулық теориялар, бұларды кейде жеке теориялар
деп те атайды;
нақты әлеуметтанулық зерттеулер.
Әлеуметтану білімінің осы үш деңгейінің өзгешеліктері қоғамдық
құбылыстардағы әлеуметтанулық талдаудың тереңдігін және бұдан шығатын
қорытындылардың маңыздылығын байқатады.
3.Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері.
Басқа да қоғамдық ғылымдар сияқты әлеуметтану ғылымының да қоғам
алдында орындайтын, атқаратын қызмет-міндеттері бар. Олар алуан түрлі
болып келеді. Соның ішіндегі негізгілері:Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
14 бет Барлығы 164
1. Теориялық-танымдық қызметі.
2. Практикалық қызметі.
3. Идеологиялық қызметі.
Теориялық-танымдық қызметі арқылы әлеуметтану қоғамның мәні, оның
құрылысы, заңдылықтары, қызметі жайлы, дамудың негізгі тенденциялары,
бағыттары, жолдары жөніндегі білімді тереңдетеді. Әлеуметтік құбылыстар
мен процестерге эмпирикалық және теориялық талдау жасау негізінде,
айталық, материалдық өндіріс саласында адамдардың қызметін ынталандыру
мен тиімділігін арттыруды күшейту, экономикалық және саяси
қатынастарды, әлеуметтік институттардың қызметін жетілдіруге бағытталған
практикалық ұсыныстарды әзірлеу әлеуметтанудың практикалық қызметіне
жатады.Қоғамның таяудағы және алыс болашағына қатысты әлеуметтанулық
болжам жасаудың, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани
салаларының дамуын ғылыми тұрғыда алдын ала көре білудің мейлінше
практикалық маңызы зор.
Әлеуметтанудың тағы да бір атқаратын қызметі – идеологиялық қызмет.
Ӛйткені әлеуметтану қайсыбір формада болмасын белгілі бір әлеуметтік
топтардың, таптардың, саяси партиялар мен қозғалыстардың мүдделерін
білдіреді. Себебі әлеуметтанушының өзі белгілі бір әлеуметтік-таптық
қауымдастықтың құрамында, яғни, көбінесе қандай да болмасын бір саяси
партияға мүше де болады. Ол өзі зерттейтін әлеуметтік процестерді,
қоғамдық қатынастарды және әр түрлі субъектілердің қызметін белгілі бір
дүниетаным ұстанымымен пайымдайды. Ал, оның дүниетанымының
қалыптасуы әлеуметтанушының шыққан ортасымен, әлеуметтік жағдайымен
тікелей байланысты.
Әдебиеттер:
1.Габдуллина К.Р., Раисов Е.Р. Социология. Алматы, 2008.
2. Әбсаттаров Р.Б., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
3. Әлеуметтану. Оқулық Алматы: Қазақ университеті, 2005. 1-2 кітап.
4. Волков Ю.Г. Социология. Ростов на-Дону, 2008.
5. Кравченко А.И., Анурин В.Ф. Социология. Питер, 2008.
6. Лавриненко В.Н. Социология. М., 2009.
№ 2 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары (1
бөлім).
Жоспары:
1.Әлеуметтанудың дамуының бастапқы кезеңі.
2. О.Конттың позитивизмі.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
15 бет Барлығы 164
3. Г.Спенсердің органицизмі және Э.Дюркгеймнің әлеуметтануының негізгі
принциптері.
4. М.Вебердің әлеуметтанулық ілімдері және маркстік әлеуметтану.
Әлеуметтанудың дамуының бастапқы кезеңі.
Әлеуметтану ХІХ ғасырдың ортасында қалыптасқан біршама жас
ғалым. Ӛйткені оның ғылым ретінде қалыптасуына қоғамдық дамудың
белгілі бір кезеңінде ғана қажеттілік туды. Алайда, әлеуметтанудың кеш
пайда болуына қарап, оған дейін қоғам және қоғамдық құбылыстар туралы
ойлар болмады деген пікір тумауы керек. Керісінше ондай ойлар басқа
ғылымдардың шеңберінде көріне бастаған болатын. Мысалы, философиялық,
экономикалық, саяси, тарихи шығармалардажалпы қоғам, оның элементтері
және даму заңдылықтары туралы пікірлер пайда бола бастады. Осы оарйда
Ертедегі (Ежелгі) Шығыс өркениетіндегі – Көне Египет, Вавилон, Үнді,
Қытайдағы қоғам туралы көзқарастарды айтуға болады. Мысалы,
конфуцийшылар – қоғамтанушылар болып есептеледі.
Ежелгі Үндістанда әлеуметтік ойлар буддизм мен джайнизм
мектептерінің әлеуметтанулық мифтерінде қарастырылды. Мұнда тірі жанға
зиян келтірмеу принциптерін ұстанды.
Алайда Ежелгі Шығыстағы әлеуметтанулық ой-пікірлер прагматистік
сипатта болды, яғни әлеуметтік шындық тек тәжірибемен ғана
байланыстырылды.
Әлеуметтік теорияның бірқатар айқын элементтері Ежелгі Грецияда
қалыптаса бастады. Мәселен, әлеуметтік пікірдің кейбір элементтерін Гомер
мен Гесиодтың шығармаларынан кездестіруге болады. Дегенмен Ежелгі грек
философтарының ішінде қоғамға және қоғамдық институттарға ерекше көңіл
бөлген софистер де болды.
Сонымен бұдан кейінгі дәуірлерде де: орта ғасырда, қайта өрлеу
дәуірінде, жаңа дәуірде адамдардың қоғамдық өмірі жайында әр түрлі
пікірлер болды. Бірақ, бұларды әлі әлеуметтанулық ілім деп есептеуге
болмайтын еді. Ӛйткені бұлар тек әлеуметтанулық ойлар философиясы
немесе алғашқы әлеуметтанулық болжамдар деп аталады.
О.Конттың позитивизмі.
Әлеуметтанудың дербес ғылым ретінде пайда болып қалыптасуы
Батыста француз ғалымы Огюст Конттың (1798-1857) есімімен тығыз
байланысты. Ол ең алдымен Батыстағы позитивистік философияның негізін
салушы болып есептеледі. 1830 жылы оның Позитивті философияның
курсы деп аталатын алты томдық еңбегі жарық көрді. Міне, осы еңбегінде
оның әлеуметтік ойлары баяндалады. Осы еңбегінің 3-томында алғаш рет
Конт әлеуметтану (социология) деген терминді енгізеді және қоғамды
ғылыми негізде зерттеуді өзінің алдына мақсат етіп қояды. Огюст Конт
әлеуметтанудың қажетілігін қалай негіздеді? Бұл мәселені Конт философия
саласындағы өзінің адам ақылының дамуының үш сатысы туралы ашқан
заңы арқылы дәлелдейді. Олар: теологиялық, метафизикалық, позитивтік. Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
16 бет Барлығы 164
Бұларды адамның ой-өрісінің (интеллект) дамуының үш тарихи қалпы деп те
атауға болады.
Демек, адам ойлаудың алғашқы теологиялық сатысында өзін қоршаған
ортаны діни нанымдарға сүйене отырып түсіндірген. Ал, екінші
метафизикалық сатысында діни негіздерден бас тартады да айналадағы
құбылыстарды белгісіз абстрактілі мәндер, себептер арқылы түсіндіре
бастайды. Үшінші, позитивтік сатыда адам алғашқы екеуінен бас тартып,
дүниені түсіндіруде нақтылы бақылаулармен шектеліп, тұрақты
байланыстарды анықтауға көшеді. Конттың пікірінше, алдыңғы сатылар
соңғысына негіз болып отырады. Сөйтіп позитивтік ойлау алғашында
математикада, физикада, астрономияда қолданылды деп көрсетті. Содан
кейін ойлаудың ондай қорытындысы ретінде биология пайда болды деп
көрсетті. Ал, әлеуметтануды позитивтік білімнің шыңы деп есептейді.
Конттың ғылымды жіктеу тәсілі бойынша, әлеуметтану биологиядан кейін
пайда болған. Егер, биология қозғала алатын барлық тірі жануарлар дүниесін
зерттейтін болса, әлеуметтанудың одан айырмашылығы - ол әлеуметтік
құбылыс ретіндегі адамның әрекеттерін қарастырады деп көрсетті. Яғни,
әлеуметтану адамды өзі сияқты адамадардың ортасындағы қарым-қатынасы
тұрғысынан түсіндіреді. Екіншіден, әлеуметтану өзінің зерттеулерінде
позитивтік (ғылыми) тәсілдерге негізделеді. Позитивюс - латын сөзі,
дұрыс, жағымды дегенді білдіреді.
Огюст Конттың әлеуметтанулық концепциясында басты екі идея жатыр:
1. қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану;
2. әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзінде ғылымды қолдану идеясы.
Ғылыми білім қоғамның дұрыс дамуы үшін қызмет ететініне Конт кәміл
сенді.
Г.Спенсердің органицизмі және Э.Дюркгеймнің әлеуметтануының
негізгі принциптері.
Англияда әлеуметтану ғылымының қалыптасуы Г.Спенсердің есімімен
байланысты. Ол өзінің әлеуметтің көзқарастарын Бастаудың негіздері
(1862), Биология негіздері (1864- 1867), Психология негіздері (1870-
1872), Әлеуметтану негіздері (1876-1896) деген еңбектерінде баяндады.
Г.Спенсер жас кезінен Дарвиннің эволюциялық теориясының ықпалында
болып, эволюция үрдісімен айналысады. Спенсердің әлеуметтануының аса
құнды жағы – Әмбебап эволюция заңы. Бұл заң бойынша эволюция
дамудың бірден-бір қайнар көзі. Әлеуметтану принциптері атты еңбегінде
Г.Спенсер осы идеясын терңдете келіп, қоғамды биологиялық организммен
салыстырады. Сонымен ол эволюциялық көземелді дәлелдеу үшін қзінің
алдына көптеген эмпирикалық қорытындылар жасауды мақсат етіп қояды.
Мұның өзі табиғаттың барлық жақтарында, сондай-ақ ғылымда, өнерде,
дінде және философияда эволюциялық процестердің болатындығына көзін
жеткізе түсті. Оның пікірінше, биологиялық организм сияқты қоғам жәй
формадан күрделі формаға қарай дамиды. Спенсер бұл эволюциялық
процестің үш түрін көрсетеді: бейорганикалық, органикалық және Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
17 бет Барлығы 164
жоғарыорганикалық. Ол эволюцияның жоғарыорганикалық түріне аса көңіл
аударады. Ӛйткені ол қоғамның дамуы эволюциясын көрсетеді деп есептейді.
Сондықтан әлеуметтану осы жоғарыорганикалық эволюцияны зерттеуі керек
деп санайды.
Қоғам мен биологиялық организмдердің ұқсастығы және эволюция
принципін Спенсер әлеуметтік саясатты белгілеудегі және әлеуметтік
реформаларды жүргізудегі нақты ұсыныстарында қолдана білді.
Әлеуметтік организмдер биологиялық организмге ұқсас. Бірақ, бұл
барлық жағынан емес дей келе Спенсер бұл екеуінің арасындағы 6
ұқсастықты атап көрсетеді.
Спенсер әлеуметтанулық теорияның дамуына едәуір үлес қосты деп
айтуға болады:
1.ол қоғамды дискретті организм ретінде қарастырды;
2. Спенсер аналогиялық тәсіл арқылы ғылымға құрылым, функция деген
ұғымдарды енгізді.
Француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) әлеуметтану
ғылымын дамытуға елеулі үлес қосты. Ол көптеген ғылыми еңбектер жазды.
Соның ішінде оның негізгі туындыларына Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы
(1853), Әлеуметтанулық әдістің ережелері (1895), Ӛзіне-өзі қол салу
(1897), Діни өмірдің қарапайым формалары (1912) сияқты еңбектері
жатады.
Э.Дюркгейм қоғамдық өмірде болатын құбылыстарды
индивидуалдық және психологиялық тұрғыдан түсіндіруге қарсы шықты. Ол
өзінің әлеуметтік реализм теориясында қоғамдық құбылыстардың
табиғатын әлеуметтік факторлармен түсіндіру керек деп пайымдайды да
адамдардың мінез-құлқына , олардың сан-салалы қызметіне талдау жасауда
индивидтердің, әлеуметтік топтардың және әлеуметтік институттардың өзара
әрекет ету жүйесі ретіндегі қоғам түп-төркіні, бастауы болады деп санады.
Мұнда әлеуметтік орта үлкен роль атқарады. Дюркгеймнің әлеуметтік
реализм теориясының негізгі ережелері осылар.
М.Вебердің әлеуметтанулық ілімдері және маркстік әлеуметтану.
Әлеуметтанудың дамуына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХғасырдың
басында маңызды үлес қосқан немістің ойшылы Макс Вебер (1864-1920)
болды. Оның әлеуметтануы қазіргі кезде қайта өркендеуде. М.Вебердің
әлеуметтанулық көзқарастары мен пайымдаулары қайтадан ой елегінен
өткізіліп тұжырымдалуда. Оның дайындаған таным методологиясы, түсіну
концепциясы, идеалдық типтер тұжырымдамасы, мәдениет, этика мен дін
әлеуметтануы туралы ілімдері өмірде қолданылып жүр.М.Вебердің
әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасуына Г.Риккерт, К.Маркс,
Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Ф.Ницше сияқты ойшылдар ықпал етті. Вебер
көптеген ғылыми еңбектер жазды, соның ішінде Протестанттық этика және
капитализм рухы, Шаруашылық және қоғам, Әлеуметтік-ғылыми және
әлеуметтік-саяси танымның объективтілігі, Түсінуші әлеуметтанудың
кейбір категориялары туралы, Негізгі әлеуметтанулық ұғымдар сияқты Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
18 бет Барлығы 164
еңбектерін атауға болады.
М.Вебердің көзқарасы тұрғысынан қарасақ, әлеуметтану ең алдымен
адамның топтарының мінез-құлқын және әлеуметтік қызметін зерттеуі тиіс.
М.Вебер түсінуші әлеуметтану концепциясын жасап дамытты. Оның
міндеттеріне біріншіден, адамдардың өз талаптарына ұмтылуы қандай
ойластырылған әрекеттер арқылы іске асатынын және қандай дәрежеде,
қандай себептермен бұларды жүзеге асыра алатынын немесе асыра алмауын
ұғынып түсіндіру; екіншіден, әлеуметтанушыға түсінікті болған олардың
талаптарының салдарлары басқа адамдардың мінез-құлқына қалай әсер
ететінін ұғындыру негізге алынды.
К.Маркс пен Ф.Энгельс те әлеуметтану ғылымының дамуына өзіндік
үлес қосқан ғалымдар. Маркстік әлеуметтану тарихи процесті зерттеуді
өмірдегі адамдарды, олардың қажеттіліктері мен мүдделерін, адамдардың
өзара қарым-қатынастарын және өзара әрекеттерін алғышарт етіп
қарастырудан бастады. Қоғам өзіне тән қоғамдық қатынастар жүйесі,
материалдық өндіріс, саясат және өзге де әлеуметтік институттар арқылы
адамдар қызметінің мазмұнын дұрыс арнаға бағыттайды, белгілі бір
дәрежеде оны анықтайды, әрбір адамның қалыптасуы мен дамуына ықпал
жасайды. Индивидуалдылықты әлеуметтікке жеткізу маркстік
әлеуметтанудың маңызды принципіне айналды. Сөйтіп, ол адамдардың
қызметі мен мінез-құлқының объективтік әлеуметтік негіздерін анықтаудың
және пайымдаудың алғашқы маңызды қадамына айналды. Бұдан тарихты
материалистік тұрғыда түсіну келіп шықты.
Әдебиеттер:
1. Әлеуметтану. Оқу құралы. М.Тәжиннің редакицяларуымен. Алматы,
2005. 1-2 кітап.
2. Гофман А.Б. Семь лекции по истории социологии. М., 2008.
3. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. М., 1993.
4. Бачинин В.А., Сандулов Ю.А. История западной социологии. М., 2002.
5. Галактионов А. История русской социологии. М., 2002.
6. Голосенко И.А. Питирим Сорокин: Судьба и труды. Сыктывкар, 1991.
7. История социологии. (19 в. и перв полов. 20 века)
№ 3 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары (2
бөлім)
Жоспары:
1.Ресейдегі әлеуметтану ғылымының негізгі бағыттары.
2. Қазақстандағы әлеуметтанулық ой-пікірлер.
3. Қазіргі заманғы Батыс әлеуметтануы.
Ресейдегі әлеуметтану ғылымының негізгі бағыттары.
Ресейдегі әлеуметтанулық ойдың қалыптасуы мен дамуы ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырлардың үлесіне тиеді. Осыкезеңдердегі Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
19 бет Барлығы 164
ресейлік әлеуметтанудағы географиялық бағыттың өкілі географ ғалым әрі
әлеуметтанушы Л.И.Мечников болды. Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық
тұрғыдан қарастырған мәселелері оның Ӛркениет және ұлы тарихи өзендер
атты еңбегінде баяндалды. Бірнеше тіршілік иелері ортақ мақсатқа бірлесе
күш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады деп
ойлап, Л.И.Мечников қоғамда кооперациялар, ынтымақтастық құруға
тырысу анықтаушы болатындығын атап көрсетті. Қоғамдық прогресс идеясы
Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық тұжырымдамаларында ерекше орынды
иеленді. Оның пікірінше, прогресс идеясы болмайынша, адамзат тарихы тек
оқиғалардың мағынасыз қоймасы тәрізді болып қалады. Географиялық
ортаның басты компоненті гидрологиялық фактор болуы ықтимал деп
түсінген орыс әлеуметтанушысы дүниежүзілік тарихтан өзендік, теңіздік
және мұхиттық үш негізгі дәуірді немесе өркениетті бөліп көрсетті.
Ресей әлеуметтануында органикалық бағытты қалыптастырған
А.И.Стронин және П.Ф.Лилиенфельд болды. А.И.Стронин әлеуметтік білімді
жаратылыстану ғылымына, ең алдымен биологияға ұқсас үлгіде қарау қажет
деп есептеді. Оның пікірінше, әрбір социумның кез келген биологиялық
организм сияқты, белгілі бір жинақталған күш қорына сәйкес өмір сүруі
шектеулі болады.
П.Ф.Лилиенфельд әлеуметтік заңдар әлеуметтік күштердің және
табиғаттағы органикалық күштердің арасындағы әрекеттерді ұқсастыру
жолымен шығарылуы мүмкін деген қорытынды жасады.
Субъективтік бағыттың көрнекті өкілдері П.Л. Лавров пен
Н.К.Михайловский болды. П.Л.Лавров әлеуметтануды нормативті ғылым деп
санады. Оның көзқарасы бойынша, қоғамның бір ғана қозғаушы күші бар, ол
– тұлға. Лавров әлеуметтануға анықтама беруге де талпыныс жасады.
Н.К.Михайловский әлеуметтану басқа да қоғамдық ғылымдармен байланыста
болуы керек деп есептеді. Ол қоғамдық өмір фактілеріне әділ қарау керек
деген тұжырымды ұстанды. Оның пікірінше, тұлға мен қоғам арасында
үздіксіз қақтығыс болып жатады.
Анархизм бағытын қалыптастырған М.Бакунин мен П.Кропоткин болды.
Анархизмнің басты идеясы – ешбір мемлекеттік институттар бұза алмайтын
тұлғаның еріктілік идеясы, табиғи күй ретіндегі оның еркіндік идеясы болды.
Психолгиялық бағыттың өкілдері Е.В.Де-Роберти мен Н.И.Кареев қоғам
дамуының негізгі бағыттарына, прогресс пен регреске, бұқара халық пен
тұлғаның тарихтағы роліне назар аударды. Олар қоғам дамуындағы
психологиялық факторлардың ролі мен маңызын дәлелдеуге үлес қосты.
Ресей әлеуметтануындағы негізгі бағыттардың бірі жария марксизм
бағытының өкілдері П.Струве, М.Туган-Барановский, Н.Бердяев, С.Булгаков
және т.б. болды. Олардың көзқарастарының негізінде кейінірек идеалистік
және діни бағыттар дами бастады.
Қазан төңкерісінен кейін ресейлік әлеуметтанудың дамуы шиеленісті
жағдайда жүрді. Кеңе өкіметінің алғашқы жылдарында әлеуметтану
ғылымының өрлеуі байқалды. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы екі рет: Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
20 бет Барлығы 164
30-жылы және 60-жылдың басында әлеуметтануды марксизмге жау, жалған
ғылым деп жариялады.
Қазақстандағы әлеуметтанулық ой-пікірлер.
Батыс Еуропа мен Ресейдегі әлеуметтанушылардың идеялары,
көзқарастары қазақтың көзі ашық азаматтарына ықпалын тигізбей қоймады.
Солардың қатарында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және т.б.
болды. Ш.Уәлиханов қазақ қоғамындағы жағымсыз құбылыстардың
тоқырауға себеп болғанын, қоғам дамуындағы жаңа бетбұрысқа бағыт алған
еркін ағымды тоқтатқанын сынай келе, ендігі қазақ елінің өркендеу
болашағын реформалармен тығыз байланыстырды. Шоқанның көзқарасы
бойынша экономикалық және әлеуметтік реформалар шынайы қоғамдық
прогреске жетуді мақсат етуі керек, ал, қоғамдық прогресс, өз кезегінде
халықтың материалдық жағдайын жақсартуға қызмететуі тиіс. Халықтың
пайдасы үшін іске асырылатын қоғамдағы өзгерістер материалдық
қажеттілікке және ұлттық мазмұнына орайластырылған бірнеше
талаптарды қанағаттандыруы керек.
Шоқан қазақ қоғамын әлеуметтік организмнің күрделі объектісі ретінде
қарастыра отырып, оның әлеуметтік-таптық құрамының қоғам дамуына
сәйкес үлкен өзгерістерге ұшырап отыратынын көрсетті. Кейінірек
Қазақстанның Ресейге қосылуы (бодан болуы), хандық институттың
жойылуы, басқарудың жаңа жүйесінің енгізілуі және т.б. себептер де қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымын біраз өзгеріске ұшыратты.
Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінің өршуін қазақтардың өз
жерінен ығыстырылып, материалдық жағдайының күрт құлдырауынан деп
білді. Шоқан өркендеудің қай сатысында тұрғанына қарамастан кез-келген
халықтың өзін-өзі дамытуын, өзін-өзі қорғауын, өзін-өзі басқаруын және
өзін-өзі жазғыруын қоғамдық даму заңдылықтары ретінде қарастырып,
олардың қазақ қоғамындағы әрекет ету көріністеріне тоқталады.Билер
сотының сақталуын Шоқан халықтың өзін-өзі басқаруының маңызды буыны
деп қарай отырып, патша үкіметі ХІХ ғасырдың 60-жылдарында қазақтардың
мүддесіне сай өлкені басқару жүйесін орнатады деп сенген болатын. Алайда ,
оның үміті орындалмады.
Шоқанның әлеуметтік көзқарастары О.Конт, Г.Спенсер тәрізді Батыс
әлеуметтанушыларының ой-пікіріне ұқсас. Алайда Шоқан олардың
көзқарастарының төңірегінде қалып қоймады.
Шоқан секілді қазақ қоғамындағы әлеуметтік проблемаларды
зерттегендердің бірі – Ы.Алтынсарин болды (1841-1889).Ы.Алтынсарин
білімсіздіктің етек алуынан қазақ қоғамын надандық жайлап бара жатқанын
айта келіп, халықты білім алуға шақырды. Сол себепті ол өзінің өмірінің 25
жылын жастарға білім беруге арнады.
Ы.Алтынсарин ағартушы-демократ ретінде патша үкіметінің
отаршылдық саясатына, жергілікті өкімет орындарының озбырлық істеріне
наразылық танытты. Қазақ халқының қамын жеп, мүддесін қорғады.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
21 бет Барлығы 164
Көшпелі қазақ елін отырықшылық өмірге, тек мал бағумен ғана емес,
егін егіп, бау-бақша өсіруге шақырды. Дінді зерттеп, оған өзіндік үлес қосты.
Мұсылманшылықтың тұтқасы атты кітап жазып, онда ислам діні туралы
объективтік түсінік беруге ұмтылыс жасады. Ы.Алтынсарин қазақ
қоғамының әлеуметтік-таптық құрылымын да зерттеді. Зерттеу объектісіне
Торғай облысының халқын алды.
Отырықшылықтың тиімділігін Ы.Алтынсарин оқу процесімен де
байланыстырады. Отырықшылқ оқу процесінің үздіксіздігін, мектептердің
тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді деп түсінді. Ы.Алтынсарин
отбасының мәселелеріне де көп көңіл бөлді. Отбасының қазақ қоғамында
ерекше міндеттер атқаратындығына зор мән беріп, ата-аналардың ұл-
қыздарын атастыру, некелестіру салт-дәстүрі жанұяның тұрақтылығын
сақтаудың, туыстық қатынастарды нығайтудың құралы деп сипаттайды.
Қазақ халқында жеті-сегіз атаға дейін қыз алыспау салты әлеуметтік нормаға
айналғанын көрсетеді. Ыбырайдың әлеуметтану тұрғысынан қарастырған
мәселелері, оның нәтижелері отандық әлеуметтану ғылымы үшін маңызы зор
деп есептеледі.
Абай Құнанбаевтың әлеуметтанулық көзқарастарынң қалыптасуына
орыстың революцияшыл-демократтары мен Батыс Еуропа
әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал етті. Абай Г.Спенсердің орыс
тіліне аударылған әлеуметтанулық еңбектерімен танысып, оның
эволюциялық теориясын қабылдайды.
Абай өз шығармаларында әлеуметтік мобильдік, адам статусы
мәселеллеріне тоқталып, адамның қоғамдағы орнын билік, байлық, билік
деңгейі айқындайтынын атап түсіндірді.
Абай қазақ қоғамын дамытудың құралы халыққа білім беру, оларды
ғылымға тарту деп есептеді. Ғылым әлеуметтік жағдайларды жақсартудың
бірден-бір құралы деп қарай отырп, ғылымды игеру бүкіл прогреске
жеткізетін жол деп түсіндірді.
Абай дінге қоғамдық институт ретінде қарады. Абай дін мәселесін өзінің
өлеңдерінде, қара сөздерінде алға тартып, оның әлеуметтік мәні мен
мазмұнын ашады. Әлеуметтік ортаны, жалпы қоғамды Абай адамды жан-
жақты етіп қалыптастыратын негізгі социум және басты фактор ретінде
қарастырады. Абай жек адам мен қоғам арасындағы өзара байланыс пен
қарым-қатынастың мазмұнына үңіліп, оған әлеуметтік процесс ретінде
қарады.
ХІХғасырдың аяқ шенінде ХХғасырдың бірінші жартысында ұлттық-
демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялылары М.Дулатов, М.Шоқай,
М.Тынышпаев шықты. Олардың шығармалары қоғамдық ғылымда өшпес із
қалдырды.
Олардың әлеуметтік-саяси көзқарастары Алаш қозғалысының
жетекшілері А.Байтұрсынов пен Ә.Бөкейхановтың тұжырымдамаларына
ұқсас, сабақтас болғандықтан жоғарыда аты аталған зиялылардың бәрінің Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
22 бет Барлығы 164
еңбектеріне сараптама жасамай-ақ А.Байтұрсынов пен Ә.Бөкейхановтың
әлеуметтанулық көзқарастарына тоқталамыз.
А.Байтұрсынов (1873-1937) – Қазақстандағы қоғамдық ойдың дамуында
өзіндік орны бар тұлға. Қазақ халқының, әсіресе оқыған азаматтарының
көсемі болған А.Байтұрсыновтың саяси іске араласуы Ресейдегі саяси-
әлеуметтік құбылыстармен тікелей байланысты болды: түрлі саяси партиялар
мен қозғалыстардың құрылып, олардың қызметтерінің жанданған кезеңіне,
бірінші орыс революциясының өршіген тұсына сәйкес келді. М.Әуезовтың
пікірі бойынша А.Байтұрсыновтың саяси көзқарасының қалыптасуы
Қарқаралы жерінен бастау алды. Патша үкіметі кемсіткен бұратана
қазақтардың мұңын мұңдап жоғын жоқтау оның негізгі мақсаты болды.
Ә. Бөкейханов (1870-1937) Ресей империясында саяси-әлеуметтік
қарама-қайшылытар шиеленісіп тұрған тұста шыққан ірі тұлға болды.Ол
Ресейді, оның құрамындағы қазақ қоғамын зерттеп, әлеуметтік-саяси мәні
бар зор тұжырымдар жасайды.
1896-1901 жылдары қазақ сахарасының Семей, Ақмола облыстары 12
уезінің жерді пайдалану тәсілдерін зерделеп, қазақ даласына орыс
шаруаларының пәрменді түрде қоныс аударуына қажет ғылыми негіз жасап
беруге тиіс болған Ф.А Щербина бастаған экспедиция ұйымдастырылып,
Ә.Бөкейханов сонда алғашқыда статист қызметін атқарып, оның зерттеу
тобына кейін жетекшілік жасайды.
Экспедициядағы жұмыс Ә.Бөкейхановтың географиялық жағдайы әр
түрлі аймақтағы тұратын қазақтардың әлеуметтік жағдайын жан-жақты жете
білуіне мүмкіндік жасады.
Қазіргі заманғы Батыс әлеуметтануы.
Символдық интеракционизм. Осы теорияның негізін салағн әлеуметтік
философ Дж. Мидтің пікірі бойынша, саналы түрдегі мен әлеуметтік
процестен шығады. Адамның әлеуметтендірілуі мен есеюі оның ролге ие
болуы ретінде түсініледі.
Феноменологиялық әлеуметтану. Оның негізін салушы А.Щюц адамдар
қоршаған ортамен байланыста болады, оны сезімнің көмегімен таниды деп
пайымдайды.
Драматургиялық әлеуметтану. Бұл теорияны жасаушы Э.Гоффман
адамдардың өзара әрекет ету ортасы – бұл ойын алаңы деп есептеді.
Этнометодология. Г.Гарфинкель өзара әрекетке түсе отырып, әрбір
индивидтің осы нақты өзара әрекет қандай болатындығы және қалай
жүретіндігі жөнінде түсініктері болады деп топшылады.
1.Қазақстанда әлеуметтанымдық ойдың дамуы. Мақалалар жинағы.
Алматы, 1998.
2. Әбсаттаров Р., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
3. Социологиялық сөздік. Алматы: Қазақ университеті, 2004, 2008.
4. Современнная западная социология. Словарь. М., 1990. Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
23 бет Барлығы 164
№ 4 дәріс.
Тақырыбы: Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.
Жоспары:
1.Қоғамның анықтамасы, белгілері және құрылымы.
2. Қоғамның даму сатылары.
3. Қоғамның типтері және атқаратын қызметтері.
Қоғамның анықтамасы, белгілері және құрылымы.
Қоғам дегеніміз не, оның адам өміріндегі орны мен ролі қандай деген
сұрақ әлеуметтану ғылымы үшін ең маңызды мәселе болып табылады.
Адам – қоғамдық қатынастардың жиынтығы, қоғамның тікелей жемісі.
Адам – биоәлеуметтік жан.
Сонымен, қоғам дегеніміз не? Ең жалпылама мағынасында алғанда
қоғам дегеніміз – адамдардың бірлестігі, жиынтығы. Қоғам – санасы, ақыл-
ойы бар адамдардың жиынтығы. Қоғам адамдардың қалай болса солай
жинала салуы емес, ол адамдардың арасында айтарлықтай тұрақты және
жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас орнаған бірлестік. Яғни, қоғам – бұл
белгілі бір аумақпен және мәдениетпен біріккен адамдардың тобы.
Әлеуметтануда қоғам деп мынандай сипаттамалары бар жиынтықты
атайды:
1.өмір сүретін террриториялық бірлігінің болуы;
2. өзара байланысы тұрақты және біртұтас адамдар жиынтығының болуы;
3. өзін-өзі қамтамасыз етуі, өзін-өзі басқарып отыруы, өзін-өзі өсіріп отыруы
және тб.
4. әлеуметтік байланыстардың негізін құрайтын мінез-құлық нормалары мен
әдет-ғұрыптар жүйесін құрайтын дамыған мәдени дәрежесінің болуы.
Жалпы әлеуметтану ғылымы тұрғысынан алғанда қоғамға мынандай
анықтама беруге болады. Қоғам дегеніміз кең мағынасында алғанда –
адамдардың өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы өзара
байланыстары мен өзара әрекеттерінің қалыптасқан формаларының тарихи
бірлестігі. Яғни, ол өзін-өзі реттеумен, өзін-өзі дамытумен, өзін-өзі
толықтырумен және өндірумен сипатталатын, мәдени деңгейі жоғары
бірлестік. Ал, тар мағынасында алғанда қоғам деп тарихи, әлеуметтік-мәдени
және басқа да ерекшеліктерімен көрінетін нақты қоғам түсіндіріледі.
Әлеуметтану ғылымында қоғам әлеуметтік құрылым, адамдардың өзара
әрекет ететін кеңістігі болып табылады.
Қоғам адамдардың өзара әрекетінің жемісі екендігін өткен заманның
әлеуметтанушылары да, қазіргі заманғы әлеуметтанушылар да мойындайды.
Дегенмен, оларға адамдардың қоғамға бірігуінің себептерін түрліше
анықтайды. Мәселен, Огюст Конт қоғамға мынандай анықтама береді:
Қоғам – бұл өзара келісіммен байланысқан, оның құрылымдық
элементтерінің барлығының функциялары келісімділікпен сипатталатын,
бүкіл адамзаттың органикалық бірлігі. Карл Маркс: Қоғам – бұл
бірлескен қызмет процесінде қалыптасатын, адамдардың арасындағы тарихи
тұрғыдан дамушы қатынастардың жиынтығы, - деп анаықтама береді. Макс Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
24 бет Барлығы 164
Вебер: Қоғам – бұл әлеуметтік, яғни басқа адамдарға бағытталған
әрекеттердің өнімі болып табылатын, адамдардың өзара әрекеті. Толкотт
Парсонс: Қоғам – бұл әлеуметтік жүйенің типі, ол жүйе ретінде қоршаған
ортаға қатысты алғанда өзін-өзі жетілдірудің неғұрлым жоғары деңгейіне қол
жеткізе алады. Осы берілген анықтамалардың бәрін жинақтай келе
мынандай қорытынды жасауға болады:
Қоғам – адамдарды қалай болса солай емес, белгілі бір ережелер
бойынша байланыстыратын өзара әрекеттер жүйесі.
Тұрақты әлеуметтік байланыстар мен қатынастар орнатудағы өзара
әркеттердің жүйесі.
Оның құрамдас элементтері мыналар: адамдар, олардың арасындағы
әлеуметтік байланыстар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік
топтар мен қауымдастықтар, әлеуметтік нормалар және әдет-ғұрыптар.
Әлеуметтану ғылымының басты міндеті – қоғамның осындай құрылысын
ашып көрсетіп, оның аса маңызды элементтерінің ғылыми
классификациясын жасау болып табылады.
Сонымен әлеуметтік жүйе күйіндегі қоғам деп бір-бірімен тығыз
байланысқан және өзара әрекеттегі және әлеуметтік тұтастықты құрайтын,
үлкен реттілікпен жинақталған әлеуметтік құбылыстар мен процестер
түсіндіріледі. Қоғамның даму формалары мен қозғаушы күштері жайлы
көптеген теориялар бар. Бірақ олардың бәрін қарастыруға біздің
мүмкіндігіміз жоқ. Атап айтар болсақ, күштеу теориясы, қажеттілік өсу
теориясы, географиялық материализм теориясы, демографиялық теория
және т.б. Бұл теориялардың бәріне ортақ бір нәрсе – олар қоғамның
қозғаушы идеядан, адамның санасынан іздейді. Ал, марксизм ілімі болса
басқаша қарастырады. Марксизм ілімі бойынша қоғамның жалпы даму
заңына сәйкес, қоғам дамуы өндіріс дамуының нәтижесі, ал өндіріс негізгі
әлеуметтік процесс болып табылады.
Қоғамның даму сатылары.
Бірінші саты. Аңшылықпен және терімшілікпен айналысқан
аңшылармен терімшілер қоғамы.
Екінші саты. Бау-бақшамен айналысушы көсемшілік қоғам.
Үшінші саты. Мал шаруашылығымен және жер шаруашылығымен
айналысушы қоғам.
Төртінші саты - неолиттік революция.
Бесінші саты - ерте мемлекеттердің пайда болуы.
Алтыншы саты - аграрлық қоғам.
Жетінші саты – қазіргі заманғы қоғам.
Қоғамның типтері және атқаратын қызметтері.
Қоғамның көптеген түрлері болады және болған. Қоғамды жіктеу сол
елдегі өндірістік қатынастардың сипатына, үстемдік етіп тұрған дінге, тілге,
саяси жүйенің сипатына, техникалы даму деңгейіне байланысты алуан түрлі
болып келеді. Қоғамды типтерге бөлуде 60-жылдары жаңа көзқарастар
қалыптасты. Соған сәйкес, қазіргі ғылыми әдебиеттерде қоғам дәстүрлі, Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
25 бет Барлығы 164
индустиарлды, постиндустриалды болып бөлінеді. Дәстүрлі қоғамның
мақсаты – билік, индустриалды қоғамның мақсаты – ақша,
постиндустриалды қоғамның мақсаты болса – білім болып табылады. Қоғам
мынандай қвземттерді атқарады: материалдық игіліктерді өндіру, дүниеге
нәресте әкелу және адамды әлеуметтендіру, рухани игіліктерді өндіру және
адамдардың белсенділігін зерттеу, еңбек өнімдерін бөлу, мінез-құлық пен
қызметті реттеу және басқару.
Әдебиеттер:
1. Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2004.
2. Садырова М.С., Мәуілшәріп М., Әженов М.С. және т.б. Социология
негіздері. Оқу құралы. Алматы, 2003.
3. Аберкромби Н., Хилл., Тернер С. Социологический словарь- пер с анг.
Казань, 1997.
4. Волков Ю. Г., Мостовая И.В. Социология в вопросах и ответах:
Учеб.пособие. М., 2007.
5. Комозин А.Н., Кравченко А.Н. Популярная социология. М., 2002.
№ 5 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтік институттар және процестер.
Жоспары:
Әлеуметтік иснтитуттар
1. Әлеуметтік институт ұғымы. Қоғамдық өмірдің институттандырылуы.
2. Әлеуметтік ниституттардың түрлері және атқаратын қызметтері.
3. Әлеуметтік процесс ұғымы. Әлеуметтік процестің түрлері.
Әлеуметтік институт ұғымы. Қоғамдық өмірдің
институттандырылуы.
Қоғамдық өмірді реттеудің негізгі элементі әлеуметтік институттар
болып табылады. Институт деген ұғым әлеуметтануға юриспруденциядан
енген. Бұл ұғым әлеуметтануда әлеуметтік байланыстар мен субъектілердің
мінез-құлқын әлеуметтік реттеудің әр түрлі ұйымдасқан формаларын
тұрақты түрде тәртіптендірудің ерекше типін білдіру тұрғысында одан да
кеңірек түсіндіріледі.
Institutum сөзі латын тілінен аударғанда – белгілеу, орнату, мекеме
дегенді білдіреді. Әлеуметтану ғылымында әлеуметтік институт деген
ұғымды алғаш қолданған Г.Спенсер болды. Әлеуметтік институттардың
дамуын айқындаушы фактор деп ол тіршілік үшін көршілес
қауымдастықтармен және қоршаған табиғи ортамен күресуді есептеді.
Спенсердің пікірі бойынша, кез келген әлеуметтік институт белгілі бір
функцияларды орындайтын әлеуметтік әрекеттердің тұрақты құрылымы
ретінде қалыптасады. Ал, Э.Дюркгейм әлеуметтік институттарды адамның
өзін-өзі жүзеге асыруының маңызды құралы ретінде қарастырды. Ол еңбек Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
26 бет Барлығы 164
бөлінісі жағдайында ынтымақтастықты қолдайтын ерекше институттар құру
керектігі жөнінде айтты. Әлеуметтік институттарды зерттеуге елеулі үлес
қосқан тағы бір ғалым К.Маркс болды. Ол еңбек бөлінісі, туыстық құрылым
институттарын, жеке меншік институттарын қарастырды. Институционализм
бағытының (саяси экономияда) негізін салушы американ экономисі,
әлеуметтанушысы, публицист, футуролог, философия ғылымдарының
докторы (АҚШ-тағы Корнель, Чикаго, Стэнфорд, Миссури
университеттерінде әр жылдарда сабақ берген, Нъю-Йорктегі әлеуметтік
зерттеулердің Жаңа мектебінің негізін салушылардың бірі болған) Торстейн
Бунде Веблен (1857-1929) болды. Ол өзінің Парықсыз тап теориясы
(Теория праздного класса) атты еңбегінде алғаш рет әлеуметтік институт
ұғымына жан-жақты анықтама берді.
Сонымен, әлеуметтік институттар дегеніміз – бұл қоғамдық мәнді
функцияларды орындайтын, адамдардың бірлескен қызметі мен
қатынастарын ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары
болып табылады. Сонымен бірге, әлеуметтік институттар белгілі бір
ұйымдасқан құрылыммен байланысты нормалардың, жарлықтар мен
талаптардың жиынтығы, ол арқылы қоғам қоғамдық өмірдің маңызды
салаларында адамдардың қызметін бақылайды және реттейді. Әлеуметтік
институттар болып табылатындар мыналар: меншік, мемлекет, саяси
партиялар, отбасы, мешіт, шіркеу, еңбек ұйымдары, білім мен тәрбие беру
мекемелері, ғылым, бұқаралық ақпарат құралдары, әскер және т.б.
Әлеуметтік институттар өздерінің міндеттерін қоғамдық қызметті,
байланыстар мен қатынастарды тәртіпке салу, стандарттау мен
формальдандыру есебінен орындайды. Бұл тәртіп орнату, стандарттау мен
формальдандыру процесі институттандыру (институционализация) деп
аталады. Инститтандыру дегеніміз, басқаша айтқанда әлеуметтік
институттың қалыптасу процесі.
Әлеуметтік институттардың түрлері және атқаратын қызметтері
Әлеуметтік институттар бір-бірінен өздерінің функционалдық
сапаларымен ерекшеленеді:
1.Экономикалық-әлеуметтік институттар – меншік, айырбас, банктер, әр
түрлі типтегі шаруашылық бірлестіктері – олар экономикалық өмірді
әлеуметтік өмірдің басқа салаларымен ұштастыра отырып, қоғамдық
байлықты өндіру мен бөлудің барлық жиынтығын қамтамасыз етеді.
2. Саяси институттар – мемлекет, партиялар, кәсіподақтар және саяси
мақсаттарды көздейтін және саяси биліктің белгілі бір формасын орнатуға
және қолдауға бағытталған басқа да қоғамдық ұйымдар. Олардың жиынтығы
сол қоғамның саяси жүйесін құрайды.
3. Әлеуметтік-мәдени және тәрбие институттары мәдени және әлеуметтік
құндылықтарды меңгеру мен өндіруді, индивидтердің белгілі бір
субмәдениетке тартылуын, сондай-ақ мінез-құлықтың тұрақты әлеуметтік-
мәдени стандарттарын меңгерту арқылы индивидтердің әлеуметтендірілуін Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
27 бет Барлығы 164
және сол құндылықтар мен нормалардың қорғалуын өздерінің алдына мақсат
етіп қояды.
4. Нормативті-бағыттаушы институттар – индивидтердің мінез-құлқын
реттеудің моральдық-этикалық бағыт-бағдарының механизмдері. Олардың
мақсаты – мінез-құлыққа үлгі-өнегелік және этикалық негіздерді енгізу.
5. Нормативті-санкциялаушы институттар юридикалық және әкімшілік
актілерде бекітілген нормалар, ережелер мен жарлықтардың негізінде мінез-
құлықты қоғамдық-әлеуметтік реттеуді мақсат етеді. Нормалардың
міндеттілігі мәжбүрлеу санкциясымен қамтамасыз етіледі.
6. Салтанатты-символикалық және ситуациялық-конвенционалдық
институттар. Бұл институттар конвенционалдық (келісім бойынша)
нормалардың қабылдауға, оларды ресми және ресми емес бекітуге
негізделген. Бұл нормалар күнделікті келісім-шарттарды, топтық және
топаралық мінез-құлықтың әр түрлі актілерін реттейді.
Әлеуметтік институттардың негізгі бес қызметін бөліп көрсеткен
жөн. Олар:
1.Байланыстар мен қатынастарды айқындау, нығайту (бекіту) және
ұдайы өндіру қызметі. Әрбір институт өзінің мүшелерінің мінез-құлқын
бекітетін, стандарттайтын мінез-құлықтың нормалары мен үлгілерінің,
құндылықтардың жүйесін жасайды. Сол институттың шеңберінде белгілі бір
әлеуметтік бақылау жасалынады, ол сол институттың әрбір мүшесінің
қызметі, байланыстары мен қатынастары орын алатын шеңберлер мен
тәртіпті қамтамасыз етеді.
2. Келесі қызметі – реттеушілік қызмет. Бұл жоғарыда аталған қызметімен
тығыз байланысты. Бұл қызметі арқылы әлеуметтік институт
құндылықтарды, мінез-құлық нормалары мен үлгілерін жасау жолымен
қоғамның мүшелерінің арасындағы өзара қатынастарды реттеуді қамтамасыз
етеді. Бұл функция қоғамның барлық мүшелерін қамтиды.
3. Біріктірушілік қызметі институционалдық нормалардың, ережелердің,
санкциялар мен рольдер жүйесінің ықпалымен болып жатқан әлеуметтік
топтардың, қауымдастықтардың топтасу, өзара тәуелділік және өзара
жауапкершілік процестерін қамтиды.
4. Коммуникативтік қызмет жеке өзара әрекет пен ақпарат алмасудың
негізінде іске асырылады. Институт мүшелерінің коммуникативтік
байланыстарының өзіндік ерекшелігі бар. Бұл институттандырылған рольдер
жүйесі арқылы іске асырылатын формальданған байланыстар.
5. Тасымалдаушы (трансляциялау) қызметі әлеуметтік тәжірибенің
тәртібінде көрініс береді. Әрбір институт құндылықтарды, мінез-құлық
нормалары мен үлгілерін меңгеру негізінде индивидтің әлеуметтенуіне
мүмкіндік беретін белгілі бір механизмдерге иелік етеді.
Міне, осы жоғарыда атап көрсетілген әлеуметтік институттардың айқын
қызметтерімен қатар жасырын, латентті қызметтері де бар. Бұлар әлеуметтік
институттардың қызмет етуінің қосымша, жанама нәтижелері. Мәселен,
әлеуметтік институттар туралы ілімнің негізін салушылардың бірі Торстейн Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
28 бет Барлығы 164
Веблен экономикалық институттың қызметі – азық-түлікпен, баспанамен
және т.б.-мен қамтамасыз етілудегі өмірлік маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін тұтынатын заттарды өндіру екендігін көрсетіп берді.
Бірақ, аталмыш институттың қызмет етуінің нәтижесінде өндірілген
материалдық игіліктер атақ-абыройға деген қажеттілікті де қанағаттандыра
алады.
Әлеуметтік процесс ұғымы. Әлеуметтік процестің түрлері.
Әлеуметтік процесс – бұл адамдардың мінез-құлқының өзара байланысқан
әрекеті, соның нәтижесінде өзгерістер іске асырылады. Көптеген басқа
әлеуметтік әрекеттерден бөліп көрсетуге болатын бір бағыттағы және
қайталанбалы әлеуметтік әрекеттердің жиынтығы әлеуметтік процесс деп
аталады.
Қоғамда әр түрлі өлшемдері бар көптеген әлеуметтік процестер орын
алып жатады. Көбіне оларды төрт түрге бөледі: мақсатты, стихиялы,
материалдық, рухани. Қандай әлеуметтік процесс болатындығына
қарамастан, олардан туындайтын өзгерістерді үлкен үш топқа бөлуге болады:
табиғаттағы өзгеріс, адамның өзі жасайтын өзгеріс, қоғамдағы өзгеріс.
Алуан түрлі әлеуметтік процестердің ішінен ортақ беліглері бар
процестерді Р. Парк пен Э. Берджес топтастырып берді. Соған сәйкес
мынандай әлеуметтік процестің мынандай типтерін бөліп көрсетуге болады:
кооперациялар, бәсекелестік, бейімделу, шиеленіс, ассимиляция,
амальгамизация.
Әдебиеттер:
1. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. М., 2006.
2. Добреньков В.И., Кравченко А.И. Социология. М., 2009. Бабосов Е.М.
Социология в тестах. Хрестоматия: учеб. пособие для студентов. М., 2003.
3. Кравченко А.И Социология. М., 2007.
№ 6 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация.
Жоспары:
1. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация ұғымдары,
олардың негізгі элементтері мен формалары.
2. Әлеуметтік мобильдік. Қазіргі Қазақстан қоғамының әлеуметтік
құрылымының дамуы мәселелері.
Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация ұғымдары,
олардың негізгі элементтері мен формалары.
Әлеуметтік құрылым туралы әлеуметтануда көптеген концепциялар бар.
Оларды топтастыра келе негізгі екі бағытты ажыратуға болады.
Әлеуметтанушылырдың бір тобы әлеуметтік құрылымды, оның
элементтерін, яғни оның құрастырушы заттарын, процестерін нақты өмірде
объективті түрде бар деп түсіндірсе, ал, екінші бір бағыттағы
әлеуметтанушылар таптарды, әлеуметтік топтарды, жалпы әлеуметтік Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
29 бет Барлығы 164
құрылымды тек қана сананың, адам ойының нәтижесі деп түсіндіреді.
Бірінші бағыттағы әлеуметтанушылар құрылымдық функционализм деп
аталатын топқа, ал екінші бағыттағылар символдық интеракционизм деп
аталатын топқа жатады. Біз осылардың ішінде бірінші концепцияны, яғни
құрылымдық функционализмді қолдаймыз, осы теориялық бағытты
басшылыққа аламыз.
Қоғамдық қатынастар тепе-теңдік қатынас және теңсіздік қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Социология деген сөз латын-грек сөздерінен құралған. Societas -
латын тілінде қоғам, logos - грекше ілім, ғылым деген сөз. Сонда
әлеуметтану – қоғам жөніндегі ғылым деген сөз. Оны өз алдына ғылым етіп
негізін қалаған француз ғалымы Огюст Конт (1798-1857). Бірақ қоғам тек
әлеуметтану ғылымының ғана емес басқа да ғылымдардың зерттеу объектісі
болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен
шектелсек, бұл әлеуметтану ғылымының өзіне тән объектісі мен пәнін ашып
бере алмайды.
Әлеуметтану термині көп жағдайда шегіне жеткен кең мағынада,
барлық қоғамдық ғылымдарды қамтитын мағынада қолданылады.
Әлеуметтану қоғам өмірінің барлық жақтарын қарастырады, оның ішінде
мемлекет, саясат, құқық, экономика, мораль, өнер, дін және қоғамдық
дамудың басқа да жақтарына қатысты проблемаларды шешумен де
айналысады. Сөйтіп кейіннен олардың өздерін жекелеген ғылым
салаларына, зерттеу пәніне айналдырады.
Әлеуметтану әмбебап философия жүйесінен бөлініп жеке ғылым
болып дамыса да, әлі күнге дейін өзінің философиялық мазмұнын
жоғалтпаған ғылым. Ол философиялық мәндегі қоғам дамуына талдау жасау
және барынша терең зерттеу жүргізуде жалпы әлеуметтануды кеңейтуге
мүмкіндік береді.
Сонымен әлеуметтануды - әлеуметтік жүйенің өмір сүруі мен дамуының
заңдары жөніндегі, сол заңдар субъектілердің, яғни, әлеуметтік үлкен-кіші
топтардың, адамдар қауымдастықтарының, сонымен бірге жекелеген
тұлғалардың қызметінен көрініс табатын ғылым ретінде сипаттауға болады.
Түптеп келгенде , қазіргі әлеуметтану – тұтас әлеуметтік жүйе күйіндегі,
қоғам жөніндегі, оның жүйешелері (подсистема) мен жекелеген элементтері
туралы өз алдына дербес ғылым. Әлеуметтану – қоғамдық құбылыстардың
беймәлім жақтарын зерделеп, социумда қалыптасқан әлеуметтік
қатынастарды адам факторымен ұштастырып қарастыратын ғылым.
Атап айтқанда, әлеуметтану адамдардың айтарлықтай кең
қауымдастықтары арасындағы (таптар, халықтар, әлеуметтік топтар, ұлттар,
ұйымдар) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде көзге түсетін жеке
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады.
Әлеуметтанудың зерттеу объектісі – социум деп аталатын әлеуметтік
шындық (социальная реальность). Әлеуметтік шындық ұғымы әлеуметтануда
екі түрлі мағынада қолданылады. Кең мағынада алғандағы әлеуметтік
шындық - қоғамның өзі немесе қоғамдық өмір. Әлеуметтік, қоғамдық,
социум, қоғам деген ұғымдар синонимдер ретінде қолданылады. Тар
мағынада алғандағы әлеуметтік шындық дегеніміз – адамдардың әртүрлі
деңгейдегі өзара іс-әрекетінен пайда болған құбылыстармен, процестермен
тығыз байланысқан қоғамдық болмыстың қасиеті, бір қыры.
Әлеуметтанудың пәні деп отырғанымыз – қоғам мен адамның беймәлім
қырлары, құпия жақтары, яғни олардың арасындағы қатынастар, байланыс
механизмі мен құрылымы, әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік институттар,
әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-құлықтары, мүдделері мен
мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың өмірде байқалуы мен өзгеріске
ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың нәтижелері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы.
Әлеуметтану әлеуметтік құбылыстар мен процестерді түрлі дәрежеде
атап айтқанда бүкіл қоғам көлемінде немесе жеке адамдар тұрғысынан
зеттеуі мүмкін. Оның білімдік құрылымы соған сәйкес анықталады.
Әлеуметтану білімінің құрылымы – бұл ең алдымен әлеуметтік жүйеде
пәрменді міндеттерін атқаратын және дамитын қоғам жөніндегі білімнің
белгілі бір тәртіпке келтірілуі. Бұл құрылым - әлеуметтік түрлі деңгейдегі
процестер, жеке адамдар, әлеуметтік топтар немесе тұтас қоғам жөніндегі
өзара байланысқан түсініктер, ұғымдар, көзқарастар, теориялар жүйесі.
Әлеуметтану білімінің құрылымында әлеуметтанулық теориялар мен
көзқарастар ашып көрсететін қоғамдық құбылыстардың ауқымына орай
жекелеген деңгейлерді ажыратып айтуға болады.
Әлеуметтанулық білімнің деңгейлері мыналар:
жалпыәлеуметтанулық теориялар немесе жалпытеориялық
әлеуметтану;
арнайы әлеуметтанулық теориялар, бұларды кейде жеке теориялар
деп те атайды;
нақты әлеуметтанулық зерттеулер.
Әлеуметтану білімінің осы үш деңгейінің өзгешеліктері қоғамдық
құбылыстардағы әлеуметтанулық талдаудың тереңдігін және бұдан шығатын
қорытындылардың маңыздылығын байқатады.
3.Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері.
Басқа да қоғамдық ғылымдар сияқты әлеуметтану ғылымының да қоғам
алдында орындайтын, атқаратын қызмет-міндеттері бар. Олар алуан түрлі
болып келеді. Соның ішіндегі негізгілері:Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
14 бет Барлығы 164
1. Теориялық-танымдық қызметі.
2. Практикалық қызметі.
3. Идеологиялық қызметі.
Теориялық-танымдық қызметі арқылы әлеуметтану қоғамның мәні, оның
құрылысы, заңдылықтары, қызметі жайлы, дамудың негізгі тенденциялары,
бағыттары, жолдары жөніндегі білімді тереңдетеді. Әлеуметтік құбылыстар
мен процестерге эмпирикалық және теориялық талдау жасау негізінде,
айталық, материалдық өндіріс саласында адамдардың қызметін ынталандыру
мен тиімділігін арттыруды күшейту, экономикалық және саяси
қатынастарды, әлеуметтік институттардың қызметін жетілдіруге бағытталған
практикалық ұсыныстарды әзірлеу әлеуметтанудың практикалық қызметіне
жатады.Қоғамның таяудағы және алыс болашағына қатысты әлеуметтанулық
болжам жасаудың, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани
салаларының дамуын ғылыми тұрғыда алдын ала көре білудің мейлінше
практикалық маңызы зор.
Әлеуметтанудың тағы да бір атқаратын қызметі – идеологиялық қызмет.
Ӛйткені әлеуметтану қайсыбір формада болмасын белгілі бір әлеуметтік
топтардың, таптардың, саяси партиялар мен қозғалыстардың мүдделерін
білдіреді. Себебі әлеуметтанушының өзі белгілі бір әлеуметтік-таптық
қауымдастықтың құрамында, яғни, көбінесе қандай да болмасын бір саяси
партияға мүше де болады. Ол өзі зерттейтін әлеуметтік процестерді,
қоғамдық қатынастарды және әр түрлі субъектілердің қызметін белгілі бір
дүниетаным ұстанымымен пайымдайды. Ал, оның дүниетанымының
қалыптасуы әлеуметтанушының шыққан ортасымен, әлеуметтік жағдайымен
тікелей байланысты.
Әдебиеттер:
1.Габдуллина К.Р., Раисов Е.Р. Социология. Алматы, 2008.
2. Әбсаттаров Р.Б., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
3. Әлеуметтану. Оқулық Алматы: Қазақ университеті, 2005. 1-2 кітап.
4. Волков Ю.Г. Социология. Ростов на-Дону, 2008.
5. Кравченко А.И., Анурин В.Ф. Социология. Питер, 2008.
6. Лавриненко В.Н. Социология. М., 2009.
№ 2 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары (1
бөлім).
Жоспары:
1.Әлеуметтанудың дамуының бастапқы кезеңі.
2. О.Конттың позитивизмі.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
15 бет Барлығы 164
3. Г.Спенсердің органицизмі және Э.Дюркгеймнің әлеуметтануының негізгі
принциптері.
4. М.Вебердің әлеуметтанулық ілімдері және маркстік әлеуметтану.
Әлеуметтанудың дамуының бастапқы кезеңі.
Әлеуметтану ХІХ ғасырдың ортасында қалыптасқан біршама жас
ғалым. Ӛйткені оның ғылым ретінде қалыптасуына қоғамдық дамудың
белгілі бір кезеңінде ғана қажеттілік туды. Алайда, әлеуметтанудың кеш
пайда болуына қарап, оған дейін қоғам және қоғамдық құбылыстар туралы
ойлар болмады деген пікір тумауы керек. Керісінше ондай ойлар басқа
ғылымдардың шеңберінде көріне бастаған болатын. Мысалы, философиялық,
экономикалық, саяси, тарихи шығармалардажалпы қоғам, оның элементтері
және даму заңдылықтары туралы пікірлер пайда бола бастады. Осы оарйда
Ертедегі (Ежелгі) Шығыс өркениетіндегі – Көне Египет, Вавилон, Үнді,
Қытайдағы қоғам туралы көзқарастарды айтуға болады. Мысалы,
конфуцийшылар – қоғамтанушылар болып есептеледі.
Ежелгі Үндістанда әлеуметтік ойлар буддизм мен джайнизм
мектептерінің әлеуметтанулық мифтерінде қарастырылды. Мұнда тірі жанға
зиян келтірмеу принциптерін ұстанды.
Алайда Ежелгі Шығыстағы әлеуметтанулық ой-пікірлер прагматистік
сипатта болды, яғни әлеуметтік шындық тек тәжірибемен ғана
байланыстырылды.
Әлеуметтік теорияның бірқатар айқын элементтері Ежелгі Грецияда
қалыптаса бастады. Мәселен, әлеуметтік пікірдің кейбір элементтерін Гомер
мен Гесиодтың шығармаларынан кездестіруге болады. Дегенмен Ежелгі грек
философтарының ішінде қоғамға және қоғамдық институттарға ерекше көңіл
бөлген софистер де болды.
Сонымен бұдан кейінгі дәуірлерде де: орта ғасырда, қайта өрлеу
дәуірінде, жаңа дәуірде адамдардың қоғамдық өмірі жайында әр түрлі
пікірлер болды. Бірақ, бұларды әлі әлеуметтанулық ілім деп есептеуге
болмайтын еді. Ӛйткені бұлар тек әлеуметтанулық ойлар философиясы
немесе алғашқы әлеуметтанулық болжамдар деп аталады.
О.Конттың позитивизмі.
Әлеуметтанудың дербес ғылым ретінде пайда болып қалыптасуы
Батыста француз ғалымы Огюст Конттың (1798-1857) есімімен тығыз
байланысты. Ол ең алдымен Батыстағы позитивистік философияның негізін
салушы болып есептеледі. 1830 жылы оның Позитивті философияның
курсы деп аталатын алты томдық еңбегі жарық көрді. Міне, осы еңбегінде
оның әлеуметтік ойлары баяндалады. Осы еңбегінің 3-томында алғаш рет
Конт әлеуметтану (социология) деген терминді енгізеді және қоғамды
ғылыми негізде зерттеуді өзінің алдына мақсат етіп қояды. Огюст Конт
әлеуметтанудың қажетілігін қалай негіздеді? Бұл мәселені Конт философия
саласындағы өзінің адам ақылының дамуының үш сатысы туралы ашқан
заңы арқылы дәлелдейді. Олар: теологиялық, метафизикалық, позитивтік. Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
16 бет Барлығы 164
Бұларды адамның ой-өрісінің (интеллект) дамуының үш тарихи қалпы деп те
атауға болады.
Демек, адам ойлаудың алғашқы теологиялық сатысында өзін қоршаған
ортаны діни нанымдарға сүйене отырып түсіндірген. Ал, екінші
метафизикалық сатысында діни негіздерден бас тартады да айналадағы
құбылыстарды белгісіз абстрактілі мәндер, себептер арқылы түсіндіре
бастайды. Үшінші, позитивтік сатыда адам алғашқы екеуінен бас тартып,
дүниені түсіндіруде нақтылы бақылаулармен шектеліп, тұрақты
байланыстарды анықтауға көшеді. Конттың пікірінше, алдыңғы сатылар
соңғысына негіз болып отырады. Сөйтіп позитивтік ойлау алғашында
математикада, физикада, астрономияда қолданылды деп көрсетті. Содан
кейін ойлаудың ондай қорытындысы ретінде биология пайда болды деп
көрсетті. Ал, әлеуметтануды позитивтік білімнің шыңы деп есептейді.
Конттың ғылымды жіктеу тәсілі бойынша, әлеуметтану биологиядан кейін
пайда болған. Егер, биология қозғала алатын барлық тірі жануарлар дүниесін
зерттейтін болса, әлеуметтанудың одан айырмашылығы - ол әлеуметтік
құбылыс ретіндегі адамның әрекеттерін қарастырады деп көрсетті. Яғни,
әлеуметтану адамды өзі сияқты адамадардың ортасындағы қарым-қатынасы
тұрғысынан түсіндіреді. Екіншіден, әлеуметтану өзінің зерттеулерінде
позитивтік (ғылыми) тәсілдерге негізделеді. Позитивюс - латын сөзі,
дұрыс, жағымды дегенді білдіреді.
Огюст Конттың әлеуметтанулық концепциясында басты екі идея жатыр:
1. қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану;
2. әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзінде ғылымды қолдану идеясы.
Ғылыми білім қоғамның дұрыс дамуы үшін қызмет ететініне Конт кәміл
сенді.
Г.Спенсердің органицизмі және Э.Дюркгеймнің әлеуметтануының
негізгі принциптері.
Англияда әлеуметтану ғылымының қалыптасуы Г.Спенсердің есімімен
байланысты. Ол өзінің әлеуметтің көзқарастарын Бастаудың негіздері
(1862), Биология негіздері (1864- 1867), Психология негіздері (1870-
1872), Әлеуметтану негіздері (1876-1896) деген еңбектерінде баяндады.
Г.Спенсер жас кезінен Дарвиннің эволюциялық теориясының ықпалында
болып, эволюция үрдісімен айналысады. Спенсердің әлеуметтануының аса
құнды жағы – Әмбебап эволюция заңы. Бұл заң бойынша эволюция
дамудың бірден-бір қайнар көзі. Әлеуметтану принциптері атты еңбегінде
Г.Спенсер осы идеясын терңдете келіп, қоғамды биологиялық организммен
салыстырады. Сонымен ол эволюциялық көземелді дәлелдеу үшін қзінің
алдына көптеген эмпирикалық қорытындылар жасауды мақсат етіп қояды.
Мұның өзі табиғаттың барлық жақтарында, сондай-ақ ғылымда, өнерде,
дінде және философияда эволюциялық процестердің болатындығына көзін
жеткізе түсті. Оның пікірінше, биологиялық организм сияқты қоғам жәй
формадан күрделі формаға қарай дамиды. Спенсер бұл эволюциялық
процестің үш түрін көрсетеді: бейорганикалық, органикалық және Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
17 бет Барлығы 164
жоғарыорганикалық. Ол эволюцияның жоғарыорганикалық түріне аса көңіл
аударады. Ӛйткені ол қоғамның дамуы эволюциясын көрсетеді деп есептейді.
Сондықтан әлеуметтану осы жоғарыорганикалық эволюцияны зерттеуі керек
деп санайды.
Қоғам мен биологиялық организмдердің ұқсастығы және эволюция
принципін Спенсер әлеуметтік саясатты белгілеудегі және әлеуметтік
реформаларды жүргізудегі нақты ұсыныстарында қолдана білді.
Әлеуметтік организмдер биологиялық организмге ұқсас. Бірақ, бұл
барлық жағынан емес дей келе Спенсер бұл екеуінің арасындағы 6
ұқсастықты атап көрсетеді.
Спенсер әлеуметтанулық теорияның дамуына едәуір үлес қосты деп
айтуға болады:
1.ол қоғамды дискретті организм ретінде қарастырды;
2. Спенсер аналогиялық тәсіл арқылы ғылымға құрылым, функция деген
ұғымдарды енгізді.
Француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) әлеуметтану
ғылымын дамытуға елеулі үлес қосты. Ол көптеген ғылыми еңбектер жазды.
Соның ішінде оның негізгі туындыларына Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы
(1853), Әлеуметтанулық әдістің ережелері (1895), Ӛзіне-өзі қол салу
(1897), Діни өмірдің қарапайым формалары (1912) сияқты еңбектері
жатады.
Э.Дюркгейм қоғамдық өмірде болатын құбылыстарды
индивидуалдық және психологиялық тұрғыдан түсіндіруге қарсы шықты. Ол
өзінің әлеуметтік реализм теориясында қоғамдық құбылыстардың
табиғатын әлеуметтік факторлармен түсіндіру керек деп пайымдайды да
адамдардың мінез-құлқына , олардың сан-салалы қызметіне талдау жасауда
индивидтердің, әлеуметтік топтардың және әлеуметтік институттардың өзара
әрекет ету жүйесі ретіндегі қоғам түп-төркіні, бастауы болады деп санады.
Мұнда әлеуметтік орта үлкен роль атқарады. Дюркгеймнің әлеуметтік
реализм теориясының негізгі ережелері осылар.
М.Вебердің әлеуметтанулық ілімдері және маркстік әлеуметтану.
Әлеуметтанудың дамуына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХғасырдың
басында маңызды үлес қосқан немістің ойшылы Макс Вебер (1864-1920)
болды. Оның әлеуметтануы қазіргі кезде қайта өркендеуде. М.Вебердің
әлеуметтанулық көзқарастары мен пайымдаулары қайтадан ой елегінен
өткізіліп тұжырымдалуда. Оның дайындаған таным методологиясы, түсіну
концепциясы, идеалдық типтер тұжырымдамасы, мәдениет, этика мен дін
әлеуметтануы туралы ілімдері өмірде қолданылып жүр.М.Вебердің
әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасуына Г.Риккерт, К.Маркс,
Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Ф.Ницше сияқты ойшылдар ықпал етті. Вебер
көптеген ғылыми еңбектер жазды, соның ішінде Протестанттық этика және
капитализм рухы, Шаруашылық және қоғам, Әлеуметтік-ғылыми және
әлеуметтік-саяси танымның объективтілігі, Түсінуші әлеуметтанудың
кейбір категориялары туралы, Негізгі әлеуметтанулық ұғымдар сияқты Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
18 бет Барлығы 164
еңбектерін атауға болады.
М.Вебердің көзқарасы тұрғысынан қарасақ, әлеуметтану ең алдымен
адамның топтарының мінез-құлқын және әлеуметтік қызметін зерттеуі тиіс.
М.Вебер түсінуші әлеуметтану концепциясын жасап дамытты. Оның
міндеттеріне біріншіден, адамдардың өз талаптарына ұмтылуы қандай
ойластырылған әрекеттер арқылы іске асатынын және қандай дәрежеде,
қандай себептермен бұларды жүзеге асыра алатынын немесе асыра алмауын
ұғынып түсіндіру; екіншіден, әлеуметтанушыға түсінікті болған олардың
талаптарының салдарлары басқа адамдардың мінез-құлқына қалай әсер
ететінін ұғындыру негізге алынды.
К.Маркс пен Ф.Энгельс те әлеуметтану ғылымының дамуына өзіндік
үлес қосқан ғалымдар. Маркстік әлеуметтану тарихи процесті зерттеуді
өмірдегі адамдарды, олардың қажеттіліктері мен мүдделерін, адамдардың
өзара қарым-қатынастарын және өзара әрекеттерін алғышарт етіп
қарастырудан бастады. Қоғам өзіне тән қоғамдық қатынастар жүйесі,
материалдық өндіріс, саясат және өзге де әлеуметтік институттар арқылы
адамдар қызметінің мазмұнын дұрыс арнаға бағыттайды, белгілі бір
дәрежеде оны анықтайды, әрбір адамның қалыптасуы мен дамуына ықпал
жасайды. Индивидуалдылықты әлеуметтікке жеткізу маркстік
әлеуметтанудың маңызды принципіне айналды. Сөйтіп, ол адамдардың
қызметі мен мінез-құлқының объективтік әлеуметтік негіздерін анықтаудың
және пайымдаудың алғашқы маңызды қадамына айналды. Бұдан тарихты
материалистік тұрғыда түсіну келіп шықты.
Әдебиеттер:
1. Әлеуметтану. Оқу құралы. М.Тәжиннің редакицяларуымен. Алматы,
2005. 1-2 кітап.
2. Гофман А.Б. Семь лекции по истории социологии. М., 2008.
3. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. М., 1993.
4. Бачинин В.А., Сандулов Ю.А. История западной социологии. М., 2002.
5. Галактионов А. История русской социологии. М., 2002.
6. Голосенко И.А. Питирим Сорокин: Судьба и труды. Сыктывкар, 1991.
7. История социологии. (19 в. и перв полов. 20 века)
№ 3 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтанудың даму тарихының негізгі бағыттары (2
бөлім)
Жоспары:
1.Ресейдегі әлеуметтану ғылымының негізгі бағыттары.
2. Қазақстандағы әлеуметтанулық ой-пікірлер.
3. Қазіргі заманғы Батыс әлеуметтануы.
Ресейдегі әлеуметтану ғылымының негізгі бағыттары.
Ресейдегі әлеуметтанулық ойдың қалыптасуы мен дамуы ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырлардың үлесіне тиеді. Осыкезеңдердегі Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
19 бет Барлығы 164
ресейлік әлеуметтанудағы географиялық бағыттың өкілі географ ғалым әрі
әлеуметтанушы Л.И.Мечников болды. Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық
тұрғыдан қарастырған мәселелері оның Ӛркениет және ұлы тарихи өзендер
атты еңбегінде баяндалды. Бірнеше тіршілік иелері ортақ мақсатқа бірлесе
күш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады деп
ойлап, Л.И.Мечников қоғамда кооперациялар, ынтымақтастық құруға
тырысу анықтаушы болатындығын атап көрсетті. Қоғамдық прогресс идеясы
Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық тұжырымдамаларында ерекше орынды
иеленді. Оның пікірінше, прогресс идеясы болмайынша, адамзат тарихы тек
оқиғалардың мағынасыз қоймасы тәрізді болып қалады. Географиялық
ортаның басты компоненті гидрологиялық фактор болуы ықтимал деп
түсінген орыс әлеуметтанушысы дүниежүзілік тарихтан өзендік, теңіздік
және мұхиттық үш негізгі дәуірді немесе өркениетті бөліп көрсетті.
Ресей әлеуметтануында органикалық бағытты қалыптастырған
А.И.Стронин және П.Ф.Лилиенфельд болды. А.И.Стронин әлеуметтік білімді
жаратылыстану ғылымына, ең алдымен биологияға ұқсас үлгіде қарау қажет
деп есептеді. Оның пікірінше, әрбір социумның кез келген биологиялық
организм сияқты, белгілі бір жинақталған күш қорына сәйкес өмір сүруі
шектеулі болады.
П.Ф.Лилиенфельд әлеуметтік заңдар әлеуметтік күштердің және
табиғаттағы органикалық күштердің арасындағы әрекеттерді ұқсастыру
жолымен шығарылуы мүмкін деген қорытынды жасады.
Субъективтік бағыттың көрнекті өкілдері П.Л. Лавров пен
Н.К.Михайловский болды. П.Л.Лавров әлеуметтануды нормативті ғылым деп
санады. Оның көзқарасы бойынша, қоғамның бір ғана қозғаушы күші бар, ол
– тұлға. Лавров әлеуметтануға анықтама беруге де талпыныс жасады.
Н.К.Михайловский әлеуметтану басқа да қоғамдық ғылымдармен байланыста
болуы керек деп есептеді. Ол қоғамдық өмір фактілеріне әділ қарау керек
деген тұжырымды ұстанды. Оның пікірінше, тұлға мен қоғам арасында
үздіксіз қақтығыс болып жатады.
Анархизм бағытын қалыптастырған М.Бакунин мен П.Кропоткин болды.
Анархизмнің басты идеясы – ешбір мемлекеттік институттар бұза алмайтын
тұлғаның еріктілік идеясы, табиғи күй ретіндегі оның еркіндік идеясы болды.
Психолгиялық бағыттың өкілдері Е.В.Де-Роберти мен Н.И.Кареев қоғам
дамуының негізгі бағыттарына, прогресс пен регреске, бұқара халық пен
тұлғаның тарихтағы роліне назар аударды. Олар қоғам дамуындағы
психологиялық факторлардың ролі мен маңызын дәлелдеуге үлес қосты.
Ресей әлеуметтануындағы негізгі бағыттардың бірі жария марксизм
бағытының өкілдері П.Струве, М.Туган-Барановский, Н.Бердяев, С.Булгаков
және т.б. болды. Олардың көзқарастарының негізінде кейінірек идеалистік
және діни бағыттар дами бастады.
Қазан төңкерісінен кейін ресейлік әлеуметтанудың дамуы шиеленісті
жағдайда жүрді. Кеңе өкіметінің алғашқы жылдарында әлеуметтану
ғылымының өрлеуі байқалды. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы екі рет: Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
20 бет Барлығы 164
30-жылы және 60-жылдың басында әлеуметтануды марксизмге жау, жалған
ғылым деп жариялады.
Қазақстандағы әлеуметтанулық ой-пікірлер.
Батыс Еуропа мен Ресейдегі әлеуметтанушылардың идеялары,
көзқарастары қазақтың көзі ашық азаматтарына ықпалын тигізбей қоймады.
Солардың қатарында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және т.б.
болды. Ш.Уәлиханов қазақ қоғамындағы жағымсыз құбылыстардың
тоқырауға себеп болғанын, қоғам дамуындағы жаңа бетбұрысқа бағыт алған
еркін ағымды тоқтатқанын сынай келе, ендігі қазақ елінің өркендеу
болашағын реформалармен тығыз байланыстырды. Шоқанның көзқарасы
бойынша экономикалық және әлеуметтік реформалар шынайы қоғамдық
прогреске жетуді мақсат етуі керек, ал, қоғамдық прогресс, өз кезегінде
халықтың материалдық жағдайын жақсартуға қызмететуі тиіс. Халықтың
пайдасы үшін іске асырылатын қоғамдағы өзгерістер материалдық
қажеттілікке және ұлттық мазмұнына орайластырылған бірнеше
талаптарды қанағаттандыруы керек.
Шоқан қазақ қоғамын әлеуметтік организмнің күрделі объектісі ретінде
қарастыра отырып, оның әлеуметтік-таптық құрамының қоғам дамуына
сәйкес үлкен өзгерістерге ұшырап отыратынын көрсетті. Кейінірек
Қазақстанның Ресейге қосылуы (бодан болуы), хандық институттың
жойылуы, басқарудың жаңа жүйесінің енгізілуі және т.б. себептер де қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымын біраз өзгеріске ұшыратты.
Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінің өршуін қазақтардың өз
жерінен ығыстырылып, материалдық жағдайының күрт құлдырауынан деп
білді. Шоқан өркендеудің қай сатысында тұрғанына қарамастан кез-келген
халықтың өзін-өзі дамытуын, өзін-өзі қорғауын, өзін-өзі басқаруын және
өзін-өзі жазғыруын қоғамдық даму заңдылықтары ретінде қарастырып,
олардың қазақ қоғамындағы әрекет ету көріністеріне тоқталады.Билер
сотының сақталуын Шоқан халықтың өзін-өзі басқаруының маңызды буыны
деп қарай отырып, патша үкіметі ХІХ ғасырдың 60-жылдарында қазақтардың
мүддесіне сай өлкені басқару жүйесін орнатады деп сенген болатын. Алайда ,
оның үміті орындалмады.
Шоқанның әлеуметтік көзқарастары О.Конт, Г.Спенсер тәрізді Батыс
әлеуметтанушыларының ой-пікіріне ұқсас. Алайда Шоқан олардың
көзқарастарының төңірегінде қалып қоймады.
Шоқан секілді қазақ қоғамындағы әлеуметтік проблемаларды
зерттегендердің бірі – Ы.Алтынсарин болды (1841-1889).Ы.Алтынсарин
білімсіздіктің етек алуынан қазақ қоғамын надандық жайлап бара жатқанын
айта келіп, халықты білім алуға шақырды. Сол себепті ол өзінің өмірінің 25
жылын жастарға білім беруге арнады.
Ы.Алтынсарин ағартушы-демократ ретінде патша үкіметінің
отаршылдық саясатына, жергілікті өкімет орындарының озбырлық істеріне
наразылық танытты. Қазақ халқының қамын жеп, мүддесін қорғады.Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
21 бет Барлығы 164
Көшпелі қазақ елін отырықшылық өмірге, тек мал бағумен ғана емес,
егін егіп, бау-бақша өсіруге шақырды. Дінді зерттеп, оған өзіндік үлес қосты.
Мұсылманшылықтың тұтқасы атты кітап жазып, онда ислам діні туралы
объективтік түсінік беруге ұмтылыс жасады. Ы.Алтынсарин қазақ
қоғамының әлеуметтік-таптық құрылымын да зерттеді. Зерттеу объектісіне
Торғай облысының халқын алды.
Отырықшылықтың тиімділігін Ы.Алтынсарин оқу процесімен де
байланыстырады. Отырықшылқ оқу процесінің үздіксіздігін, мектептердің
тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді деп түсінді. Ы.Алтынсарин
отбасының мәселелеріне де көп көңіл бөлді. Отбасының қазақ қоғамында
ерекше міндеттер атқаратындығына зор мән беріп, ата-аналардың ұл-
қыздарын атастыру, некелестіру салт-дәстүрі жанұяның тұрақтылығын
сақтаудың, туыстық қатынастарды нығайтудың құралы деп сипаттайды.
Қазақ халқында жеті-сегіз атаға дейін қыз алыспау салты әлеуметтік нормаға
айналғанын көрсетеді. Ыбырайдың әлеуметтану тұрғысынан қарастырған
мәселелері, оның нәтижелері отандық әлеуметтану ғылымы үшін маңызы зор
деп есептеледі.
Абай Құнанбаевтың әлеуметтанулық көзқарастарынң қалыптасуына
орыстың революцияшыл-демократтары мен Батыс Еуропа
әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал етті. Абай Г.Спенсердің орыс
тіліне аударылған әлеуметтанулық еңбектерімен танысып, оның
эволюциялық теориясын қабылдайды.
Абай өз шығармаларында әлеуметтік мобильдік, адам статусы
мәселеллеріне тоқталып, адамның қоғамдағы орнын билік, байлық, билік
деңгейі айқындайтынын атап түсіндірді.
Абай қазақ қоғамын дамытудың құралы халыққа білім беру, оларды
ғылымға тарту деп есептеді. Ғылым әлеуметтік жағдайларды жақсартудың
бірден-бір құралы деп қарай отырп, ғылымды игеру бүкіл прогреске
жеткізетін жол деп түсіндірді.
Абай дінге қоғамдық институт ретінде қарады. Абай дін мәселесін өзінің
өлеңдерінде, қара сөздерінде алға тартып, оның әлеуметтік мәні мен
мазмұнын ашады. Әлеуметтік ортаны, жалпы қоғамды Абай адамды жан-
жақты етіп қалыптастыратын негізгі социум және басты фактор ретінде
қарастырады. Абай жек адам мен қоғам арасындағы өзара байланыс пен
қарым-қатынастың мазмұнына үңіліп, оған әлеуметтік процесс ретінде
қарады.
ХІХғасырдың аяқ шенінде ХХғасырдың бірінші жартысында ұлттық-
демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялылары М.Дулатов, М.Шоқай,
М.Тынышпаев шықты. Олардың шығармалары қоғамдық ғылымда өшпес із
қалдырды.
Олардың әлеуметтік-саяси көзқарастары Алаш қозғалысының
жетекшілері А.Байтұрсынов пен Ә.Бөкейхановтың тұжырымдамаларына
ұқсас, сабақтас болғандықтан жоғарыда аты аталған зиялылардың бәрінің Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
22 бет Барлығы 164
еңбектеріне сараптама жасамай-ақ А.Байтұрсынов пен Ә.Бөкейхановтың
әлеуметтанулық көзқарастарына тоқталамыз.
А.Байтұрсынов (1873-1937) – Қазақстандағы қоғамдық ойдың дамуында
өзіндік орны бар тұлға. Қазақ халқының, әсіресе оқыған азаматтарының
көсемі болған А.Байтұрсыновтың саяси іске араласуы Ресейдегі саяси-
әлеуметтік құбылыстармен тікелей байланысты болды: түрлі саяси партиялар
мен қозғалыстардың құрылып, олардың қызметтерінің жанданған кезеңіне,
бірінші орыс революциясының өршіген тұсына сәйкес келді. М.Әуезовтың
пікірі бойынша А.Байтұрсыновтың саяси көзқарасының қалыптасуы
Қарқаралы жерінен бастау алды. Патша үкіметі кемсіткен бұратана
қазақтардың мұңын мұңдап жоғын жоқтау оның негізгі мақсаты болды.
Ә. Бөкейханов (1870-1937) Ресей империясында саяси-әлеуметтік
қарама-қайшылытар шиеленісіп тұрған тұста шыққан ірі тұлға болды.Ол
Ресейді, оның құрамындағы қазақ қоғамын зерттеп, әлеуметтік-саяси мәні
бар зор тұжырымдар жасайды.
1896-1901 жылдары қазақ сахарасының Семей, Ақмола облыстары 12
уезінің жерді пайдалану тәсілдерін зерделеп, қазақ даласына орыс
шаруаларының пәрменді түрде қоныс аударуына қажет ғылыми негіз жасап
беруге тиіс болған Ф.А Щербина бастаған экспедиция ұйымдастырылып,
Ә.Бөкейханов сонда алғашқыда статист қызметін атқарып, оның зерттеу
тобына кейін жетекшілік жасайды.
Экспедициядағы жұмыс Ә.Бөкейхановтың географиялық жағдайы әр
түрлі аймақтағы тұратын қазақтардың әлеуметтік жағдайын жан-жақты жете
білуіне мүмкіндік жасады.
Қазіргі заманғы Батыс әлеуметтануы.
Символдық интеракционизм. Осы теорияның негізін салағн әлеуметтік
философ Дж. Мидтің пікірі бойынша, саналы түрдегі мен әлеуметтік
процестен шығады. Адамның әлеуметтендірілуі мен есеюі оның ролге ие
болуы ретінде түсініледі.
Феноменологиялық әлеуметтану. Оның негізін салушы А.Щюц адамдар
қоршаған ортамен байланыста болады, оны сезімнің көмегімен таниды деп
пайымдайды.
Драматургиялық әлеуметтану. Бұл теорияны жасаушы Э.Гоффман
адамдардың өзара әрекет ету ортасы – бұл ойын алаңы деп есептеді.
Этнометодология. Г.Гарфинкель өзара әрекетке түсе отырып, әрбір
индивидтің осы нақты өзара әрекет қандай болатындығы және қалай
жүретіндігі жөнінде түсініктері болады деп топшылады.
1.Қазақстанда әлеуметтанымдық ойдың дамуы. Мақалалар жинағы.
Алматы, 1998.
2. Әбсаттаров Р., Дәкенов М. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы, 2007.
3. Социологиялық сөздік. Алматы: Қазақ университеті, 2004, 2008.
4. Современнная западная социология. Словарь. М., 1990. Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
23 бет Барлығы 164
№ 4 дәріс.
Тақырыбы: Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.
Жоспары:
1.Қоғамның анықтамасы, белгілері және құрылымы.
2. Қоғамның даму сатылары.
3. Қоғамның типтері және атқаратын қызметтері.
Қоғамның анықтамасы, белгілері және құрылымы.
Қоғам дегеніміз не, оның адам өміріндегі орны мен ролі қандай деген
сұрақ әлеуметтану ғылымы үшін ең маңызды мәселе болып табылады.
Адам – қоғамдық қатынастардың жиынтығы, қоғамның тікелей жемісі.
Адам – биоәлеуметтік жан.
Сонымен, қоғам дегеніміз не? Ең жалпылама мағынасында алғанда
қоғам дегеніміз – адамдардың бірлестігі, жиынтығы. Қоғам – санасы, ақыл-
ойы бар адамдардың жиынтығы. Қоғам адамдардың қалай болса солай
жинала салуы емес, ол адамдардың арасында айтарлықтай тұрақты және
жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас орнаған бірлестік. Яғни, қоғам – бұл
белгілі бір аумақпен және мәдениетпен біріккен адамдардың тобы.
Әлеуметтануда қоғам деп мынандай сипаттамалары бар жиынтықты
атайды:
1.өмір сүретін террриториялық бірлігінің болуы;
2. өзара байланысы тұрақты және біртұтас адамдар жиынтығының болуы;
3. өзін-өзі қамтамасыз етуі, өзін-өзі басқарып отыруы, өзін-өзі өсіріп отыруы
және тб.
4. әлеуметтік байланыстардың негізін құрайтын мінез-құлық нормалары мен
әдет-ғұрыптар жүйесін құрайтын дамыған мәдени дәрежесінің болуы.
Жалпы әлеуметтану ғылымы тұрғысынан алғанда қоғамға мынандай
анықтама беруге болады. Қоғам дегеніміз кең мағынасында алғанда –
адамдардың өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы өзара
байланыстары мен өзара әрекеттерінің қалыптасқан формаларының тарихи
бірлестігі. Яғни, ол өзін-өзі реттеумен, өзін-өзі дамытумен, өзін-өзі
толықтырумен және өндірумен сипатталатын, мәдени деңгейі жоғары
бірлестік. Ал, тар мағынасында алғанда қоғам деп тарихи, әлеуметтік-мәдени
және басқа да ерекшеліктерімен көрінетін нақты қоғам түсіндіріледі.
Әлеуметтану ғылымында қоғам әлеуметтік құрылым, адамдардың өзара
әрекет ететін кеңістігі болып табылады.
Қоғам адамдардың өзара әрекетінің жемісі екендігін өткен заманның
әлеуметтанушылары да, қазіргі заманғы әлеуметтанушылар да мойындайды.
Дегенмен, оларға адамдардың қоғамға бірігуінің себептерін түрліше
анықтайды. Мәселен, Огюст Конт қоғамға мынандай анықтама береді:
Қоғам – бұл өзара келісіммен байланысқан, оның құрылымдық
элементтерінің барлығының функциялары келісімділікпен сипатталатын,
бүкіл адамзаттың органикалық бірлігі. Карл Маркс: Қоғам – бұл
бірлескен қызмет процесінде қалыптасатын, адамдардың арасындағы тарихи
тұрғыдан дамушы қатынастардың жиынтығы, - деп анаықтама береді. Макс Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
24 бет Барлығы 164
Вебер: Қоғам – бұл әлеуметтік, яғни басқа адамдарға бағытталған
әрекеттердің өнімі болып табылатын, адамдардың өзара әрекеті. Толкотт
Парсонс: Қоғам – бұл әлеуметтік жүйенің типі, ол жүйе ретінде қоршаған
ортаға қатысты алғанда өзін-өзі жетілдірудің неғұрлым жоғары деңгейіне қол
жеткізе алады. Осы берілген анықтамалардың бәрін жинақтай келе
мынандай қорытынды жасауға болады:
Қоғам – адамдарды қалай болса солай емес, белгілі бір ережелер
бойынша байланыстыратын өзара әрекеттер жүйесі.
Тұрақты әлеуметтік байланыстар мен қатынастар орнатудағы өзара
әркеттердің жүйесі.
Оның құрамдас элементтері мыналар: адамдар, олардың арасындағы
әлеуметтік байланыстар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік
топтар мен қауымдастықтар, әлеуметтік нормалар және әдет-ғұрыптар.
Әлеуметтану ғылымының басты міндеті – қоғамның осындай құрылысын
ашып көрсетіп, оның аса маңызды элементтерінің ғылыми
классификациясын жасау болып табылады.
Сонымен әлеуметтік жүйе күйіндегі қоғам деп бір-бірімен тығыз
байланысқан және өзара әрекеттегі және әлеуметтік тұтастықты құрайтын,
үлкен реттілікпен жинақталған әлеуметтік құбылыстар мен процестер
түсіндіріледі. Қоғамның даму формалары мен қозғаушы күштері жайлы
көптеген теориялар бар. Бірақ олардың бәрін қарастыруға біздің
мүмкіндігіміз жоқ. Атап айтар болсақ, күштеу теориясы, қажеттілік өсу
теориясы, географиялық материализм теориясы, демографиялық теория
және т.б. Бұл теориялардың бәріне ортақ бір нәрсе – олар қоғамның
қозғаушы идеядан, адамның санасынан іздейді. Ал, марксизм ілімі болса
басқаша қарастырады. Марксизм ілімі бойынша қоғамның жалпы даму
заңына сәйкес, қоғам дамуы өндіріс дамуының нәтижесі, ал өндіріс негізгі
әлеуметтік процесс болып табылады.
Қоғамның даму сатылары.
Бірінші саты. Аңшылықпен және терімшілікпен айналысқан
аңшылармен терімшілер қоғамы.
Екінші саты. Бау-бақшамен айналысушы көсемшілік қоғам.
Үшінші саты. Мал шаруашылығымен және жер шаруашылығымен
айналысушы қоғам.
Төртінші саты - неолиттік революция.
Бесінші саты - ерте мемлекеттердің пайда болуы.
Алтыншы саты - аграрлық қоғам.
Жетінші саты – қазіргі заманғы қоғам.
Қоғамның типтері және атқаратын қызметтері.
Қоғамның көптеген түрлері болады және болған. Қоғамды жіктеу сол
елдегі өндірістік қатынастардың сипатына, үстемдік етіп тұрған дінге, тілге,
саяси жүйенің сипатына, техникалы даму деңгейіне байланысты алуан түрлі
болып келеді. Қоғамды типтерге бөлуде 60-жылдары жаңа көзқарастар
қалыптасты. Соған сәйкес, қазіргі ғылыми әдебиеттерде қоғам дәстүрлі, Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
25 бет Барлығы 164
индустиарлды, постиндустриалды болып бөлінеді. Дәстүрлі қоғамның
мақсаты – билік, индустриалды қоғамның мақсаты – ақша,
постиндустриалды қоғамның мақсаты болса – білім болып табылады. Қоғам
мынандай қвземттерді атқарады: материалдық игіліктерді өндіру, дүниеге
нәресте әкелу және адамды әлеуметтендіру, рухани игіліктерді өндіру және
адамдардың белсенділігін зерттеу, еңбек өнімдерін бөлу, мінез-құлық пен
қызметті реттеу және басқару.
Әдебиеттер:
1. Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2004.
2. Садырова М.С., Мәуілшәріп М., Әженов М.С. және т.б. Социология
негіздері. Оқу құралы. Алматы, 2003.
3. Аберкромби Н., Хилл., Тернер С. Социологический словарь- пер с анг.
Казань, 1997.
4. Волков Ю. Г., Мостовая И.В. Социология в вопросах и ответах:
Учеб.пособие. М., 2007.
5. Комозин А.Н., Кравченко А.Н. Популярная социология. М., 2002.
№ 5 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтік институттар және процестер.
Жоспары:
Әлеуметтік иснтитуттар
1. Әлеуметтік институт ұғымы. Қоғамдық өмірдің институттандырылуы.
2. Әлеуметтік ниституттардың түрлері және атқаратын қызметтері.
3. Әлеуметтік процесс ұғымы. Әлеуметтік процестің түрлері.
Әлеуметтік институт ұғымы. Қоғамдық өмірдің
институттандырылуы.
Қоғамдық өмірді реттеудің негізгі элементі әлеуметтік институттар
болып табылады. Институт деген ұғым әлеуметтануға юриспруденциядан
енген. Бұл ұғым әлеуметтануда әлеуметтік байланыстар мен субъектілердің
мінез-құлқын әлеуметтік реттеудің әр түрлі ұйымдасқан формаларын
тұрақты түрде тәртіптендірудің ерекше типін білдіру тұрғысында одан да
кеңірек түсіндіріледі.
Institutum сөзі латын тілінен аударғанда – белгілеу, орнату, мекеме
дегенді білдіреді. Әлеуметтану ғылымында әлеуметтік институт деген
ұғымды алғаш қолданған Г.Спенсер болды. Әлеуметтік институттардың
дамуын айқындаушы фактор деп ол тіршілік үшін көршілес
қауымдастықтармен және қоршаған табиғи ортамен күресуді есептеді.
Спенсердің пікірі бойынша, кез келген әлеуметтік институт белгілі бір
функцияларды орындайтын әлеуметтік әрекеттердің тұрақты құрылымы
ретінде қалыптасады. Ал, Э.Дюркгейм әлеуметтік институттарды адамның
өзін-өзі жүзеге асыруының маңызды құралы ретінде қарастырды. Ол еңбек Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
26 бет Барлығы 164
бөлінісі жағдайында ынтымақтастықты қолдайтын ерекше институттар құру
керектігі жөнінде айтты. Әлеуметтік институттарды зерттеуге елеулі үлес
қосқан тағы бір ғалым К.Маркс болды. Ол еңбек бөлінісі, туыстық құрылым
институттарын, жеке меншік институттарын қарастырды. Институционализм
бағытының (саяси экономияда) негізін салушы американ экономисі,
әлеуметтанушысы, публицист, футуролог, философия ғылымдарының
докторы (АҚШ-тағы Корнель, Чикаго, Стэнфорд, Миссури
университеттерінде әр жылдарда сабақ берген, Нъю-Йорктегі әлеуметтік
зерттеулердің Жаңа мектебінің негізін салушылардың бірі болған) Торстейн
Бунде Веблен (1857-1929) болды. Ол өзінің Парықсыз тап теориясы
(Теория праздного класса) атты еңбегінде алғаш рет әлеуметтік институт
ұғымына жан-жақты анықтама берді.
Сонымен, әлеуметтік институттар дегеніміз – бұл қоғамдық мәнді
функцияларды орындайтын, адамдардың бірлескен қызметі мен
қатынастарын ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары
болып табылады. Сонымен бірге, әлеуметтік институттар белгілі бір
ұйымдасқан құрылыммен байланысты нормалардың, жарлықтар мен
талаптардың жиынтығы, ол арқылы қоғам қоғамдық өмірдің маңызды
салаларында адамдардың қызметін бақылайды және реттейді. Әлеуметтік
институттар болып табылатындар мыналар: меншік, мемлекет, саяси
партиялар, отбасы, мешіт, шіркеу, еңбек ұйымдары, білім мен тәрбие беру
мекемелері, ғылым, бұқаралық ақпарат құралдары, әскер және т.б.
Әлеуметтік институттар өздерінің міндеттерін қоғамдық қызметті,
байланыстар мен қатынастарды тәртіпке салу, стандарттау мен
формальдандыру есебінен орындайды. Бұл тәртіп орнату, стандарттау мен
формальдандыру процесі институттандыру (институционализация) деп
аталады. Инститтандыру дегеніміз, басқаша айтқанда әлеуметтік
институттың қалыптасу процесі.
Әлеуметтік институттардың түрлері және атқаратын қызметтері
Әлеуметтік институттар бір-бірінен өздерінің функционалдық
сапаларымен ерекшеленеді:
1.Экономикалық-әлеуметтік институттар – меншік, айырбас, банктер, әр
түрлі типтегі шаруашылық бірлестіктері – олар экономикалық өмірді
әлеуметтік өмірдің басқа салаларымен ұштастыра отырып, қоғамдық
байлықты өндіру мен бөлудің барлық жиынтығын қамтамасыз етеді.
2. Саяси институттар – мемлекет, партиялар, кәсіподақтар және саяси
мақсаттарды көздейтін және саяси биліктің белгілі бір формасын орнатуға
және қолдауға бағытталған басқа да қоғамдық ұйымдар. Олардың жиынтығы
сол қоғамның саяси жүйесін құрайды.
3. Әлеуметтік-мәдени және тәрбие институттары мәдени және әлеуметтік
құндылықтарды меңгеру мен өндіруді, индивидтердің белгілі бір
субмәдениетке тартылуын, сондай-ақ мінез-құлықтың тұрақты әлеуметтік-
мәдени стандарттарын меңгерту арқылы индивидтердің әлеуметтендірілуін Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
27 бет Барлығы 164
және сол құндылықтар мен нормалардың қорғалуын өздерінің алдына мақсат
етіп қояды.
4. Нормативті-бағыттаушы институттар – индивидтердің мінез-құлқын
реттеудің моральдық-этикалық бағыт-бағдарының механизмдері. Олардың
мақсаты – мінез-құлыққа үлгі-өнегелік және этикалық негіздерді енгізу.
5. Нормативті-санкциялаушы институттар юридикалық және әкімшілік
актілерде бекітілген нормалар, ережелер мен жарлықтардың негізінде мінез-
құлықты қоғамдық-әлеуметтік реттеуді мақсат етеді. Нормалардың
міндеттілігі мәжбүрлеу санкциясымен қамтамасыз етіледі.
6. Салтанатты-символикалық және ситуациялық-конвенционалдық
институттар. Бұл институттар конвенционалдық (келісім бойынша)
нормалардың қабылдауға, оларды ресми және ресми емес бекітуге
негізделген. Бұл нормалар күнделікті келісім-шарттарды, топтық және
топаралық мінез-құлықтың әр түрлі актілерін реттейді.
Әлеуметтік институттардың негізгі бес қызметін бөліп көрсеткен
жөн. Олар:
1.Байланыстар мен қатынастарды айқындау, нығайту (бекіту) және
ұдайы өндіру қызметі. Әрбір институт өзінің мүшелерінің мінез-құлқын
бекітетін, стандарттайтын мінез-құлықтың нормалары мен үлгілерінің,
құндылықтардың жүйесін жасайды. Сол институттың шеңберінде белгілі бір
әлеуметтік бақылау жасалынады, ол сол институттың әрбір мүшесінің
қызметі, байланыстары мен қатынастары орын алатын шеңберлер мен
тәртіпті қамтамасыз етеді.
2. Келесі қызметі – реттеушілік қызмет. Бұл жоғарыда аталған қызметімен
тығыз байланысты. Бұл қызметі арқылы әлеуметтік институт
құндылықтарды, мінез-құлық нормалары мен үлгілерін жасау жолымен
қоғамның мүшелерінің арасындағы өзара қатынастарды реттеуді қамтамасыз
етеді. Бұл функция қоғамның барлық мүшелерін қамтиды.
3. Біріктірушілік қызметі институционалдық нормалардың, ережелердің,
санкциялар мен рольдер жүйесінің ықпалымен болып жатқан әлеуметтік
топтардың, қауымдастықтардың топтасу, өзара тәуелділік және өзара
жауапкершілік процестерін қамтиды.
4. Коммуникативтік қызмет жеке өзара әрекет пен ақпарат алмасудың
негізінде іске асырылады. Институт мүшелерінің коммуникативтік
байланыстарының өзіндік ерекшелігі бар. Бұл институттандырылған рольдер
жүйесі арқылы іске асырылатын формальданған байланыстар.
5. Тасымалдаушы (трансляциялау) қызметі әлеуметтік тәжірибенің
тәртібінде көрініс береді. Әрбір институт құндылықтарды, мінез-құлық
нормалары мен үлгілерін меңгеру негізінде индивидтің әлеуметтенуіне
мүмкіндік беретін белгілі бір механизмдерге иелік етеді.
Міне, осы жоғарыда атап көрсетілген әлеуметтік институттардың айқын
қызметтерімен қатар жасырын, латентті қызметтері де бар. Бұлар әлеуметтік
институттардың қызмет етуінің қосымша, жанама нәтижелері. Мәселен,
әлеуметтік институттар туралы ілімнің негізін салушылардың бірі Торстейн Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
28 бет Барлығы 164
Веблен экономикалық институттың қызметі – азық-түлікпен, баспанамен
және т.б.-мен қамтамасыз етілудегі өмірлік маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін тұтынатын заттарды өндіру екендігін көрсетіп берді.
Бірақ, аталмыш институттың қызмет етуінің нәтижесінде өндірілген
материалдық игіліктер атақ-абыройға деген қажеттілікті де қанағаттандыра
алады.
Әлеуметтік процесс ұғымы. Әлеуметтік процестің түрлері.
Әлеуметтік процесс – бұл адамдардың мінез-құлқының өзара байланысқан
әрекеті, соның нәтижесінде өзгерістер іске асырылады. Көптеген басқа
әлеуметтік әрекеттерден бөліп көрсетуге болатын бір бағыттағы және
қайталанбалы әлеуметтік әрекеттердің жиынтығы әлеуметтік процесс деп
аталады.
Қоғамда әр түрлі өлшемдері бар көптеген әлеуметтік процестер орын
алып жатады. Көбіне оларды төрт түрге бөледі: мақсатты, стихиялы,
материалдық, рухани. Қандай әлеуметтік процесс болатындығына
қарамастан, олардан туындайтын өзгерістерді үлкен үш топқа бөлуге болады:
табиғаттағы өзгеріс, адамның өзі жасайтын өзгеріс, қоғамдағы өзгеріс.
Алуан түрлі әлеуметтік процестердің ішінен ортақ беліглері бар
процестерді Р. Парк пен Э. Берджес топтастырып берді. Соған сәйкес
мынандай әлеуметтік процестің мынандай типтерін бөліп көрсетуге болады:
кооперациялар, бәсекелестік, бейімделу, шиеленіс, ассимиляция,
амальгамизация.
Әдебиеттер:
1. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. М., 2006.
2. Добреньков В.И., Кравченко А.И. Социология. М., 2009. Бабосов Е.М.
Социология в тестах. Хрестоматия: учеб. пособие для студентов. М., 2003.
3. Кравченко А.И Социология. М., 2007.
№ 6 дәріс.
Тақырыбы: Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация.
Жоспары:
1. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация ұғымдары,
олардың негізгі элементтері мен формалары.
2. Әлеуметтік мобильдік. Қазіргі Қазақстан қоғамының әлеуметтік
құрылымының дамуы мәселелері.
Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация ұғымдары,
олардың негізгі элементтері мен формалары.
Әлеуметтік құрылым туралы әлеуметтануда көптеген концепциялар бар.
Оларды топтастыра келе негізгі екі бағытты ажыратуға болады.
Әлеуметтанушылырдың бір тобы әлеуметтік құрылымды, оның
элементтерін, яғни оның құрастырушы заттарын, процестерін нақты өмірде
объективті түрде бар деп түсіндірсе, ал, екінші бір бағыттағы
әлеуметтанушылар таптарды, әлеуметтік топтарды, жалпы әлеуметтік Ф КазНПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені
29 бет Барлығы 164
құрылымды тек қана сананың, адам ойының нәтижесі деп түсіндіреді.
Бірінші бағыттағы әлеуметтанушылар құрылымдық функционализм деп
аталатын топқа, ал екінші бағыттағылар символдық интеракционизм деп
аталатын топқа жатады. Біз осылардың ішінде бірінші концепцияны, яғни
құрылымдық функционализмді қолдаймыз, осы теориялық бағытты
басшылыққа аламыз.
Қоғамдық қатынастар тепе-теңдік қатынас және теңсіздік қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz