Халықаралық дербес құқық пәнінен дәрістер
1 .лекция. Халықаралық дербес құқықтың түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны
2.лекция. Тақырыбы: Халықаралық дербес құқықтағы коллизиялық ережелер
3.лекция. Тақырыбы: Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі
4.лекция. Тақырыбы: Сыртқы экономикалық мәміленің коллизиялық мәселелері
5.лекция. Тақырыбы: Халықаралық тасымалдау
6.лекция. Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтағы отбасы құқығы.
7.лекция. Тақырыбы: Патенттік құқық және Қазақстан Республикасынан тыс жерде тауар таңбаларын қорғау
11.лекция. Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтағы еңбек құқығы.
2.лекция. Тақырыбы: Халықаралық дербес құқықтағы коллизиялық ережелер
3.лекция. Тақырыбы: Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі
4.лекция. Тақырыбы: Сыртқы экономикалық мәміленің коллизиялық мәселелері
5.лекция. Тақырыбы: Халықаралық тасымалдау
6.лекция. Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтағы отбасы құқығы.
7.лекция. Тақырыбы: Патенттік құқық және Қазақстан Республикасынан тыс жерде тауар таңбаларын қорғау
11.лекция. Тақырыбы: Халықаралық жеке құқықтағы еңбек құқығы.
Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде.
Біріншіден, бұл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті процесі осыған сай жан-жақты экономикалық қатынастардың жаңа деңгейін талап етуде. Бұл тұстағы айқын мысал ретіңде еуропалық континенттік дамуды атауға болады. Шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың ең жарқын көрінісі ретінде жан-жақты экономикалық және экономикалық-техникалық қауымдастықтың дамуын атауға болады. Егер де ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектеліп отырған болса, ендігі ХХ-ХХІ ғасырларда бұл тек тауар мен қызмет алмасу ғана емес, өндірістік қауымдастық, оның құрамына бірлескен кәсіпорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бұл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қақтығыстарға байланысты, саяси және ұлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жұмысқа орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының) тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан, коммуникациядағы, көлік жетістіктері арқасында көптеген елдер өзара жақындасты, осының аркасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды, телерадио құралдары, бейнетехника мен спутниктік құрылғыларды қолдануға байланысты ғылымда болып жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып отыруға мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тағы бар, ал екінші жағынан ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа тұстары, атап айтқанда, Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен улануы бір ғана мемлекеттің шекарасымен шектеліп қана қоймайды.
Біріншіден, бұл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті процесі осыған сай жан-жақты экономикалық қатынастардың жаңа деңгейін талап етуде. Бұл тұстағы айқын мысал ретіңде еуропалық континенттік дамуды атауға болады. Шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың ең жарқын көрінісі ретінде жан-жақты экономикалық және экономикалық-техникалық қауымдастықтың дамуын атауға болады. Егер де ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектеліп отырған болса, ендігі ХХ-ХХІ ғасырларда бұл тек тауар мен қызмет алмасу ғана емес, өндірістік қауымдастық, оның құрамына бірлескен кәсіпорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бұл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қақтығыстарға байланысты, саяси және ұлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жұмысқа орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының) тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан, коммуникациядағы, көлік жетістіктері арқасында көптеген елдер өзара жақындасты, осының аркасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды, телерадио құралдары, бейнетехника мен спутниктік құрылғыларды қолдануға байланысты ғылымда болып жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып отыруға мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тағы бар, ал екінші жағынан ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа тұстары, атап айтқанда, Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен улануы бір ғана мемлекеттің шекарасымен шектеліп қана қоймайды.
14. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Халықаралық дербес құқықтың түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі және атауы
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәні
3. Халықаралық жеке құқықтын құқық саласы ретіндегі мәні
4. Халықаралық жеке құқықтын құқық жүйесінде алатын орны
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқықтың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алуын оқытып
үйрету болып табылады.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі және атауы
Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгінгі күнгі факторлар өте
тиімді әсер етуде.
Біріншіден, бұл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың
объективті процесі осыған сай жан-жақты экономикалық қатынастардың жаңа
деңгейін талап етуде. Бұл тұстағы айқын мысал ретіңде еуропалық
континенттік дамуды атауға болады. Шаруашылық өмірдің
интернационалдандырудың ең жарқын көрінісі ретінде жан-жақты экономикалық
және экономикалық-техникалық қауымдастықтың дамуын атауға болады. Егер де
ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектеліп отырған болса,
ендігі ХХ-ХХІ ғасырларда бұл тек тауар мен қызмет алмасу ғана емес,
өндірістік қауымдастық, оның құрамына бірлескен кәсіпорындар мен
өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бұл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қақтығыстарға
байланысты, саяси және ұлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жұмысқа
орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының)
тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан, коммуникациядағы,
көлік жетістіктері арқасында көптеген елдер өзара жақындасты, осының
аркасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды, телерадио құралдары,
бейнетехника мен спутниктік құрылғыларды қолдануға байланысты ғылымда болып
жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып
отыруға мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тағы бар, ал екінші
жағынан ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа тұстары, атап айтқанда,
Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен улануы
бір ғана мемлекеттің шекарасымен шектеліп қана қоймайды.
Халықаралық жеке құқық үшін басты маңызды болып табылатын нәрсе -
халықаралық қатынастар гуманизациялануы болып табылады. Барлық
мемлекеттердің - халықаралық қатынас реттеуіне қатысушыларының назарында
адам, оның жай-күйі, құқықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы өзара
ықпалдастық тұтастарынан да көрінеді.
Мемлекеттер арасындағы қауымдастық туралы мәселелерді шешу кезінде
құқықтық және оның әдістері мен құрылымдарының орны ерекше болып келеді.
Халықаралық жеке құқықтың спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің
арасындағы, құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып,
коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы
тиісті жағдайларда қолданылатыңдығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке құқықтың мақсаты - әр түрлі елдердің фирмалары мен
ұйымдарының арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып
табылады.
Қатынастардың екінші бір тобы — шетелдік қатысушылар, яғни
азаматтардың қатысуымен болады. Халықаралық құқықтағы сияқты халықаралық
жеке құқыққа да жалпы қоғамдық мүдде мен жеке тұлғаның мүдделері толығымен
ескерілуге жатады.
Халықаралық жеке құқықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа
салалардағы құқықтары туралы сөз болады. Осы аталған құқықтарға кепіл болу
халықаралық жеке құқықта басты орынға қойылады, әсіресе, бұл аралас
(шетелдің қатысуымен) некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтарынан
құрылуына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқық нормалары
Қазақстаңдағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің
азаматтардың шетел мемлекетіндегі жағдайын анықтайды.
Халықаралық жеке құқықтың реттеу пәні халықаралық өмірде пайда
болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы түрлі қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық халықаралық жария құқықпен (не жалпы
халықаралық құқықпен) тығыз байланысты. Халықаралық жеке құқық өзбетіндік,
тәуелсіз құқық жүйесі болып табылады. Үстемдік етіп тұрған концепцияға
(тұжырымдамаға) сүйенсек халықаралық жеке құқық болып табылады.
Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқықтың нормалары бір
ғана мақсат үшін - әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың
құқықтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда. Бұл екеуінің арасындағы
ортақ мүдде: - осы жердегі халықаралық қатынастар туралы ойлар бұл
ұғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке
құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп тұрады.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастарының мазмұнының әр-түрлігінде.
Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемеңдігі мәселелері,
мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарастырылады.
Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық әрекеттесу сияқты
сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық құқықтың туыңдауына
әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін қатынастар азаматтық-
құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық
жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы халықаралық қатынастағы нақ осы
жеке құқық саласында көрініс табады. Бұл ең біріншіден, мүліктік қатынастар
(мәселен, авторлық пен патенттік құқық саласында), яғни бұлар халықаралық
жеке құқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.
Халықаралық жария құқықтан халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу
пәнімен ғана емес, сол қатынастардың субъектілерінен де ерекшеленеді.
Мемлекеттер халықаралық жария құқықтың негізгі субъектілері болып табылады.
Сонымен қатар, халықаралық ұйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін
күресуші ұлттарды да осы топқа жатқызады. Ал халықаралық жеке құқықта
қатысушылар мемлекет қана емес (бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды),
ең басты қатысушылар жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар болып табылады. Жеке
тұлғалар — бұл азаматтар, ал заңды тұлғалар — бұл мемлекеттік ұйымдар, жеке
фирмалар, өндірістер, ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап өтуге болады. Халықаралық шарт
халықаралық жария құқықта қатынастарды реттеудің негізгі қайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерекше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамаларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақытта ғана қолданысқа ұшырайды.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бұл халықаралық жария
құқыққа барынша тән қасиет) таза ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке құқықтың мәнін анықтағаннан кейін, оны
құқықтық тұрғыдан алғандағы түсінігіне байланысты пікірлерді қарастырған
жөн.
Кеңестік дәуірде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сұрақтардың
бірі халықаралық жеке құқық деген түсінікке байланысты болып табылған.
Жалпы жағдайларда, лениндік түсінік - біз ешқандай жекелікті танымаймыз,
бізде бәрі ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы
керек деген де болды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі тұтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұнын айқындап тұр, өйткені
бұл сонау ерте римдік дәуірдегі құқықтарды жеке және жария деп бөлуді ары
қарай дамытып отыр. Жария құқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке
құқық - жеке тұлғалардың құқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралық
жеке құқықтағы халықаралық деген түсінік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз
болып келеді. Бірақ көптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық желе
құқық барынша ішкі құқықпен тығыз байланыста бола отырып, құқық саласы
ретінде танылады және ұлттық құқық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді
ең соңғы авторлардың қатары құқық деген сөзге өздерінің қарсылығын
білдірді, себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеуші
функцияны емес, тек қана сілтемелік функцияны атқарушы болып табылады және
мұндағы басты орынға коллизиялық ережелер ие деп тұжырымдады.
Сонымен қатар, осы халықаралық жеке құқық деген түсінікке өзгертулер
енгізуге байланысты жұмыстар одан әрі жалғасты. В.М. Корецкий өзінің
Очерки международного частного права деген кітабында осы пәнді қамтиды
деген 50-ден астам пәннің атауын ұсынады. Олардың қатарына келесі пәндерді
жатқызуға болады: 1) халықаралық азаматтық құқық; 2) халықаралық шаруашылық
құқық; 3) жеке құқықтық қатынастардын халықаралық режимі; 4) халықаралық
жеке құқық; 5) шетелдік құқықты қолдану; 6) халықаралық құқық қағидаларына
сәйкес түрлі мемлекеттердің заңдарын қолдану; 7) мемлекеттердің аумағынан
тыс жерлерде құқықты тану; 8) құқықты тану; 9) шетелдіктердің жалпы жеке
құқықтары; 10) бөлектейтін құқық; 11) жеке құқық саласындағы құқық
конфликтілерінің теориясы; 12) құқық конфликтісі т. б.
Халықаралық жеке құқықтың мазмұнына аталған атаулардың қайсысы
көбірек келетіндігін біз төменде көрсетілген бөлімдерден білетін боламыз,
ал қазір біз халықаралық жеке құқық деген сөзді қолданған барынша дұрыс
екендігін айта аламыз.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәні
Біздің отандық ілім халықаралық азаматтық-құқықтық, шетелдермен
отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастарды реттейді деген көзқарасты
ұстанады. Осылайша, халықаралық жеке құқық дегенде кең ауқымды бір
мемлекеттің аумағында ғана орын алмайтын азаматтық-құқықтық қатынастар
туралы айтуға болады, қайсыбір мемлекет азаматтары арасыңдағы мүліктік және
оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қаты-настарды айтпастан бұрын,
бұл мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да қозғап өту керек.
Ең біріншіден, мүліктік қатынастағы халықаралық құқық шетелдік
элементке ие екендігі туралы айтылуы керек. Осындай шетелдік элемент бар
мүліктік қатынастардың негізгі деген үш тобын бөліп қарастыруға болады:
1. Шетелдік болып табылатын субъектінің қатысуымен болатын мүліктік
қатынастар. Бұл шет мемлекеттің азаматы, шет мемлекеттің заңды тұлғасы
немесе тіптен, шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мәселен,
қазақстандық өнеркәсіп орны ағылшындық фирмамен тауар партиясын сату туралы
шарт жасайды. Мұндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық фирма
табылады.
2. Субъектілердің барлығы бір мемлекетке тиесілі мүліктік қатынастар
(мәселен, мұрагерлік мүлік) тиісті қатынастар пайда болатын объект шетел
аумағында болатын болса.
3. Заңды фактімен пайда болуы не тоқтатылуы тығыз байланысты мүліктік
қатынастар (зиян келтіру, шарт жасау, өлім т.б.).
Отандық ілім халықаралық жеке құқық, сонымен қатар, халықаралық
азаматтық іс жүргізу мәселелерін де қарастырды. Мұның астарында, азаматтық
істе шетелдік элементтің болуы әлдебір процессуалдық салдар туғызады деген
пікір қлыптастырады.
Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялық нормалар
құраған. Шетелдік элементі бар азаматтық құқықтық қатынастарды реттеудің
басты ерекшелігі - көп жағдайда халықаралық жеке құқық мәселелерін шешуде
тікелей ереже және қолданылатын ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнама
қолданылуы керек екендігі туралы меңзейді. Мұндай сипаттағы ережелер
коллизиялық деп аталады.
Заң тұрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқық
құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді. Мемлекеттер қолданатын
осындай нормалардың жиынтығы коллизиялық құқықты құрайды. Коллизиялық құқық
халықаралық жеке құқықтың аса күрделі және аса маңызды бөлігін құрайды,
бірақ коллизиялық сауалдар мен халықаралық жеке құқық мазмұны толығымен
ашылмайды.
Халықаралық жеке құқық аясына шетел элементі бар халықаралық
азаматтық құқықты реттейтін барлық нормаларды енгізген жөн. Бұл ретте
мемлекеттердің арасындағы құқық емес, олардың арасында орнайтын қатынас
басты мәнге ие болуы тиіс. Осындай түсініктен кейін халықаралық жеке құқық
құрамына халықаралық қатынастар көмегімен унификациялауға көп мән берген
жөн. Шаруашылық өмірдің интернационалдануы сауда, көлік және басқа
салалардағы материалдық құқықтардың унификациялануына алып келуде.
Халықаралық жеке құқықтың қолданылар кеңістігі мен оның мазмұны
туралы сұрақтар құқықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортақ түсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралық жеке құқыққа бағытталған.
Мәселен, Францияда шетелдіктердің құқықтық жағдайы ешқаңдай сауалдарсыз
халықаралық жеке құқықтың реттеуіне енгізіледі, ал Англияда, Нидерланта бұл
халықаралық жеке құқықтың көрінісі деп танылады. Бірқатар жағдайларда
халықаралық жеке құқықтың аясы туралы доктриналық көзқарастар халық-аралық
жеке құқық туралы заңнамада өз орнын тапқан. Мәселен, Венгрияның
халықаралық жеке құқық туралы Заңында оның әсер ететін аясы белгіленген:
бұл заң бейбітшілік кезіндегі шетел мемлекетімен осы мемлекеттің арасындағы
азаматтық, отбасылық, еңбек қатынастарын реттейді деп көрсетеді.
Ағылшындық, американдық, голландық ғалымдардың еңбектерінде халықаралық
жеке құқықты реттеуге коллизиялық нормалар жатқызылады. Бұл реттегі
сұрақтардың барлығы көбіне соттылыққа байланысты болып келеді, яғни белгілі
бір даулы қатынастарды реттеуде қай мемлекеттің соты басым рөлді алу керек
деген сауалдар, осыған байланысты қай елдің құқығы қолданылатындығы туралы
мәселе шешіледі.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық мәселелерінің
қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән болып табылады.
Сонымен қатар назар аударатын бір мәселе, Францияның халықаралық жеке
құқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы, оның аумаққа енуі,
оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сияқты мәселелер басым орынды
иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халықаралық жеке құқыққа
қатысты көзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке құқық халықаралық
қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып табылады.
Халықаралық жеке құқықты зерттеумен айналысатын ғалымдардың айтуы
бойынша оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың
статусына, жария тәртіпке байланысты мәселелерді де енгізуі керек. Бірақ
1940-жылдардың басынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке құқықты
іс жүргізу құқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықаралық жеке
құқықтың жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы
пәннің жүйесіне байланысты даулардың шексіз жалғасуы халықаралық жеке
құқықтың құқықтық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне
байланысты сұрактарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені құқықтың осындай
сипаттаушы белгілері құқықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Ең біріншіден айтарымыз, халықаралық жеке құқық реттейтін
қатынастардың бір тобын бөліп алу үшін оның тек халықаралық қатынастарды
реттейтіндігін атап өту керек. Халықаралық қатынастар күрделі кешенді
құбылыс болып табылады. Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды
ажыратып алған жөн (мұның ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілерді де
міндетті түрде қосамыз). Бұл қатынастардың тобының ерекшелейтін белгісі
болып олардың субъектілері — мемлекеттерге тиесілі - егемендік болып
табылады. Нақ осы егемендік арасындағы мемлекетаралық қатынастарды
белгілейді. Мемлекетаралық қатынастар халықаралық жария құқықтың реттеу
пәні болып табылады.
Мемлекетаралық қатынастар мен көбіне олардың субъектілері азаматтар
мен ұйымдар (заңды тұлғалар) арасындағы қатынастар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шартқа отырады. Бұл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып табылады.
Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарттардың негізінде
айқындалады. Бұл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген ұйымдары
мен азаматтарының арасында да сауда, экономика мен коммерциялық қатынастар
орнығып қалуы мүмкін. Бұл тұста, жоғарыда аталған мемлекетаралық шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондықтан да халықаралық қатынастарда
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалық
қатынастарды тудырады.
Халықаралық жеке құқықтың аясында азаматтық құқық: азаматтардың
құқықтық қабілеттілігі, шетелдік заңды және жеке тұлғалардың меншік
құқықтары, сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын қатынастарды реттеу
жолдары сияқты өзінің күрделілігі бойынша - бұл азаматтық-құқықтық
қатынастар, яғни әрбір мемлекеттің өзінің аумағында азаматтық құқықпен
реттелетін қатынастар. Құқықтық білім - азаматтық құқық пәніне азаматтар
мен заңды тұлғалардың арасындағы жеке мүліктік және мүліктік емес
қатынастар жатқызылатындығы мәлім.
Дегенмен, халықаралық жеке құқық пен азаматтық құқықтардың реттеу
пәндерінің бірдей немесе ұқсас болуы олардың пән ретінде ұқсастығын
білдірмейді. Халықаралық жеке құқық стаңдартты мүліктік қатынастарды емес,
тек қана халықаралық қатынастардан туындайтын қатынастарды реттейді.
Мәселен, екі қазақстандық фирма арасында жасалған шарт азаматтық құқықпен
реттелуге жатады, ал егер сол шартқа отырушы мемлекет шетел мемлекеті
болса, бұл халықаралық жеке құқықтың нормаларымен реттелуге жатады.
Осыдан шығатын қорытындыны таразылай отырып, халықаралық жеке
құқықтың қоғамдық қатынастарының екі белгісін шығарып алуға болады. Олар:
біріншіден, халықаралық; екіншіден, азаматтық - құқықтық болып табылады.
Тек қана осы екі белгінің бір кезде кездесуі ғана қоғамдық
қатынастардың құрамынан халықаралық жеке құқықтың пәні болып табылатын
қатынастарды бөліп қарастыруға жол ашады. Мысалы, Қазақстан азаматының
өлімінен кейін оның Қазақстаңдағы аманаты ашылады және оған сәйкес
мұрагерлері анықталады. Бұл тұста азаматтық-құқықтық қатынастар туындайды.
Егер осы мұра басқа бір мемлекет аумағында ашылса немесе мұрагерлер
шетелдік азаматтар болып шықса, онда бұл халықаралық жеке құқықтың көмегіне
жүгінетін қатынас болып шыға келеді.
Сәйкесінше, қазақстандық ішкі қатынастар азаматтық құқықпен реттеледі
де, олардың біразы халықаралық сипатқа ие болатын болса, халықаралық жеке
құқықтың реттеу пәніне кіреді.
Осыдан келіп, халықаралық жеке құқықтың пәні болып халықаралық
азаматтық құқықтық қатынастар табылады деп жауап берумізге болады.
Осыдан келіп азаматтық деген қатынастардан бөлек отбасылық, еңбек
қатынастары осы халықаралық жеке құқықтың реттеу объектісіне жатады ма,
әлде жоқ па деген заңды сұрақтар туындай бастайды.
Халықаралық жеке құқықтың пәнін құрайтын тағы бір қаты-настардың
белгілері бар. Бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың арасыңда жасалатын
қатынастар. Дегенмен, бұл принцип өзбетіндік сипатқа ие емес, өйткені
олардың барлығы жеке құқықтық табиғаттан келіп шыгады.
3. Халлықараық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні
Халықаралық жеке құқықты құқықтың бір саласы ретінде басқа саладан айыра
білу қажет.
Құқық жүйесіне байланысты бірқатар мәселелерді айтсак, халықаралық
жеке құқық басқа құқық салаларымен, атап айтқанда, азаматтық құқықпен ұқсас
болып келеді. Жалпы бөлімде, халықаралық жеке құқықтың принциптері мен
негізгі бастамаларына байланысты жалпы ережелер де шоғырланған. Бұлардың
қатарына коллизиялық ережелердің қызмет етуі, шетелдік құқықты қолдануды
шектеу мәселелері, сыртқы мәселелер мен ішкі заңнаманың арақатынасы, шетел
азаматтары мен заңды тұлғаларына ерекше құқықтық режимді белгілеу сияқты
ережелерді жатқызуға болады.
Халықаралық жеке құқықтың ерекше бөлімі, әдеттегідей, негізгі
институттардан тұрады: азаматтардың азаматтық құқықтық жағдайлары,
мемлекеттердің ерекше құқықтық қатынасқа түсуші ретіндегі ерекшеліктері,
меншік құқығы, мәмілелер, түрлі сипаттағы шарттар, зиян келтіру салдарынан
пайда болатын міндеттемелер, интеллектуалдық меншік құқығымен байланысты
нормалар, мұрагерлік, отбасы-некелік, сонымен қатар, еңбектік қатынастар.
Халықаралық жеке құқық жүйесінде халықаралық арбитраж туралы мәселе ерекше
бөліп қарастырылады. Оны халықаралық жеке құқықтың құқықтық саласына енгізу
бірқатар қиындықтар туғызады. Бұл тұрғыда көбіне айтылатыны халықаралық
арбитраж халықаралық жеке құқықтың аясында қалып қоймай, сонымен қатар
халықаралық процестің сұрағы болып табылады.
Дегенмен, халықаралық коммерциялық арбитражды халықаралық жеке
құқықтың аясына жатқызған кезде оның мақсаты мен қолданылуын еске алсақ
жетерліктей болатын сияқты.
Оны азаматтық процеске қосудың қажеттігі жоқ, себебі ұлттық құқықтың
бұл саласы сот мекемелерінің қызметін реттейді, ал арбитраж болса, қоғамдық
аралық соттарды білдіреді.
Осыған орай, халықаралық процесті халықаралық жеке құқықтың құрамына
енгізген дұрыс па деген сұрақ туындайды. Құқық ғылымында бұл тұрғыда
біркелкі ойдың жоқ екеңдігін айта кетейік. Бұл жердегі басты мәселе -
шетелдік элемент материалдық құқықтық салдармен қатар процессуалдық
құқықтық салдар туғызуы мүмкін бе деген сұраққа жауаптың табылмауы.
4. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны
Халықаралық жеке құқықтың түсінігі мен мәнін айқындап болғанан кейін
біз тағы бір сұрақты қарастыруымыз қажет. Бұл сұрақ бізге халықаралық жеке
құқықты құқық саласы ретінде айқындап, оның құқық жүйесінде алатын орны
қандай деген сұраққа жауап береді.
Аталған сұраққа жауап беру халықаралық құқықтың түсінігімен және оның
құқықтық табиғатымен терең байланыста болып келеді, сондықтан да біз бұл
тұрғыда да ғалымдардың ойларының көп ұшқырлығымен кездесеміз. Олар:
1) халықаралық жеке құқық кең ауқымда алғанда халықаралық құқыққа жатады;
2) халықаралық жеке құқық мемлекеттің ішкі заңнамасының құрамына кіреді;
3) халықаралық жеке құқық бұл құқықтың кешенді саласы болып табылады, яғни
ішінара халықаралық жария құқыққа және жеке құқықка - мемлекеттің ішкі
заңнамасына қатысты болып келеді.
Осы аталғандардың барлығының шеңберінде өздеріне тән айырмашылықтары бар.
Біздің көзқарасымыз бойынша осы тұста бірқатар қорытындыларды жасауға
болады:
- халықаралық құқықтың халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты екендігі
даусыз, бірақ бұл тұста ол жеке құқықпен - мемлекеттің ішкі заңнамасымен де
тығыз байланыста болып табылады;
- халықаралық жеке құқықтың халықаралық құқықпен тығыз байланыста болуына
қарамастан, ол ішкі құқық жүйесіне кіреді. Бұл құқықтық реттеу пәнінен -
жеке құқықтық қатынастардын мазмұнынан келіп шығады. Бұл қатынастар барлық
кезде мемлекеттің бастамасында (әрине бұл тұста мемлекеттің заңының
астарында деген сөз) болып табылатын субъектілер - жеке тұлғалар мен заңды
тұлғалардың арасында болғандықтан жеке құқықтық реттеуге көп ұшырайды.
Халықаралық құқықтық реттеу жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасындағы
жеке қатынастарды реттеуге бағытталмағандығын білеміз;
- ішкі құқық жүйесінде азаматтық (отбасылық және еңбек) құқықтың бір бөлігі
болып табылмайды. Ол осы жүйеде өзбетіндік орынға ие болып табылады,
өйткені оның өзіне тән реттеу әдісі мен өзіндік пәні бар болып табылады;
- бұл құқықтың аты халықаралық жеке құқық деген сөзбен байланысты
болғанмен, ұлттық-құқықтық табиғатқа ие болып табылады. Халықаралық жария
құқықтан айырмашылығын атап айтар болсақ, халықаралық жария құқық барлық
мемлекеттерге тән құқықтың аясында өмір сүретін болса, халықаралық жеке
құқық бұл жекелеген мемлекеттердің құқықтық жүйесінде өмір сүреді. Мысалы,
қазақстандық халықаралық жеке құқық, ресейлік халықаралық жеке құқық,
украиндық халықаралық жеке құқық т.б.
- жоғарыда аталғандардың негізінде халықаралық жеке құқыққа анықтама беруге
болады. Халықаралық жеке құқық — бұл шетел элементімен күрделендірілген,
жеке құқықтық қатынастарды реттейтін, мемлекеттің унификацияланган жеке
құқықтық және коллизиялық құқықтық нормаларыныц жүйесі болып табылады.
Әрине, халықаралық жеке құқықта мемлекеттің өзінің ұлттық құқығының
болуы басқа мемлекеттердің қатысуының жоқтығын білдірмейді. Бізге белгілі
болғандай, кез келген мемлекеттің құқықтық жүйесінде ұқсас ережелер мен
нормалар кездесіп жатады. Бұл түсінікті де, дегенмен, құқық бұл мемлекеттің
ішкі юрисдикциясы бола тұрғанымен, құқық жүйесінде де құқықтардың бір-
біріне әсер етуі болып тұрады. Әсіресе, мұндай екі жақты әсер етулер
халықаралық жеке құқықта көп кездесіп жатады, өйткені, ол өзінің құқықтық
табиғаты бойынша халықаралық қатынастарда жатқан қатынастарды реттеуші.
Халықаралық жеке құқықты зерттеген кезде салыстырмалы құқық-тану көп
маңызға ие болып табылады. Салыстыру дегеніміз - бұл түрлі мемлекеттердің
құқықтық жүйелеріңцегі институттарды бір-біріне сәйкестендіру болып
табылады. Бұл тәжірибенің қажеттіліктеріне жауап береді. Мысалы, шетедцік
тұлғалардың Қазакстан Республикасының аумағында кәсіпкерлікпен
айналысуларының құқықтық негіздері туралы мәселені зерттеген кезде біз сол
мемлекеттің құқығына жүгінумізге тура келіп отырады, өйткені бұл негіздер
сол мемлекеттің тиісті заңнамасында реттелген болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Халықаралық жекс құқықтың үғымы мен пәні.
2.Халықаралық жеке құқықтың жүйесі.
3.Халықаралық жеке құқықтың дамуына әсер етуші негізгі факторлар.
4.Халықаралық жеке құқықтың Қазакстан Республикасының дамуына әсер етуі.
5.Халықаралық жеке және халықаралық жария кұкықтың арақатынасы.
2-лекция. Тақырыбы: Халықаралық дербес құқықтағы коллизиялық ережелер
Жоспар:
І.Коллизиялық ереженін түсінігі және манызы
2.Коллизиялық ереженін құрылымы және онын түрлері
Лекция мақсаты: : Студентеттерге Халықаралық коллизиялық нармалардың
ұғымын және мәнін, Коллизиялық нормалардың құрылымын, қолданылу
сатыларын оқыту, Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану әдістерін
түсіндіру, оқыту .
Лекция мәтіні.
1. Қолизиялық ереженің түсінігі және маңызы
Халықаралық жеке құқықты реттейтін шетел элементі бар қарым-
қатынастарда кейбір кездерде коллизиялық мәселелер туындайды. Бұл мәселеде
қақтығыстағы екі заңның қайсысын қолдану керек екені туралы сұракты шешу
керек. Коллизиялық мәселе — бұл белгілі бір құқықтық қатынастағы қай елдің
заңын қолдану керек екені туралы мәселе. Бұл мәселе халықаралық жеке
құқыққа тән ерекшелік болып табылады. Халықаралық жеке құқықта коллизиялық
мәселе және оны шешу осы құқық саласының негізгі мазмұнын құрайды.
Халықаралық жеке құқықтың өзіне тән реттеу тәсілдері мен әдістері бар.
Азаматтық қарым-қатынастарға қатысушылар арасында коллизиялық мәселелер
туындайды. Мұндай проблемалардың мазмұнында қандай құқық қолдану керек
екені туралы мәселе шешіледі, яғни қай мемлекеттің заңын қолдану керектігі
мәселесі шешіледі.
Бұл мәселелер белгілі бір коллизиялық ережелер қолдану арқылы шешілуі
мүмкін. Коллизия (латын сөзінен соllisio) - ол қақтығыс немесе қайшылық
деген мағынаны білдіреді. Заңдардың коллизиясы деп айтқанда, әр түрлі
мемлекеттер арасындағы құқықты таңдау қажеттігін айтады. Құқық
коллизиясының екі себебі бар:
- жеке құқықтық қатынаста шетел элементінің болуы;
- қатынаска байланысты әр түрлі мемлекет құқығының мазмұндарының
ерекшілігі.
Коллизиялық ереже белгілі бір мемлекетте немесе белгілі жағдайда қай
мемлекеттің құқығын қолдану керектігін көрсетеді. Коллизиялық ереженің
қажеттілігі, біріншіден мына мәселеге байланысты: мемлекеттердің құқықтық
жүйелері бір-біріне ұқсамауы. Бірақ тәжірибе жүзінде қолданылатын құқық
мәселесі құқық қолданушыда белгілі бір қиындықтар туғызады, себебі тек қана
қандай коллизиялық ереже қолдануды, қай мемлекет құқығына сілтеме жасауды,
сонымен қатар, шетел құқығы таңдалған жағдайда, істі шетел мемлекетінің
заңдарына сәйкес шешіп алу қажет.
Коллизиялық ереженің мақсаты - бәсекелестіктегі екі не одан да көп
құқықтық жүйе арасындағы коллизияны шешу және шетел элементі бар
қатынастарды белгілі бір құқық тәртібіне бағындыру болып табылады. Бірақ,
коллизиялық ереже мәселені мәні бойынша өзі шеше алмайды, ол тек тиісті
міндетті қарастыратын материалдық ережеге сілтеме жасайды. Осы тәртіп
негізінде мәселе шешіледі. Осыдан коллизиялық ереженің заң әдебиеттерінде
даулы, сілтемелік деген анықтамалармен неге қолданылуын байқауға
болады.
Сілтеме жасалған материалдық құқықтық ережемен бірге коллизиялық
ереже азаматтық айналым қатысушыларына жүріс-тұрыс ережесін анықтайды.
Халықаралық жеке құқық құрамында коллизиялық және материалдық құқықтық
ереженің қосылуы, сипаты бойынша біртекті қарым-қатынастарды екі түрлі
әдіспен реттеу қажеттілігі негізделеді. Халықаралық келісімдердегі
материалдық құқықтық ережемен бірге халық-аралық жеке құқық ішіне ішкі
заңнамадағы материалдық құқықтық ережелер кіреді. Олар шетел элементі бар
азаматтық қатынастарды реттеу үшін арнайы белгіленген. Бұл нормаларға
жататындар: сыртқы экономикалық қызметті реттейтін ереже, инвестициялар
режиміне қатысты ережелер, Қазақстан азаматтарының шетелдегі мәртебесін
анықтайтын ережелер, Қазақстан Республикасында азаматтық, неке және еңбек
пен іс жүргізу құқығы аясында шетел азаматтары мен ұйымдардың құқықтық
жағдайын анықтайтын ережелер.
Коллизиялық ережеге заңды-техникалық тұрғыдан назар аударсақ - бұл
халықаралық жеке құқықтағы қолданылатын ең қиын ережелер деп айтуға болады.
Бұл мәселе коллизиялық ереженің мазмұнын анықтаудағы белгілі бір ережелерді
қарас-тыруды талап етеді. Бұл ережелер коллизиялық нормаларды тәжірибеде
қолдану мәселесін шешуіне көмек керсетеді.
2. Коллизиялық ереженің құрылымы және оның түрлері
Коллизиялық ереже халықаралық жеке құқықта қолданылатын күрделі ереже
болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері
бар коллизиялық ереженің құрылымын қарастыру қажет. Коллизиялық ереженің
ерекше табиғаты олардың құрылымының және оны қолданудың ерекшеліктерін
алдын ала айқындайды.
Әрбір коллизиялық ереже басқа жай құқық ережелерге қарағанда екі
бөлімнен тұрады. Коллизиялық ереженің екі элементтен құрылуы екі бөліктен
құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы
ереженің құрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш элементтік
құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететін құқықты логикалық
тұрғыдан талдау арқылы құрылатын логикалық ережені сипаттайды. Ал
нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан, шын мәнінде, нақты құқықтық
ереженің екі элементтік құрылымы болады (гипотеза, санкция).
Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын қарастырайық. Оның бірінші
бөлігі коллизиялық ереженің көлемі болып табылады, ол коллизиялық ереженің
қаңдай құқық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік
құқығы, отбасы құқығы.
Коллизиялық ереженің екінші белігі коллизиялық байлам (қағидат,
бекіту формуласы) деп аталады. Байлам - бұл тиісті қарым-қатынаста
қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни қай елдің заңын қолдану
қажеттілігін керсетеді.
Коллизиялық ережелерде кездесетін байламдардың келесі түрлері бар:
Lex loci contraktus - бұл коллизиялық байлам шарт қай елде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша, шартқа
қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сыртқы экономикалық мәміле
бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары мен міндеттері қол қойылған
жердін заңнамасымен анықталады. Бірак заң бойынша жақ-тарға заңды таңдау
еркіндігі берілген.
Lex societatis - бұл заңды тұлғаның ұлтына байланысты байлам. Бұл
байлам, егер заңды тұлға бір елде тіркелген болып, екінші мемлекетте жұмыс
істеп, ал оның бас органы үшінші мемлекетте қызмет жасаса, сонда оның ұлтын
анықтау қажет. Сонымен, заңды тұлғаның ұлтын анықтау үшін осы төрт ілімге,
қағидатқа сүйенеміз:
1) инкорпорация немесе тіркеу қағидаты - заңды тұлға қай мемлекетте
тіркелсе, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады;
2) отырықшылық қағидаты - заңды тұлғаның бас органы қай мемлекетте
орналасса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады;
3) қызмет ету қағидаты — заңды тұлға қай мемлекетте нақты жұмыс
істесе, сол мемлекеттің заңы қолданылады;
4) бақылау теориясы - бір мемлекетте орналасқан кәсіп-орынның
құрылтайшысы қай мемлекеттің тұлғасы болса, сол мемлекеттің заңын негіз
ретінде алады.
Lex voluntatis — бұл байлам бойынша шарт жақтары, өз еріктері бойынша
бір мемлекеттің заңнамасын таңдауға құқылы. Тараптар қай мемлекеттің заңын
немесе қай конвенцияны қолданатын шартта нақты көрсету керек.
Lex venditoris — бұл байлам бойынша сатушы тұратын мемлекеттің заңын
қолдануды қарастырады. Бұл байлам сыртқы экономикалық мәмілелеріне тән.
Lex rei sitae — бұл коллизиялық қағидат меншік құқық саласында
қолданылады. Бұл ереже бір мемлекетте, белгілі бір затқа меншік құқығын
анықтауда көмек көрсетеді. Қазақстанның заңнамасында мүлік қай мемлекетте
орналасса, сол мемлекеттің заңнамасымен меншік құқығы анықталады. Бірақ
егер мүлік мұра ретінде қарастырылса, онда мұрагердің соңғы тұрғылықты
жерінің заңнамасымең реттеледі.
Lex loci delictii commissii - бұл коллизиялық байлам құқық бұзушылық
жасалған жердің заңнамасына байланысты. Яғни, сот қай мемлекетте зиян
келтірілген болса, онда сол мемлекеттің заңнамасымен істі қарастырады.
Lex fori - сот заңы, яғни дау қай мемлекетте қарастырылса, онда сол
мемлекеттің заңы қолданылады. Бұл қағидатқа сәйкес сот қатынастағы шетел
элементіне қарамастан, өз елінің заңнамасын қолданады.
Lex personalis - жеке тұлғаға байланысты ереже. Оның өзі екі түрде
қарастырылады:
1) Lex patriae — азаматтыққа байланысты заң;
2) Lex domisilii—тұлғаның тұрақты тұру жеріне байланысты заң.
Lex loci selebrationis — бұл байлам отбасы құқығында қолданылады,
яғни қай мемлекетте неке қиылды сол мемлекеттің заңы қолданылады.
Жоғарыда аталған байлам формулалары сәйкес қарым-қатынастардың
қолдануға жататын мемлекет құқығымен заңды немесе фактілі түрде байланысын
ескереді. Тәжірибеде шетел элементімен шиеленіскен қарым-қатынасты ұлттық
құқық ережелеріне бағындыру мысалдары кездеседі. Бұл ұлттық заңның қолдану
шектерін кеңейту, өзінің заңды және жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау мен
қызметін жеңілдетуге тырысуымен түсіндіріледі.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бұл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз.
Коллизиялық байламдар қатарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
таңдалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жатқызады. Бірақ
бұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі құқық институттарын
теңестіру дұрыс емес болып табылады. Ерік автономиясы кейбір ғалымдардың
айтуы бойынша (мысалы Л. П. Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып
саналмайды, ол қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке құқықтағы дербес
құқықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы - бұл коллизиялық
байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің құқықтық алғы шарты болып
табылады.
Қазіргі халықаралық жеке құқықта коллизиялық нормалар көп түрлі және
көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бұл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын қатынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы нормалардың тәжірибеде қолдану
кезінде зор маңызға ие.
Ең біріншіден, халықаралық-құқықтық унификацияға бағытталған, ұлттық
заңдармен бекітілген және халықаралық шарттармен көзделген коллизиялық
нормаларды айыра білу қажет. Олардын арасындағы айырмашылықтар олардың
әрекет ету аясымен және оларды қолдану тәртібінен байқалады. Халықаралық
шарттармен бекітілген коллизиялық ереженің әрекет ету аясы, бұл шарттар
қатысушылардың барлығының қолдануына байланысты кең болады. Ал құқық
қолданушы органдардың және құқық қолданушы тәжірибенің ерекшеліктері
екеуінің арасындағы айырмашылықты одан әрі нығайта түседі. Бірақ, ішкі заң
ережелері мен халықаралық-құқықтық шарт ережелерінің болуы қайнар
көздердің, яғни осыдан туындайтын тұжырым халықаралық жеке құқық
ережелерінде де, екі жақтылық сипатына алып келмейді, себебі бұл ішкі заң
пайдасына, халықаралық құқықтық шарт ережелерін басшылықка алмауға алып
келеді. Көп жағдайда мемлекет өзі дербес коллизиялық ереже массивін
қалыптастырады. Бірақ, қазіргі кезенде, ерекше маңызға халықаралық құқықтық
құралдар арқылы коллизиялық құқықтық реттеу, шарттық тәртіп арқылы реттеу
дамуда. Ол мемлекеттердің, біртұтас халықаралық жеке құқықтағы коллизиялық
және өзге де ереженің, сәйкес халықаралық шарттарды қабылдау және дамыту,
ұлттық құқықтық ережені унификациялау атына ие болды. Маңызды сараланудың
бірі коллизиялық байлам нысанына байланысты саралану болып табылады. Бұл
белгі бойынша коллизиялық ережелерді бір жақты және екі жақты деп екі топка
бөледі. Бір жақты — бұл қолдануға жататын елдің қазакстандық, неміс,
ағылшын құқығын тікелей атайтын байлам нормасы. Бір жақты ереже әдетте өз
елінің құқығын қолдануды белгілейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің 1104-бабының 3-тармағында былай делінген:
Қозғалмайтын мүлікке қатысты мәміленің нысаны — осы мүлік орналасқан
жердегі елдің құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттік тізілімге
енгізілген қозғалмайтын мүлікке қатысты болса, Қазақстан Республикасының
құқығына бағынады. Бірақ бұған қарамастан, екі жақты ережелер кең
таралған. Екі жақты коллизиялық ереже нақты мемлекетті атамайды. Оған
құқықты таңдауға мүмкіндік беретін, жалпы белгінің болуы тән. Мысал
ретіңде, ҚР АК-не сәйкес, мұрагерлік бойынша қатынастар ... мұра
қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жері болған елдің құқығы бойынша
анықталады.
Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі ретінде: мұра қалдырушының соңғы
тұрақты тұрғылықты жерін көрсетеді.
Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық ережелер императивті, диспозитивті,
альтернативті болып үш топқа бөлінеді. Императивті ережелер — түпкілікті,
азаматтық құқықтық қатынастардың тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты
қолдануға қатысты ұйғарымдар.
Диспозитивті ережелер — құқықты таңдау бойынша жалпы тәртіпті бекіте
тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен өзгерту мүмкіндігін береді.
Диспозитивті ережелер әдетте тараптар құқығы, егер тараптардың келісімімен
өзгеше көзделмесе және т.б. нысандарда, көрініс табады. Мысалы, ҚР АК-нің
1108-ба-бының 2-тармағына сәйкес: Егер тараптардың келісімінде өзгеше
көзделмесе, мәміленің нысанасы болып табылатын мүлікке заттық құқықтардың
пайда болуы және тоқтатылуы, елдің осы мәміле бағындырылған құқығы бойынша
анықталады.
Альтернативті ережелер - мазмұнында, ереже келемінде көзделген, жеке
құқықтық қатынасқа қолданылатын құқықты таңдауды көздейтін бірнеше
ережелері бар нормалар. Құқық қолданушы орган және тараптар онда
көзделгеннің әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің
біреуі бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны
ол жасалған жердің құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмелені,
егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса, нысанының
сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды. Яғни, шетелде жасалған
мәміле нысанына екі альтернативті байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы
және Қазақстан Республикасы құқығы.
Альтернативті ережелер халықаралық жеке құқықта салыстырмалы түрде
жақында пайда болған құбылыс болып табылады. Оның пайда болуы халықаралық
байланыстардың дамуы, соңғы кездерде бұл құқықтық саланың дамуымен соның
ішінде әр түрлі құрылымдардың күрделенуі, реттелетін қатынастардың
ерекшеліктерін ескеруге негізделген, көлемдердің және байламдардың
бөлшектелуімен тығыз байланысты.
Коллизиялық ереженің мәніне қарай: гөнералды (басты) және субсидиарлы
(қосымша) болып екі топқа белінеді. Гөнералды ереже — қолданудағы
артықшылыққа ие, қолданылатын құқықты таңдау кезіндегі басты ереже. Мысалы,
егер ҚР-ның заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келісімімен
таңдалған елдің құқығымен реттеледі. Мұндағы басты ереже ҚР-ның заң
актілерінде өзгеше көзделмеуі қажет. Субсидиарлы ереже — басты ережемен
байланысты бір немесе бірнеше құқықты таңдау ережелері, ол басты ереже
белгілі бір себептерге байланысты қолданылмаған жағдайда қолданылады.
Сонымен қатар, субсидиарлы ережелер бірінші, екінші, үшінші және т.б.
дәрежелі болып бөлінеді. Басты және барлық дәрежелі субсидиарлы ережелер
бір-бірімен тығыз байланысты болып, ішкі байланысқа негізделген өзінше
ереженің ассоциациясын құрады.
Сонымен қатар, коллизиялық ережелер құқықтық қатынастың күрделігіне
байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы
коллизиялық ережелер қатынастың мәніне қолданылатын құқықты анықтайды. Ал
арнайы ережелер бұл қатынасты жүзеге асыру барысында туындаған қосымша
сұрақтарды шешуге арналған құқықтық қатынасты бекітеді. Жалпы және арнайы
коллизиялық ережелер жүйесін қолдану қажеттілігі, бірнеше мемлекет
аумағында орындалатын шарттарды қарастырғанда пайда болады мысалы,
(тасымалдау шарты).
Қазақстан Республикасы үшін ТМД-ға мүше мемлекеттердің құқығын
унификациялау мәселесі ерекше маңызды болып табылады. Бұл халықаралық жеке
құқық мәселесін шешетін жағдай. Қазіргі кезде осы мәселені шешуге 1995 жылы
13 мамырда қабылданған ТМД елдері үшін заңнама акті ретінде ұсынылған
Үлгілі азаматтық кодекс мүмкіндік береді. Осындай актілердің шығарылуы
біртұтас құқық кеңестігін жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, құқық
таңдау мәселесін жеңілдетуге мүмкіңдік береді.
Бақылау сұрақтары:
1. Коллизиялық норманың құрылымы.
2. Коллизиялық нормалардың түрлері.
3. Коллизиялық нормалардың мәні.
4. Коллизиялық норманы қолдану.
5. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
3-лекция. Тақырыбы: Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі
Жоспары:
1. Жеке тұлғанын жеке заңы
2. Жеке тұлғаның құқық қабілетілігі және әрекет қабілеттілігі
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқық субъектілерін мен оларға
қолданылатын құқықтық режимдерді оқыту, түсіндіру. Халықаралық жеке
құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайын және Заңды тұлғалардың
құқықтық жағдайы оқытып, түсіндіру.
Лекция мәтіні.
1. Жеке тұлғаның жеке заңы
Жеке тұлғаның жеке заңын қолдану аясына жеке тұлғаның азаматтық
құқықтық мәртебесі, оның құқығы мен әрекет қабілеттілігі, жеке құқықтары,
неке және отбасы қатынастары мен мұрагерлік қатынастарға байланысты
құқықтары жатады.
Жеке заң екі вариантта қолданылады: азаматтық заң (ұлттық заң) Lех
patrie және тұрғылықты жер заңы Lех domicilii.
Азаматтық заң - бұл жеке тұлғаның азаматтығы болып табылатын
мемлекеттің заңына бағынуды айтамыз. Ал тұрғылықты жер заңы — бұл жеке
тұлғаның тұрақты мекен-жайы орналасқан мемлекеттің заңын қолдануды айтамыз.
Жеке тұлғаның азаматтық заңы соңғы кездері Еуропа мемлекеттерімен
қоса алғанда көптеген мемлекеттерде үстемдік түрде қарастырылып келеді. Бұл
азаматтық заңның қолданылуына себеп болған 1804 жылғы тарихи Француз
Азаматтық кодексі. Онда шетелде жүрген француз азаматтарының әрекет
қабілеттілігі пен азаматтық жағдайы ұлттық заңымен анықталады делінген.
Кейіннен ұлттық заң мәселелері 1865 жылы Италияның Азаматтық кодексінде,
1896 жылы Герман Азаматтық заңдарында бекітілді.
Қазіргі кезде Норвегия, Дания, Исландия мемлекеттерінен басқа,
латынамерикалық (Куба, Коста-Рика, Панама т.б.) және араб мемлекеттерінде
(Алжир, Египетт.б.) азаматтық коллизия қағидасын қолданады.
Ал англо-американдық құқықтағы домицилия концепциясы баска құқық
жүйелеріне қарағанда ерекше, себебі ол Рим құқығына негізделген.
Англосаксондық жалпы құқық жүйесі бойынша пайда болу (шыққан тегі)
домицилиясы мен (domicil of origin) және таңдау домицилиясына (domicil of
choice) бөлінеді. Мысалы, некемен туылған балаға әкесінің домицилиясы,
некесіз туылғандарға шешесінің домицилиясы тиісті болады.
Таңдау домицилиясын қабылдау үшін тұлғаның ол жерде тұрақты өмір
сүру, сонымен қатар, осыған сәйкес ниеті де болуы қажет.
Дж. Чешир және П. Норт бұл тезисті растау үшін екі сот шешімдерін
мысалға келтіреді. Біріншіден, шотландиялық азаматтың Үндістаңда 25 жыл
өмір сүруі, оның келешекте өз еліне қайту ниетінің барлығына байланысты
Үндістанның домицилиясын қабылдауы мүмкін еместігі туралы шешімі. Екінші
шешімде шыққан тегі Жаңа Шотландия және осы ел домицилиясына ие канадалық
тұлға, ағылшын әскери-әуе күштерінде қызмет етумен қатар, осы елде 40 жыл
өмір сүруіне қарамастан өз елі Жаңа Шотландияға бір кезенде оралу ниетіне
байланысты Англия домицилиясын қабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім
қабылданған.
Осы домицилияға байланысты, өз көзқарасын М. Вольф былай айтқан: кез
келген тұлғаның домицилиясын анықтау көп жағдайларда оның азаматтығын
анықтауға карағанда күрделі болады. Себебі, домицилия ниетке байланысты,
сондықтан оны дәлелдеу қиын. Жалпы, домицилия концепцияларын бір-бірінен әр
түрлі мемлекеттер шегінде ғана емес, бір мемлекет ішінде де ажырату
күрделі, сондықтан да соңғы кездері халықаралық жеке құқықта жеке заңның
аралас жүйесіне өту тенденциясы жүріп жатыр.
Осыған мысал ретінде тұлғаның жеке мәртебесіне оның азаматтық заңын
қолданатын мемлекеттердің бірі Францияны алуға болады, сонымен қатар некені
бұзу да ерлі-зайыптылардың азаматтық заңдарымен қаралады. Ерлі-зайыптылар
әр түрлі мемлекеттердің азаматтары, яғни азаматтықтары әр түрлі болса, онда
олар некені бұзу кезінде екі мемлекеттің құқығына жүгінулеріне тура келеді.
Соның негізінде, бір жұбайының қарсылығынан неке бұзылмай қалатын жағдайлар
болды.
1930 жылы Италияда алғаш рет неке бұзудың шекті жағдайларына рұқсат
беру туралы Заң қабылдаңды. Осындай азаматтық заңға байланысты
қайшылықтардың негізінде сот тәжірибесі бас нормаларды сақтай отырып
(некені бұзу кезінде ерлі-зайыптылар азаматтық заңдарына бағынады),
субсидиарлық коллизиялық норма жасап шығарады: егер ерлі-зайыптылардың
жалпы, ортақ азаматтықтары болмаса, онда жеке заңның екінші нысаны -
тұрғылықты жер (домицилия) заңына бағынады.
Осыған орай, Латын Америка мемлекеттеріне ортақ азаматтық қағида мен
тең дәрежеде домицилия қағидасын қолданатын Бусманте кодексін қарастыруға
болады. Осы кодекстің 7-бабына сәйкес: Бұл келісім шартқа отырған
мемлекеттер өз жеке заңы ретінде домицилия заңын немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық дербес құқықтың түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны
Жоспары:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі және атауы
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәні
3. Халықаралық жеке құқықтын құқық саласы ретіндегі мәні
4. Халықаралық жеке құқықтын құқық жүйесінде алатын орны
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқықтың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алуын оқытып
үйрету болып табылады.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі және атауы
Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгінгі күнгі факторлар өте
тиімді әсер етуде.
Біріншіден, бұл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың
объективті процесі осыған сай жан-жақты экономикалық қатынастардың жаңа
деңгейін талап етуде. Бұл тұстағы айқын мысал ретіңде еуропалық
континенттік дамуды атауға болады. Шаруашылық өмірдің
интернационалдандырудың ең жарқын көрінісі ретінде жан-жақты экономикалық
және экономикалық-техникалық қауымдастықтың дамуын атауға болады. Егер де
ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектеліп отырған болса,
ендігі ХХ-ХХІ ғасырларда бұл тек тауар мен қызмет алмасу ғана емес,
өндірістік қауымдастық, оның құрамына бірлескен кәсіпорындар мен
өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бұл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қақтығыстарға
байланысты, саяси және ұлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жұмысқа
орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының)
тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан, коммуникациядағы,
көлік жетістіктері арқасында көптеген елдер өзара жақындасты, осының
аркасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды, телерадио құралдары,
бейнетехника мен спутниктік құрылғыларды қолдануға байланысты ғылымда болып
жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып
отыруға мүмкіндік берді; космосты игерудегі жетістіктер тағы бар, ал екінші
жағынан ғылыми-техникалық прогресстің кертартпа тұстары, атап айтқанда,
Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен улануы
бір ғана мемлекеттің шекарасымен шектеліп қана қоймайды.
Халықаралық жеке құқық үшін басты маңызды болып табылатын нәрсе -
халықаралық қатынастар гуманизациялануы болып табылады. Барлық
мемлекеттердің - халықаралық қатынас реттеуіне қатысушыларының назарында
адам, оның жай-күйі, құқықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы өзара
ықпалдастық тұтастарынан да көрінеді.
Мемлекеттер арасындағы қауымдастық туралы мәселелерді шешу кезінде
құқықтық және оның әдістері мен құрылымдарының орны ерекше болып келеді.
Халықаралық жеке құқықтың спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің
арасындағы, құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып,
коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы
тиісті жағдайларда қолданылатыңдығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке құқықтың мақсаты - әр түрлі елдердің фирмалары мен
ұйымдарының арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып
табылады.
Қатынастардың екінші бір тобы — шетелдік қатысушылар, яғни
азаматтардың қатысуымен болады. Халықаралық құқықтағы сияқты халықаралық
жеке құқыққа да жалпы қоғамдық мүдде мен жеке тұлғаның мүдделері толығымен
ескерілуге жатады.
Халықаралық жеке құқықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа
салалардағы құқықтары туралы сөз болады. Осы аталған құқықтарға кепіл болу
халықаралық жеке құқықта басты орынға қойылады, әсіресе, бұл аралас
(шетелдің қатысуымен) некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтарынан
құрылуына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқық нормалары
Қазақстаңдағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің
азаматтардың шетел мемлекетіндегі жағдайын анықтайды.
Халықаралық жеке құқықтың реттеу пәні халықаралық өмірде пайда
болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы түрлі қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық халықаралық жария құқықпен (не жалпы
халықаралық құқықпен) тығыз байланысты. Халықаралық жеке құқық өзбетіндік,
тәуелсіз құқық жүйесі болып табылады. Үстемдік етіп тұрған концепцияға
(тұжырымдамаға) сүйенсек халықаралық жеке құқық болып табылады.
Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқықтың нормалары бір
ғана мақсат үшін - әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың
құқықтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда. Бұл екеуінің арасындағы
ортақ мүдде: - осы жердегі халықаралық қатынастар туралы ойлар бұл
ұғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке
құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп тұрады.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастарының мазмұнының әр-түрлігінде.
Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемеңдігі мәселелері,
мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарастырылады.
Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық әрекеттесу сияқты
сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық құқықтың туыңдауына
әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін қатынастар азаматтық-
құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық
жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы халықаралық қатынастағы нақ осы
жеке құқық саласында көрініс табады. Бұл ең біріншіден, мүліктік қатынастар
(мәселен, авторлық пен патенттік құқық саласында), яғни бұлар халықаралық
жеке құқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.
Халықаралық жария құқықтан халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу
пәнімен ғана емес, сол қатынастардың субъектілерінен де ерекшеленеді.
Мемлекеттер халықаралық жария құқықтың негізгі субъектілері болып табылады.
Сонымен қатар, халықаралық ұйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін
күресуші ұлттарды да осы топқа жатқызады. Ал халықаралық жеке құқықта
қатысушылар мемлекет қана емес (бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды),
ең басты қатысушылар жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар болып табылады. Жеке
тұлғалар — бұл азаматтар, ал заңды тұлғалар — бұл мемлекеттік ұйымдар, жеке
фирмалар, өндірістер, ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап өтуге болады. Халықаралық шарт
халықаралық жария құқықта қатынастарды реттеудің негізгі қайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерекше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамаларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақытта ғана қолданысқа ұшырайды.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бұл халықаралық жария
құқыққа барынша тән қасиет) таза ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке құқықтың мәнін анықтағаннан кейін, оны
құқықтық тұрғыдан алғандағы түсінігіне байланысты пікірлерді қарастырған
жөн.
Кеңестік дәуірде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сұрақтардың
бірі халықаралық жеке құқық деген түсінікке байланысты болып табылған.
Жалпы жағдайларда, лениндік түсінік - біз ешқандай жекелікті танымаймыз,
бізде бәрі ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы
керек деген де болды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі тұтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұнын айқындап тұр, өйткені
бұл сонау ерте римдік дәуірдегі құқықтарды жеке және жария деп бөлуді ары
қарай дамытып отыр. Жария құқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке
құқық - жеке тұлғалардың құқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралық
жеке құқықтағы халықаралық деген түсінік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз
болып келеді. Бірақ көптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық желе
құқық барынша ішкі құқықпен тығыз байланыста бола отырып, құқық саласы
ретінде танылады және ұлттық құқық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді
ең соңғы авторлардың қатары құқық деген сөзге өздерінің қарсылығын
білдірді, себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеуші
функцияны емес, тек қана сілтемелік функцияны атқарушы болып табылады және
мұндағы басты орынға коллизиялық ережелер ие деп тұжырымдады.
Сонымен қатар, осы халықаралық жеке құқық деген түсінікке өзгертулер
енгізуге байланысты жұмыстар одан әрі жалғасты. В.М. Корецкий өзінің
Очерки международного частного права деген кітабында осы пәнді қамтиды
деген 50-ден астам пәннің атауын ұсынады. Олардың қатарына келесі пәндерді
жатқызуға болады: 1) халықаралық азаматтық құқық; 2) халықаралық шаруашылық
құқық; 3) жеке құқықтық қатынастардын халықаралық режимі; 4) халықаралық
жеке құқық; 5) шетелдік құқықты қолдану; 6) халықаралық құқық қағидаларына
сәйкес түрлі мемлекеттердің заңдарын қолдану; 7) мемлекеттердің аумағынан
тыс жерлерде құқықты тану; 8) құқықты тану; 9) шетелдіктердің жалпы жеке
құқықтары; 10) бөлектейтін құқық; 11) жеке құқық саласындағы құқық
конфликтілерінің теориясы; 12) құқық конфликтісі т. б.
Халықаралық жеке құқықтың мазмұнына аталған атаулардың қайсысы
көбірек келетіндігін біз төменде көрсетілген бөлімдерден білетін боламыз,
ал қазір біз халықаралық жеке құқық деген сөзді қолданған барынша дұрыс
екендігін айта аламыз.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәні
Біздің отандық ілім халықаралық азаматтық-құқықтық, шетелдермен
отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастарды реттейді деген көзқарасты
ұстанады. Осылайша, халықаралық жеке құқық дегенде кең ауқымды бір
мемлекеттің аумағында ғана орын алмайтын азаматтық-құқықтық қатынастар
туралы айтуға болады, қайсыбір мемлекет азаматтары арасыңдағы мүліктік және
оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қаты-настарды айтпастан бұрын,
бұл мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да қозғап өту керек.
Ең біріншіден, мүліктік қатынастағы халықаралық құқық шетелдік
элементке ие екендігі туралы айтылуы керек. Осындай шетелдік элемент бар
мүліктік қатынастардың негізгі деген үш тобын бөліп қарастыруға болады:
1. Шетелдік болып табылатын субъектінің қатысуымен болатын мүліктік
қатынастар. Бұл шет мемлекеттің азаматы, шет мемлекеттің заңды тұлғасы
немесе тіптен, шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мәселен,
қазақстандық өнеркәсіп орны ағылшындық фирмамен тауар партиясын сату туралы
шарт жасайды. Мұндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық фирма
табылады.
2. Субъектілердің барлығы бір мемлекетке тиесілі мүліктік қатынастар
(мәселен, мұрагерлік мүлік) тиісті қатынастар пайда болатын объект шетел
аумағында болатын болса.
3. Заңды фактімен пайда болуы не тоқтатылуы тығыз байланысты мүліктік
қатынастар (зиян келтіру, шарт жасау, өлім т.б.).
Отандық ілім халықаралық жеке құқық, сонымен қатар, халықаралық
азаматтық іс жүргізу мәселелерін де қарастырды. Мұның астарында, азаматтық
істе шетелдік элементтің болуы әлдебір процессуалдық салдар туғызады деген
пікір қлыптастырады.
Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялық нормалар
құраған. Шетелдік элементі бар азаматтық құқықтық қатынастарды реттеудің
басты ерекшелігі - көп жағдайда халықаралық жеке құқық мәселелерін шешуде
тікелей ереже және қолданылатын ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнама
қолданылуы керек екендігі туралы меңзейді. Мұндай сипаттағы ережелер
коллизиялық деп аталады.
Заң тұрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқық
құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді. Мемлекеттер қолданатын
осындай нормалардың жиынтығы коллизиялық құқықты құрайды. Коллизиялық құқық
халықаралық жеке құқықтың аса күрделі және аса маңызды бөлігін құрайды,
бірақ коллизиялық сауалдар мен халықаралық жеке құқық мазмұны толығымен
ашылмайды.
Халықаралық жеке құқық аясына шетел элементі бар халықаралық
азаматтық құқықты реттейтін барлық нормаларды енгізген жөн. Бұл ретте
мемлекеттердің арасындағы құқық емес, олардың арасында орнайтын қатынас
басты мәнге ие болуы тиіс. Осындай түсініктен кейін халықаралық жеке құқық
құрамына халықаралық қатынастар көмегімен унификациялауға көп мән берген
жөн. Шаруашылық өмірдің интернационалдануы сауда, көлік және басқа
салалардағы материалдық құқықтардың унификациялануына алып келуде.
Халықаралық жеке құқықтың қолданылар кеңістігі мен оның мазмұны
туралы сұрақтар құқықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортақ түсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралық жеке құқыққа бағытталған.
Мәселен, Францияда шетелдіктердің құқықтық жағдайы ешқаңдай сауалдарсыз
халықаралық жеке құқықтың реттеуіне енгізіледі, ал Англияда, Нидерланта бұл
халықаралық жеке құқықтың көрінісі деп танылады. Бірқатар жағдайларда
халықаралық жеке құқықтың аясы туралы доктриналық көзқарастар халық-аралық
жеке құқық туралы заңнамада өз орнын тапқан. Мәселен, Венгрияның
халықаралық жеке құқық туралы Заңында оның әсер ететін аясы белгіленген:
бұл заң бейбітшілік кезіндегі шетел мемлекетімен осы мемлекеттің арасындағы
азаматтық, отбасылық, еңбек қатынастарын реттейді деп көрсетеді.
Ағылшындық, американдық, голландық ғалымдардың еңбектерінде халықаралық
жеке құқықты реттеуге коллизиялық нормалар жатқызылады. Бұл реттегі
сұрақтардың барлығы көбіне соттылыққа байланысты болып келеді, яғни белгілі
бір даулы қатынастарды реттеуде қай мемлекеттің соты басым рөлді алу керек
деген сауалдар, осыған байланысты қай елдің құқығы қолданылатындығы туралы
мәселе шешіледі.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық мәселелерінің
қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән болып табылады.
Сонымен қатар назар аударатын бір мәселе, Францияның халықаралық жеке
құқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы, оның аумаққа енуі,
оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сияқты мәселелер басым орынды
иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халықаралық жеке құқыққа
қатысты көзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке құқық халықаралық
қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып табылады.
Халықаралық жеке құқықты зерттеумен айналысатын ғалымдардың айтуы
бойынша оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың
статусына, жария тәртіпке байланысты мәселелерді де енгізуі керек. Бірақ
1940-жылдардың басынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке құқықты
іс жүргізу құқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықаралық жеке
құқықтың жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы
пәннің жүйесіне байланысты даулардың шексіз жалғасуы халықаралық жеке
құқықтың құқықтық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне
байланысты сұрактарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені құқықтың осындай
сипаттаушы белгілері құқықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Ең біріншіден айтарымыз, халықаралық жеке құқық реттейтін
қатынастардың бір тобын бөліп алу үшін оның тек халықаралық қатынастарды
реттейтіндігін атап өту керек. Халықаралық қатынастар күрделі кешенді
құбылыс болып табылады. Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды
ажыратып алған жөн (мұның ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілерді де
міндетті түрде қосамыз). Бұл қатынастардың тобының ерекшелейтін белгісі
болып олардың субъектілері — мемлекеттерге тиесілі - егемендік болып
табылады. Нақ осы егемендік арасындағы мемлекетаралық қатынастарды
белгілейді. Мемлекетаралық қатынастар халықаралық жария құқықтың реттеу
пәні болып табылады.
Мемлекетаралық қатынастар мен көбіне олардың субъектілері азаматтар
мен ұйымдар (заңды тұлғалар) арасындағы қатынастар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шартқа отырады. Бұл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып табылады.
Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарттардың негізінде
айқындалады. Бұл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген ұйымдары
мен азаматтарының арасында да сауда, экономика мен коммерциялық қатынастар
орнығып қалуы мүмкін. Бұл тұста, жоғарыда аталған мемлекетаралық шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондықтан да халықаралық қатынастарда
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалық
қатынастарды тудырады.
Халықаралық жеке құқықтың аясында азаматтық құқық: азаматтардың
құқықтық қабілеттілігі, шетелдік заңды және жеке тұлғалардың меншік
құқықтары, сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын қатынастарды реттеу
жолдары сияқты өзінің күрделілігі бойынша - бұл азаматтық-құқықтық
қатынастар, яғни әрбір мемлекеттің өзінің аумағында азаматтық құқықпен
реттелетін қатынастар. Құқықтық білім - азаматтық құқық пәніне азаматтар
мен заңды тұлғалардың арасындағы жеке мүліктік және мүліктік емес
қатынастар жатқызылатындығы мәлім.
Дегенмен, халықаралық жеке құқық пен азаматтық құқықтардың реттеу
пәндерінің бірдей немесе ұқсас болуы олардың пән ретінде ұқсастығын
білдірмейді. Халықаралық жеке құқық стаңдартты мүліктік қатынастарды емес,
тек қана халықаралық қатынастардан туындайтын қатынастарды реттейді.
Мәселен, екі қазақстандық фирма арасында жасалған шарт азаматтық құқықпен
реттелуге жатады, ал егер сол шартқа отырушы мемлекет шетел мемлекеті
болса, бұл халықаралық жеке құқықтың нормаларымен реттелуге жатады.
Осыдан шығатын қорытындыны таразылай отырып, халықаралық жеке
құқықтың қоғамдық қатынастарының екі белгісін шығарып алуға болады. Олар:
біріншіден, халықаралық; екіншіден, азаматтық - құқықтық болып табылады.
Тек қана осы екі белгінің бір кезде кездесуі ғана қоғамдық
қатынастардың құрамынан халықаралық жеке құқықтың пәні болып табылатын
қатынастарды бөліп қарастыруға жол ашады. Мысалы, Қазақстан азаматының
өлімінен кейін оның Қазақстаңдағы аманаты ашылады және оған сәйкес
мұрагерлері анықталады. Бұл тұста азаматтық-құқықтық қатынастар туындайды.
Егер осы мұра басқа бір мемлекет аумағында ашылса немесе мұрагерлер
шетелдік азаматтар болып шықса, онда бұл халықаралық жеке құқықтың көмегіне
жүгінетін қатынас болып шыға келеді.
Сәйкесінше, қазақстандық ішкі қатынастар азаматтық құқықпен реттеледі
де, олардың біразы халықаралық сипатқа ие болатын болса, халықаралық жеке
құқықтың реттеу пәніне кіреді.
Осыдан келіп, халықаралық жеке құқықтың пәні болып халықаралық
азаматтық құқықтық қатынастар табылады деп жауап берумізге болады.
Осыдан келіп азаматтық деген қатынастардан бөлек отбасылық, еңбек
қатынастары осы халықаралық жеке құқықтың реттеу объектісіне жатады ма,
әлде жоқ па деген заңды сұрақтар туындай бастайды.
Халықаралық жеке құқықтың пәнін құрайтын тағы бір қаты-настардың
белгілері бар. Бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың арасыңда жасалатын
қатынастар. Дегенмен, бұл принцип өзбетіндік сипатқа ие емес, өйткені
олардың барлығы жеке құқықтық табиғаттан келіп шыгады.
3. Халлықараық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні
Халықаралық жеке құқықты құқықтың бір саласы ретінде басқа саладан айыра
білу қажет.
Құқық жүйесіне байланысты бірқатар мәселелерді айтсак, халықаралық
жеке құқық басқа құқық салаларымен, атап айтқанда, азаматтық құқықпен ұқсас
болып келеді. Жалпы бөлімде, халықаралық жеке құқықтың принциптері мен
негізгі бастамаларына байланысты жалпы ережелер де шоғырланған. Бұлардың
қатарына коллизиялық ережелердің қызмет етуі, шетелдік құқықты қолдануды
шектеу мәселелері, сыртқы мәселелер мен ішкі заңнаманың арақатынасы, шетел
азаматтары мен заңды тұлғаларына ерекше құқықтық режимді белгілеу сияқты
ережелерді жатқызуға болады.
Халықаралық жеке құқықтың ерекше бөлімі, әдеттегідей, негізгі
институттардан тұрады: азаматтардың азаматтық құқықтық жағдайлары,
мемлекеттердің ерекше құқықтық қатынасқа түсуші ретіндегі ерекшеліктері,
меншік құқығы, мәмілелер, түрлі сипаттағы шарттар, зиян келтіру салдарынан
пайда болатын міндеттемелер, интеллектуалдық меншік құқығымен байланысты
нормалар, мұрагерлік, отбасы-некелік, сонымен қатар, еңбектік қатынастар.
Халықаралық жеке құқық жүйесінде халықаралық арбитраж туралы мәселе ерекше
бөліп қарастырылады. Оны халықаралық жеке құқықтың құқықтық саласына енгізу
бірқатар қиындықтар туғызады. Бұл тұрғыда көбіне айтылатыны халықаралық
арбитраж халықаралық жеке құқықтың аясында қалып қоймай, сонымен қатар
халықаралық процестің сұрағы болып табылады.
Дегенмен, халықаралық коммерциялық арбитражды халықаралық жеке
құқықтың аясына жатқызған кезде оның мақсаты мен қолданылуын еске алсақ
жетерліктей болатын сияқты.
Оны азаматтық процеске қосудың қажеттігі жоқ, себебі ұлттық құқықтың
бұл саласы сот мекемелерінің қызметін реттейді, ал арбитраж болса, қоғамдық
аралық соттарды білдіреді.
Осыған орай, халықаралық процесті халықаралық жеке құқықтың құрамына
енгізген дұрыс па деген сұрақ туындайды. Құқық ғылымында бұл тұрғыда
біркелкі ойдың жоқ екеңдігін айта кетейік. Бұл жердегі басты мәселе -
шетелдік элемент материалдық құқықтық салдармен қатар процессуалдық
құқықтық салдар туғызуы мүмкін бе деген сұраққа жауаптың табылмауы.
4. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны
Халықаралық жеке құқықтың түсінігі мен мәнін айқындап болғанан кейін
біз тағы бір сұрақты қарастыруымыз қажет. Бұл сұрақ бізге халықаралық жеке
құқықты құқық саласы ретінде айқындап, оның құқық жүйесінде алатын орны
қандай деген сұраққа жауап береді.
Аталған сұраққа жауап беру халықаралық құқықтың түсінігімен және оның
құқықтық табиғатымен терең байланыста болып келеді, сондықтан да біз бұл
тұрғыда да ғалымдардың ойларының көп ұшқырлығымен кездесеміз. Олар:
1) халықаралық жеке құқық кең ауқымда алғанда халықаралық құқыққа жатады;
2) халықаралық жеке құқық мемлекеттің ішкі заңнамасының құрамына кіреді;
3) халықаралық жеке құқық бұл құқықтың кешенді саласы болып табылады, яғни
ішінара халықаралық жария құқыққа және жеке құқықка - мемлекеттің ішкі
заңнамасына қатысты болып келеді.
Осы аталғандардың барлығының шеңберінде өздеріне тән айырмашылықтары бар.
Біздің көзқарасымыз бойынша осы тұста бірқатар қорытындыларды жасауға
болады:
- халықаралық құқықтың халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты екендігі
даусыз, бірақ бұл тұста ол жеке құқықпен - мемлекеттің ішкі заңнамасымен де
тығыз байланыста болып табылады;
- халықаралық жеке құқықтың халықаралық құқықпен тығыз байланыста болуына
қарамастан, ол ішкі құқық жүйесіне кіреді. Бұл құқықтық реттеу пәнінен -
жеке құқықтық қатынастардын мазмұнынан келіп шығады. Бұл қатынастар барлық
кезде мемлекеттің бастамасында (әрине бұл тұста мемлекеттің заңының
астарында деген сөз) болып табылатын субъектілер - жеке тұлғалар мен заңды
тұлғалардың арасында болғандықтан жеке құқықтық реттеуге көп ұшырайды.
Халықаралық құқықтық реттеу жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасындағы
жеке қатынастарды реттеуге бағытталмағандығын білеміз;
- ішкі құқық жүйесінде азаматтық (отбасылық және еңбек) құқықтың бір бөлігі
болып табылмайды. Ол осы жүйеде өзбетіндік орынға ие болып табылады,
өйткені оның өзіне тән реттеу әдісі мен өзіндік пәні бар болып табылады;
- бұл құқықтың аты халықаралық жеке құқық деген сөзбен байланысты
болғанмен, ұлттық-құқықтық табиғатқа ие болып табылады. Халықаралық жария
құқықтан айырмашылығын атап айтар болсақ, халықаралық жария құқық барлық
мемлекеттерге тән құқықтың аясында өмір сүретін болса, халықаралық жеке
құқық бұл жекелеген мемлекеттердің құқықтық жүйесінде өмір сүреді. Мысалы,
қазақстандық халықаралық жеке құқық, ресейлік халықаралық жеке құқық,
украиндық халықаралық жеке құқық т.б.
- жоғарыда аталғандардың негізінде халықаралық жеке құқыққа анықтама беруге
болады. Халықаралық жеке құқық — бұл шетел элементімен күрделендірілген,
жеке құқықтық қатынастарды реттейтін, мемлекеттің унификацияланган жеке
құқықтық және коллизиялық құқықтық нормаларыныц жүйесі болып табылады.
Әрине, халықаралық жеке құқықта мемлекеттің өзінің ұлттық құқығының
болуы басқа мемлекеттердің қатысуының жоқтығын білдірмейді. Бізге белгілі
болғандай, кез келген мемлекеттің құқықтық жүйесінде ұқсас ережелер мен
нормалар кездесіп жатады. Бұл түсінікті де, дегенмен, құқық бұл мемлекеттің
ішкі юрисдикциясы бола тұрғанымен, құқық жүйесінде де құқықтардың бір-
біріне әсер етуі болып тұрады. Әсіресе, мұндай екі жақты әсер етулер
халықаралық жеке құқықта көп кездесіп жатады, өйткені, ол өзінің құқықтық
табиғаты бойынша халықаралық қатынастарда жатқан қатынастарды реттеуші.
Халықаралық жеке құқықты зерттеген кезде салыстырмалы құқық-тану көп
маңызға ие болып табылады. Салыстыру дегеніміз - бұл түрлі мемлекеттердің
құқықтық жүйелеріңцегі институттарды бір-біріне сәйкестендіру болып
табылады. Бұл тәжірибенің қажеттіліктеріне жауап береді. Мысалы, шетедцік
тұлғалардың Қазакстан Республикасының аумағында кәсіпкерлікпен
айналысуларының құқықтық негіздері туралы мәселені зерттеген кезде біз сол
мемлекеттің құқығына жүгінумізге тура келіп отырады, өйткені бұл негіздер
сол мемлекеттің тиісті заңнамасында реттелген болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Халықаралық жекс құқықтың үғымы мен пәні.
2.Халықаралық жеке құқықтың жүйесі.
3.Халықаралық жеке құқықтың дамуына әсер етуші негізгі факторлар.
4.Халықаралық жеке құқықтың Қазакстан Республикасының дамуына әсер етуі.
5.Халықаралық жеке және халықаралық жария кұкықтың арақатынасы.
2-лекция. Тақырыбы: Халықаралық дербес құқықтағы коллизиялық ережелер
Жоспар:
І.Коллизиялық ереженін түсінігі және манызы
2.Коллизиялық ереженін құрылымы және онын түрлері
Лекция мақсаты: : Студентеттерге Халықаралық коллизиялық нармалардың
ұғымын және мәнін, Коллизиялық нормалардың құрылымын, қолданылу
сатыларын оқыту, Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану әдістерін
түсіндіру, оқыту .
Лекция мәтіні.
1. Қолизиялық ереженің түсінігі және маңызы
Халықаралық жеке құқықты реттейтін шетел элементі бар қарым-
қатынастарда кейбір кездерде коллизиялық мәселелер туындайды. Бұл мәселеде
қақтығыстағы екі заңның қайсысын қолдану керек екені туралы сұракты шешу
керек. Коллизиялық мәселе — бұл белгілі бір құқықтық қатынастағы қай елдің
заңын қолдану керек екені туралы мәселе. Бұл мәселе халықаралық жеке
құқыққа тән ерекшелік болып табылады. Халықаралық жеке құқықта коллизиялық
мәселе және оны шешу осы құқық саласының негізгі мазмұнын құрайды.
Халықаралық жеке құқықтың өзіне тән реттеу тәсілдері мен әдістері бар.
Азаматтық қарым-қатынастарға қатысушылар арасында коллизиялық мәселелер
туындайды. Мұндай проблемалардың мазмұнында қандай құқық қолдану керек
екені туралы мәселе шешіледі, яғни қай мемлекеттің заңын қолдану керектігі
мәселесі шешіледі.
Бұл мәселелер белгілі бір коллизиялық ережелер қолдану арқылы шешілуі
мүмкін. Коллизия (латын сөзінен соllisio) - ол қақтығыс немесе қайшылық
деген мағынаны білдіреді. Заңдардың коллизиясы деп айтқанда, әр түрлі
мемлекеттер арасындағы құқықты таңдау қажеттігін айтады. Құқық
коллизиясының екі себебі бар:
- жеке құқықтық қатынаста шетел элементінің болуы;
- қатынаска байланысты әр түрлі мемлекет құқығының мазмұндарының
ерекшілігі.
Коллизиялық ереже белгілі бір мемлекетте немесе белгілі жағдайда қай
мемлекеттің құқығын қолдану керектігін көрсетеді. Коллизиялық ереженің
қажеттілігі, біріншіден мына мәселеге байланысты: мемлекеттердің құқықтық
жүйелері бір-біріне ұқсамауы. Бірақ тәжірибе жүзінде қолданылатын құқық
мәселесі құқық қолданушыда белгілі бір қиындықтар туғызады, себебі тек қана
қандай коллизиялық ереже қолдануды, қай мемлекет құқығына сілтеме жасауды,
сонымен қатар, шетел құқығы таңдалған жағдайда, істі шетел мемлекетінің
заңдарына сәйкес шешіп алу қажет.
Коллизиялық ереженің мақсаты - бәсекелестіктегі екі не одан да көп
құқықтық жүйе арасындағы коллизияны шешу және шетел элементі бар
қатынастарды белгілі бір құқық тәртібіне бағындыру болып табылады. Бірақ,
коллизиялық ереже мәселені мәні бойынша өзі шеше алмайды, ол тек тиісті
міндетті қарастыратын материалдық ережеге сілтеме жасайды. Осы тәртіп
негізінде мәселе шешіледі. Осыдан коллизиялық ереженің заң әдебиеттерінде
даулы, сілтемелік деген анықтамалармен неге қолданылуын байқауға
болады.
Сілтеме жасалған материалдық құқықтық ережемен бірге коллизиялық
ереже азаматтық айналым қатысушыларына жүріс-тұрыс ережесін анықтайды.
Халықаралық жеке құқық құрамында коллизиялық және материалдық құқықтық
ереженің қосылуы, сипаты бойынша біртекті қарым-қатынастарды екі түрлі
әдіспен реттеу қажеттілігі негізделеді. Халықаралық келісімдердегі
материалдық құқықтық ережемен бірге халық-аралық жеке құқық ішіне ішкі
заңнамадағы материалдық құқықтық ережелер кіреді. Олар шетел элементі бар
азаматтық қатынастарды реттеу үшін арнайы белгіленген. Бұл нормаларға
жататындар: сыртқы экономикалық қызметті реттейтін ереже, инвестициялар
режиміне қатысты ережелер, Қазақстан азаматтарының шетелдегі мәртебесін
анықтайтын ережелер, Қазақстан Республикасында азаматтық, неке және еңбек
пен іс жүргізу құқығы аясында шетел азаматтары мен ұйымдардың құқықтық
жағдайын анықтайтын ережелер.
Коллизиялық ережеге заңды-техникалық тұрғыдан назар аударсақ - бұл
халықаралық жеке құқықтағы қолданылатын ең қиын ережелер деп айтуға болады.
Бұл мәселе коллизиялық ереженің мазмұнын анықтаудағы белгілі бір ережелерді
қарас-тыруды талап етеді. Бұл ережелер коллизиялық нормаларды тәжірибеде
қолдану мәселесін шешуіне көмек керсетеді.
2. Коллизиялық ереженің құрылымы және оның түрлері
Коллизиялық ереже халықаралық жеке құқықта қолданылатын күрделі ереже
болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері
бар коллизиялық ереженің құрылымын қарастыру қажет. Коллизиялық ереженің
ерекше табиғаты олардың құрылымының және оны қолданудың ерекшеліктерін
алдын ала айқындайды.
Әрбір коллизиялық ереже басқа жай құқық ережелерге қарағанда екі
бөлімнен тұрады. Коллизиялық ереженің екі элементтен құрылуы екі бөліктен
құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы
ереженің құрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш элементтік
құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететін құқықты логикалық
тұрғыдан талдау арқылы құрылатын логикалық ережені сипаттайды. Ал
нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан, шын мәнінде, нақты құқықтық
ереженің екі элементтік құрылымы болады (гипотеза, санкция).
Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын қарастырайық. Оның бірінші
бөлігі коллизиялық ереженің көлемі болып табылады, ол коллизиялық ереженің
қаңдай құқық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік
құқығы, отбасы құқығы.
Коллизиялық ереженің екінші белігі коллизиялық байлам (қағидат,
бекіту формуласы) деп аталады. Байлам - бұл тиісті қарым-қатынаста
қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни қай елдің заңын қолдану
қажеттілігін керсетеді.
Коллизиялық ережелерде кездесетін байламдардың келесі түрлері бар:
Lex loci contraktus - бұл коллизиялық байлам шарт қай елде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша, шартқа
қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сыртқы экономикалық мәміле
бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары мен міндеттері қол қойылған
жердін заңнамасымен анықталады. Бірак заң бойынша жақ-тарға заңды таңдау
еркіндігі берілген.
Lex societatis - бұл заңды тұлғаның ұлтына байланысты байлам. Бұл
байлам, егер заңды тұлға бір елде тіркелген болып, екінші мемлекетте жұмыс
істеп, ал оның бас органы үшінші мемлекетте қызмет жасаса, сонда оның ұлтын
анықтау қажет. Сонымен, заңды тұлғаның ұлтын анықтау үшін осы төрт ілімге,
қағидатқа сүйенеміз:
1) инкорпорация немесе тіркеу қағидаты - заңды тұлға қай мемлекетте
тіркелсе, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады;
2) отырықшылық қағидаты - заңды тұлғаның бас органы қай мемлекетте
орналасса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады;
3) қызмет ету қағидаты — заңды тұлға қай мемлекетте нақты жұмыс
істесе, сол мемлекеттің заңы қолданылады;
4) бақылау теориясы - бір мемлекетте орналасқан кәсіп-орынның
құрылтайшысы қай мемлекеттің тұлғасы болса, сол мемлекеттің заңын негіз
ретінде алады.
Lex voluntatis — бұл байлам бойынша шарт жақтары, өз еріктері бойынша
бір мемлекеттің заңнамасын таңдауға құқылы. Тараптар қай мемлекеттің заңын
немесе қай конвенцияны қолданатын шартта нақты көрсету керек.
Lex venditoris — бұл байлам бойынша сатушы тұратын мемлекеттің заңын
қолдануды қарастырады. Бұл байлам сыртқы экономикалық мәмілелеріне тән.
Lex rei sitae — бұл коллизиялық қағидат меншік құқық саласында
қолданылады. Бұл ереже бір мемлекетте, белгілі бір затқа меншік құқығын
анықтауда көмек көрсетеді. Қазақстанның заңнамасында мүлік қай мемлекетте
орналасса, сол мемлекеттің заңнамасымен меншік құқығы анықталады. Бірақ
егер мүлік мұра ретінде қарастырылса, онда мұрагердің соңғы тұрғылықты
жерінің заңнамасымең реттеледі.
Lex loci delictii commissii - бұл коллизиялық байлам құқық бұзушылық
жасалған жердің заңнамасына байланысты. Яғни, сот қай мемлекетте зиян
келтірілген болса, онда сол мемлекеттің заңнамасымен істі қарастырады.
Lex fori - сот заңы, яғни дау қай мемлекетте қарастырылса, онда сол
мемлекеттің заңы қолданылады. Бұл қағидатқа сәйкес сот қатынастағы шетел
элементіне қарамастан, өз елінің заңнамасын қолданады.
Lex personalis - жеке тұлғаға байланысты ереже. Оның өзі екі түрде
қарастырылады:
1) Lex patriae — азаматтыққа байланысты заң;
2) Lex domisilii—тұлғаның тұрақты тұру жеріне байланысты заң.
Lex loci selebrationis — бұл байлам отбасы құқығында қолданылады,
яғни қай мемлекетте неке қиылды сол мемлекеттің заңы қолданылады.
Жоғарыда аталған байлам формулалары сәйкес қарым-қатынастардың
қолдануға жататын мемлекет құқығымен заңды немесе фактілі түрде байланысын
ескереді. Тәжірибеде шетел элементімен шиеленіскен қарым-қатынасты ұлттық
құқық ережелеріне бағындыру мысалдары кездеседі. Бұл ұлттық заңның қолдану
шектерін кеңейту, өзінің заңды және жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау мен
қызметін жеңілдетуге тырысуымен түсіндіріледі.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бұл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз.
Коллизиялық байламдар қатарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
таңдалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жатқызады. Бірақ
бұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі құқық институттарын
теңестіру дұрыс емес болып табылады. Ерік автономиясы кейбір ғалымдардың
айтуы бойынша (мысалы Л. П. Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып
саналмайды, ол қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке құқықтағы дербес
құқықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы - бұл коллизиялық
байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің құқықтық алғы шарты болып
табылады.
Қазіргі халықаралық жеке құқықта коллизиялық нормалар көп түрлі және
көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бұл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын қатынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы нормалардың тәжірибеде қолдану
кезінде зор маңызға ие.
Ең біріншіден, халықаралық-құқықтық унификацияға бағытталған, ұлттық
заңдармен бекітілген және халықаралық шарттармен көзделген коллизиялық
нормаларды айыра білу қажет. Олардын арасындағы айырмашылықтар олардың
әрекет ету аясымен және оларды қолдану тәртібінен байқалады. Халықаралық
шарттармен бекітілген коллизиялық ереженің әрекет ету аясы, бұл шарттар
қатысушылардың барлығының қолдануына байланысты кең болады. Ал құқық
қолданушы органдардың және құқық қолданушы тәжірибенің ерекшеліктері
екеуінің арасындағы айырмашылықты одан әрі нығайта түседі. Бірақ, ішкі заң
ережелері мен халықаралық-құқықтық шарт ережелерінің болуы қайнар
көздердің, яғни осыдан туындайтын тұжырым халықаралық жеке құқық
ережелерінде де, екі жақтылық сипатына алып келмейді, себебі бұл ішкі заң
пайдасына, халықаралық құқықтық шарт ережелерін басшылықка алмауға алып
келеді. Көп жағдайда мемлекет өзі дербес коллизиялық ереже массивін
қалыптастырады. Бірақ, қазіргі кезенде, ерекше маңызға халықаралық құқықтық
құралдар арқылы коллизиялық құқықтық реттеу, шарттық тәртіп арқылы реттеу
дамуда. Ол мемлекеттердің, біртұтас халықаралық жеке құқықтағы коллизиялық
және өзге де ереженің, сәйкес халықаралық шарттарды қабылдау және дамыту,
ұлттық құқықтық ережені унификациялау атына ие болды. Маңызды сараланудың
бірі коллизиялық байлам нысанына байланысты саралану болып табылады. Бұл
белгі бойынша коллизиялық ережелерді бір жақты және екі жақты деп екі топка
бөледі. Бір жақты — бұл қолдануға жататын елдің қазакстандық, неміс,
ағылшын құқығын тікелей атайтын байлам нормасы. Бір жақты ереже әдетте өз
елінің құқығын қолдануды белгілейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің 1104-бабының 3-тармағында былай делінген:
Қозғалмайтын мүлікке қатысты мәміленің нысаны — осы мүлік орналасқан
жердегі елдің құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттік тізілімге
енгізілген қозғалмайтын мүлікке қатысты болса, Қазақстан Республикасының
құқығына бағынады. Бірақ бұған қарамастан, екі жақты ережелер кең
таралған. Екі жақты коллизиялық ереже нақты мемлекетті атамайды. Оған
құқықты таңдауға мүмкіндік беретін, жалпы белгінің болуы тән. Мысал
ретіңде, ҚР АК-не сәйкес, мұрагерлік бойынша қатынастар ... мұра
қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жері болған елдің құқығы бойынша
анықталады.
Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі ретінде: мұра қалдырушының соңғы
тұрақты тұрғылықты жерін көрсетеді.
Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық ережелер императивті, диспозитивті,
альтернативті болып үш топқа бөлінеді. Императивті ережелер — түпкілікті,
азаматтық құқықтық қатынастардың тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты
қолдануға қатысты ұйғарымдар.
Диспозитивті ережелер — құқықты таңдау бойынша жалпы тәртіпті бекіте
тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен өзгерту мүмкіндігін береді.
Диспозитивті ережелер әдетте тараптар құқығы, егер тараптардың келісімімен
өзгеше көзделмесе және т.б. нысандарда, көрініс табады. Мысалы, ҚР АК-нің
1108-ба-бының 2-тармағына сәйкес: Егер тараптардың келісімінде өзгеше
көзделмесе, мәміленің нысанасы болып табылатын мүлікке заттық құқықтардың
пайда болуы және тоқтатылуы, елдің осы мәміле бағындырылған құқығы бойынша
анықталады.
Альтернативті ережелер - мазмұнында, ереже келемінде көзделген, жеке
құқықтық қатынасқа қолданылатын құқықты таңдауды көздейтін бірнеше
ережелері бар нормалар. Құқық қолданушы орган және тараптар онда
көзделгеннің әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің
біреуі бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны
ол жасалған жердің құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмелені,
егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса, нысанының
сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды. Яғни, шетелде жасалған
мәміле нысанына екі альтернативті байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы
және Қазақстан Республикасы құқығы.
Альтернативті ережелер халықаралық жеке құқықта салыстырмалы түрде
жақында пайда болған құбылыс болып табылады. Оның пайда болуы халықаралық
байланыстардың дамуы, соңғы кездерде бұл құқықтық саланың дамуымен соның
ішінде әр түрлі құрылымдардың күрделенуі, реттелетін қатынастардың
ерекшеліктерін ескеруге негізделген, көлемдердің және байламдардың
бөлшектелуімен тығыз байланысты.
Коллизиялық ереженің мәніне қарай: гөнералды (басты) және субсидиарлы
(қосымша) болып екі топқа белінеді. Гөнералды ереже — қолданудағы
артықшылыққа ие, қолданылатын құқықты таңдау кезіндегі басты ереже. Мысалы,
егер ҚР-ның заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келісімімен
таңдалған елдің құқығымен реттеледі. Мұндағы басты ереже ҚР-ның заң
актілерінде өзгеше көзделмеуі қажет. Субсидиарлы ереже — басты ережемен
байланысты бір немесе бірнеше құқықты таңдау ережелері, ол басты ереже
белгілі бір себептерге байланысты қолданылмаған жағдайда қолданылады.
Сонымен қатар, субсидиарлы ережелер бірінші, екінші, үшінші және т.б.
дәрежелі болып бөлінеді. Басты және барлық дәрежелі субсидиарлы ережелер
бір-бірімен тығыз байланысты болып, ішкі байланысқа негізделген өзінше
ереженің ассоциациясын құрады.
Сонымен қатар, коллизиялық ережелер құқықтық қатынастың күрделігіне
байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы
коллизиялық ережелер қатынастың мәніне қолданылатын құқықты анықтайды. Ал
арнайы ережелер бұл қатынасты жүзеге асыру барысында туындаған қосымша
сұрақтарды шешуге арналған құқықтық қатынасты бекітеді. Жалпы және арнайы
коллизиялық ережелер жүйесін қолдану қажеттілігі, бірнеше мемлекет
аумағында орындалатын шарттарды қарастырғанда пайда болады мысалы,
(тасымалдау шарты).
Қазақстан Республикасы үшін ТМД-ға мүше мемлекеттердің құқығын
унификациялау мәселесі ерекше маңызды болып табылады. Бұл халықаралық жеке
құқық мәселесін шешетін жағдай. Қазіргі кезде осы мәселені шешуге 1995 жылы
13 мамырда қабылданған ТМД елдері үшін заңнама акті ретінде ұсынылған
Үлгілі азаматтық кодекс мүмкіндік береді. Осындай актілердің шығарылуы
біртұтас құқық кеңестігін жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, құқық
таңдау мәселесін жеңілдетуге мүмкіңдік береді.
Бақылау сұрақтары:
1. Коллизиялық норманың құрылымы.
2. Коллизиялық нормалардың түрлері.
3. Коллизиялық нормалардың мәні.
4. Коллизиялық норманы қолдану.
5. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
3-лекция. Тақырыбы: Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі
Жоспары:
1. Жеке тұлғанын жеке заңы
2. Жеке тұлғаның құқық қабілетілігі және әрекет қабілеттілігі
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқық субъектілерін мен оларға
қолданылатын құқықтық режимдерді оқыту, түсіндіру. Халықаралық жеке
құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайын және Заңды тұлғалардың
құқықтық жағдайы оқытып, түсіндіру.
Лекция мәтіні.
1. Жеке тұлғаның жеке заңы
Жеке тұлғаның жеке заңын қолдану аясына жеке тұлғаның азаматтық
құқықтық мәртебесі, оның құқығы мен әрекет қабілеттілігі, жеке құқықтары,
неке және отбасы қатынастары мен мұрагерлік қатынастарға байланысты
құқықтары жатады.
Жеке заң екі вариантта қолданылады: азаматтық заң (ұлттық заң) Lех
patrie және тұрғылықты жер заңы Lех domicilii.
Азаматтық заң - бұл жеке тұлғаның азаматтығы болып табылатын
мемлекеттің заңына бағынуды айтамыз. Ал тұрғылықты жер заңы — бұл жеке
тұлғаның тұрақты мекен-жайы орналасқан мемлекеттің заңын қолдануды айтамыз.
Жеке тұлғаның азаматтық заңы соңғы кездері Еуропа мемлекеттерімен
қоса алғанда көптеген мемлекеттерде үстемдік түрде қарастырылып келеді. Бұл
азаматтық заңның қолданылуына себеп болған 1804 жылғы тарихи Француз
Азаматтық кодексі. Онда шетелде жүрген француз азаматтарының әрекет
қабілеттілігі пен азаматтық жағдайы ұлттық заңымен анықталады делінген.
Кейіннен ұлттық заң мәселелері 1865 жылы Италияның Азаматтық кодексінде,
1896 жылы Герман Азаматтық заңдарында бекітілді.
Қазіргі кезде Норвегия, Дания, Исландия мемлекеттерінен басқа,
латынамерикалық (Куба, Коста-Рика, Панама т.б.) және араб мемлекеттерінде
(Алжир, Египетт.б.) азаматтық коллизия қағидасын қолданады.
Ал англо-американдық құқықтағы домицилия концепциясы баска құқық
жүйелеріне қарағанда ерекше, себебі ол Рим құқығына негізделген.
Англосаксондық жалпы құқық жүйесі бойынша пайда болу (шыққан тегі)
домицилиясы мен (domicil of origin) және таңдау домицилиясына (domicil of
choice) бөлінеді. Мысалы, некемен туылған балаға әкесінің домицилиясы,
некесіз туылғандарға шешесінің домицилиясы тиісті болады.
Таңдау домицилиясын қабылдау үшін тұлғаның ол жерде тұрақты өмір
сүру, сонымен қатар, осыған сәйкес ниеті де болуы қажет.
Дж. Чешир және П. Норт бұл тезисті растау үшін екі сот шешімдерін
мысалға келтіреді. Біріншіден, шотландиялық азаматтың Үндістаңда 25 жыл
өмір сүруі, оның келешекте өз еліне қайту ниетінің барлығына байланысты
Үндістанның домицилиясын қабылдауы мүмкін еместігі туралы шешімі. Екінші
шешімде шыққан тегі Жаңа Шотландия және осы ел домицилиясына ие канадалық
тұлға, ағылшын әскери-әуе күштерінде қызмет етумен қатар, осы елде 40 жыл
өмір сүруіне қарамастан өз елі Жаңа Шотландияға бір кезенде оралу ниетіне
байланысты Англия домицилиясын қабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім
қабылданған.
Осы домицилияға байланысты, өз көзқарасын М. Вольф былай айтқан: кез
келген тұлғаның домицилиясын анықтау көп жағдайларда оның азаматтығын
анықтауға карағанда күрделі болады. Себебі, домицилия ниетке байланысты,
сондықтан оны дәлелдеу қиын. Жалпы, домицилия концепцияларын бір-бірінен әр
түрлі мемлекеттер шегінде ғана емес, бір мемлекет ішінде де ажырату
күрделі, сондықтан да соңғы кездері халықаралық жеке құқықта жеке заңның
аралас жүйесіне өту тенденциясы жүріп жатыр.
Осыған мысал ретінде тұлғаның жеке мәртебесіне оның азаматтық заңын
қолданатын мемлекеттердің бірі Францияны алуға болады, сонымен қатар некені
бұзу да ерлі-зайыптылардың азаматтық заңдарымен қаралады. Ерлі-зайыптылар
әр түрлі мемлекеттердің азаматтары, яғни азаматтықтары әр түрлі болса, онда
олар некені бұзу кезінде екі мемлекеттің құқығына жүгінулеріне тура келеді.
Соның негізінде, бір жұбайының қарсылығынан неке бұзылмай қалатын жағдайлар
болды.
1930 жылы Италияда алғаш рет неке бұзудың шекті жағдайларына рұқсат
беру туралы Заң қабылдаңды. Осындай азаматтық заңға байланысты
қайшылықтардың негізінде сот тәжірибесі бас нормаларды сақтай отырып
(некені бұзу кезінде ерлі-зайыптылар азаматтық заңдарына бағынады),
субсидиарлық коллизиялық норма жасап шығарады: егер ерлі-зайыптылардың
жалпы, ортақ азаматтықтары болмаса, онда жеке заңның екінші нысаны -
тұрғылықты жер (домицилия) заңына бағынады.
Осыған орай, Латын Америка мемлекеттеріне ортақ азаматтық қағида мен
тең дәрежеде домицилия қағидасын қолданатын Бусманте кодексін қарастыруға
болады. Осы кодекстің 7-бабына сәйкес: Бұл келісім шартқа отырған
мемлекеттер өз жеке заңы ретінде домицилия заңын немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz