Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу ұғымы және
оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Қазақстан Республикасында әлеуметтік сфера салаларын
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.3 Халықты әлеуметтік қорғау мен қолдаудың шетелдік модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ӘУЕЗОВ АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
СФЕРА САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Алматы қаласы Әуезов ауданының білім беру саласына жалпышолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2 Әуезов ауданындағы денсаулық сақтау жүйесінің жағдайын
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3 Ауданның әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жүзеге асу
механизмі мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА
САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын реттеудідамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
3.2 Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік
реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу ұғымы және
оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Қазақстан Республикасында әлеуметтік сфера салаларын
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.3 Халықты әлеуметтік қорғау мен қолдаудың шетелдік модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ӘУЕЗОВ АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
СФЕРА САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Алматы қаласы Әуезов ауданының білім беру саласына жалпышолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2 Әуезов ауданындағы денсаулық сақтау жүйесінің жағдайын
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3 Ауданның әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жүзеге асу
механизмі мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА
САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын реттеудідамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
3.2 Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік
реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе
Дипломдық жұмыстыңөзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқықтарын іске асыру әлеуметтік қорғау және қамсыздандыру жүйесіне тікелей байланысты.
ХХІ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік саясат болуы керек екенін дәлелдеді. Әсіресе, әлемдік дағдарыс әрбір елдің экономикалық-әлеуметтік жағдайына әсер еткені белгілі. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айырылған, мүгедек жандар, жетім балаларды әлеуметтік қорғаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының Ата Заңында «өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп көрсетілген1. Әрине әлеуметік мемлекеттің негізгі қағидасы да әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы халықты әлеуметтік қолдау болып табылады. Әлеуметтік қолдау – саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан үшін стратегиялық міндет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктерге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Қазақстан республикасының ұзақ уақыт аралығында жүзеге асып келе жатқан ауқымды экономикалық реформалардың жалғасуы әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың жаңа әдістерін қолдануымен байланысты. Бұған жалпы әлемдік даму үрдісі, жаһанданудың жоғарылауы, халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңаша экономикадағы адами капиталдың маңыздылығының жоғарылауы, сонымен қатар мемлекеттің демографиялық жағдайы себепші болды.
Соңғы бес жыл аралығындағы халықтың нақты табыстарының өсуі әлеуметтік игіліктер мен қызмет көрсетулерге сұраныстың жоғарылауына себепші болды. Сәйкесінше бұл жағдай ақылы қызмет көрсету, соның ішінде ақылы медицина мен білім берудің жоғарылауына әкеп соқты. Бірақ бұл әлеуметтік сфера салаларының барлық даму мәселелерін шеше қойған жоқ. Қазіргі таңда халыққа көрсетілетін сапалы әлеуметтік қызмет тапшылығы әлі де болса сезіледі.
Мемлекеттің белсенді қатысуынсыз, әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің жаңа әдістерінсіз бұл мәселелерді шешу мүмкін емес. Халықты әлеуметтік қолдауды мемлекет тарапынан дамыту жүйесінің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеуді теориялық және әдіснамалық негізде талдау, олардың жүзеге асырылу тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – елдің әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу бағыттарын жүзеге асыру мақсатында әр аймақтың қосатын үлесі мен алатын орны маңызды. Сондықтан Алматы қаласы Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларының, яғни, білім беру, денсаулық сақтау және де әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің қазіргі жай-күйі мен болашақта дамуына тоқталамыз.
Зерттеу пәні – қазіргі таңда әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің әдіс - тәсілдерін жетілдіру бағыттарын топтастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының әлеуметтік мемлекет ретіндегі аса назар аударып жатқан аясы экономиканың әлеуметтік саласын дамыту және қолдау мен оны материалдық, құқықтық қамтамасыз етудің өзекті мәселелерін мүмкіндігінше шешу болып табылады. Жұмыста осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу алға қойылды:
– мемлекеттік әлеуметтік саясат пен әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу әдістерінің теориялық негіздерін анықтау және олардың қоғам өміріндегі өзара байланысы ерекшеліктерін сараптау;
– Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу ерекшеліктері мен дамуына талдау жасау;
– дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының жүзеге асырылу тәжірибесі мен үлгілерін талдау арқылы оның Қазақстан үшін маңызы мен тиімді үлгілерін айқындау;
– Қазақстан Республикасының бүгінгі әлеуметтік саясатының түбегейлі бағыттары мен принцептерін талдау, яғни Алматы қаласы Әуезов ауданы мысалында;
– қазіргі саяси жаңару кезеңіндегі әлеуметтік мәселелердің шешілу деңгейін анықтау, олардың шешу жолдары мен бағыттарын қарастыру;
– Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы ахуалды жақсарту және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың тиімділігін одан әрі арттыру үшін ұсыныстар жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу мәселелерін зерттеу нәтижесінде ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену міндетін жүзеге асыру үшін халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарын тұрақты арттыра отырып, бәсекеге қабілеттіліктің маңызы ретінде халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші мен тіршілік ету деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстыңөзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқықтарын іске асыру әлеуметтік қорғау және қамсыздандыру жүйесіне тікелей байланысты.
ХХІ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік саясат болуы керек екенін дәлелдеді. Әсіресе, әлемдік дағдарыс әрбір елдің экономикалық-әлеуметтік жағдайына әсер еткені белгілі. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айырылған, мүгедек жандар, жетім балаларды әлеуметтік қорғаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының Ата Заңында «өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп көрсетілген1. Әрине әлеуметік мемлекеттің негізгі қағидасы да әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы халықты әлеуметтік қолдау болып табылады. Әлеуметтік қолдау – саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан үшін стратегиялық міндет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктерге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Қазақстан республикасының ұзақ уақыт аралығында жүзеге асып келе жатқан ауқымды экономикалық реформалардың жалғасуы әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың жаңа әдістерін қолдануымен байланысты. Бұған жалпы әлемдік даму үрдісі, жаһанданудың жоғарылауы, халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңаша экономикадағы адами капиталдың маңыздылығының жоғарылауы, сонымен қатар мемлекеттің демографиялық жағдайы себепші болды.
Соңғы бес жыл аралығындағы халықтың нақты табыстарының өсуі әлеуметтік игіліктер мен қызмет көрсетулерге сұраныстың жоғарылауына себепші болды. Сәйкесінше бұл жағдай ақылы қызмет көрсету, соның ішінде ақылы медицина мен білім берудің жоғарылауына әкеп соқты. Бірақ бұл әлеуметтік сфера салаларының барлық даму мәселелерін шеше қойған жоқ. Қазіргі таңда халыққа көрсетілетін сапалы әлеуметтік қызмет тапшылығы әлі де болса сезіледі.
Мемлекеттің белсенді қатысуынсыз, әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің жаңа әдістерінсіз бұл мәселелерді шешу мүмкін емес. Халықты әлеуметтік қолдауды мемлекет тарапынан дамыту жүйесінің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеуді теориялық және әдіснамалық негізде талдау, олардың жүзеге асырылу тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – елдің әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу бағыттарын жүзеге асыру мақсатында әр аймақтың қосатын үлесі мен алатын орны маңызды. Сондықтан Алматы қаласы Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларының, яғни, білім беру, денсаулық сақтау және де әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің қазіргі жай-күйі мен болашақта дамуына тоқталамыз.
Зерттеу пәні – қазіргі таңда әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің әдіс - тәсілдерін жетілдіру бағыттарын топтастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының әлеуметтік мемлекет ретіндегі аса назар аударып жатқан аясы экономиканың әлеуметтік саласын дамыту және қолдау мен оны материалдық, құқықтық қамтамасыз етудің өзекті мәселелерін мүмкіндігінше шешу болып табылады. Жұмыста осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу алға қойылды:
– мемлекеттік әлеуметтік саясат пен әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу әдістерінің теориялық негіздерін анықтау және олардың қоғам өміріндегі өзара байланысы ерекшеліктерін сараптау;
– Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу ерекшеліктері мен дамуына талдау жасау;
– дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының жүзеге асырылу тәжірибесі мен үлгілерін талдау арқылы оның Қазақстан үшін маңызы мен тиімді үлгілерін айқындау;
– Қазақстан Республикасының бүгінгі әлеуметтік саясатының түбегейлі бағыттары мен принцептерін талдау, яғни Алматы қаласы Әуезов ауданы мысалында;
– қазіргі саяси жаңару кезеңіндегі әлеуметтік мәселелердің шешілу деңгейін анықтау, олардың шешу жолдары мен бағыттарын қарастыру;
– Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы ахуалды жақсарту және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың тиімділігін одан әрі арттыру үшін ұсыныстар жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу мәселелерін зерттеу нәтижесінде ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену міндетін жүзеге асыру үшін халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарын тұрақты арттыра отырып, бәсекеге қабілеттіліктің маңызы ретінде халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші мен тіршілік ету деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етудің маңызы зор.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Жеті жарғы, 2005. -136 б.
2. Социальная политика: Энциклопедический словарь//Под общ. ред.Н.А. Волгина. - Москва. - Академический Проект; Трикста, 2005. – 532-б, 67-б.
3. Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында. - Алматы. - Дайк-Пресс. - 2009. – 284-б.
4. Социальная политика.//Под общ. ред. Н.А. Волгина. – Москва, «Экзамен», 2004 г. – 736-б.
5. А.И. Стребков Социальная политика государства: понятный фрагмент
Homo philosophans. Сборник к 60-летию профессора К.А. Сергеева. Серия «Мыслители», выпуск 12. СПб.: Санкт-Петербургское филосовское общество, 2002. – 264-б.
6. М.Б. Төреғожина «Экономиканы мемлекеттік реттеу»//Экономика, Алматы, 2008 – 138-б.
7. Әбсаттаров Р. Әлеуметтік мемлекет: мәні мен анықтамасы //Ақиқат.- 2004. №5. – 40,41-б.
8. Стратегия преодоления кризиса. Интервью Президента РК Н.Назарбаева журналистам ведущих телеканалов страны //Опубликовано: 17.10.2008 Источник: Казинформ.
9. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030»: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: Білім, 1998.- 240 б.
10. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы Заңы»– 2001 жыл, 17 шілде.
11. Қазақстан Республикасындағы «Мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңы».– 1999 жыл, 15 сәуір.
12. Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік–экономикалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.-2006.- №1. 179 – 182-б.
13. www.stat.kz – Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ресми сайты.
14. Қазақстан Республиксының «Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңы., Алматы: Юрист, 2007, 36-б.
15. Алимбаев А.А., Алпысбаев С.Н., Ниязбекова Р.К. и др. Формирование модели социально ориентированной экономики в Казахстане (региональный аспект).– Караганда: ПК Алем. – 2001 г.
16. Қаржы Министрлігінің статистика бюллетені, 2011 ж.
17. Поташник Марк. Управление качеством образования. Вопросы и ответы // Народное образование. - 2001. - № 9. – 38-б.
18. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
19. Антропов В. Модели социальной защиты в странах ЕС//Мировая экономика и международные отношения. – 2005 год. – №11.– 70-б.
20. Егоров С. Человеческий фактор и экономический рост в условиях постиндустриализации // Вопросы экономики. – 2004. - № 5. – 93-б.
21. Смирнов Е., Щесняк Е. Источники финансирования воспроизводства основных фондов высших учебных заведений: опыт развитых стран // Российский экономический журнал. – 2008. - №2. – 84-б.
22. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – жаңа мүмкіндіктер» атты Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы халыққа жолдауы. // Егемен Қазақстан 2010 жыл, 4 ақпан
23. Әуезов ауданы әкімі аппаратының Білім беру бөлімінен алынған ақпарат, 2010 ж.
24. Әуезов ауданы әкімі аппаратының Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінен алынған ақпарат, 2010 ж.
25. Әуезов ауданы әкімі аппаратының Әлеуметтік сала бөлімінен алынған ақпарат, 2010 ж.
26. Әуезов аудандық туберкулезге қарсы диспансерінен алыңған мәліметтер, 2010 ж.
27. Әуезов ауданы әкімінің 2010 жыл қорытындысы бойынша есебі
28. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
29. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған «Салауатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы
30. ҚР «Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау» министрлігінің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. // Егемен Қазақстан. 27 ақпан 2010.
31. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары
32. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жолдауы
33. www. auezov.almaty.kz – Әуезов ауданы әкімі аппаратының ресми сайты
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Жеті жарғы, 2005. -136 б.
2. Социальная политика: Энциклопедический словарь//Под общ. ред.Н.А. Волгина. - Москва. - Академический Проект; Трикста, 2005. – 532-б, 67-б.
3. Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында. - Алматы. - Дайк-Пресс. - 2009. – 284-б.
4. Социальная политика.//Под общ. ред. Н.А. Волгина. – Москва, «Экзамен», 2004 г. – 736-б.
5. А.И. Стребков Социальная политика государства: понятный фрагмент
Homo philosophans. Сборник к 60-летию профессора К.А. Сергеева. Серия «Мыслители», выпуск 12. СПб.: Санкт-Петербургское филосовское общество, 2002. – 264-б.
6. М.Б. Төреғожина «Экономиканы мемлекеттік реттеу»//Экономика, Алматы, 2008 – 138-б.
7. Әбсаттаров Р. Әлеуметтік мемлекет: мәні мен анықтамасы //Ақиқат.- 2004. №5. – 40,41-б.
8. Стратегия преодоления кризиса. Интервью Президента РК Н.Назарбаева журналистам ведущих телеканалов страны //Опубликовано: 17.10.2008 Источник: Казинформ.
9. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030»: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: Білім, 1998.- 240 б.
10. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы Заңы»– 2001 жыл, 17 шілде.
11. Қазақстан Республикасындағы «Мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңы».– 1999 жыл, 15 сәуір.
12. Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік–экономикалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.-2006.- №1. 179 – 182-б.
13. www.stat.kz – Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ресми сайты.
14. Қазақстан Республиксының «Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңы., Алматы: Юрист, 2007, 36-б.
15. Алимбаев А.А., Алпысбаев С.Н., Ниязбекова Р.К. и др. Формирование модели социально ориентированной экономики в Казахстане (региональный аспект).– Караганда: ПК Алем. – 2001 г.
16. Қаржы Министрлігінің статистика бюллетені, 2011 ж.
17. Поташник Марк. Управление качеством образования. Вопросы и ответы // Народное образование. - 2001. - № 9. – 38-б.
18. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
19. Антропов В. Модели социальной защиты в странах ЕС//Мировая экономика и международные отношения. – 2005 год. – №11.– 70-б.
20. Егоров С. Человеческий фактор и экономический рост в условиях постиндустриализации // Вопросы экономики. – 2004. - № 5. – 93-б.
21. Смирнов Е., Щесняк Е. Источники финансирования воспроизводства основных фондов высших учебных заведений: опыт развитых стран // Российский экономический журнал. – 2008. - №2. – 84-б.
22. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – жаңа мүмкіндіктер» атты Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы халыққа жолдауы. // Егемен Қазақстан 2010 жыл, 4 ақпан
23. Әуезов ауданы әкімі аппаратының Білім беру бөлімінен алынған ақпарат, 2010 ж.
24. Әуезов ауданы әкімі аппаратының Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінен алынған ақпарат, 2010 ж.
25. Әуезов ауданы әкімі аппаратының Әлеуметтік сала бөлімінен алынған ақпарат, 2010 ж.
26. Әуезов аудандық туберкулезге қарсы диспансерінен алыңған мәліметтер, 2010 ж.
27. Әуезов ауданы әкімінің 2010 жыл қорытындысы бойынша есебі
28. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
29. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған «Салауатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы
30. ҚР «Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау» министрлігінің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. // Егемен Қазақстан. 27 ақпан 2010.
31. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары
32. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жолдауы
33. www. auezov.almaty.kz – Әуезов ауданы әкімі аппаратының ресми сайты
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу ұғымы және
оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Қазақстан Республикасында әлеуметтік сфера салаларын
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
12
1.3
Халықты әлеуметтік қорғау мен қолдаудың шетелдік модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ӘУЕЗОВ АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
СФЕРА САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ
2.1
Алматы қаласы Әуезов ауданының білім беру саласына жалпышолу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.2
Әуезов ауданындағы денсаулық сақтау жүйесінің жағдайын
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3
Ауданның әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жүзеге асу
механизмі мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
43
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА
САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУЖОЛДАРЫ
3.1
Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын реттеудідамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
3.2
Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік
реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
72
Кіріспе
Дипломдық жұмыстыңөзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқықтарын іске асыру әлеуметтік қорғау және қамсыздандыру жүйесіне тікелей байланысты.
ХХІ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік саясат болуы керек екенін дәлелдеді. Әсіресе, әлемдік дағдарыс әрбір елдің экономикалық-әлеуметтік жағдайына әсер еткені белгілі. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айырылған, мүгедек жандар, жетім балаларды әлеуметтік қорғаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының Ата Заңында өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген1. Әрине әлеуметік мемлекеттің негізгі қағидасы да әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы халықты әлеуметтік қолдау болып табылады. Әлеуметтік қолдау - саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы - Қазақстан үшін стратегиялық мін - дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер - ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Қазақстан республикасының ұзақ уақыт аралығында жүзеге асып келе жатқан ауқымды экономикалық реформалардың жалғасуы әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың жаңа әдістерін қолдануымен байланысты. Бұған жалпы әлемдік даму үрдісі, жаһанданудың жоғарылауы, халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңаша экономикадағы адами капиталдың маңыздылығының жоғарылауы, сонымен қатар мемлекеттің демографиялық жағдайы себепші болды.
Соңғы бес жыл аралығындағы халықтың нақты табыстарының өсуі әлеуметтік игіліктер мен қызмет көрсетулерге сұраныстың жоғарылауына себепші болды. Сәйкесінше бұл жағдай ақылы қызмет көрсету, соның ішінде ақылы медицина мен білім берудің жоғарылауына әкеп соқты. Бірақ бұл әлеуметтік сфера салаларының барлық даму мәселелерін шеше қойған жоқ. Қазіргі таңда халыққа көрсетілетін сапалы әлеуметтік қызмет тапшылығы әлі де болса сезіледі.
Мемлекеттің белсенді қатысуынсыз, әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің жаңа әдістерінсіз бұл мәселелерді шешу мүмкін емес. Халықты әлеуметтік қолдауды мемлекет тарапынан дамыту жүйесінің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеуді теориялық және әдіснамалық негізде талдау, олардың жүзеге асырылу тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - елдің әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу бағыттарын жүзеге асыру мақсатында әр аймақтың қосатын үлесі мен алатын орны маңызды. Сондықтан Алматы қаласы Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларының, яғни, білім беру, денсаулық сақтау және де әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің қазіргі жай-күйі мен болашақта дамуына тоқталамыз.
Зерттеу пәні - қазіргі таңда әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің әдіс - тәсілдерін жетілдіру бағыттарын топтастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік мемлекет ретіндегі аса назар аударып жатқан аясы экономиканың әлеуметтік саласын дамыту және қолдау мен оны материалдық, құқықтық қамтамасыз етудің өзекті мәселелерін мүмкіндігінше шешу болып табылады. Жұмыста осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу алға қойылды:
oo мемлекеттік әлеуметтік саясат пен әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу әдістерінің теориялық негіздерін анықтау және олардың қоғам өміріндегі өзара байланысы ерекшеліктерін сараптау;
oo Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу ерекшеліктері мен дамуына талдау жасау;
oo дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының жүзеге асырылу тәжірибесі мен үлгілерін талдау арқылы оның Қазақстан үшін маңызы мен тиімді үлгілерін айқындау;
oo Қазақстан Республикасының бүгінгі әлеуметтік саясатының түбегейлі бағыттары мен принцептерін талдау, яғни Алматы қаласы Әуезов ауданы мысалында;
oo қазіргі саяси жаңару кезеңіндегі әлеуметтік мәселелердің шешілу деңгейін анықтау, олардың шешу жолдары мен бағыттарын қарастыру;
oo Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы ахуалды жақсарту және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың тиімділігін одан әрі арттыру үшін ұсыныстар жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу мәселелерін зерттеу нәтижесінде ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену міндетін жүзеге асыру үшін халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарын тұрақты арттыра отырып, бәсекеге қабілеттіліктің маңызы ретінде халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші мен тіршілік ету деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етудің маңызы зор.
2. Әлеуметтік мемлекет қоғамның қарқынды дамуын қамтамасыз етуді, әлеуметтік мүдделер мен қажеттіліктерді қанағаттандыруды, лайықты өмір салтын орнатуды тұрақты ұстаным ретінде қарастырғаны жөн.
3. Әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген, әлеуметтік мүддесі мен қажеттілігі қанағаттандырылмаған жағдайда халықтың мемлекетке, билікке деген сенімі жоғалып, олар өз ретінде әлеуметтік наразылықтың бел алуына әкеледі, сол себепті қоғамдық тұрақсыздану мен ашық қақтығыстарға жеткізетін қауіп-қатерлерді болдырмаудың жолдарын айқындау керек.
4. Әлеуметтік теңсіздікке жол бермеу, саяси тұрақсыздық пен әлеуметтік жарылыс қаупін болдырмау үшін барша қазақстандықтардың әлеуметтік белсенділіктерін, жауапкершіліктерін арттыратын шаралар қолға алынуы керектігін тұжырымдау маңызды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері жайлы айтылады. Екінші бөлімінде Алматы қаласы Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларының қазіргі жағдайы мен дамуын талдау қарастырылған. Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу әдістерін жетілдіру жолдары көрсетілген.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚНЕГІЗДЕРІ
0.1 Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу ұғымы және
оның мазмұны
Халықтың тұрмыс халі мен өмір сүру деңгейінің көтерілуі халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың тиімді жүйесінің қалыптасуына байланысты. Мемлекетке әлеуметтік қатынастар жүйесінде әлеуметтік саясат моделін жасау мен оны іске асыруда маңызды рөл беріледі, оның стратегиялық мақсаттары халықты тиімді жұмыспен қамтылуымен қамтамасыз ету, халықтың елеулі өмір сүру деңгейіне қол жеткізу, еңбек, денсаулық сақтау, білім беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, еліміздегі демографиялық жағдайды жақсарту аясында азаматтарға конституциялық құқықтары мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету.
Адам жер бетінде тіршілік етіп, саналы деңгейге жеткеннен бері саясаттың тиімді сырын, қоғамға тигізер пайдасы мен зиянын өте ерте заманнан түсініп, өмір сүрген ортаға тән нақтылы саясат жүргізіп, сонымен қатар өз қауіпсіздіктерін ойлауға мәжбүр болғаны белгілі. Себебі, қандай қоғамда болмасын саясат негізгі рөл атқарады және оның дұрыс немесе бұрыстығы сол қоғам мүшелерінің тағдырымен тығыз байланысты.
Саясаттанушы және әлеуметтанушы ғалымдар әлеуметтік саясаттың өзіне тән, оның көп бағытытылығы мен әр қырлылығын айқындап, мәнін аша түсетін аяқталған теориясы жоқ деп көрсетеді. Әлеуметтік саясаттың негізгі мәні де, мақсаты да, нысаны да тек қана адам болғанындықтан, уақыт талабына сай анықтамасы, мазмұны, бағыты әрдайым жаңа идеялармен, тұжырымдармен толықтырылып, үнемі дами түсетін болады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде Ф.И.Шарковтың тұжырымдауынша Әлеуметтік саясат - кең мағынасында қоғамда қолайлы әлеуметтік ахуалды қалыптастыру, адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында бағытталған ұйымдар мен мекемелер, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар іске асыратын практикалық шаралар мен теориялық принциптердің жиынтығы. Тар мағынасында, әлеуметтік саясат - азаматтардың қолайлы тіршілік етуіне әлеуметтік демеу көрсету, көмек беру, қорғау үшін, оларға қажетті өмірлік тұтынуларын қамтамасыз ету үшін тұрғындардың өмір сүру деңгейін, өмір сүру салтын жаңғырту, арттыру мақсатындағы қоғамның әлеуметтік аясының ілгері дамытуға бағытталған мемлекеттің, саяси және әлеуметтік институттардың, т.б. іс-әрекеттері2.
Отандық саясаттанушы Л.Ю. Зайниеваның Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында еңбегінде Саясаттану энциклопедиялық сөздігіне сүйене отырып, былайша пайымдайды: Әлеуметтік саясат дегеніміз мемлекеттің ішкі саясатының басты бағыттарының бірі болып табылады, бұл саясат мемлекет өзіне қолдау тауып отыратын, өзінің қызметін және қоғамдық жүйенің орнықтылығын ұлғаймалы ұдайы өндіруге арналған алғышарт жасайтын ішкі саясатының басты бағыттарының бірі. Әлеуметтік саясаттың аса маңызды міндеті қоғамдық өмірде тепе-теңдіктің белгілі бір деңгейіне жету болып табылады, оған жеткізетін жолдар мыналар:
1) ашаршылық, аурулар, табиғи және техногендік апаттар, демографиялық дүмпулер және т.б. секілді апаттардың салдарының қайталануына жол бермеу үшін мемлекеттік кепілдіктер беру;
2) белгілі бір елдің қол жеткен тұрмыс деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған материалдық құралдар мен ұйымдық күш жігерлерді әлеуметтік шиеленістерді төмендету бағытында сапалық тұрғыдан өзгерту үшін қайта бөлу;
3) репрессиялық құралдармен, мәселен, есірткі бизнесіне қарсы және т.б. күреспен ұштастыра отырып (салықтар, қаржы құралдары, қайырымдылықты, кәсіпкерлік бастаманы көтермелеу арқылы) өмір салтын реттеу3.
Мемлекеттің және ондағы басқа да әлеуметтік институттардың халықтың өмір сүру сапасы мен салтын, жағдайын жетілдіру, азаматтарды әлеуметтік қолдау, көмек және қорғау сияқты әлеуметтік саланың үдемелі дамуына бағытталған оның қызметін, іс-әрекетін әлеуметтік саясат деп анықтауға болады. Әлеуметтік саясаттың маңыздылығы жұмыс күшін ұдайы өндіру процесіне, еңбек өнімділігін арттыруға, еңбек ресурсының білім және мамандық деңгейін көтеруге, өндіргіш күштердің ғылыми техникалық деңгейіне, қоғамның мәдени және рухани өміріне байланысты анықталады. Әлеуметтік саясат адамдардың ауыруға шалдығу деңгейін төмендететіп өндірістегі экономикалық шығындарды қысқартады. Қоғамдық тамақтану, мектепке дейінгі білім беру сияқты әлеуметтік салалар халықтың басым бөлігін үй шаруашылығы салаларынан босатып, қоғамдық өндірістегі жұмысбастылықты көтеруге мүмкіндік туғызады. Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғам мүшелерінің материалдық, мәдени және рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясатты жүргізу құралдарына мыналар жатады:
1. Әлеуметтік кепілдік- мемлекеттің азаматар алдындағы, азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттері мен жауапкершілктерін заңды түрде қамтамасыз ету.
2. Әлеуметтік стандарттар - бұл әлеуметтік қызмет көрсетудің әр түрлі формалары мен көлемдерін қалыптастыру. Бұл қаржы норматиытерін белгілеу үшін қажет. Мемлекеттік әлеуметтік стандарттар бірыңғай негізде және жалпы әдістемелік принциптерде жасалады.
3. Минималды тұтыну бюджеті тұрмысы төмен отбасыларына көмек беру үшін, сондай-ақ зейнетақы мен жалақының минималды деңгейін белгілеу үшін қолданылады.
4. Өмір сүру минимумы - бұл минималды табыс. Ол әлеуметтік саясаттың маңызды құралы. Оның көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады, табыстар реттеледі және әлеуметтік төлемдер белгілегенде қолданады. Өмір сүру минимумы экономиканың белгілі деңгейінде адамның денсаулығын сақтау мен қызметке қабілетін қамтамассыз ету үшін қажет. Оның құрамына ғылыми негізделген азық-түлік, өндірістік тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны және салықтар мен міндетті төлемдер кіреді. Минималды өмір сүру минимумын анықтау үшін тұтыну қаржыны қолданылады.
5. Жалақының минималды көлемі - квалификациясы төмен қарапайым еңбекке негзделген жалақының ең төменгі шегі. Оны басқа маман жұмысшылардың жалақысын белгілеу үшін қолданады.
6. Зейнетақының минималды деңгейі - нормативті актілер бойынша белгіленетін зейнетақының ең төменгі шегі. Ол минималды жалақы мен өмір сүру минимумына негізделеді.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары:
oo қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әр түлі топтарының мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси жүйені тұрақтандыру;
Қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту
Халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау
Халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік-экономикалық құқықты қамтамасыз ету
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары
Қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету
Қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету
Әлеуметтік салаларды дамыту
Еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Сызба 1 - Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары [4]
oo халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік мүдделерді теңестіру;
oo халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз, тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету;
oo қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету;
oo қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету;
oo әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, тұрмыстық үй т.б. ) дамыту;
oo еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттары:
1. Халықтың өмір сүру деңгейін көтеру, яғни халықты материалдық және рухани игіліктерімен қамтамассыз ету. Ресейлік ғалымдар өмір сүрудің 4 деңгейін атап көрсетеді:
oo молшылық - жан-жақты қамтамасыз етілген өмір, яғни өмір сүрудің жоғары деңгейі;.
oo қалыпты өмір - адамның физикалық және интелектуалды күшін қалпына келтіру деңгейі;
oo кедейшілік - еңбекке қабілетін сақтау мүмкіндігі;
oo жоқшылық - бұл биологиялық критерий бойынша өмір сүру.
БҰҰ бойынша өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесі құрылған. Оған мыналар кіреді: өмірге келу; өмірден кету; өмір сүрудің санитарлық - гигиеналық жағдайы; азық-түлікті тұтыну; тұрғын үй жағдайы; жұмысбастылық; білім деңгейі немесе сауаттылық; мәдениеттілік деңгейі; демалыс; көлікпен қамтамасыз етілуі; адам құқықтарының қорғалуы.
2. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бағыты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру. Халықтың кедейшілікке ұшыраған тобына, аурулар, мүгедектер, қарттар, көп балалы отбасыларға мемлекет тарапынан әлеуметтік көмекті қажет ету жүйесін қалыптасыру. Бұл топтар мемлекеттен өмірге қажетті минималды игілктер мен қамтамассыз етілуі тиіс. Ол үшін түрлі мақсаттағы қорлар, арнайы көмектер, тегін мемлекеттік мектептер, тегін медициналық көмек көрсетілу түрлі жеңілдіктер алуға міндетті.
Мемлекеттік әлеуметтік саясатта міндетті түрде еңбек пен халықты жұмыспен қамту бағытын қамтиды.
Мемлекеттік еңбек нарығы тек құқықты мамандық таңдау еркіндігіне кепілдік беруі тиіс. Ол үшін орта және жоғарғы білім беру жүйелері бар минималды жалақы деңгейі белгіленіп, жұмыс аптасының ұзақтығы демалыс уақыты заңды түрде келісім арқылы белгіленеді. Сондай-ақ жұмыссыздықпен күресу шаралары қолданылады. Мұндай бағдарламалармен еңбек биржалары айналысады. Олардың қызметтеріне сонымен қатар төмендегілер жатады:
oo көші-қон үрдістерін реттеу;
oo зейнетақы жүйесін жетілдіру;
oo мемлекеттің денсаулық сақтау мен әлеуметтік медициналық сақтандыру саласындағы рөлі. Бұл бағыт мемлекет тарапынан тегін медициналық көмек берілуін қамтамассыз етуді көздейді5.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үшін мынадай мемлекеттік реттеу әдістері қолданылады:
Сызба 2 - Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы мемлекеттік реттеу әдістері [6]
oo құқықтық реттеу - бұл барлық деңгейде қабылданған құқықтық актілер мен нормативтік құжаттардағы міндеттердің орындалуы;
oo қаржы-несиелік реттеу - қаржы ағындарын реттеу құралдары, яғни әлеуметтік саланы қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте арнайы баптың қаралуы. Сондай-ақ бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар құру (зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру т.б.)
oo жекешелендіру - әлеуметтік саладағы кәсіпорындарды жеке меншікке беру шектелген, өйткені мұндай кәсіпорындардың шығындарын көпшілік жағдайда мемлекет өтейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан Республикасы - әлеуметтік мемлекет құруды мұрат етіп отыр. Яғни, мемлекет өзінің бар мүмкіндігін, қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеру үшін бағыттауға міндетті. Бұл істе мемлекет көмекке шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын халықтың топтарына басымдық береді. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік қағидалары, олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі керек. Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері - адамның даму жағдайлары, яғни еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы, ертеңгі күнге сенім, балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері, медициналық қызметке қолжетімділік және салауатты өмір салты, еңбекке қабілетсіздерді қорғау, лайықты кәрілік болып табылады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде ресейлік ғалым Н.Н. Гриценко әлеуметтік мемлекет ұғымына төмендегідей анықтама береді: әлеуметтік мемлекет - тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғары болуын және олардың жұмыспен толық қамтылуын тұрақты қамтамасыз етуге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шынайы іске асырылуына, азаматтардың барлығы қамтылатын қол жетімді, осы заманғы мәдениет, денсаулық, білім жүйесін құруға, тұрғындардың мүлдем қамтылмаған немесе аз қамтылған топтарына қолдау, әлеуметтік қызмет көрсету мен әлеуметтік қамтамасыз етуге бағытталған мықты әлеуметтік саясат жүргізетін, отандық әлеуметтік нарықтық экономиканы дамытып отырған құқықтық демократиялық мемлекет. Оның пайымдауынша, әлеуметтік мемлекет ұғымы алғаш рет ғылыми әдебиетте ХІХ ғасырдың орталарында, Гегель философиясы әсерінің арқасында және Германиядағы тап күресі мен капитализмнің дамуын талдау нәтижесінде неміс ғалымдарының еңбектерінде пайда болды2.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты мен арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету өзара тығыз байланысын олардың бір-бірінсіз өмір сүріп, әрекет ете алмайтындығынан көруге болады. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету арқылы әлеуметтік саясат көздеген мақсаттарына жетіп, жүзеге асып отырады. Ал әлеуметтік саясат әлеуметтік қызмет көрсетудің бағыт-бағдарын, іске асыру тетіктерін айқындап отырады.
Халықтың белгілі бір категориясына арналған арнаулы әлеуметтік қызметтер күші бар заңнамаға, сол күнгі қоғамның талаптарына сәйкес индивидтің жеке әлеуметтік қажеттіліктері ескеріліп іске асырылуы маңызды. Әлеуметтік қажеттіліктердің мөлшері, сонымен бірге әлеуметтік талаптанулардың деңгейі қоғамдық өндірістің сипатымен және ауқымымен, әлеуметтік-мәдени орта ерекшелігімен, өндірістік және әлеуметтік қатынастардың ерекшеліктерімен, ұлттық және тарихи дәстүрлермен шектеледі.
Қоғам бір текті емес, ол күрделі әлеуметтік жүйе болып табылады. Оның осал қабаты мемлекет тарапынан әлеуметтік көмекке ие. Дегенмен, арнаулы әлеуметтік қызметтердің көрсетілу сапасы мемлекет тарапынан тікелей бақылауды қажет етеді.
Әлеуметтік мемлекет ұғымының Қазақстан ғылымында айналымға енгеніне көп болған жоқ. Десек те, ол туралы түсінік тұрақтанып, тек ғылымда ғана емес, сонымен қатар, саясатта да, үгіт-насихатта да, жарияланымдарда да көп колданылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа толы ұзақ процесс. Қоғамдық-экономикалық дамудың нәтижесіндегі билік пен жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мемлекеттің әлеуметтік мемлекетке өтуін жылдамдатты. Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы - гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғам дамуына жағдай жасау. Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты - қоғамдағы бейбітшілік пен татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту, еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп-қатерден қорғауға кепілдеме беру. Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты - саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады7.
Қоғамдық өркениетті дамудың мақсаты әлеуметтік мемлекетті құру болып табылады. Бұл мақсаттың практикалық мәні әрбір адамнының тіршілігі үшін қолайлы жағдайларды жасауда. Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтарының бірі адами капиталды дамыту және халықтың тұрмыс жағдайының сапасын жоғарылату болып табылады. Осы мақсатта жүзеге асырылып жатқан Үкіметтің бағдарламалары ең алдымен жұмысбастылықты сақтауға және табыс деңгейін көтермелеуге, халықтың осал тобын едәуір түрде әлеуметтік қорғауға бағытталады. Дүниежүзілік қаржы дағдарысы жағдайында мемлекет өзінің азаматтарын әлеуметтік қолдаудан бас тартқан жоқ. Керісінше, бүкіл қазақстандықтардың әл-ауқатын ұдайы көтермелеу үшін барлық іс-шараларды атқарып келеді.
Мемлекеттің негізгі мақсаты - біздің халқымыздың әл-ауқатын жақсарту. Халқымыздың әл-ауқаты Қазақстанның экономикасы осы салаға жұмсалатын қажетті қаражаттарға ие болса ғана жоғарылай түседі. Осы күнге дейін өзімнің жыл сайынғы Қазақстан Халқына жолдауларымда халықты әлеуметтік қолдауға бағытталған қаражаттардың көлемін ұлғайту жөнінде мәселе қаралады. Адамдардың денсаулығы мен білім деңгейі - бірінші орынға ие - дей келе, Елбасы экономикалық тұрақсыздық жағдайында әлеуметтік қызметтердің назарсыз қалмайтынын басып айтады8.Бұл әлеуметтік қамтамасыз ету қызметінің қайнар көзі ретінде арнаулы әлеуметтік қызметтің аса маңызды басымдық, әрі қоғамды қолдаудың негізгі құралы екенін көрсетеді. Сондықтан, бүкіл қазақстандықтардың толыққанды, сапалы арнаулы әлеуметтік қызметке қол жетімділігін қамтамасыз ету маңызды мәселеге айналып отыр.
1.2 Қазақстан Республикасында әлеуметтік сфера салаларын
мемлекеттік реттеу
Барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауіпсіздігін жақсартуға арналған Қазақстан - 2030 Стратегиясында Елбасы Н. Назарбаев атап өткендей, республика дамуының басым бағыттарының бірі тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады9.
Осы стратегияда айқындалғандағыдай, біздің елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы Стратегиялық басым бағыттардың бірі деп белгілеуі - аталмыш саланың әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу объектісі болатындығының айқын көрсеткіші. Ал, оның жүзеге асу барысы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізі болып қалуынан көрінеді де, басты мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық жетістіктерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы - әлем қауымдастығының инвестициялық тартымды ресурс көзі ретінде қалыптасып келе жатқандығы, аталмыш объектінің XXI ғасырдың өзекті зерттеу мәселесі екендігі сөзсіз.
Әр аймақтық бөлініске сай әр мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүргізудің өзіндік үлгілері болады. Мәселен, Ұлыбритания, Жапония, Канада, Жерорта теңізі және т.б. елдерінің әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның да өз үлгісі бар. Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік қорғауды ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты. 2001 жылы 27 маусымды Халықты әлеуметтік қорғаудың концепциясы қабылданды. Бұл маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуімен ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік қорғау үш деңгейде жүзеге асады. Олар:
- базалық, мемлекеттік бюджет есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша төлемдер, асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер, әлеуметтік қорғау мекемелері бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық әлеуметтік көмектер;
- міндетті, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер: еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда, асыраушысынан айрылу жағдайында, жұмысынан айрылу жағдайында;
- қосымша, жұмыс беруші жауапкершілігімен сақтандыру.
Осының аясында, жыл сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар жоспары бекітіледі.
Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген Мемлекеттік атаулы көмек туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады. Атаулы әлеуметтік көмек жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:
- тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;
- 4 балалы және 7 жасқа дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін аналарға көмек;
- үйде оқытылып, тәрбиленетін мүгедек балаларға [10].
БҰҰ ның мәліметінше дүние жүзінде халықтың он пайызы, яғни алты жүз миллионнан астам адам мүгедек болса, Қазақстандағы бұл көрсеткіш төрт жүз мың адам, яғни халықтың үш пайызын құрап отыр. Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы ҚР Заңы, 2002 жылдың 11 шілдесіндегі Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және әдістемелік-педагоникалық коррекциялы қолдау туралы ҚР Заңы және тағы басқа заңнамалық құжаттар мүгедек жандарға қолдаулар көрсетеді. Осындай заңнамалар бойынша мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы оларға әлеуметтік, медициналық және әлеуметтік, кәсіби жарамдылығын арттыру, білім беру сияқты бағыттағы қоғамдық өмірге оралтуға байланысты өткізілетін шаралармен жүзеге асады. Бірінші және екінші топтағы мүгедектер мен мүгедек - балаларға 0,5 пайыздық кәсіби және жоғары білім алуларына берілетін квота қарастырылған. Жоғары оқу орындарында, мемлекеттік тапсырыс пен мемлекеттік грант бойынша оқып жатқан мүгедектерге стипендиялық қамтамасыз етуде жеңілдіктер беріледі [11]. Әлеуметтік саясат - әлеуметтік медицина десек те болады. Осы тұста мүмкіндігі шектеулі жандарды қолдап, қорғауда кейбір өзекті мәселелер бар. Мәселен, Заңға сәйкес мүгедектер сауықтыру бағдарламаларына орай протез - ортопедтік көмекпен, қозғалуға байланысты әлеуметтік жабдықтармен, сурдо - тифложабдықтармен және басқа да техникалық құралдармен, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен бөлінетін мемлекеттік тапсырыс бойынша сауықтыру, емдеу шараларымен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл шаралар толыққанды жасалынуына бақылауды күшейту керек. Сонымен бірге мүгедектіктің алдын алу, еңбекке қабілетті бөлігін жұмыспен қамтамасыз ету, олардың құқықтарын қорғау және ақпараттық ортаға тиісінше қол жеткізу мәселелерін өз шеңберінде жүзеге асыру тым өзекті мәселе болып табылады. Мәселен заң бойынша мүгедек жандарды жұмысқа алуы тиіс болса да, кейбір ұйым, мекеме басшылары физиологиялық кемшілігіне байланысты мамандықтың кәсіби иесі болған мүмкіндігі шектеулі жандарды жұмысқа қабылдамай жатады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік сақтандыруға зейнеткерлік, медицналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру, өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде медициналық және зейнеткерлік сақтандыру жалақының бір бөлшегін ұстап қалу арқылы жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру мақсатында жұмысшылардың жалақысының 7,5 пайзы ұсталынады. Ал Швецияда әлеуметтік сақтандыру толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады. Қазақсатнда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 27 ақпандағы № 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры құрылды.
Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш пайызын құрайтын бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген уақыттан бастап 2008 жылдың 1 қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 822 542,1 мың теңгені құрады. Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:
- еңбек ету қабілетінен айрылу, егер медициналық-әлеуметтік сараптама азаматқа еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілесе, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбек ақы мөлшеріне, еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады;
- асыраушысынан айрылу, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс (сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған) болған адамның асырауында болған отбасы мүшелеріне асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер тағайындалуы мүмкін. Асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер орташа еңбек ақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады;
- жұмысынан айрылу, жұмысқа орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау, жергілікті бюджет есебінен қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6 айдан кем емес уақыт әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде ресми тіркелсе, онда ол жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы;
- жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол әйелдің соңғы он екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады. Қалыпты босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі, ал ауыр босанған жағдайда және екі немесе одан да көп бала туған жағдайда орташа айлықтабыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар өткізілген өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер қолданылады. Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9 құрайды;
oo нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы орташа табысының қырық пайызы мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғарғы мөлшері ең төменгі еңбек ақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау керек, ал әлеуметтік төлемнің ең аз мөлшері ер бала күтіміне төленетін мемлекеттік жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады [12].
Кесте 1 - Республика бойынша әлеуметтік жәрдемақылардың жекелеген түрлерін алушылары өзгерісі
Жәрдемақы алушылар
Жылдар
2010 ж-ды 2006ж-ға %-бен
2006
2007
2008
2009
2010
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларының саны
790,4
773,8
764,4
748,4
756,7
95,7
Оның ішінде төмендегі санаттар бойынша, мың адам:
Жасы бойынша
15,0
10,0
11,3
12,9
15,1
100,6
Мүгедектігі бойынша
395,1
403,4
406,5
408,0
423,0
107
Асыраушысынан айырылу бойынша
373,6
355,3
342,6
324,0
315,5
84,4
Ескертпе: [13] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Еңбек ету қабілетінен айырылған және асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік қорғау, ана мен баланы әлеуметтік қорғау, мүгедектерді әлеуметтік қорғау - мемлекеттік маңызы бар шара. Жоғарыда көрсетілген кестеден көріп отырғанымыздай, әлеуметтік жәрдемақы алушылар саны 2010 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 33,9 мың адамға немесе 4,3 %-ға қысқарған, соның ішінде, асыраушысынан айырылу бойынша 15,6 %-ға кеміген. Ал мүгедектік бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылар санының өсуінің жағымсыз үрдісі байқалады. 2006 жылдан 2010 жылға дейін бұл көрсеткіш 27,9 мың адамға көбейген немесе 7 %-ға көтерілгенін кесте мәліметтерінен көруге болады.
Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты өмір мен жеткілікті зейнетақымен қамтамасыз ету - әлеуметтік саясаттың үлкен міндеттерінің бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады: ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақымен қамтамасыздандыру); жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру). Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі - өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату. Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге - 63 жас, ал әйелдерге - 58 жас [14].
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесі қолданылады. 2005 жылы бірінші деңгейді құрайтын базалық зейнетақы төлемінің еңгізілуі егде адамдардың кірістерін арттырудағы маңызды шара болды. 2008 жылдан бастап оның мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінің 40 % деңгейінде белгіленген және осы ставканы 2011 жылға дейін сақтау көзделуде. Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші (міндетті) деңгейін 1998 жылы 1 қаңтарға дейін еңбек өтілі бар жағдайда ынтымақтастық жүйеден төленетін (мемлекеттік бюджет) және жинақтаушы зейнетақы қорларынан міндетті зейнетақылық жарналар есебінен төленетін зейнетақылар құрайды. Үшінші деңгей - ерікті және ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен төленетін зейнетақылар.
Әлеуметтік сала - бұл үздіксіз молайтуды, дамытуды, барлық әлеуметтік субъектілердің өзара іс-әрекеті мен қатынасын қамтамасыз ететін қоғамдық өмір тіршілігінің ерекше кеңістігі. Әлеуметтік сала көрсеткіштері адамның өмір сүру деңгейін ғана емес, сонымен бірге өмір қалпын да анықтайды. Олар келесілер:
oo білім беру (мектепке дейінгі, жалпы білім беру мекемелерінің, бастауыш, орта және жоғары кәсіби білім беру, қосымша білім беру мекемлелерінің қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo мәдениет пен өнер (мәдениет пен өнер мекемелерінің жұмысын сипаттайтын, сонымен бірге кітап, журнал, газет өнімдері басылуын көрсететін көрсеткіштер жүйесі);
oo денсаулық сақтау (денсаулық сақтау статистикасының, халықтың ауыруының, мүгедектіктің, өндірістік жарақат алудың көрсеткіштер жүйесі);
oo туризм, демалу, дене шынықтыру және спорт (санаториялық-курорттық мекемелердің, демалыс және туризм мекемелерінің, спорттық мекемелер желісінің жағдайын, дамуын және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo коммуналды шаруашылық (халықты сумен, жылумен, газбен, қонақ үй және басқа да жабдықталуымен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен мекемелердің өндірістік қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo ақылы қызметтер (халыққа әр түрлі қызметтерді ұсынуды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: тұрмыстық қызметтер, жолаушылық көліктер, байланыс, құқықтық қызметтер, банк қызметтері және т.б.)15.
Осы жоғарда аталып кеткен әлеуметтік салалардың ішінде әлеуметтік саясатта ерекше орын алатын денсаулық сақтау мен білім беру тоқталып кеткен жөн.
Кесте 2 - Мемлекеттік бюджет шығысының құрамы
млн. теңге
Көрсеткіштер атауы
Жылдар
2010 ж-ды 2008 ж-ға %-бен шаққанда
2008
2009
2010
Мемлекеттік шығыстар
2678280
3394064
3746840
140
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
164744
224012
166063
100,8
Қорғаныс
166646
185358
187616
112,5
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік
240993
271467
316190
131,2
Білім беру
455430
572403
660917
145,1
Денсаулық сақтау
299381
363210
450893
150,6
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету
502381
622017
758308
150,9
Тұрғын үй шаруашылығы
199937
233926
304049
152
Мәдениет, спорт, туризм, ақпараттық кеңістік
122210
163969
173618
142
Ауыл,су, орман, балық шаруашылықтары
100955
170365
168118
166,5
Өнеркәсіп
10465
40080
30921
295,5
Көлік және коммуникация
289654
332709
337512
116,5
Өзгелер
39166
96164
64853
165,6
Ескертпе: [16] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2010 жылы жалпы алғанда мемлекеттік бюджеттің шығыстары 6746840 млн. теңгені құрады. Оның ішінде білім беру саласына - 660917 млн. теңге, денсаулық сақтау саласына - 450893 млн. теңге және де әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамтамасыз етуге 758308 млн. теңге қаражат бөлінді. Мемлекеттік бюджеттен білім беру саласына бөлінген сома 2010 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 45,1 %-ға артқан, денсаулық сақтау саласына бөлінген қаражат болса, 50,6 %-ға артқан.
Мемлекеттік бюджет шығыстарының әр сала бойынша үлесіне келетін болсақ, 2010 жылы білім беру - 17,6 %, денсаулық сақтау - 12 %, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету 20,3 %-ды құрады.
Сурет 1 - Мемлекеттік бюджет шығыстарының әр сала бойынша үлесі (2010 жыл) [16]
Қазақстандағы нарықтық қатынастың қазіргі жағдайларында әрбір адамның денсаулығы халық денсаулығының құрамдас бөлігі ретінде, оның тіршілігінің толыққанды бағасын ғана емес, сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің әлеуетін анықтайтын факторға айналып отыр. Халық денсаулығы жағдайының деңгейі өз кезегінде, елдің әлеуметтік-экономикалық, мәдени және индустриялық даму өлшемін анықтайды. Медициналық көмек көрсетудің қолжетімділігін, уақтылығын, сапасы мен сабақтастығын қамтамасыз етуге жұмылдыратын әлеуметтік бағдарлы жүйені ұсынатын денсаулық сақтау саласы, халық әл-ауқатының бірқалыпты және тұрақты жақсаруы тұрғысынан алғандаРеспубликадағы негізгі және басымдық берілетін саланың бірі болып табылады.
Соңғы онжылдықтың ішінде Қазақстанда жүргізіліп отырған денсаулық сақтау саласындағы саясат экономикалық және саяси трансформациялардың салдары болды, сонымен бірге денсаулық сақтаудағы реформаларға көзқарас бірнеше рет түбегейлі өзгерді. Қазіргі уақытта денсаулық сақтау саласы институционалдық тұрғыда өзгеріп, кадрлық әлеуеті дамып, сапалы медициналық қызмет көрсету деңгейіне көтеріліп келеді. Оған дәлел, Қазақстанда соңғы үш жылдың ішінде туу деңгейінің 13 %-ға өсуі, жалпы өлім деңгейінің тұрақталуы, тиісінше, халықтың табиғи өсу коэффицентінің 1,6 есе артуы. Бұл сектордың реформалары денсаулық сақтау объектілерін жекешелендіру мен жекеменшік мекемелердің ашылуымен сипатталады.
Білім беру Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіргізу туралы міндет қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Қазақстан Республикасында ел басшылығының адами капиталды дамытудың қажеттілігі мен маңыздылығын түсініп, білім беру жүйесін реформалауды бастауға және жүргізуге жан-жақты қолдау көрсетуінің нәтижесінде білім беруді қарқынды дамыту мен жаңғырту мүмкін болып отыр.
2005 жылдан бастап Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008 - 2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2007 - 2011 жылдарға арналған Қазақстан балалары бағдарламасы, Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасы қабылданды.
Білім беру жүйесі, оның құрылымына сәйкес қалыптасады, оның болашағы анықталады. Ол жүйенің құрылымы: отбасылық тәрбие, мектеп жасына дейінгі, жалпы орта білім беру, мектептен тыс тәрбие беру мен оқыту, кәсіптік-техникалық, орта арнаулы, жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру, кадрлардың білімдерін арттыру және оларды қайта даярлау, қосымша білім беру.
Кесте 3 - Білім берудің кезеңдері мен негізгі сипаттамалары
№
Кезең
Кезеңнің негізгі сипатттамалары
атауы
код
1.
Мектепке дейінгі білім беру
0
Ұйымдастырылған білімнің бастапқы кезеңі төмен жастағы балаларды мектеп жағдайына үйретуді көздейді. Мектепке дейінгі білім беру мекемелеріне 3 жастан бастап қабылдайды. Мектепке дейінгі білім беру бағдарламасы мектеп немесе балабақша негізінде жүзеге асуы керек.
2.
Бастауыш білім беру
1
Жазу, оқу, есептеуді үйрету, сонымен қатар, қоғамдық ғылымдарға, өнер мен музыкаға баулу. Мұндай мекемелерге 5-тен 7 жас аралығындағы балаларды қабылдайды.
3.
Орта білім берудің бірінші кезеңі
2
Бұл кезеңнің педагогикалық міндеті адамның тұлға ретінде қалыптасуының негізін қалау болып табылады.
4.
Орта білім берудің екінші кезеңі
3
Бұл кезең тереңдетілген пәндік мамандандыруды қарастырады және жоғары оқу орындарына түсуге мүмкіндік береді.
5.
Орта білімнен кейінгі білім беру
4
6 айдан 2 жыл аралығында білім беруді қарастыратын мектептер мен курстар. Жоғары немесе кәсіби білім алуға қосымша дайындық.
6.
Жоғары білім берудің бірінші кезеңі - Ұзақ ағын
5А
Негізінен теориялық сипаттағы жоғары білім беру бағдарламасы болып табылады. Қазақстан мен Ресейде бұл дәреже бакалавр деп аталады.
7.
Жоғары білім берудің бірінші кезеңі - Қысқа ағын
5В
Еңбек нарығына шығуға байланысты кәсіби біліктілікке бағытталған бағдарламалар. Оларға колледждердегі білім беру жатады.
3-кестенің жалғасы
8.
Жоғары білім берудің екінші кезеңі
6
Англо-американдық жүйеде бұл кезеңде магистр дәрежесі беріледі. Бұл кезеңде білімді одан әрі кеңейтуге үлес қосатын диссертация қорғалады.
Ескертпе: [17] мәлімет көзі негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, білім беру кезеңдерінің әрқайсысының өз міндеттері, сипаты бар. Білім беру - ұлттық мәдениетті сақтау мен дамытудың шешуші факторы.Білімсіз мәдениет жоқ, ол соның негізінде қалыптасады. Мәдени мекемелер, қазыналар, ошақтар, кадрлар - адамдардың білімділігінің айғағы. Білім - адам дамуының және оның қабілетінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу ұғымы және
оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Қазақстан Республикасында әлеуметтік сфера салаларын
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
12
1.3
Халықты әлеуметтік қорғау мен қолдаудың шетелдік модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ӘУЕЗОВ АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
СФЕРА САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ
2.1
Алматы қаласы Әуезов ауданының білім беру саласына жалпышолу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.2
Әуезов ауданындағы денсаулық сақтау жүйесінің жағдайын
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3
Ауданның әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жүзеге асу
механизмі мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
43
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА
САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУЖОЛДАРЫ
3.1
Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын реттеудідамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
3.2
Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік
реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
72
Кіріспе
Дипломдық жұмыстыңөзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқықтарын іске асыру әлеуметтік қорғау және қамсыздандыру жүйесіне тікелей байланысты.
ХХІ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік саясат болуы керек екенін дәлелдеді. Әсіресе, әлемдік дағдарыс әрбір елдің экономикалық-әлеуметтік жағдайына әсер еткені белгілі. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айырылған, мүгедек жандар, жетім балаларды әлеуметтік қорғаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының Ата Заңында өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген1. Әрине әлеуметік мемлекеттің негізгі қағидасы да әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы халықты әлеуметтік қолдау болып табылады. Әлеуметтік қолдау - саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы - Қазақстан үшін стратегиялық мін - дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер - ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Қазақстан республикасының ұзақ уақыт аралығында жүзеге асып келе жатқан ауқымды экономикалық реформалардың жалғасуы әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың жаңа әдістерін қолдануымен байланысты. Бұған жалпы әлемдік даму үрдісі, жаһанданудың жоғарылауы, халықаралық бәсекелестіктің күшеюі, жаңаша экономикадағы адами капиталдың маңыздылығының жоғарылауы, сонымен қатар мемлекеттің демографиялық жағдайы себепші болды.
Соңғы бес жыл аралығындағы халықтың нақты табыстарының өсуі әлеуметтік игіліктер мен қызмет көрсетулерге сұраныстың жоғарылауына себепші болды. Сәйкесінше бұл жағдай ақылы қызмет көрсету, соның ішінде ақылы медицина мен білім берудің жоғарылауына әкеп соқты. Бірақ бұл әлеуметтік сфера салаларының барлық даму мәселелерін шеше қойған жоқ. Қазіргі таңда халыққа көрсетілетін сапалы әлеуметтік қызмет тапшылығы әлі де болса сезіледі.
Мемлекеттің белсенді қатысуынсыз, әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің жаңа әдістерінсіз бұл мәселелерді шешу мүмкін емес. Халықты әлеуметтік қолдауды мемлекет тарапынан дамыту жүйесінің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеуді теориялық және әдіснамалық негізде талдау, олардың жүзеге асырылу тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - елдің әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу бағыттарын жүзеге асыру мақсатында әр аймақтың қосатын үлесі мен алатын орны маңызды. Сондықтан Алматы қаласы Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларының, яғни, білім беру, денсаулық сақтау және де әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің қазіргі жай-күйі мен болашақта дамуына тоқталамыз.
Зерттеу пәні - қазіргі таңда әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеудің әдіс - тәсілдерін жетілдіру бағыттарын топтастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік мемлекет ретіндегі аса назар аударып жатқан аясы экономиканың әлеуметтік саласын дамыту және қолдау мен оны материалдық, құқықтық қамтамасыз етудің өзекті мәселелерін мүмкіндігінше шешу болып табылады. Жұмыста осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу алға қойылды:
oo мемлекеттік әлеуметтік саясат пен әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу әдістерінің теориялық негіздерін анықтау және олардың қоғам өміріндегі өзара байланысы ерекшеліктерін сараптау;
oo Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу ерекшеліктері мен дамуына талдау жасау;
oo дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының жүзеге асырылу тәжірибесі мен үлгілерін талдау арқылы оның Қазақстан үшін маңызы мен тиімді үлгілерін айқындау;
oo Қазақстан Республикасының бүгінгі әлеуметтік саясатының түбегейлі бағыттары мен принцептерін талдау, яғни Алматы қаласы Әуезов ауданы мысалында;
oo қазіргі саяси жаңару кезеңіндегі әлеуметтік мәселелердің шешілу деңгейін анықтау, олардың шешу жолдары мен бағыттарын қарастыру;
oo Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы ахуалды жақсарту және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың тиімділігін одан әрі арттыру үшін ұсыныстар жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу мәселелерін зерттеу нәтижесінде ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену міндетін жүзеге асыру үшін халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарын тұрақты арттыра отырып, бәсекеге қабілеттіліктің маңызы ретінде халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші мен тіршілік ету деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етудің маңызы зор.
2. Әлеуметтік мемлекет қоғамның қарқынды дамуын қамтамасыз етуді, әлеуметтік мүдделер мен қажеттіліктерді қанағаттандыруды, лайықты өмір салтын орнатуды тұрақты ұстаным ретінде қарастырғаны жөн.
3. Әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген, әлеуметтік мүддесі мен қажеттілігі қанағаттандырылмаған жағдайда халықтың мемлекетке, билікке деген сенімі жоғалып, олар өз ретінде әлеуметтік наразылықтың бел алуына әкеледі, сол себепті қоғамдық тұрақсыздану мен ашық қақтығыстарға жеткізетін қауіп-қатерлерді болдырмаудың жолдарын айқындау керек.
4. Әлеуметтік теңсіздікке жол бермеу, саяси тұрақсыздық пен әлеуметтік жарылыс қаупін болдырмау үшін барша қазақстандықтардың әлеуметтік белсенділіктерін, жауапкершіліктерін арттыратын шаралар қолға алынуы керектігін тұжырымдау маңызды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері жайлы айтылады. Екінші бөлімінде Алматы қаласы Әуезов ауданының әлеуметтік сфера салаларының қазіргі жағдайы мен дамуын талдау қарастырылған. Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу әдістерін жетілдіру жолдары көрсетілген.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚНЕГІЗДЕРІ
0.1 Әлеуметтік сфера салаларын мемлекеттік реттеу ұғымы және
оның мазмұны
Халықтың тұрмыс халі мен өмір сүру деңгейінің көтерілуі халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың тиімді жүйесінің қалыптасуына байланысты. Мемлекетке әлеуметтік қатынастар жүйесінде әлеуметтік саясат моделін жасау мен оны іске асыруда маңызды рөл беріледі, оның стратегиялық мақсаттары халықты тиімді жұмыспен қамтылуымен қамтамасыз ету, халықтың елеулі өмір сүру деңгейіне қол жеткізу, еңбек, денсаулық сақтау, білім беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, еліміздегі демографиялық жағдайды жақсарту аясында азаматтарға конституциялық құқықтары мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету.
Адам жер бетінде тіршілік етіп, саналы деңгейге жеткеннен бері саясаттың тиімді сырын, қоғамға тигізер пайдасы мен зиянын өте ерте заманнан түсініп, өмір сүрген ортаға тән нақтылы саясат жүргізіп, сонымен қатар өз қауіпсіздіктерін ойлауға мәжбүр болғаны белгілі. Себебі, қандай қоғамда болмасын саясат негізгі рөл атқарады және оның дұрыс немесе бұрыстығы сол қоғам мүшелерінің тағдырымен тығыз байланысты.
Саясаттанушы және әлеуметтанушы ғалымдар әлеуметтік саясаттың өзіне тән, оның көп бағытытылығы мен әр қырлылығын айқындап, мәнін аша түсетін аяқталған теориясы жоқ деп көрсетеді. Әлеуметтік саясаттың негізгі мәні де, мақсаты да, нысаны да тек қана адам болғанындықтан, уақыт талабына сай анықтамасы, мазмұны, бағыты әрдайым жаңа идеялармен, тұжырымдармен толықтырылып, үнемі дами түсетін болады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде Ф.И.Шарковтың тұжырымдауынша Әлеуметтік саясат - кең мағынасында қоғамда қолайлы әлеуметтік ахуалды қалыптастыру, адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында бағытталған ұйымдар мен мекемелер, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар іске асыратын практикалық шаралар мен теориялық принциптердің жиынтығы. Тар мағынасында, әлеуметтік саясат - азаматтардың қолайлы тіршілік етуіне әлеуметтік демеу көрсету, көмек беру, қорғау үшін, оларға қажетті өмірлік тұтынуларын қамтамасыз ету үшін тұрғындардың өмір сүру деңгейін, өмір сүру салтын жаңғырту, арттыру мақсатындағы қоғамның әлеуметтік аясының ілгері дамытуға бағытталған мемлекеттің, саяси және әлеуметтік институттардың, т.б. іс-әрекеттері2.
Отандық саясаттанушы Л.Ю. Зайниеваның Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында еңбегінде Саясаттану энциклопедиялық сөздігіне сүйене отырып, былайша пайымдайды: Әлеуметтік саясат дегеніміз мемлекеттің ішкі саясатының басты бағыттарының бірі болып табылады, бұл саясат мемлекет өзіне қолдау тауып отыратын, өзінің қызметін және қоғамдық жүйенің орнықтылығын ұлғаймалы ұдайы өндіруге арналған алғышарт жасайтын ішкі саясатының басты бағыттарының бірі. Әлеуметтік саясаттың аса маңызды міндеті қоғамдық өмірде тепе-теңдіктің белгілі бір деңгейіне жету болып табылады, оған жеткізетін жолдар мыналар:
1) ашаршылық, аурулар, табиғи және техногендік апаттар, демографиялық дүмпулер және т.б. секілді апаттардың салдарының қайталануына жол бермеу үшін мемлекеттік кепілдіктер беру;
2) белгілі бір елдің қол жеткен тұрмыс деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған материалдық құралдар мен ұйымдық күш жігерлерді әлеуметтік шиеленістерді төмендету бағытында сапалық тұрғыдан өзгерту үшін қайта бөлу;
3) репрессиялық құралдармен, мәселен, есірткі бизнесіне қарсы және т.б. күреспен ұштастыра отырып (салықтар, қаржы құралдары, қайырымдылықты, кәсіпкерлік бастаманы көтермелеу арқылы) өмір салтын реттеу3.
Мемлекеттің және ондағы басқа да әлеуметтік институттардың халықтың өмір сүру сапасы мен салтын, жағдайын жетілдіру, азаматтарды әлеуметтік қолдау, көмек және қорғау сияқты әлеуметтік саланың үдемелі дамуына бағытталған оның қызметін, іс-әрекетін әлеуметтік саясат деп анықтауға болады. Әлеуметтік саясаттың маңыздылығы жұмыс күшін ұдайы өндіру процесіне, еңбек өнімділігін арттыруға, еңбек ресурсының білім және мамандық деңгейін көтеруге, өндіргіш күштердің ғылыми техникалық деңгейіне, қоғамның мәдени және рухани өміріне байланысты анықталады. Әлеуметтік саясат адамдардың ауыруға шалдығу деңгейін төмендететіп өндірістегі экономикалық шығындарды қысқартады. Қоғамдық тамақтану, мектепке дейінгі білім беру сияқты әлеуметтік салалар халықтың басым бөлігін үй шаруашылығы салаларынан босатып, қоғамдық өндірістегі жұмысбастылықты көтеруге мүмкіндік туғызады. Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғам мүшелерінің материалдық, мәдени және рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясатты жүргізу құралдарына мыналар жатады:
1. Әлеуметтік кепілдік- мемлекеттің азаматар алдындағы, азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттері мен жауапкершілктерін заңды түрде қамтамасыз ету.
2. Әлеуметтік стандарттар - бұл әлеуметтік қызмет көрсетудің әр түрлі формалары мен көлемдерін қалыптастыру. Бұл қаржы норматиытерін белгілеу үшін қажет. Мемлекеттік әлеуметтік стандарттар бірыңғай негізде және жалпы әдістемелік принциптерде жасалады.
3. Минималды тұтыну бюджеті тұрмысы төмен отбасыларына көмек беру үшін, сондай-ақ зейнетақы мен жалақының минималды деңгейін белгілеу үшін қолданылады.
4. Өмір сүру минимумы - бұл минималды табыс. Ол әлеуметтік саясаттың маңызды құралы. Оның көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады, табыстар реттеледі және әлеуметтік төлемдер белгілегенде қолданады. Өмір сүру минимумы экономиканың белгілі деңгейінде адамның денсаулығын сақтау мен қызметке қабілетін қамтамассыз ету үшін қажет. Оның құрамына ғылыми негізделген азық-түлік, өндірістік тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны және салықтар мен міндетті төлемдер кіреді. Минималды өмір сүру минимумын анықтау үшін тұтыну қаржыны қолданылады.
5. Жалақының минималды көлемі - квалификациясы төмен қарапайым еңбекке негзделген жалақының ең төменгі шегі. Оны басқа маман жұмысшылардың жалақысын белгілеу үшін қолданады.
6. Зейнетақының минималды деңгейі - нормативті актілер бойынша белгіленетін зейнетақының ең төменгі шегі. Ол минималды жалақы мен өмір сүру минимумына негізделеді.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары:
oo қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әр түлі топтарының мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси жүйені тұрақтандыру;
Қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту
Халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау
Халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік-экономикалық құқықты қамтамасыз ету
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары
Қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету
Қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету
Әлеуметтік салаларды дамыту
Еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Сызба 1 - Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары [4]
oo халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік мүдделерді теңестіру;
oo халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз, тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету;
oo қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету;
oo қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету;
oo әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, тұрмыстық үй т.б. ) дамыту;
oo еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттары:
1. Халықтың өмір сүру деңгейін көтеру, яғни халықты материалдық және рухани игіліктерімен қамтамассыз ету. Ресейлік ғалымдар өмір сүрудің 4 деңгейін атап көрсетеді:
oo молшылық - жан-жақты қамтамасыз етілген өмір, яғни өмір сүрудің жоғары деңгейі;.
oo қалыпты өмір - адамның физикалық және интелектуалды күшін қалпына келтіру деңгейі;
oo кедейшілік - еңбекке қабілетін сақтау мүмкіндігі;
oo жоқшылық - бұл биологиялық критерий бойынша өмір сүру.
БҰҰ бойынша өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесі құрылған. Оған мыналар кіреді: өмірге келу; өмірден кету; өмір сүрудің санитарлық - гигиеналық жағдайы; азық-түлікті тұтыну; тұрғын үй жағдайы; жұмысбастылық; білім деңгейі немесе сауаттылық; мәдениеттілік деңгейі; демалыс; көлікпен қамтамасыз етілуі; адам құқықтарының қорғалуы.
2. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бағыты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру. Халықтың кедейшілікке ұшыраған тобына, аурулар, мүгедектер, қарттар, көп балалы отбасыларға мемлекет тарапынан әлеуметтік көмекті қажет ету жүйесін қалыптасыру. Бұл топтар мемлекеттен өмірге қажетті минималды игілктер мен қамтамассыз етілуі тиіс. Ол үшін түрлі мақсаттағы қорлар, арнайы көмектер, тегін мемлекеттік мектептер, тегін медициналық көмек көрсетілу түрлі жеңілдіктер алуға міндетті.
Мемлекеттік әлеуметтік саясатта міндетті түрде еңбек пен халықты жұмыспен қамту бағытын қамтиды.
Мемлекеттік еңбек нарығы тек құқықты мамандық таңдау еркіндігіне кепілдік беруі тиіс. Ол үшін орта және жоғарғы білім беру жүйелері бар минималды жалақы деңгейі белгіленіп, жұмыс аптасының ұзақтығы демалыс уақыты заңды түрде келісім арқылы белгіленеді. Сондай-ақ жұмыссыздықпен күресу шаралары қолданылады. Мұндай бағдарламалармен еңбек биржалары айналысады. Олардың қызметтеріне сонымен қатар төмендегілер жатады:
oo көші-қон үрдістерін реттеу;
oo зейнетақы жүйесін жетілдіру;
oo мемлекеттің денсаулық сақтау мен әлеуметтік медициналық сақтандыру саласындағы рөлі. Бұл бағыт мемлекет тарапынан тегін медициналық көмек берілуін қамтамассыз етуді көздейді5.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үшін мынадай мемлекеттік реттеу әдістері қолданылады:
Сызба 2 - Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы мемлекеттік реттеу әдістері [6]
oo құқықтық реттеу - бұл барлық деңгейде қабылданған құқықтық актілер мен нормативтік құжаттардағы міндеттердің орындалуы;
oo қаржы-несиелік реттеу - қаржы ағындарын реттеу құралдары, яғни әлеуметтік саланы қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте арнайы баптың қаралуы. Сондай-ақ бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар құру (зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру т.б.)
oo жекешелендіру - әлеуметтік саладағы кәсіпорындарды жеке меншікке беру шектелген, өйткені мұндай кәсіпорындардың шығындарын көпшілік жағдайда мемлекет өтейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан Республикасы - әлеуметтік мемлекет құруды мұрат етіп отыр. Яғни, мемлекет өзінің бар мүмкіндігін, қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеру үшін бағыттауға міндетті. Бұл істе мемлекет көмекке шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын халықтың топтарына басымдық береді. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік қағидалары, олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі керек. Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері - адамның даму жағдайлары, яғни еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы, ертеңгі күнге сенім, балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері, медициналық қызметке қолжетімділік және салауатты өмір салты, еңбекке қабілетсіздерді қорғау, лайықты кәрілік болып табылады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде ресейлік ғалым Н.Н. Гриценко әлеуметтік мемлекет ұғымына төмендегідей анықтама береді: әлеуметтік мемлекет - тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғары болуын және олардың жұмыспен толық қамтылуын тұрақты қамтамасыз етуге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шынайы іске асырылуына, азаматтардың барлығы қамтылатын қол жетімді, осы заманғы мәдениет, денсаулық, білім жүйесін құруға, тұрғындардың мүлдем қамтылмаған немесе аз қамтылған топтарына қолдау, әлеуметтік қызмет көрсету мен әлеуметтік қамтамасыз етуге бағытталған мықты әлеуметтік саясат жүргізетін, отандық әлеуметтік нарықтық экономиканы дамытып отырған құқықтық демократиялық мемлекет. Оның пайымдауынша, әлеуметтік мемлекет ұғымы алғаш рет ғылыми әдебиетте ХІХ ғасырдың орталарында, Гегель философиясы әсерінің арқасында және Германиядағы тап күресі мен капитализмнің дамуын талдау нәтижесінде неміс ғалымдарының еңбектерінде пайда болды2.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты мен арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету өзара тығыз байланысын олардың бір-бірінсіз өмір сүріп, әрекет ете алмайтындығынан көруге болады. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету арқылы әлеуметтік саясат көздеген мақсаттарына жетіп, жүзеге асып отырады. Ал әлеуметтік саясат әлеуметтік қызмет көрсетудің бағыт-бағдарын, іске асыру тетіктерін айқындап отырады.
Халықтың белгілі бір категориясына арналған арнаулы әлеуметтік қызметтер күші бар заңнамаға, сол күнгі қоғамның талаптарына сәйкес индивидтің жеке әлеуметтік қажеттіліктері ескеріліп іске асырылуы маңызды. Әлеуметтік қажеттіліктердің мөлшері, сонымен бірге әлеуметтік талаптанулардың деңгейі қоғамдық өндірістің сипатымен және ауқымымен, әлеуметтік-мәдени орта ерекшелігімен, өндірістік және әлеуметтік қатынастардың ерекшеліктерімен, ұлттық және тарихи дәстүрлермен шектеледі.
Қоғам бір текті емес, ол күрделі әлеуметтік жүйе болып табылады. Оның осал қабаты мемлекет тарапынан әлеуметтік көмекке ие. Дегенмен, арнаулы әлеуметтік қызметтердің көрсетілу сапасы мемлекет тарапынан тікелей бақылауды қажет етеді.
Әлеуметтік мемлекет ұғымының Қазақстан ғылымында айналымға енгеніне көп болған жоқ. Десек те, ол туралы түсінік тұрақтанып, тек ғылымда ғана емес, сонымен қатар, саясатта да, үгіт-насихатта да, жарияланымдарда да көп колданылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа толы ұзақ процесс. Қоғамдық-экономикалық дамудың нәтижесіндегі билік пен жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мемлекеттің әлеуметтік мемлекетке өтуін жылдамдатты. Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы - гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғам дамуына жағдай жасау. Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты - қоғамдағы бейбітшілік пен татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту, еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп-қатерден қорғауға кепілдеме беру. Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты - саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады7.
Қоғамдық өркениетті дамудың мақсаты әлеуметтік мемлекетті құру болып табылады. Бұл мақсаттың практикалық мәні әрбір адамнының тіршілігі үшін қолайлы жағдайларды жасауда. Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтарының бірі адами капиталды дамыту және халықтың тұрмыс жағдайының сапасын жоғарылату болып табылады. Осы мақсатта жүзеге асырылып жатқан Үкіметтің бағдарламалары ең алдымен жұмысбастылықты сақтауға және табыс деңгейін көтермелеуге, халықтың осал тобын едәуір түрде әлеуметтік қорғауға бағытталады. Дүниежүзілік қаржы дағдарысы жағдайында мемлекет өзінің азаматтарын әлеуметтік қолдаудан бас тартқан жоқ. Керісінше, бүкіл қазақстандықтардың әл-ауқатын ұдайы көтермелеу үшін барлық іс-шараларды атқарып келеді.
Мемлекеттің негізгі мақсаты - біздің халқымыздың әл-ауқатын жақсарту. Халқымыздың әл-ауқаты Қазақстанның экономикасы осы салаға жұмсалатын қажетті қаражаттарға ие болса ғана жоғарылай түседі. Осы күнге дейін өзімнің жыл сайынғы Қазақстан Халқына жолдауларымда халықты әлеуметтік қолдауға бағытталған қаражаттардың көлемін ұлғайту жөнінде мәселе қаралады. Адамдардың денсаулығы мен білім деңгейі - бірінші орынға ие - дей келе, Елбасы экономикалық тұрақсыздық жағдайында әлеуметтік қызметтердің назарсыз қалмайтынын басып айтады8.Бұл әлеуметтік қамтамасыз ету қызметінің қайнар көзі ретінде арнаулы әлеуметтік қызметтің аса маңызды басымдық, әрі қоғамды қолдаудың негізгі құралы екенін көрсетеді. Сондықтан, бүкіл қазақстандықтардың толыққанды, сапалы арнаулы әлеуметтік қызметке қол жетімділігін қамтамасыз ету маңызды мәселеге айналып отыр.
1.2 Қазақстан Республикасында әлеуметтік сфера салаларын
мемлекеттік реттеу
Барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауіпсіздігін жақсартуға арналған Қазақстан - 2030 Стратегиясында Елбасы Н. Назарбаев атап өткендей, республика дамуының басым бағыттарының бірі тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады9.
Осы стратегияда айқындалғандағыдай, біздің елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы Стратегиялық басым бағыттардың бірі деп белгілеуі - аталмыш саланың әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу объектісі болатындығының айқын көрсеткіші. Ал, оның жүзеге асу барысы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізі болып қалуынан көрінеді де, басты мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық жетістіктерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы - әлем қауымдастығының инвестициялық тартымды ресурс көзі ретінде қалыптасып келе жатқандығы, аталмыш объектінің XXI ғасырдың өзекті зерттеу мәселесі екендігі сөзсіз.
Әр аймақтық бөлініске сай әр мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүргізудің өзіндік үлгілері болады. Мәселен, Ұлыбритания, Жапония, Канада, Жерорта теңізі және т.б. елдерінің әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның да өз үлгісі бар. Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік қорғауды ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты. 2001 жылы 27 маусымды Халықты әлеуметтік қорғаудың концепциясы қабылданды. Бұл маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуімен ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік қорғау үш деңгейде жүзеге асады. Олар:
- базалық, мемлекеттік бюджет есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша төлемдер, асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер, әлеуметтік қорғау мекемелері бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық әлеуметтік көмектер;
- міндетті, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер: еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда, асыраушысынан айрылу жағдайында, жұмысынан айрылу жағдайында;
- қосымша, жұмыс беруші жауапкершілігімен сақтандыру.
Осының аясында, жыл сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар жоспары бекітіледі.
Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген Мемлекеттік атаулы көмек туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады. Атаулы әлеуметтік көмек жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:
- тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;
- 4 балалы және 7 жасқа дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін аналарға көмек;
- үйде оқытылып, тәрбиленетін мүгедек балаларға [10].
БҰҰ ның мәліметінше дүние жүзінде халықтың он пайызы, яғни алты жүз миллионнан астам адам мүгедек болса, Қазақстандағы бұл көрсеткіш төрт жүз мың адам, яғни халықтың үш пайызын құрап отыр. Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы ҚР Заңы, 2002 жылдың 11 шілдесіндегі Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және әдістемелік-педагоникалық коррекциялы қолдау туралы ҚР Заңы және тағы басқа заңнамалық құжаттар мүгедек жандарға қолдаулар көрсетеді. Осындай заңнамалар бойынша мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы оларға әлеуметтік, медициналық және әлеуметтік, кәсіби жарамдылығын арттыру, білім беру сияқты бағыттағы қоғамдық өмірге оралтуға байланысты өткізілетін шаралармен жүзеге асады. Бірінші және екінші топтағы мүгедектер мен мүгедек - балаларға 0,5 пайыздық кәсіби және жоғары білім алуларына берілетін квота қарастырылған. Жоғары оқу орындарында, мемлекеттік тапсырыс пен мемлекеттік грант бойынша оқып жатқан мүгедектерге стипендиялық қамтамасыз етуде жеңілдіктер беріледі [11]. Әлеуметтік саясат - әлеуметтік медицина десек те болады. Осы тұста мүмкіндігі шектеулі жандарды қолдап, қорғауда кейбір өзекті мәселелер бар. Мәселен, Заңға сәйкес мүгедектер сауықтыру бағдарламаларына орай протез - ортопедтік көмекпен, қозғалуға байланысты әлеуметтік жабдықтармен, сурдо - тифложабдықтармен және басқа да техникалық құралдармен, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен бөлінетін мемлекеттік тапсырыс бойынша сауықтыру, емдеу шараларымен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл шаралар толыққанды жасалынуына бақылауды күшейту керек. Сонымен бірге мүгедектіктің алдын алу, еңбекке қабілетті бөлігін жұмыспен қамтамасыз ету, олардың құқықтарын қорғау және ақпараттық ортаға тиісінше қол жеткізу мәселелерін өз шеңберінде жүзеге асыру тым өзекті мәселе болып табылады. Мәселен заң бойынша мүгедек жандарды жұмысқа алуы тиіс болса да, кейбір ұйым, мекеме басшылары физиологиялық кемшілігіне байланысты мамандықтың кәсіби иесі болған мүмкіндігі шектеулі жандарды жұмысқа қабылдамай жатады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік сақтандыруға зейнеткерлік, медицналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру, өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде медициналық және зейнеткерлік сақтандыру жалақының бір бөлшегін ұстап қалу арқылы жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру мақсатында жұмысшылардың жалақысының 7,5 пайзы ұсталынады. Ал Швецияда әлеуметтік сақтандыру толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады. Қазақсатнда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 27 ақпандағы № 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры құрылды.
Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш пайызын құрайтын бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген уақыттан бастап 2008 жылдың 1 қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 822 542,1 мың теңгені құрады. Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:
- еңбек ету қабілетінен айрылу, егер медициналық-әлеуметтік сараптама азаматқа еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілесе, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбек ақы мөлшеріне, еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады;
- асыраушысынан айрылу, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс (сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған) болған адамның асырауында болған отбасы мүшелеріне асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер тағайындалуы мүмкін. Асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер орташа еңбек ақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады;
- жұмысынан айрылу, жұмысқа орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау, жергілікті бюджет есебінен қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6 айдан кем емес уақыт әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде ресми тіркелсе, онда ол жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы;
- жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол әйелдің соңғы он екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады. Қалыпты босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі, ал ауыр босанған жағдайда және екі немесе одан да көп бала туған жағдайда орташа айлықтабыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар өткізілген өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер қолданылады. Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9 құрайды;
oo нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы орташа табысының қырық пайызы мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғарғы мөлшері ең төменгі еңбек ақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау керек, ал әлеуметтік төлемнің ең аз мөлшері ер бала күтіміне төленетін мемлекеттік жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады [12].
Кесте 1 - Республика бойынша әлеуметтік жәрдемақылардың жекелеген түрлерін алушылары өзгерісі
Жәрдемақы алушылар
Жылдар
2010 ж-ды 2006ж-ға %-бен
2006
2007
2008
2009
2010
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларының саны
790,4
773,8
764,4
748,4
756,7
95,7
Оның ішінде төмендегі санаттар бойынша, мың адам:
Жасы бойынша
15,0
10,0
11,3
12,9
15,1
100,6
Мүгедектігі бойынша
395,1
403,4
406,5
408,0
423,0
107
Асыраушысынан айырылу бойынша
373,6
355,3
342,6
324,0
315,5
84,4
Ескертпе: [13] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Еңбек ету қабілетінен айырылған және асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік қорғау, ана мен баланы әлеуметтік қорғау, мүгедектерді әлеуметтік қорғау - мемлекеттік маңызы бар шара. Жоғарыда көрсетілген кестеден көріп отырғанымыздай, әлеуметтік жәрдемақы алушылар саны 2010 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 33,9 мың адамға немесе 4,3 %-ға қысқарған, соның ішінде, асыраушысынан айырылу бойынша 15,6 %-ға кеміген. Ал мүгедектік бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылар санының өсуінің жағымсыз үрдісі байқалады. 2006 жылдан 2010 жылға дейін бұл көрсеткіш 27,9 мың адамға көбейген немесе 7 %-ға көтерілгенін кесте мәліметтерінен көруге болады.
Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты өмір мен жеткілікті зейнетақымен қамтамасыз ету - әлеуметтік саясаттың үлкен міндеттерінің бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады: ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақымен қамтамасыздандыру); жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру). Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі - өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату. Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге - 63 жас, ал әйелдерге - 58 жас [14].
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесі қолданылады. 2005 жылы бірінші деңгейді құрайтын базалық зейнетақы төлемінің еңгізілуі егде адамдардың кірістерін арттырудағы маңызды шара болды. 2008 жылдан бастап оның мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінің 40 % деңгейінде белгіленген және осы ставканы 2011 жылға дейін сақтау көзделуде. Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші (міндетті) деңгейін 1998 жылы 1 қаңтарға дейін еңбек өтілі бар жағдайда ынтымақтастық жүйеден төленетін (мемлекеттік бюджет) және жинақтаушы зейнетақы қорларынан міндетті зейнетақылық жарналар есебінен төленетін зейнетақылар құрайды. Үшінші деңгей - ерікті және ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен төленетін зейнетақылар.
Әлеуметтік сала - бұл үздіксіз молайтуды, дамытуды, барлық әлеуметтік субъектілердің өзара іс-әрекеті мен қатынасын қамтамасыз ететін қоғамдық өмір тіршілігінің ерекше кеңістігі. Әлеуметтік сала көрсеткіштері адамның өмір сүру деңгейін ғана емес, сонымен бірге өмір қалпын да анықтайды. Олар келесілер:
oo білім беру (мектепке дейінгі, жалпы білім беру мекемелерінің, бастауыш, орта және жоғары кәсіби білім беру, қосымша білім беру мекемлелерінің қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo мәдениет пен өнер (мәдениет пен өнер мекемелерінің жұмысын сипаттайтын, сонымен бірге кітап, журнал, газет өнімдері басылуын көрсететін көрсеткіштер жүйесі);
oo денсаулық сақтау (денсаулық сақтау статистикасының, халықтың ауыруының, мүгедектіктің, өндірістік жарақат алудың көрсеткіштер жүйесі);
oo туризм, демалу, дене шынықтыру және спорт (санаториялық-курорттық мекемелердің, демалыс және туризм мекемелерінің, спорттық мекемелер желісінің жағдайын, дамуын және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo коммуналды шаруашылық (халықты сумен, жылумен, газбен, қонақ үй және басқа да жабдықталуымен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен мекемелердің өндірістік қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo ақылы қызметтер (халыққа әр түрлі қызметтерді ұсынуды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: тұрмыстық қызметтер, жолаушылық көліктер, байланыс, құқықтық қызметтер, банк қызметтері және т.б.)15.
Осы жоғарда аталып кеткен әлеуметтік салалардың ішінде әлеуметтік саясатта ерекше орын алатын денсаулық сақтау мен білім беру тоқталып кеткен жөн.
Кесте 2 - Мемлекеттік бюджет шығысының құрамы
млн. теңге
Көрсеткіштер атауы
Жылдар
2010 ж-ды 2008 ж-ға %-бен шаққанда
2008
2009
2010
Мемлекеттік шығыстар
2678280
3394064
3746840
140
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
164744
224012
166063
100,8
Қорғаныс
166646
185358
187616
112,5
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік
240993
271467
316190
131,2
Білім беру
455430
572403
660917
145,1
Денсаулық сақтау
299381
363210
450893
150,6
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету
502381
622017
758308
150,9
Тұрғын үй шаруашылығы
199937
233926
304049
152
Мәдениет, спорт, туризм, ақпараттық кеңістік
122210
163969
173618
142
Ауыл,су, орман, балық шаруашылықтары
100955
170365
168118
166,5
Өнеркәсіп
10465
40080
30921
295,5
Көлік және коммуникация
289654
332709
337512
116,5
Өзгелер
39166
96164
64853
165,6
Ескертпе: [16] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2010 жылы жалпы алғанда мемлекеттік бюджеттің шығыстары 6746840 млн. теңгені құрады. Оның ішінде білім беру саласына - 660917 млн. теңге, денсаулық сақтау саласына - 450893 млн. теңге және де әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамтамасыз етуге 758308 млн. теңге қаражат бөлінді. Мемлекеттік бюджеттен білім беру саласына бөлінген сома 2010 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 45,1 %-ға артқан, денсаулық сақтау саласына бөлінген қаражат болса, 50,6 %-ға артқан.
Мемлекеттік бюджет шығыстарының әр сала бойынша үлесіне келетін болсақ, 2010 жылы білім беру - 17,6 %, денсаулық сақтау - 12 %, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету 20,3 %-ды құрады.
Сурет 1 - Мемлекеттік бюджет шығыстарының әр сала бойынша үлесі (2010 жыл) [16]
Қазақстандағы нарықтық қатынастың қазіргі жағдайларында әрбір адамның денсаулығы халық денсаулығының құрамдас бөлігі ретінде, оның тіршілігінің толыққанды бағасын ғана емес, сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің әлеуетін анықтайтын факторға айналып отыр. Халық денсаулығы жағдайының деңгейі өз кезегінде, елдің әлеуметтік-экономикалық, мәдени және индустриялық даму өлшемін анықтайды. Медициналық көмек көрсетудің қолжетімділігін, уақтылығын, сапасы мен сабақтастығын қамтамасыз етуге жұмылдыратын әлеуметтік бағдарлы жүйені ұсынатын денсаулық сақтау саласы, халық әл-ауқатының бірқалыпты және тұрақты жақсаруы тұрғысынан алғандаРеспубликадағы негізгі және басымдық берілетін саланың бірі болып табылады.
Соңғы онжылдықтың ішінде Қазақстанда жүргізіліп отырған денсаулық сақтау саласындағы саясат экономикалық және саяси трансформациялардың салдары болды, сонымен бірге денсаулық сақтаудағы реформаларға көзқарас бірнеше рет түбегейлі өзгерді. Қазіргі уақытта денсаулық сақтау саласы институционалдық тұрғыда өзгеріп, кадрлық әлеуеті дамып, сапалы медициналық қызмет көрсету деңгейіне көтеріліп келеді. Оған дәлел, Қазақстанда соңғы үш жылдың ішінде туу деңгейінің 13 %-ға өсуі, жалпы өлім деңгейінің тұрақталуы, тиісінше, халықтың табиғи өсу коэффицентінің 1,6 есе артуы. Бұл сектордың реформалары денсаулық сақтау объектілерін жекешелендіру мен жекеменшік мекемелердің ашылуымен сипатталады.
Білім беру Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіргізу туралы міндет қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Қазақстан Республикасында ел басшылығының адами капиталды дамытудың қажеттілігі мен маңыздылығын түсініп, білім беру жүйесін реформалауды бастауға және жүргізуге жан-жақты қолдау көрсетуінің нәтижесінде білім беруді қарқынды дамыту мен жаңғырту мүмкін болып отыр.
2005 жылдан бастап Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008 - 2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2007 - 2011 жылдарға арналған Қазақстан балалары бағдарламасы, Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасы қабылданды.
Білім беру жүйесі, оның құрылымына сәйкес қалыптасады, оның болашағы анықталады. Ол жүйенің құрылымы: отбасылық тәрбие, мектеп жасына дейінгі, жалпы орта білім беру, мектептен тыс тәрбие беру мен оқыту, кәсіптік-техникалық, орта арнаулы, жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру, кадрлардың білімдерін арттыру және оларды қайта даярлау, қосымша білім беру.
Кесте 3 - Білім берудің кезеңдері мен негізгі сипаттамалары
№
Кезең
Кезеңнің негізгі сипатттамалары
атауы
код
1.
Мектепке дейінгі білім беру
0
Ұйымдастырылған білімнің бастапқы кезеңі төмен жастағы балаларды мектеп жағдайына үйретуді көздейді. Мектепке дейінгі білім беру мекемелеріне 3 жастан бастап қабылдайды. Мектепке дейінгі білім беру бағдарламасы мектеп немесе балабақша негізінде жүзеге асуы керек.
2.
Бастауыш білім беру
1
Жазу, оқу, есептеуді үйрету, сонымен қатар, қоғамдық ғылымдарға, өнер мен музыкаға баулу. Мұндай мекемелерге 5-тен 7 жас аралығындағы балаларды қабылдайды.
3.
Орта білім берудің бірінші кезеңі
2
Бұл кезеңнің педагогикалық міндеті адамның тұлға ретінде қалыптасуының негізін қалау болып табылады.
4.
Орта білім берудің екінші кезеңі
3
Бұл кезең тереңдетілген пәндік мамандандыруды қарастырады және жоғары оқу орындарына түсуге мүмкіндік береді.
5.
Орта білімнен кейінгі білім беру
4
6 айдан 2 жыл аралығында білім беруді қарастыратын мектептер мен курстар. Жоғары немесе кәсіби білім алуға қосымша дайындық.
6.
Жоғары білім берудің бірінші кезеңі - Ұзақ ағын
5А
Негізінен теориялық сипаттағы жоғары білім беру бағдарламасы болып табылады. Қазақстан мен Ресейде бұл дәреже бакалавр деп аталады.
7.
Жоғары білім берудің бірінші кезеңі - Қысқа ағын
5В
Еңбек нарығына шығуға байланысты кәсіби біліктілікке бағытталған бағдарламалар. Оларға колледждердегі білім беру жатады.
3-кестенің жалғасы
8.
Жоғары білім берудің екінші кезеңі
6
Англо-американдық жүйеде бұл кезеңде магистр дәрежесі беріледі. Бұл кезеңде білімді одан әрі кеңейтуге үлес қосатын диссертация қорғалады.
Ескертпе: [17] мәлімет көзі негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, білім беру кезеңдерінің әрқайсысының өз міндеттері, сипаты бар. Білім беру - ұлттық мәдениетті сақтау мен дамытудың шешуші факторы.Білімсіз мәдениет жоқ, ол соның негізінде қалыптасады. Мәдени мекемелер, қазыналар, ошақтар, кадрлар - адамдардың білімділігінің айғағы. Білім - адам дамуының және оның қабілетінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz