Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі туралы

І. Кіріспе... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі ... .5
2.2. Қазақстан Республикасы сайлау құқығының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..9
2.3. Шетелдердегі сайлау құқығы және сайлау жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.4. АҚШ Президент сайлауы ... ... ... ... 17
Қорытынды ... ... 23
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... .25

Еңбектің жалпы сипаты. Мемлекет және қоғам өмірін демократияландыруда, саяси жүйені ырықтандыруда, азаматтардың белсенділігін арттыруда сайлау процесін және сайлау заңнамасын жетілдірудің маңызы үлкен. Сайлау заңнамасы және азаматтардың сайлауға қатысуы, сайлау процесінің әділ өтуі әрқашан да қоғам өмірінің демократиялығының өлшемдерінің бірі болған және бола береді де. Осы диссертациялық жұмыста сайлау процесінде ерекше орын алатын еліміздегі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары сайлау процестерінің, сайлау жүйесінің және сайлау органдарының даму эволюциясы қарастырылған.
Адамзат тарихында сайлау әрқашан ерекше орын алған және алып та келеді. Болашақта да сайлау қоғам өмірінің демократияландыру жолындағы негізгі тетіктердің бірі болып қала бермек. Мемлекеттің басшы органдарын сайлап қою ежелгі дәуірден жүзеге асып келе жатқан әдістердің бірі. Билікті сайлап қою демократиялық әдіс болса, билікті мұраға қалдыру және тағайындап қою авторитарлық әдіс болып келеді.

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30
тамызда өткен референдумда қабылданды. - Алматы: "Жеті Жарғы".
- 48 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған. - Алматы: Қазақстан, 1993. - 52 б.
3. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы кодекс. Қазақстан.
Алматы. 1994.-80 б.
4. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының сайлау туралы Конституциялық заңы. (1997 жылғы 19 маусымдағы, 1998 жылдағы 8 мамырдағы, 1998 жылғы 6 қарашадағы және 1999 жылғы 6 мамырдағы Конституциялық заңдармен өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген ресми мәтін) - 3 басылымы. - Алматы. "Жеті Жарғы". 1999ж. -1926.
5. Қопабаев Ө.Қ. Шет елдердің конституциялық құқығы. Алматы: «Жеті жарғы». 1997.
6. Арановский К.В. Государственное право зарубежных стран. М.. 1998.
7. Башиев Ж.М. Судебная зашита конституции. Алматы: Жеті жарғы. 1994.
8. Божқараұлы А Шетел конституциялық құқығы. Қарағанды: 2005.
9. АҚШ Конституциясы
10. Аль – пари. Август – октябрь, 1997 г.
11. www.us .gov .edu .mil – АҚШ

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

І. Кіріспе... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .5
2.2. Қазақстан Республикасы сайлау құқығының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 9
2.3. Шетелдердегі сайлау құқығы және сайлау жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.4. АҚШ Президент сайлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Қорытынды ... ... 23
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Кіріспе
Еңбектің жалпы сипаты. Мемлекет және қоғам өмірін демократияландыруда, саяси жүйені ырықтандыруда, азаматтардың белсенділігін арттыруда сайлау процесін және сайлау заңнамасын жетілдірудің маңызы үлкен. Сайлау заңнамасы және азаматтардың сайлауға қатысуы, сайлау процесінің әділ өтуі әрқашан да қоғам өмірінің демократиялығының өлшемдерінің бірі болған және бола береді де. Осы диссертациялық жұмыста сайлау процесінде ерекше орын алатын еліміздегі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары сайлау процестерінің, сайлау жүйесінің және сайлау органдарының даму эволюциясы қарастырылған.
Адамзат тарихында сайлау әрқашан ерекше орын алған және алып та келеді. Болашақта да сайлау қоғам өмірінің демократияландыру жолындағы негізгі тетіктердің бірі болып қала бермек. Мемлекеттің басшы органдарын сайлап қою ежелгі дәуірден жүзеге асып келе жатқан әдістердің бірі. Билікті сайлап қою демократиялық әдіс болса, билікті мұраға қалдыру және тағайындап қою авторитарлық әдіс болып келеді.
Әлемдік практикада сайлау процесі, сайлау заңдары үнемі даму үстінде болды. Сайлау билікке қол жеткізу және билікті ұстап тұрудың құралы ретінде үнемі қоғамдағы белгілі бір саяси-әлеуметтік күштердің ықпалымен дамып отырды. Біртіндеп сайлау принциптері мен сайлау жүйелері қалыптасты. Сайлауға басшылық жасайтын және оны жүзеге асыратын тұрақты мемлекеттік сайлау органдары құрылды.
Еліміздің Ата заңында "Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп көрсетілген. Осында көрсетілген мемлекеттің демократиялық және құқықтық сипатын қалыптастыруы көп жағдайда сайлауға, сайлау заңнамасының жетілдіруіне байланысты. Демократиялық мемлекет билікті қалыптастыруда сайлауды негізгі әдіс және құрал ретінде пайдаланады. Сондықтан демократиялық мемлекетте, оның қоғамын құрайтын сайлаушылар деп аталатын халықтың белсенді тобы да сайлау жүйесін және сайлау заңдарын мейлінше жетілдіре беруге мүдделі. Құқықтық мемлекеттің белгілерінің бірі заңның үстемділігі. Мұны сайлауға қатыстыратын болсақ, сайлау процесіндегі сайлау заңдарының үстемдігі деуге болады.
Конституцияда сайлаудың рөлі мен орны, оны жетілдіре берудің тетігі де жасалып қойылған. Республиканың түбегейлі конституциялық принциптерінің бірі "мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде Республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу - деп ерекше атап өтілген. Осы түбегейлі конституциялық принциптегі "демократиялық әдістер, оның ішінде Республикалық референдум" деген ұғымдар ең алдымен сайлау арқылы жүзеге асады[1].
Бұдан туатын қорытынды Ата заңның мемлекеттік сипатын және оның қызметінің түбегейлі принциптерін белгілейтін 1-бабында сайлаудың конституциялық-құқықтық негіздері қаланып, қойылған. Сондықтан да сайлау еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің, мемлекеттік және қоғамдық-саяси құрылысының ажырамас атрибуттарының бірі болып табылады.

2.1. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы, ал, мемлекеттік биліктің жалғыз көзі халық екендігін анықтады.
Демократиялық таңдау – негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия саяси сайлау іс жүргізуден тыс жүзеге асуы мүмкін емес, ол дегеніміз іс жүргізудің азаматтар үшін жол беретін және қамтамасыз ететін, заңда көрсетілген тиісті мерзім ішінде олардың мүдделерін ғана айтып қоймай, сайлаушы азаматтармен бекітілген, дамытудың өз саясатын жүргізуге үміттенетін әр түрлі тұлғалар, партиялар арасынан заңды негізде таңдауға мүмкіндік беру.
Заң шығару мемлекеттік билік органдарының сайлауы кезінде қолданатын екі негізгі сайлау жүйесі бар екендігін білеміз. Бұл тең жәнe мажоритарлы сайлау құқығы нeгізіндe дауыс бeреді. Олардың осы немесе басқа да тіркестері дауыс берудің аралас жүйесін береді. Қазақстан аралас сайлау жүйесі жолында.
Мажоритарлы саулау кезінде сайлаушылар сайлау округтары бойынша белгілі бір кандидаттар үшін дауыс береді. Мажоритарлық жүйеде дауыс санының ең көбі болу тиіс, кандидатқа жеңіс үшін сайлаушылардың 23 дауысын жинау қажет, дауыс санының көпшілігін (50% + 1 дауыс) немесе айтарлықтай көп дауыс жинау міндетті.
Тең жүйесі бойынша сайлау дегеніміз партиялық тізімдер үшін дауыс беруді. Тең сайлау жүйесінің негізгі мақсатты бағыты, көппартиялық жағдайда партия артықшылығының тең мүшелігін қамтамасыз ету. Сайлау партиялық тізім бойынша көпмандатты (бір мандатты) округ бойынша жүзеге асады, бұл жағдайда партия сайлаушы дауыстарының белгілі пайызын міндетті түрде алу түрінде заңды шектеу қолданылады, (ереже бойынша үш және одан да көп. Қазақстанда – 5% бір мандатты аймақтан сайланушы кандидаттар үшін, және 7% партиялық тізімдер үшін).
Кемшіліксіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз кемшіліктері мен артықшылықтары болады. Халықаралық сайлау стандарттары, осы немесе басқа да сайлау жүйесін таңдаған кезде мемлекет қандайда бір ұйғарымды бекітпейді.
Қазақстандағы сайлауды және референдумды өткізудің негізгі принциптері мен іс жүргізу ережелері алдымен Қазақстан Республикасының, Конститутциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конститутциялық Заңы, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум туралы Конститутциялық Заңы, сонымен қатар Орталық сайлау комиссиясының қаулыларымен белгіленеді.[2]
Атап айтқанда Қазақстан Республикасы Конститутциясының 33 бабы Қазақстан Республикасы азаматтарының тiкелей және өз өкiлдерi арқылы мемлекет iсiн басқаруға қатысуға, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына тiкелей өзi жүгiнуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтiнiштер жолдауға және мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы барлығын анықтайды. Сот iс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот үкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Рeспубликадағы сайлау Рeспублика азаматының сайлау жәнe сайлану құқығын eркін жүзeгe асыруына нeгіздeлeді. Бұл жағдайда Рeспублика Прeзидeнтін, Парламeнті Мәжілісінің жәнe мәслихаттарының дeпутаттарын, жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін сайлау жалпыға бірдeй, тeң жәнe төтe сайлау құқығы нeгізіндe жасырын дауыс бeру жағдайында өткізілeді. Рeспублика Парламeнті Сeнатының дeпутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы нeгізіндe жасырын дауыс бeру жағдайында өткізілeді.
Рeспублика азаматтарының сайлауға қатысуы eрікті бoлып табылады. Азаматты сайлауға қатысуға нeмeсe қатыспауға мәжбүрлeугe, сoндай-ақ oның eркін білдіруді шeктeугe eшкімнің дe құқығы жoқ.
Сайлау құқығының түрлері:
Жалпыға бірдeй бeлсeнді сайлау құқығы дегеніміз – Рeспубликаның oн сeгіз жасқа жeткeн азаматтарының тeгінe, әлeумeттік, лауазымдық жәнe мүліктік жағдайына, жынысына, нәсілінe, ұлтына, тілінe, дінгe көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жeрінe нeмeсe кeз кeлгeн өзгe жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс бeругe қатысу құқығы.
Бәсeң сайлау құқығы дегеніміз – Қазақстан Рeспубликасы азаматтарының Қазақстан Рeспубликасының Прeзидeнті, Қазақстан Рeспубликасы Парламeнтінің, мәслихатының дeпутаты нeмeсe жeргілікті өзін-өзі басқару oрганына мүшe бoлып сайлану құқығы.
Тең сайлау құқығы дегеніміз - Сайлаушылар Рeспублика Прeзидeнті, Парламeнті Мәжілісінің жәнe мәслихаттарының дeпутаттары сайлауына тeң нeгіздeрдe қатысады әрі oлардың әрқайсысының бір сайлау бюллeтeнінe тиісіншe бір дауысы бoлады. Сайлаушылар Рeспубликаның жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін сайлауға тeң нeгіздeрдe қатысады әрі oлардың әрқайсысының тeң дауыс саны бoлады. Кандидаттар Қазақстан Республикасының Қазақастан Республикасындағы сайлау туралы Конститутциялық заңында бекітілген шектерге сәйкес сайлауға қатысу үшін тең құқылы. [3]
Төте сайлау құқығы дегеніміз – Рeспублика Прeзидeнтін, Парламeнті Мәжілісінің жәнe мәслихаттарының дeпутаттарын, жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін азаматтар тікeлeй сайлайды.
Жанама сайлау құқығы дегеніміз – Парламeнт Сeнатының дeпутаттарын сайлауға таңдаушылар – мәслихаттардың дeпутаты бoлып табылатын Рeспублика азаматтары қатысады Таңдаушылар Сeнат дeпутаттарын сайлауға тeң нeгіздeрдe қатысады әрі oлардың әрқайсысың Сeнат дeпутатын сайлаған кeздe бір дауысы бoлады.
Рeспублика Прeзидeнтін, Парламeнтінің хаттарының жәнe мәслихаттарының дeпутаттарын, жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін сайлауда жасырын дауыс бeрілeді әрі сайлаушылардың eркін білдіруінe қандай да бoлсын бақылау жасау мүмкіндігінe жoл бeрілмeйді.

Дауыстарды санау жүйесі

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конститутциялық заңының, Сайлау жүйелері деп аталатын 9 бабына сәйкес, Прeзидeнтті жәнe Парламeнт дeпутаттарын, Қазақстан Республикасының аудандары, облыстық маңызы бар қалалары әкімдерін сайлау кeзіндe дауыс санаудың мынадай жүйeсі қoлданылады:
дауыс бeругe қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) eлу прoцeнтінeн астамының дауысын алған;
қайта дауыс бeру кeзіндe басқа кандидатқа қарағанда дауыс бeругe қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезінде басқа кандидаттарға қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін сайлау кeзіндe дауыс санаудың мынадай жүйeсі қoлданылады.
Зорлық-зомбылық, алдау, қоқан-лоқы, пара беру немесе басқа да жолдармен Республика азаматының сайлау құқығының ерікті жүзеге асыруына кедергі жасаған тұлғалар заңда бекітілген тәртіп бойынша жауап береді.[4]

2.2. Қазақстан Республикасы сайлау құқығының ерекшеліктері.

Қазақстанда жалпыға бірдей сайлау қүығы сол мемлекеттің 18 жасқа толған сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған адамдардан өзге азаматтарға беріледі. Шет елдік азаматтар және азаматтығы жоқ тұлғаларға сайлау құқығы берілмеген.
Әлемнің кейбір елдерінде белсенді сайлау құқығы 18 жасқа жетпей беріледі. Бразилия, Никарагуа, Иран және Кубада сайлауға 16 жаста берілсе, Мороккада 20, Латвияда 21 жаста беріледі.
Бәсең сайлау құқығы азаматтардың жасына ценз (шектеу) қояды. Мұндай шектеу азаматтық өмірлік тәжірибе жинап ақыл-ойының толыса түсуі үшін қажет. Қазақстан Республикасы Конституциясының 86 бабының 3-тармағы бойынша 20 жасқа толған адам маслихат депутаты бола алады. Конституцияның 51-бабының 4-тармағында Парламент Мәжілісімен Сенаттың депутаттарына сайланатын адамдардың жасы, белгілеген. Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Сенат депутаты болу үшін отыз жасқа толу қажет. Сенат депутаттығына сайлану үшін тағы да қысқаша талаптар қойылған: кемінде бес жыл Қазақстан азаматы болу; жоғары білім; кемінде бес жыл жұмыс стажы; тиісті облыстық, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұру қажет.
Сенат депутаттарының өкілдері болғандықтан олардың сол аумақтың тұрақты тұрғыны болғаны түсінікті. Конституция Республика Президентіне сайланатын адамның да жасын және оған қойылған талаптарды да анықтаған. Олар: тумысынан Республика азаматы болу; 40 жасқа толу; мемлекеттік тілді
еркін меңгеру; Қазақстанда кемінде он бес жыл тұру.[5]
Көпшілік мемлекеттерде бәсең сайлауға қойылатын талаптар жоғары. АҚШ-тың Президенті болу үшін 35 жасқа келіп, тумасы және онда кемі 14 жыл тұру қажет. Руандада мемлекеттік тілде оқып жаза білу (бұл елде француз тіл мемлекеттік тілі) арқылы бәсең сайлау құқығы беріледі. Түркияда Президент болу үшін жоғары білім, әскери қызмет өту тиіс.
Тең сайлау құқығы. "Сайлаушылар Республика Президенті, Парламент Мәжілісінің және мәслихаттардың депутаттары сайлауына тең негіздерде қатысады әрі олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір
дауысы болады". Бұл текст Қазақстан Республикасынындағы сайлау туралы Конституциялық заңның 2004 жылы шыққан нүсқасы бойынша беріліп отыр. Тең сайлау құқығы принципін қолдану барысында 1995 жылы үлкен дау-дамай болды. 1993 жылы 9 желтоқсанда қабылданған №2574-ІІ "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы кодексте" тең сайлау құқығы былай анықталған "Сайлаушылар сайлауға тең негіздерде қатысады және олардың әрқайсысында Қазақстан Республикасының Президентіне, Жоғарғы кеңесі мен жергілікті өкілді органдарының депутаттығына кандидат үшін бере алатын бір дауыс болады". Екі текстте айырмашылық бар. "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" қазіргі қолданыстағы заңда "... бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір дауысы болады" деп нақтылап көрсетілген. Мәселе "бюллетень" деген сөзде болып тұр. Бұрынғы "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы кодексте" "бюллетень" деген сөз жоқ болды.
1995 жылы 6 наурызда Қазақстан Республикасы Конституциялық соты азамат Т. Квятковскаяның шағымын қарап XIII сайланған Жоғарғы Кеңестің сайлауы барысында заңның өрескел бұзылғанын анықтап, Жоғарғы Кеңесті
легитимсіз деп тапты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев пен Жоғарғы Кеңес төрағасы Ә. Кекілбаевтің қарсылығын Конституциялық сот қабылдамады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Конституциялық өкілеттігі бойынша Жоғарғы Кеңесті таратты. Жоғарғы Кеңестің сайлауының заңсыздығының себептерінің бірі бір сайлаушының бір бюллетені бойынша бір дауыс принципінің бұзылуы болды. Бұл жерде сол кезеңдегі (Қазақстан Республикасында сол сайлау туралы кодекстің) 5-бабының 5-тармағының өрескел бұзылғандығы Жоғарғы Кеңесті таратуға негізгі себептердің бірі болды.[6]
Тең сайлау құқығы Конституциялық заңның бірнеше баптары арқылы жүзеге асады. 24- бапта сайлаушылар тізімін жасау тәртібі көрсетілген. Мұнда бір ғана тізімге алынатыны (5-тармақ) оған жергілікті әкімшілік жауапты екендігі, тізімге өзгерістер мен толықтырулар кіргізу тәртібі толық қарастырылған[3].
Тең сайлау құқығы "Қазақстан Республикасының сайлау туралы" Конституциялық заңның 41-бабында одан әрі қамтамасыз етіледі. 41-баптың 1-тармағында "Әрбір сайлаушы (таңдаушы) өзі дауыс береді" деп жазылған. Одан әрі 2-тармақта "Сайлауда дауыс құқығын басқа біреуге беруге және сол сияқты басқа адам үшін дауыс беруге жол берілмейді" деп көрсетілген. Сайлау барысында көбіне тең сайлау құқығы бұзылып жатады. Біреу үшін екінші адам дауыс беруі немесе бір отбасының мүшесі сол үйдегі барлық сайлаушының қүжаттарын алып келіп, солардың барлығы үшін бір өзінің дауыс бере салуы немесе беруге тырысуы үнемі кездесіп жататын құбылыс. Бұл әсіресе, Кеңес өкіметі билігі кезінде 1999 жылғы сайлауларға дейін көп орын алған заң бұзушылық еді. Учаскелік сайлау комиссия мүшелері сайлаушылардың сайлауға қатысу процентін жоғарлату үшін деген немесе ол сайлаушыларды тікелей танимыз деген желеулермен біреудің орнына келген екінші адамға бюллетендер беріп тең сайлау қүкығын аяққа басып жатты.
41-баптың 3-тармағындағы бюллетендер сайлаушыларға (таңдаушыларға) сайлаушылар тізімдері (таңдаушылар тізімдері) негізінде сайлаушының (таңдаушының) жеке басын куәландыратын құжатты көрсету бойынша беріледі деген нормада тең сайлау құқығын қамтамасыз етеді. Осы аса маңызды нормада көбірек бұзылып жатады. Тең сайлау құқығы әсіресе, дауыстарды санау кезінде үлкен маңызға ие. Заңның 43-бабы бойынша бюллетендерді әрбір дауыс мүқият саналады. Жарамсыз бюллетендер жарамсыз дауыстар ретінде есепке кірмейді. Әрбір сайлау учаскесі бойынша сайлау бюллетендер жеке-жеке саналып, дауыс берудің немесе дауыс санаудың қорытындысы шығарылады. Тең сайлау құқығы бір сайлаушы әр бюллетень бойынша бір дауысқа ие болады принципі бойынша ссылай жүзеге асады.
Тең сайлау құқығы принципінің өзге де жағы бар. Ол "ҚР-дағы сайлау туралы" Конституциялық заңның 5-бабының 3-тармағында көрсетілген "Кандидаттардың сайлауға тең құқықтарымен және шарттарымен қатысуына кепілдік беріледі" деген принцип. Сайлаудың әділ өтуі үшін осы принципті шын мәнінде қамтамасыз етудің маңызы ерекше. Сайлауға қатысуға ниет білдіріп, ресми тіркелген кандидаттар әлеуметтік жағдайы, қызмет орны, материалдық жағдайы, қоғамдағы орны мен беделі, білім дәрежесі мен мамандығы, жалпы мүмкіндіктері әртүрлі. Бір кандидаттар республикалық, облыстық немесе аса ipi мекеме, жоғарғы оқу орындарының басшысы дегендей болса, екіншілер материалдық жағдайы өте мол қуатты бизнесмен, үшіншілері облыс әкімі не оның орынбасары, аудан әкімі сияқты болады. Төртіншілері қалың халықтың ортасында жүрген қарапайым оқытушы, дәрігер немесе жай жұмысшы, шаруа, сатушы болып келеді. Осыдан-ақ көрініп тұр олардың қоғамдық салмағы өздерінің әлеуметтік орындарына қарай әртұрлі болып келеді.
Ірі лауазым иелері өздерінің билігін пайдаланады. Қарамағындағы қызметкерлерді өзіне қызмет еткізіп қояды. Ірі бизнесмендер сайлаушыларды астыртын жағдайда жаппай сатып алуға әрекет жасайды. Кандидат болып тіркелген қарапайым оқытушы, дәрігер болмаса жұмысшының өзі түскен сайлау округін бір-екі рет аралап шығуға әрең шамасы келеді. Оның материалдық ресурстары жетпейді. Астыртын мықты әкімшілік ресурстар қосылады.[7]
Осының бәріде бәсең сайлау жағдайында кандидаттар үшін тең сайлау құқығын бұзатын құбылыстар. Бірақ "Қазақстандағы сайлау туралы" Конституциялық заң кандидаттардың сайлауға тең құқықтарымен және шарттарымен қатысуға кепілдік бере отырып, ол кепілдіктерді мынадай жолдармен бекітеді.
Ең алдымен барлық дәрежедегі сайлау комиссиялары кандидаттардың теңдігін қамтамасыз етуге әрекет етеді. Кандидаттар, олардың сенім білдірген адамдары сайлау комиссияларының жұмысына қатыса алады (20-1 бап, 3-тармақ) әрбір кандидаттың сенім білдірген адамдары, байқаушылар заңның бұзылмауын бүкіл сайлау процесі барысында қадағалап отырады.

2.3. Шетелдердегі сайлау құқығы және сайлау жүйелері.

Сайлаудан басқа мемлекеттік органдар (жергілекті өзін - өзі басқару органдары) тағайындау жолымен, сондай ақ басқа органдар мен лауазымды түлғалардың келісімін талап ететін сайлау мен тағайындауды қамтитын құрыла алады.
1.Органды құру әдісін таңдау оның әлеуметтік – саяси ролімен, билік жүйесіндегі орынымен анықталынады және оның конституциялық – құқықтық мәртебесіне әсеритеді.
2. Сайлау құқығың қағидалары – бұл сайлау, жүйесінің мәнін білдіретін және сайлау үрдісін камтамасыз ететін құқықтық нормаларда бекітілген түпнұсқалық бастамалар. Қағидаларды екі топқа бөледі:
3. Азаматтардың сайлау құқық субъектілігінің шарттарын анықтайтын қағидалар (азаматтардың сайлау құқығын жүзеге асырудың шарттары):
4. Сайлауды ұйымдастырудың сапалық ерекшеліктерін құрайтын қағидалар (сайлау үрдісінің негізгі бастамалары)
Сайлау құқық субъектілерін анықтайтын қағидалардың арасында білгілі бір мемлекеттің сайлау құқығының демократиялылығын көрсететін негізгі қағидалар бөлінеді. Осындай бірінші қағида – жалпылық. Заңңама оның кейбір шектеулерін қарастырады, олар табиғи сипатта (жаз, әрекет қабілектілек, азаматтылық және т.б.) болғанымен сайлау құқығынын демократиялық негізіне әсер етпейді. Сонымен қатар, сайлау туралы заңдарда өзінің мәні бойынша шектеуші болатын ценздер жүйісі кездесуі мүмкін. Бұған жол беретін мемлекеттерде сайлау құқығын жалпыға ортақ емес (шектелген ) немесе белгілі бір әлеуметтік топтар үшін жалпыға ортақ (еңбек ететіндер, жұмысшылар және т.б.) ретінде сипаттау қажет.
Тікелей сайлау құқығы қағидасы өкілдерді тікелей түрде сайлап алуды білдіреді. Жанама және көпсатылы сайлаулар сайлаушылардын арнайы (сайланған) алкасы немесе өзге орган түріндегі сайлаушыларымен сайланатындар арасындағы жалғастырушы звеноның болуын қарастырады. [8]
Құпия немесе ашық сайлау
Дауыс берудің нысанын анықтайтын, сайлаушынын ерік білдіруін бақылауға жол бермейтін немесе мұндай бақылаудын болуын жоққа шығармайтын қағидалар.
Қандайда бір елдердің заңнамасында әр түрле нұсқада берілген сайлау құқығының жоғарыда аталған негізгі қағидалары тек белсенді сайлау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.