Электрондық үкіметтің әлемдік тәжірибесі және оның Қазақстандағы қалыптасуы (салыстырмалы саяси талдау)
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
ХХI ғасыр - ақпарат ғасыры болып табылады, адамзат қауымы дамудың жаңа сатысына - ақпараттық қоғамға аяқ басты. 2006 жылғы 27 наурызда БҰҰ Бас Ассамблеясы 17 мамырды Халықаралық ақпараттық қоғамның күні етіп белгілеу туралы ресми шешім қабылдады. Осындай әлемдік ауқымда жүріп жатқан заманауи үрдістен, өркениеттің көшінен біздің еліміз де қалыс қала алмасы түсінікті.
Қазақстанның постиндустриалды даму сатысына өту мүмкіндігі туралы мәселені алғаш көтерген Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың “Постиндустриалды қоғам қалыптасуының стратегиясы және өркениеттер серіктестігі” атты жаңа еңбегінде заманауи ғылыми-техникалық, ақпараттық және өзге де инновациялық төңкерістер жалпы адамзат өркениетінің, оның ішінде біздің отанымыздың да келешектегі бет-бейнесін айқындайтынын атап көрсетеді [1].
Қазіргі кезде қазақстандық қоғамның барлық саласында ақпараттандыру процесі қызу жүруде, оның ішінде саясат саласында да жаңа ақпараттық-коммуникативтік технологияларды қолдана отырып, мемлекеттік қызмет пен әкімшілік-басқару істерін әлемдік стандарттарға сай модернизациялауға барынша күш салынып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның саяси жаңғыруындағы аса маңызды факторлардың бірі – электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Қазақстанның постиндустриалды даму сатысына өту мүмкіндігі туралы мәселені алғаш көтерген Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың “Постиндустриалды қоғам қалыптасуының стратегиясы және өркениеттер серіктестігі” атты жаңа еңбегінде заманауи ғылыми-техникалық, ақпараттық және өзге де инновациялық төңкерістер жалпы адамзат өркениетінің, оның ішінде біздің отанымыздың да келешектегі бет-бейнесін айқындайтынын атап көрсетеді [1].
Қазіргі кезде қазақстандық қоғамның барлық саласында ақпараттандыру процесі қызу жүруде, оның ішінде саясат саласында да жаңа ақпараттық-коммуникативтік технологияларды қолдана отырып, мемлекеттік қызмет пен әкімшілік-басқару істерін әлемдік стандарттарға сай модернизациялауға барынша күш салынып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның саяси жаңғыруындағы аса маңызды факторлардың бірі – электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
1 Назарбаев Н. Стратегия становления постиндустриального общества и партнерство цивилизаций. –Москва: Экономика, 2008. -398 с.
2 Назарбаев Н. Лайықты болашаққа сенімді болайық // Ақиқат. 2009. № 10. -Б. 12.
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. -Алматы: Білім, 1998. -256 б.
4 Назарбаев Н. Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: болашаққа интеллектуалдық секіріс // Егемен Қазақстан. 14 қазан 2009 жыл. 1-2 б.
5 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген “Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары” // Ана тілі. 2010 жылғы 12-19 ақпан. –Б. 4-7.
6 Есім Ғ. “Бесінші жол” – елдік рух философиясы // Егемен Қазақстан. 21 қазан 2009 жыл. -3 б.
7 Электрондық дерек көзі: http://www.russianlaw.net/law/acts/28htm.
8 БҰҰ e-дайындық туралы 2008 жылғы есебі // www.un.e-ready report.com
9 Оболонский А.В. Бюрократия для ХХI века? Модели государственной службы: Россия, США, Англия, Австралия. — М.: Дело, 2002. -168 c.
2 Назарбаев Н. Лайықты болашаққа сенімді болайық // Ақиқат. 2009. № 10. -Б. 12.
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. -Алматы: Білім, 1998. -256 б.
4 Назарбаев Н. Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: болашаққа интеллектуалдық секіріс // Егемен Қазақстан. 14 қазан 2009 жыл. 1-2 б.
5 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген “Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары” // Ана тілі. 2010 жылғы 12-19 ақпан. –Б. 4-7.
6 Есім Ғ. “Бесінші жол” – елдік рух философиясы // Егемен Қазақстан. 21 қазан 2009 жыл. -3 б.
7 Электрондық дерек көзі: http://www.russianlaw.net/law/acts/28htm.
8 БҰҰ e-дайындық туралы 2008 жылғы есебі // www.un.e-ready report.com
9 Оболонский А.В. Бюрократия для ХХI века? Модели государственной службы: Россия, США, Англия, Австралия. — М.: Дело, 2002. -168 c.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Электрондық үкіметтің әлемдік тәжірибесі және оның Қазақстандағы
қалыптасуы (салыстырмалы саяси талдау)
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХI ғасыр - ақпарат ғасыры болып
табылады, адамзат қауымы дамудың жаңа сатысына - ақпараттық қоғамға аяқ
басты. 2006 жылғы 27 наурызда БҰҰ Бас Ассамблеясы 17 мамырды Халықаралық
ақпараттық қоғамның күні етіп белгілеу туралы ресми шешім қабылдады.
Осындай әлемдік ауқымда жүріп жатқан заманауи үрдістен, өркениеттің көшінен
біздің еліміз де қалыс қала алмасы түсінікті.
Қазақстанның постиндустриалды даму сатысына өту мүмкіндігі туралы
мәселені алғаш көтерген Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың “Постиндустриалды
қоғам қалыптасуының стратегиясы және өркениеттер серіктестігі” атты жаңа
еңбегінде заманауи ғылыми-техникалық, ақпараттық және өзге де инновациялық
төңкерістер жалпы адамзат өркениетінің, оның ішінде біздің отанымыздың да
келешектегі бет-бейнесін айқындайтынын атап көрсетеді [1].
Қазіргі кезде қазақстандық қоғамның барлық саласында ақпараттандыру
процесі қызу жүруде, оның ішінде саясат саласында да жаңа ақпараттық-
коммуникативтік технологияларды қолдана отырып, мемлекеттік қызмет пен
әкімшілік-басқару істерін әлемдік стандарттарға сай модернизациялауға
барынша күш салынып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның саяси
жаңғыруындағы аса маңызды факторлардың бірі – электрондық үкіметтің
қалыптасуы мен дамуы болып табылады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев бұл маңызды
мәселеге ерекше мән беріп: “Үкіметке заңдар мен заңнамалық актілерге
ғылыми, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама жасау, мүдделік
қолдау (лоббистік) қызметі, электрондық үкімет мүмкіндіктерін неғұрлым
кеңінен пайдалану туралы заң жобаларын ең бірінші кезекте әзірлеп,
Парламентке енгізуді тапсырамын” - деп әкімшілік реформаларды жүргізудегі
басты міндеттердің қатарына қойды [2].
Ұзақ мерзімді Қазақстан-2030 Стратегиялық бағдарламасында электрондық
үкіметтің қалыптасуы мен дамуына негіз болатын ақпараттық инфрақұрылымды
дамытуға басымдық беріліп, бұл туралы: “Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының алдында, ең алдымен, болашақта әлемнің дамыған елдерінің
ақпараттық инфрақұрылымдарымен бәсекелесуге қабілетті, дербес тәуелсіз және
тиімді телекоммуникациялық қызмет көрсету жүйесін құру міндеті тұр” – деп
анықталды [3]. “Қазақстан Республикасында "электрондық үкімет"
қалыптастырудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы”
қабылданып, оның ізін ала 2008-2010 жылдарға арналған электрондық үкімет
бағдарламасы қисынды жалғасын тапты. Бүгінде қазақстандық электрондық
үкіметтің қалыптасуы мен дамуы жаңа идеологиялық тұғырнама негізінде жүзеге
асып, соңғы бағдарламаға сәйкес белсенді жұмыстар жүргізілуде. Сонымен
қатар бұл құжаттар 2007-2009 жылдарға арналған ақпараттық теңсіздік
деңгейін төмендетуге бағытталған мемлекеттік бағдарламамен толығып, кешенді
мемлекеттік саясатқа ұласты.
Бүгін қазақстандық электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуы саяси
өмірде өз орнын тапты, электрондық үкімет іс жүзінде қоғамымыздағы
әлеуметтік көлбеу және тік қарым-қатынастар мен саяси коммуникацияны
қамтитын кең әрі терең ұғым. Сондықтан осы өзекті мәселенің саяси ғылым
тұрғысынан зерттеу, электрондық үкіметті жасақтаудың әлемдік тәжірибесіне
салыстырмалы саяси талдау жасай отырып, оның жаңа жолдарын іздестіру,
жетістіктеріне баға беру, қазіргі жағдайы мен әлеуетіне талдау жасап, даму
үрдістері мен келешегіне саяси болжам жасау қажеттілігі туындайды.
Электрондық үкіметті одан әрі дамыту өзекті саяси міндеттердің
қатарында, оған Елбасымыздың Қазақстан халқына арнаған жолдауларында ерекше
көңіл бөлініп, басымдық берілуі дәлел. Сол сияқты, студент жастарға арнап
оқыған дәрісінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев: “Мен Үкімет алдына
инновациялық қызметті белсенді ету міндетін қойдым. Бәрінен бұрын
технологиялар трансферті мен білімнің кешенді жүйесін құру қажет.
Инновациялық-технологиялық дамуды басқарудың тиімді жүйесін қалыптастырған
жөн” деп қадап айтты [4]. Инновацияларды мұндай тиімді басқару жүйесіндегі
электрондық үкімет қызметінің алар орны ерекше.
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында
“ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қарқынды дамуы мен бейімделуі
экономикалық көрсеткіштерге ғана емес адам өміріне де ықпал ете отырып,
қоғам дамуының басты факторы болып табылады. Қазіргі заманғы ақпараттық-
коммуникациялық кеңістікті құру мақсатында телекоммуникация саласының
дамуын ынталандыру мен инфрақұрылымын қалыптастыру, телекоммуникациялық
және электрондық қызметтерді тарату, сондай-ақ серпінді ақпараттық қоғамның
негіздерін құру жалғасады” - делінген [5].
Ғ. Есімнің “Бесінші жол” – елдік рух философиясы” атты ғылыми
мақаласында тұжырымдалғандай, “Біз бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
санатына енеміз деген ізгі ниетімізді саяси мақсатқа айналдырып отырмыз,
бұл – Қазақ елі үшін ұлттық идея. Біздің әлемдік үрдістен кенже қалып
отырғанымыздың басты екі себебі бар. Бірі тарихи, екіншісі – соның
нәтижесінде келетін технологияның, мәдениеттің, өркениеттің сапасында” [6].
Ал ақпараттық ғасырға аяқ басқан тәуелсіз Қазақстанның әлемдік үрдістен
кенже қалмауы мен технологиялық, мәдениеттік, өркениеттік сапасын
арттырудың бір бағыты - саяси жүйені заман талабына сай жаңғыртып,
электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамыту екені анық. Осының барлығы
диссертациялық зерттеу тақырыбының Қазақстан қоғамы үшін маңызды саяси
міндеттерге, стратегиялық құжаттарға ұласып жатқан өзектілігін көрсетеді.
Қазақстанда электрондық үкіметті дамыта беру стратегиялық мәнге ие.
Қазақстан әлемдік өркениет көшінен қалмай, жаңа ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды игеріп, оны саяси жүйе мен жалпы қоғам өмірінде кеңінен
қолданса ақпараттық ғасырдағы тұрақты даму жолына түспек. Заманауи әлемдік
саяси тәжірибеде бұл жауапты міндетті электрондық үкімет жемісті жүзеге
асыруда. Жоғарыда көрсетілген өзекті мәселелер осы зерттеу тақырыбын
таңдауымызға әсер етті. Тақырып өте маңызды, ол мемлекеттік басқаруды
жетілдіруге ықпал ететін өткір мәселемен тығыз байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саяси ғылымда ақпараттық қоғам
қалыптастыру, электрондық үкіметті құру мәселесі ғасырлар тоғысында бастау
алып, жылдан жылға дамып келеді. Және де бұл мәселе қоғам өмірінің көп
саласына қатысы бар болғандықтан, саясаттанушылармен қатар IT-технология
саласының мамандарының, заңгерлердің, әлеуметтанушылардың және басқа да
қоғамдық ғылымдардың зерттеу нысанына айналып отыр. Бұл зерттеулердің
нәтижелерін бір жүйеге келтіру арқылы ғана электрондық үкіметтің әлемдік
тәжірибесіне салыстырмалы талдау жасауымызға, оның қазақстандық нұсқасының
қалыптасып даму процесіне кешенді зерттеу жүргізуге болады.
Тақырыпты зерттеуде Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың іргелі
еңбектерінің, ел халқына арнаған жыл сайынғы Жолдауларының, электрондық
үкіметті дамытуға бағытталған саяси шешімдерінің мәні аса зор. Оның себебі
саяси жаңғыру мен әкімшілік реформаларды сәтті жүргізу мақсатында
қазақстандық электрондық үкіметті қоғам өміріндегі нақты қолданысы,
қажеттілігі мен тиімділігі бар шынайылыққа айналдырудың ерекше
маңыздылығына байланысты.
Электрондық үкіметтің маңызына ерекше мән берген Н.Ә. Назарбаев жоғарыда
тоқталып өткеніміздей, “Постиндустриалды қоғам қалыптасуының стратегиясы
және өркениеттер серіктестігі”, “Қазақстандық жол”, “Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан” атты іргелі шығармалары мен жолдауларында, “Қазақстан-2030”
Стратегиялық бағдарламасында мәселенің өзектілігі мен қоғам үшін
қажеттілігін негіздеп, заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының
алдына саяси міндеттер қояды.
“Қазақстандық жол” еңбегінде Н.Ә. Назарбаев саяси-экономикалық
реформаның әрбір жаңа кезеңі жаңа ақпараттық-коммуникациялық
технологиялармен тығыз астасып жатуы тиіс деп ой түйеді. Сондай-ақ ол
әкімшілік реформалар аса бір маңызды шартсыз – электрондық үкіметтің
қалыптасуынсыз мүмкін емес, тек тұрақты және гүлденген қоғам ғана тұрақты
саяси жүйе құруға қабілетті деген тұжырым жасайды. Оның еңбектеріндегі
электрондық үкімет туралы идеялар зерттеу тақырыбының бағдарын айқындауға
зор көмек берді, тұжырымдамалық-тәжірибелік қырынан да аса маңызды болды:
осы мәселенің әлі тың және саясаттанулық талдауды қажет ететін салаларына
терең ғылыми-зерттеулер жүргізуге бағыттайды.
Тақырыпты теориялық-методологиялық тұрғыда негіздеу мақсатында жасалған
саяси талдаудың нәтижесі электрондық үкімет мәселесінің қазіргідей
ақпараттық қоғам жағдайында адамзат қауымын ерекше қызықтырып отырғанын,
сәйкесінше оны түсіндірудегі түрлі көзқарастардың туындағанын көрсетті.
Өйткені, электрондық үкіметтің жүзеге асуы ақпараттық қоғамның басты
талабы. Осыған байланысты электрондық үкімет туралы идеяларды ғылыми
әдебиеттер мен БАҚ беттерінде қызу талқылануда. Мысалы, Е.Қ.Алияров, Ғ.
Есім, Р.Қ. Қадыржанов, С. Мырзалы, Ә. Нысанбаев сияқты бірқатар отандық
ғалымдардың қоғамды ақпараттандыру туралы көзқарастарының ғылыми маңызы
зор, мұндай ғылыми еңбектер диссертацияның теориялық-әдіснамалық негізіне
арқау болды.
Ақпараттық қоғамдағы басқару мәселесі және электрондық үкімет туралы
көзқарастарды ресейлік ғалымдар мен технарьларының еңбектерінен де көптеп
кездестіруге болады. М. Кастельс, О. Судоргин, М.Б. Конашев, А.Н.
Овчаренко, С.Г. Гуронок, В.И. Кравченко, В.В. Сурин және т.б.
еңбектеріндегі электрондық үкіметке қатысты материалдарға сілтемелер
жасалынды.
Электрондық үкіметтің әлемдік тәжірибесі туралы Й. Масуда, О. Тоффлер,
Г. Бехманн, Д. Белл, К. Акер, Дж., Б. Хак, Б. Лоудер, А. Макинтош сияқты
көптеген шетелдік зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеу барысында Қазақстандағы электрондық үкіметті зерттеуші отандық
ғалымдардың еңбектерінің көп септігі тиді. М. Қасен, Т.Ф. Дауылбаев,
А.Нұрмағамбетов, Н. Исин, С. Ли және басқа да электрондық үкіметті
зерттеумен айналысатын зерттеушілердің еңбектеріндегі электрондық үкіметтің
жай-күйі мен келешегіне қатысты ой-тұжырымдарға сүйендік.
2005 жылдан бері ҚР Үкіметі "Электрондық үкімет бастамалары" атты
халықаралық конференция өткізіп келеді. 2009 жылғы 29 қазанда Астанада
“Қазақстан Республикасының электрондық үкіметін дамытудың 2008-2011
жылдарға арналған бағдарламасын” жүзеге асыру шеңберінде "Электрондық
үкімет бастамалары" атты екі күндік халықаралық конференция төртінші рет
өтті. Халықаралық бас қосудың басты мақсаты - Қазақстан Республикасында
электрондық үкіметті дамытуға көпшіліктің назарын аудару, ақпараттық
технологиялар caлаларын дамыту үрдістері туралы сарапшылардың ой-пікірлерін
екшеу, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласының мамандарын және
бағдарламаларын дайындаушы компаниялардың, сондай-ақ әлеуетті тұтынушылар
мен инвесторлардың өзара тиімді ынтымақтастығын қалыптастыру болып
табылады. Конференция материалдары біздің зерттеу тақырыбымыздың мәнін
ашуға септігін тигізді.
Сондай-ақ, электрондық үкімет мәселелерімен қазақстандық гуманитарлық
ғылымдардың түрлі салалары қызу айналысуда. Сол себепті ақпараттық қоғам
жағдайындағы саяси жүйенің даму заңдылықтарын, ондағы ақпараттық саясаттың
орнын әр ғылым саласы өздерінің ерекшеліктеріне сай ашуға ұмтылуда, бұл
көптеген зерттеу жұмыстарының туындауына ықпал етіп отыр. Бұл бағытта Р.Б.
Әбсаттаров, К.X. Шадиев, М. Надыров, А. Сәрсенбаев, Ғ.Ж.Ибраева және т.б.
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Электрондық үкімет мәселесі саяси ғылымның зерттеу нысаны болып
табылатындықтан, бұл тақырып қазақстандық саясаттанушыларға таныс. Алайда
бізде оның жалпы мәселелері қарастырылады, ішкі құрылымдары мен
ерекшеліктері тек арнайы информатик мамандардың назарына алынып,
электрондық үкімет қоғамдық өмірімізге мықтап ене бастаған соңғы бес
жылдықта ғана саяси ғылым тұрғысынан жан-жақты қарастырыла бастауда.
Біздің зерттеу тақырыбымызбен тікелей қатысты диссертациялар бұрын
қорғалмаған, мәселелері үндесетін Е.Қ. Алияровтың 2006 жылы қорғалған
“Государственная информационная политика Республики Казахстан в условиях
глобальной информатизации” атты докторлық диссертациясы, М. Қасеннің 2008
жылы қорғалған “Мультимедийные технологии в политической практике Респубики
Казахстан” және Т.Ф. Дауылбаевтың “Специфика применения информационно-
аналитических технологий в государственном управлении Республики Казахстан”
тақырыбындағы кандидаттық диссертациялары негізінен Қазақстандағы
ақпараттандыру саясатын, саясаттағы ақпараттық технологияларды тәжірибелік
қолдану мәселелерін зерттеуге арналған. Аталған диссертациялардың
авторефератына жасаған талдаудан байқағанымыздай, электрондық үкіметті
қалыптастыру, оның шетелдік тәжірибесі, Қазақстандағы хал-ахуалы саяси
зерттеудің басты мақсаты немесе арнайы нысаны ретінде алынбаған, тек
тарауша көлемінде, жұмыстың бір тармағы ретінде қарастырылады. Ал біздің
диссертациялық жұмысымыздың тақырыбынан-ақ көрініп тұрғандай, электрондық
үкіметті қалыптастырудың әлемдік тәжірибесіне салыстырмалы саяси талдау
жүргізу және осынау жаңа басқару технологиясының Қазақстандағы жүзеге асу
процесіне кешенді саясаттанулық талдау жасауға арналған.
Аталған диссертациялық жұмыстарға қарағанда біз электрондық үкіметті
қалыптастыру мен дамыту саясаты сияқты ауқымды проблеманы кешенді саяси
технологиялық процесс ретінде қарастырамыз, диссертацияның алдына қойып
отырған мақсаты да осыны талап етеді. Олай болмайынша тақырыптың мәнін ашу
мүмкін емес. Әлемдегі және Қазақстандағы электрондық үкімет үлгілерін
салыстыра қарастыру түпкілікті саясаттанулық зерттеуді қажетсінеді.
Сонымен қатар, біздің диссертациялық зерттеу тақырыбымызға жанама
байланысы бар А.С. Абылқасованың “Политический менеджмент в Республике
Казахстан” және Қ.О. Айтбайдың “Административная реформа как фактор
повышения конкурентоспосбности Казахстана (политологический анализ)”,
Б.І.Иманбекованың “Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясаты”
тақырыбындағы докторлық диссертациялары, Ғ.Н. Бришеваның “Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік қызметтің институталдануы” атты кандидаттық
диссертациясы қорғалған. Көріп отырғанымыздай, біріншіден қорғалған
диссертациялардың қарастыратын проблемалары біздің зерттеу тақырыбымызға
жанамалап келеді, алайда алдына қойған мақсат міндеттері, мәні мен мазмұны
жағынан мүлдем бөлек. Сондықтан тақырыптың мәнін ашуға олардың қол
жеткізген нәтижелері белгілі бір дәрежеде ғана септігін тигізді, себебі
зерттеу айырмашылықтары көп.
Электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуына арналған еңбектерге
жасалған сараптама Қазақстандағы электрондық үкімет проблемасына кешенді
саяси талдау жасалмағанын және түпкілікті зерттелмегендігін көрсетеді.
Қазақстандық электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуына ықпал етуші түрлі
факторлардың саясаттанушылар тарапынан жеткілікті қарастырылмауы осы
диссертациядағы саясаттанулық зерттеу қажеттілігін айқындайды.
Зерттеудің пәні электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамытудағы әлемдік
тәжірибе және оның Қазақстандағы орнығу процесі болып табылады.
Зерттеудің нысаны әлемдегі ақпараттық қоғам және ғаламдық экономикалық
дағдарыс жағдайына қарамастан, орын алып отырған қиындықтарды еңсеріп,
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруге ұмтылушы
Қазақстандағы электрондық үкіметтің жай-күйі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты - ақпараттық қоғам жағдайындағы электрондық үкіметтің қалыптасуы
мен дамуының әлемдік саяси тәжірибесіне салыстырмалы талдау жасап, олардан
қазақстандық нұсқаны дамытуға қажетті сабақтар ала білу. Зерттеу жұмысының
мақсатына сай төмендегі зерттеу міндеттері туындайды:
- ақпараттық қоғам ұғымының эволюциясын саралап, оның мәні мен мазмұнын
ашуға бағытталған теорияларды талдау арқылы Қазақстанның ақпараттық
қоғам құруға бет алған саясатын концептуалды тұрғыда негіздеу;
- электрондық үкіметтің теориялық-әдіснамалық мәселелерін айқындау;
- салыстырмалы-саяси талдау арқылы әлемдік тәжірибедегі электрондық
үкімет үлгілерін зерделеу, қазақстандық электрондық үкіметтің
теориясы мен практикасын байыту. Бұл сондай-ақ ғаламдану жағдайындағы
ақпараттық қоғамға ықпал етуші сыртқы факторлар мен қауіп-қатерлерді
анықтап, олардың алдын алу жолдарын айқындауға да мүмкіндік береді;
- Қазақстанның жүргізіп отырған қоғамды демократияландыру,
ақпараттандыру, жаңғырту саясаты мен әкімшілік реформаларды
жүргізуіндегі электрондық үкіметтің рөлі мен маңызын негіздеу;
- Қазақстандық электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамытуды саяси
технология ретінде қолданбалы саясаттану тұрғысынан қарастыру;
- Қазақстанның ақпараттық-коммуникациялық технологияларды игеру, қоғам
өміріне енгізу бағытындағы саяси шешімдері мен қызметінің
ерекшеліктерін, кемшіліктері мен тежеуіш факторларын анықтап, осы
маңызды саланы ұтымды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы тақырыптың өзектілігімен әрі Қазақстанның
саяси, әлеуметтік-экономикалық, ақпараттық-коммуникациялық, өндірістік-
инновациялық дамуы үшін өткір қажеттілігімен анықталады. Диссертациялық
жұмыста әлемдегі және Қазақстандағы электрондық үкіметтің саяси мәселелері
мемлекеттік тілде кешенді зерттеледі:
- электрондық үкіметке қатысты ғылыми идеялар мен көзқарастарға талдау
жасау арқылы ғылыми тұжырымдар сараланып, олардың қазақстандық
электрондық үкімет үшін маңызы негізделді;
- саясаттанумен қатар өзге де қоғамдық және техникалық ғылымдар
салаларындағы электрондық үкімет тұжырымдамаларын жан-жақты сараптау
арқылы оның теориясы, құрылымы мен қызметі, түрлі факторлары, даму
заңдылықтары мен принциптері анықталды;
- саяси ғылымда электрондық үкіметтің мәні мен мазмұны туралы
қалыптасқан ортақ пікір жоқ, сондықтан да диссертацияда аталған
ұғымның мән-мазмұнын концептуалды ашуға септігін тигізетін
көзқарастар жүйеленді;
- әлемдік саяси тәжірибедегі электрондық үкіметті қалыптастыру мен
дамыту ерекшеліктеріне салыстырмалы саяси талдау жасалып, оның
Қазақстан үшін практикалық маңызы көрсетілді;
- Қазақстандағы демократияландыру, саяси модернизация, әкімшілік
реформа және электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамыту мәселелері
өзара тәуелділік пен өзара байланысты зерттелді;
- қазақстандық электрондық үкіметтің орнығуы мен дамуы ақпараттық
технологиялар ғасырындағы мемлекеттік билік пен мемлекеттік қызметті
жетілдірудің алғышарты ретінде қарастырылып, бұл бағытта жүзеге
асатын іс-шаралар кешені саяси технологиялық процеске ұласатыны
көрсетілді;
- мемлекеттік саясаттың басым бір тармағы болып табылатын Қазақстандағы
электрондық үкіметті қалыптастыруда қол жеткізген жетістіктеріміз бен
орын алған кемшіліктер айқындалып, оның механизмдерін жетілдіру
жолдары ұсынылды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық зерттеу
жұмысы барысында ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектеріндегі электрондық
үкімет туралы, саяси-әлеуметтік және экономикалық үрдістер жөніндегі ой-
толғамдары мен түйінді шешімдерінің маңызы өте зор болды.
Тақырыпты зерттеу барысында электрондық үкіметтің мәселелерімен
айналысатын шетелдік, ТМД-лық, қазақстандық ғалымдардың еңбектеріндегі
зерттеу нәтижелері мәселенің мәнін ашуға көп септігін тигізді. Ол
зерттеулер әлемдегі, посткеңестік кеңістік пен Қазақстандағы электрондық
үкіметтің күрделі табиғатын, оның қыр-сырын түсінуге көмектеседі.
Зерттеудің әдіс-тәсілдерін саяси ғылымдағы кең танымал ретроспективалық,
саяси-салыстырмалы талдаулар, жүйелілік, құрылымды-функционалдық, контент-
талдау, сараптамалық және логикалық талдау тәсілдері құрайды. Құрылымдық-
қызметтік талдау арқылы электрондық үкімет ұғымының ішкі құрылымы мен
атқаратын қызметін жан-жақты ашуға қол жеткіздік. Салыстырмалы-саяси талдау
тәсілі арқылы электрондық үкімет құрудың әлемдік тәжірибесі сараланып, оның
Қазақстан үшін маңызы анықталды. Жүйелік талдау арқылы электрондық үкімет
пен оның тетіктері айқындалды, электрондық үкімет қызметі саяси жүйенің,
жалпы қоғамдық көлбеу және тік қатынастардың, мемлекеттік саясатты жүзеге
асырудың маңызды құралы екендігі айқындалды, нәтижесінде электрондық
үкіметтің қалыптасуы мен дамуы өзге де саяси процестермен ықпалдаса отырып,
республикамыздың дамуына негіз болатын игі фактор ретінде қарастырылды. БАҚ-
на, оның ішінде интернет-деректерге, статистикалық деректерге,
әлеметтанулық зерттеулерге, сарапшылардың тұжырымдарына және басқа да
зерттеуге тікелей қатысы бар дерек көздеріне контент-талдау жасау
фактологиялық және аргументациялық сарындағы негіздеулерге арқау болды.
Зерттеудің деректемелік көзін ҚР Конституциясы, ҚР Заңдары мен
нормативті-құқықтық актілері, қазақстандық және шетелдік қоғамтанушы
ғалымдардың еңбектері, Президент Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен ел халқына
Жолдаулары, ақпараттық-талдау орталықтарының, Мемлекеттік статистика
Комитетінің, ҚР Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер
институтының зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, ҚР Президенті мен
Үкіметінің Актілер жинағы, ғылыми және ақпараттық-статистикалық анықтама
сөздіктер, халықаралық ғылыми конференция материалдары, сондай-ақ ақпарат
құралдарындағы зерттеу тақырыбына қатысты материалдар құрайды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Электрондық үкімет
қалыптасуы мен дамуының әлемдік тәжірибесін және Қазақстандағы аталған
институттың орнығуы мен қызмет етуінің хал-ахуалын саяси ғылым тұрғысынан
зерттеу оның дамуын тежеуші саяси, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық,
технологиялық факторлардың алдын алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
орын алып отырған кемшіліктерді жою бойынша да кеңестер мен ұсыныстарды
туындатады. Тәжірибелік тұрғыда жүргізілген зерттеудің нәтижелері елімізде
енді аяғына тұрып келе жатқан электрондық үкіметті жан-жақты дамытуда іске
жарайды. Осыған байланысты диссертацияның зерттеу нәтижелері мемлекеттік
органдар үшін де, қоғамдық ұйымдар үшін де теориялық және қолданбалық
маңызы бар. Сондай-ақ, диссертациядағы материалдарды жоғары оқу
орындарындағы саясаттану пәнін оқытуда арнайы курс жүргізуде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
1. Электрондық үкіметтің туындауы ақпараттық қоғамның қажеттілігі
ретінде жаңа өмірдің сұранысын қанағаттандыру мақсатында дүниеге келді.
Тұрғылықты халықтың сапалы, ашық әрі тиімді мемлекеттік қызметке деген
мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін бүкіл әлемдегі мемлекеттер өздерінің
құрылымдарын электрондық үкіметке қарай эволюциялық жолмен өткізуде. ХХI
ақпарат ғасырында Интернет желісі негізгі инфрақұрылым рөлін ойнай бастады.
Ол бүгін барша ескі және жаңа экономикалық құрылымдарға айтарлықтай ықпал
ете отырып, өнеркәсіп орындары мен қызмет көрсету саласына шығындарды
азайтуға, серіктестермен жаңа деңгейдегі қарым-қатынастар жасасуға, жаңа
нарықтарға шығуға және қосымша табыс табу көздерін ашуға мүмкіндік беруде.
Сол сияқты мемлекеттік қызмет те индустриалды кезеңнен ақпараттық дәуірге
өту процесінен қалмауы тиіс. Азаматтар мен бизнес сектор бұрынғыдай
орталықтандырылған мемлекеттік қызметке қанағаттанбайды, өйткені ол
қағазбасты, уақытты көп алады. Азаматтар өздерінің үкіметтерінен
мемлекеттік қызметті жақсартуын, тиімділігін арттыруын, бәсекеге
қабілеттілігін, ақпараттық дәуірдегі шапшаңдық пен ұтымдылықты күтеді.
2. Қазақстандық электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамыту ісі
қоғамдық қажеттілікпен тығыз байланысып жатуы шарт. Электрондық үкіметті
жүзеге асыру үшін мемлекет қызметінің ведомстволық бағыт-бағдарын
азаматтардың нақты мұқтаждықтары мен талап-тілектеріне қарай бұруымыз
қажет. Бұл мәселе қазіргі таңда электрондық үкіметті ендіріп жатқан әрбір
мемлекеттің алдынан шығуда. Бұл жерде басты ескеретін әрі сақтанатын
жағымсыз нәрсе – бұрыннан келе жатқан тиімсіз, бюрократиялық рәсімдерді көз
жұмып автоматтандырып жіберуге ұрынып қалмау.
3. Әлемде электрондық үкімет арқылы мемлекеттік қызмет көрсетудің озық
үлгілері жетерлік, бірақ соған қарамастан, қазақстандық үлгі өзіндік
ерекшеліктерімізді, ұлттық болмысымыз бен мемлекеттік тілді негізге ала
отырып дамуы тиіс. Қазақстан мен дамыған елдердің экономикалық, саяси және
әлеуметтік даму деңгейлерінің арасындағы алшақтық үлкен, соған сәйкес
ақпараттық-қатынастық инфрақұрылым да күшті дамыған, азаматтарының саяси
мәдениеті мен құқықтық сауаттылығы жоғары, ақпараттық қол жетімділік
деңгейі мен ақпараттық білім де көш ілгері. Сондықтан Қазақстанның
электрондық үкіметінің тиімді әрі табысты қызмет етуі үшін осындай қосалқы
факторларға баса назар аударуымыз қажет. Қазақстандық электрондық
үкіметтің болашағы зор боларына сеніміміз мол, бірақ бұл кезең-кезеңімен
бір ізді және мақсатты дамуды қажетсінеді. Шетелдік электрондық үкімет
үлгілері мен тәжірибелеріндегі оңтайлы модельдерді ұлттық
ерекшеліктерімізге сай бейімдеп, саяси тәжірибеге енгізуіміз қажет.
4. Электрондық үкіметті ендірудің құндылығы оның жалпы қоғам үшін нақты
пайдалы екендігінде, яғни мемлекеттік қызметтерді ұсыну мен тұтынудағы
шығынның қысқаруынан, уақыттың үнемделуінен көрінеді. Сәйкесінше,
электрондық үкіметті ендіру жобасының табыстылығы оның азаматтар үшін,
жалпы қоғам мен мемлекет үшін шынайы пайда әкелуімен өлшенбек. Бұл қағида
Қазақстандағы электрондық үкіметті жүзеге асыру барысын бағалауға да
қатысты.
5. Кез-келген елдің, оның ішінде Қазақстанның да тұрғылықты халқы
мемлекетке көп үміт артады, бұл тұрғыда мемлекеттік ұйымдар қызметін
автоматтандыру жобаларының жүзеге асу қарқыны үлкен мәнге ие. Электрондық
үкімет жобасын жүзеге асырудың әлемдік және отандық тәжірибесін салыстыра
талдау арқылы жүргізген біздің зерттеуіміз көрсеткендей, қарапайым адамдар
электрондық үкіметке қарай өтуді елдің бәсекеге қабілеттілігінің басымдығы
деп қарайды, ал қандай да бір жаңа мемлекеттік қызметтің түрі Интернет
арқылы көрсетілген сайын бұл азаматтар мен бизнес құрылымдардың қолдауына
ие болып отырады. Мемлекеттік қызметтің автоматтандырылуының табысқа жетуі
оның барша қоғам дамуына жағымды серпін беруімен және халықты кеңінен
қамтуымен өлшенеді.
6. Қазақстан Республикасында электрондық үкіметті жүзеге асыру сыбайлас
жемқорлықпен күрестің тиімділігін арттыра алады, бірақ бұл проблеманы
шешуге ішінара мүмкіндік береді. Өйткені, жемқорлыққа қарсы күрес жүйелі
жүргізілетін іс-шаралар кешенін қажетсінеді. Егер де әкімшілік және
ұйымдастырушылық реформалар қоғамдық бақылауды күшейтумен және электрондық
үкіметті жүзеге асырумен сүйемелденетін болса, онда сыбайлас жемқорлықтың
деңгейін барынша төмендетуге болар еді.
7. Қазақстан Республикасының дамып келе жатқан электрондық үкіметі тек
қана мемлекеттік басқару мен қызмет көрсету жүйесін жетілдіріп қана
қоймайды, ақпараттық технологиялардың еліміздегі маңызы артқан сайын
электрондық демократия да дами түседі. Сондықтан да электрондық үкімет
азаматтық қоғамға жедел және қажетті ақпарат таратудың, халыққа қызмет
көрсетудің заманауи үлгісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының апробациясы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен
қорытындылары халықаралық және республикалық деңгейлердегі ғылыми-
практикалық конференцияларда, ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау
комитеті мақұлдаған “Саясат”, “Ақиқат”, “Қоғам және дәуір” сияқты ұлттық
қоғамдық-саяси басылымдар мен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жаршысының
Саясаттану Сериясында, Қайнар университетінің, Абай атындағы ҚазҰПУ
Жаршыларында 14 ғылыми ғылыми мақала түрінде жарияланды. Сонымен қатар,
зерттеу тақырыбы бойынша бір монография жарыққа шығып, ғылыми қауымдастық
пен қызығушылық танытатын мүдделі жұртшылықтың талқысына ұсынылды.
Зерттеудің құрылымы ғылыми еңбектің мақсаты мен міндеттеріне сай
түзілген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі – 135 бет.
Негізгі бөлім
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, ғылыми зерттелу деңгейі,
теориялық және әдістемелік негіздері, диссертациялық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, нысаны мен пәні, қолданылған әдіс-тәсілдер, қорғауға ұсынылатын
негізгі қағидалар, жұмыстың жариялануы, құрылымы мен көлемі жөнінде
мағлұматтар берілген.
Диссертацияның “Электрондық үкімет мәселесін зерттеудің теориялық-
әдіснамалық негіздері” атты бірінші тарауының 1.1 тараушасында ақпараттық
қоғамның орнауы электрондық үкіметті туындатушы фактор ретінде зерттелген.
Қазіргі жағдайда бірыңғай әлемдік ақпараттық кеңістік қалыптастыру жаһандық
даму факторына айналуда, ал ақпарат мемлекеттің маңызды стратегиялық
ресурсы болып табылады. Ол ұлттық маңыздылықты, геосаяси бәсекелестік пен
қоғамдық қатынастарды реттеуде мемлекеттің рөлін күшейтеді. Ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар ақпараттық қоғам орнатудың негізгі құралы.
Ақпараттық қоғам төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады: ақпараттық-
технологиялық жарылыс тудырған қоғамның жаңа түрі; білім қоғамы; ақпарат
алмасуда уақыт, кеңістік, саяси шекаралар деген ұғымдардың әсері жоқ
жаһандық қоғам. Ақпараттық қоғам құру 1980 жылдардың аяғында барлық дамыған
елдердің стратегиялық мақсаттарының біріне айналды. Үлкен сегіздік елдері
2000 жылы шілденің 22-сінде қабылдаған “Ғаламдық ақпараттық қоғамның
Окинавалық Хартиясында”: “Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ХХI
ғасырдағы қоғамның қалыптасуына ықпал ететін аса маңызды факторлардың бірі
болып табылады” деп тұжырымдалды [7].
Жаңа ақпараттық технологиялар қоғам мен мемлекет өзара әрекетінің мәнін,
мазмұнын өзгертеді, сол арқылы сан-алуан ақпараттар көзіне азаматтардың қол
жетімділігін кеңейтеді, саяси шешімдер қабылдау процесіне адамдардың қатысу
мүмкіндігін арттырады, билік құрылымдарының қызметіне қоғамдық бақылау
орнатуға жағдай туғызады, ақпаратты тұтынып қана қоймай, оны белсенді
өндіруге түрткі болады. Сондықтан да диссертацияда ақпараттық қоғам
электрондық технологиялар арқылы басқару процесін жүргізуге қызығушылық
танытып, электрондық үкіметтің туындауы ақпараттық қоғамның қажеттілігі
ретінде, жаңа өмірдің сұранысын қанағаттандыру мақсатында дүниеге келді
деген ғылыми тұжырым жасалады.
Ақпараттық қоғамда биліктің, оның институттарының дамуына мүмкіндік
беретін ең алдымен озық ақпараттық технологиялар негізінде құрылатын барлық
деңгейдегі коммуникативтік өзара қатынастың жаңа жүйесін жасау болып
табылады. Оған қоса, соңғы кездері әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік
басқару күрделене түсуде, соған сәйкес мемлекеттік қызметшілер саны да
артып барады. Ал оларды оңтайландырудың бірден-бір жолы – электрондық
үкіметтің жұмысын дұрыс жолға қою. Мұның барлығы жаңаша ақпараттық
технологияларға деген биліктің мұқтаждығын өсіре түсуде. Бүгінгі
ақпараттандыру дәуірінде жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
игеру мен саяси жүйеге енгізу ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
кепілі.
“Электрондық үкімет ұғымының мәні мен мазмұны” атты 1.2 тараушада
зерттеу тақырыбының түсініктік-категориялық аппараты жан-жақты ашылады.
Ізденуші электрондық үкіметтің әлемдегі саяси шынайылыққа айналған құбылыс
екеніне қарамастан, оның мәні мен мазмұны әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда
нақты ашылмағанына, ғылыми еңбектерде оның жалпы мойындалған ортақ әрі
нақты анықтамасы берілмегені, сонымен қатар құрылымы мен қызметі туралы да
ортақ пікір қалыптаспағанына көз жеткізеді. Себебі электрондық үкімет
мәселесіне әрбір ғылым саласы, әрбір кәсіп иесі өздерінің ғылыми және
кәсіби ерекшеліктері тұрғысынан қарай отырып түсіндіреді. Диссертант
электрондық үкімет терминіне берілген түрлі анықтамаларды жүйелеп, оларды
екі топқа бөліп көрсетеді:
1) қарапайым түсіндірме бойынша электрондық үкімет ұғымы мемлекет
халқына ақпараттық-коммуникациялық технология мен интернет арқылы
мемлекеттік қызметті ұсынуды білдіреді, бұл өз кезегінде азаматтардың
уақыты мен қаржы-қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді;
2) күрделі түсіндірме бойынша электрондық үкімет – мемлекеттік
органдардың көрсететін қызметтерін үйлестіру, мемлекеттік басқару
мәселелеріне қоғамның қатысу деңгейін арттыру мен ішкі саяси процестерді
жетілдіру мақсатында интернетті, ақпараттық және телекоммуникациялық
технологияларды пайдалану арқылы ішкі және сыртқы қатынастарының
трансформациялануы. Электрондық үкіметтің құрылымында э-азамат, э-бизнес, э-
үкімет деген терминдер қолданысқа енген.
Біртұтас үкіметтік интернет-портал мемлекеттік ұйымдардың барлық қызмет
көрсету кешенін ықпалдастырып қамтиды, оған барлық уақытта (электрондық
үкімет дұрыс жолға қойылған елдерде 24х7х365 форматы жалпы танылған: 24
сағат, аптасына 7 күн, жылына 365 күн) барша азаматтардың қол жетімділігін
қамтамасыз етеді. Мұндай порталдардың енгізілуі мемлекеттік ұйымдардың
жұмыс істеу тиімділігін арттырады, мемлекеттік сектордағы бюрократизм мен
сыбайлас жемқорлықтың деңгейін айтарлықтай төмендетеді.
Электрондық үкіметтегі қарым-қатынас жасасудың басты құралы – веб-
сайттар болып табылады. Белгілі бір мемлекеттік органның сайты арқылы
интернетке қосылған кез-келген компьютер арқылы азаматтар өздерінің талап-
тілектерін, өтініштерін, мұң-мұқтаждарын білдіріп қана қоймай, қажет
шаруаларын да тындыра алады: салық төлеу, құжаттарға тапсырыс беру,
мамандардың кеңесіне жүгіну, мәліметтер алу т.б. Сайттарда кеңінен таралған
коммуникативтік өзара әрекеттесудің түрлері мыналар болып келеді: форум,
чат, қонақ кітабы, электоронды пошта, блог.
Сонымен қатар, диссертацияның бұл тараушасында дәстүрлі үкіметтен
толық электрондық үкіметке өту процесінің кезеңдері ашылып көрсетілген.
Электрондық үкіметтің басты мақсаты - азаматтар мен ұйымдардың мемлекеттік
қызмет түрлеріне жылдам әрі сапалы қол жетімділігін қамтамасыз ету,
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды кеңінен қолдану жолымен
мемлекеттік органдардың жұмыс жасау нәтижелілігін арттыру, мемлекеттік
құрылымда бірыңғай ақпараттық кеңістік қалыптастыру және дамыту. Бұл
басқару жүйесінің тиімді және нақты қызмет көрсетуіне алып келері сөзсіз.
Жұмыстың екінші тарауы “Әлемдік саяси тәжірибедегі электрондық үкімет
құру үлгілеріне салыстырмалы саяси талдау” деп аталады. 2.1 тараушада
өркениетті елдердің электрондық үкіметті құрудағы стратегиясы мен
тактикасының Қазақстан үшін маңызы талданады.
Диссертант әлемдік саяси тәжірибеге салыстырмалы талдау жасай отырып,
отандық электрондық үкіметті дамытудағы алты стратегиялық басымдықтарға
мыналар жатуы тиіс деген тұжырым жасайды:
1. Халыққа анағұрлым қажетті қызметтерді ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар көмегімен көрсетудің сапасын жақсарту.
2. Электрондық үкімет арқылы сыбайлас жемқорлықпен күресу.
3. Электрондық үкіметті өзге де әкімшілік реформаларды жүзеге асыру
барысында қолдану.
5. Электрондық үкімет арқылы тиімді қызмет ететін мемлекет құру.
6. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі мен имиджін жақсарту.
Электрондық үкімет қазақстандықтардың бәсекеге қабілеттігін көтеруге
бағытталған бірқатар шешімдерді ұсынады, олар порталдар арқылы жүзеге
асатын қызметтерден тұрады. Үкімет – үкіметке (G2G) ақпараттарды қолдану
мақсатындағы мемлекеттік органдардың аралық және ішкі әрекеттестігі және
тиімді жұмыс жасауды қолдау; Үкімет – азаматтарға (G2C): ақпаратқа Интернет
жүйесі арқылы қол жетімділік, интрактивті сауалнама, конференциялар, ашық
дискуссиялар және т.б; Үкімет – бизнеске (G2B): тауарларды сатып алу,
осыған орай түрлі қызметтер жасау, салық төлеу, патенттеу, лицензиялау т.б.
Сондай-ақ, ізденуші әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, Қазақстандағы
мемлекеттік қызмет пен қоғамының барлық саласына оңтайлы қажеттілік
тұрғысынан сай келетін электрондық үкіметті барынша ендірудің тактикалық
әдіс-тәсілдерін де айқындайды:
1. “Бір терезе” қағидасына негізделетін бағдарлама.
2. Қызмет көрсету көп арналы, бұл таңдау бостандығын қамтамасыз етеді.
3. Электрондық нұсқаға түсіру алдында қызмет түрлері мен процестеріне
реинжиниринг жасау.
4. Электрондық үкімет қызметтерін аутсорсинг пен жеке-мемлекеттік
әріптестікті қолдану арқылы көрсету.
Жоғарыда көрсетілген стратегиялық және тактикалық іс-шаралар кешенді
жүзеге асырылатын болса, Қазақстанда 2020 жылға дейін азаматтарға
бағытталған тиімді мемлекеттік қызмет көрсететін электрондық үкімет өмірдің
нақты шынайлығы мен қажеттілігіне айналады.
Ал 2.1.1 “Электрондық үкіметтің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі
рөлі: азиялық үлгінің сабақтары” атты тарауша әлемнің барлық
мемлекеттерінде күн тәртібінде тұрған өзекті мәселеге арналған.
Коррупцияның деңгейін төмендетудегі электрондық үкіметтің маңызы жоғары
бағаланады. Электрондық үкіметтің антикоррупциялық әлеуеті мынадан
көрінеді: мемлекеттік басқаруда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану чиновниктердің жемқорлық іс-әрекет жасау мүмкіндігін барынша
азайтады. Өйткені, электрондық үкімет мемлекеттік қызметті онлайн режиміне
көшіріп, азаматтар мен чиновниктер арасындағы жеке контактілерді минимумға
жеткізеді. Электрондық үкімет жобаларын жүзеге асырған сайын:
- азаматтар мен мемлекет өкілдерінің контакті жасауы әлденеше рет
қысқарады (“бір терезе” принципі барлық қажетті мемлекеттік қызмет түрін
бір жерден көрсетуді қамтиды);
- азаматтар мен щенеуніктердің контакт жасауының сипаты өзгереді:
электрондық үкімет жағдайында мұндай “кездесу орны” веб-портал болады.
Мемлекеттік қызмет көрсетудің де сипаты өзгереді: электрондық үкімет
стандартты және деперсоналды қызмет көрсетуді жолға қояды, бұл өз
кезегінде коррупциялық механизмдерді пайдалану мүмкіндігін қиындатады.
Келесі бір маңызды нәрсе - шенеуніктердің дискреционды өкілеттіктері
айтарлықтай қысқарады. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар өзінің
параметрлеріне байланысты әкімшілік процедураларды автоматты және нақты
алгоритмдерге негіздей отырып жүргізетіндіктен, саяси ерік-жігерден
тәуелсіз. Бұл идеяның мәні әкімшілік өкілеттіктерді реттестіру мен негізгі
әкімшілік процестерді электрондық форматқа формализациялауда. Нәтижесінде
азамат әр мәселе мен құжат қанша мерзімде орындалады, қандай талаптарға сай
болуы тиіс деген мәселелерді нақты білетін болады, тамыр-таныс іздеудің
қажеттілігі болмайды. Әрине, жемқорлыққа қарсы күрестегі электрондық
үкіметтің рөлі оның ашықтығымен, мөлдірлігімен анықталады. Соңғы
бесжылдықта э-мөлдірлік термині айналысқа енді.
Азиялық тәжірибені салыстыра талдау арқылы ізденуші жемқорлықпен күрес
жүйелі жүргізілетін іс-шаралар кешенін қажетсінетінін көрсетеді. Сондықтан
да басқарушылық, ұйымдастырушылық өзгерістер электрондық үкіметті жүзеге
асырумен сүйемелденетін болса, онда сыбайлас жемқорлықтың деңгейін
анағұрлым төмендетуге болар еді. Мысалы, мемлекеттің қаржылық қызметі
(ұлттық қордан бастап, бюджеттік қаражат) туралы ақпаратты интернет
желісінде жариялау қоғамдық бақылаудың тиімді құралына айналар еді.
Диссертацияда электрондық үкімет жемқорлыққа қарсы саясатты тиімді
ететін қажетті элементтердің бірі деп қарастырылады. Дегенмен автор мынадай
жәйтті ескертеді: электрондық үкімет технологиялары өздігінен сыбайлас
жемқорлық сияқты кешенді проблеманы шешуге қабілетсіз, бұл жерде жүйелі
әкімшілік реформа (қажет болса, тіптен конституциялық реформа) жүргізу
қажеттігі туындайды. Билік органдарын автоматтандырып, электрондық үкімет
құрдық деп айтуға ешқандай жол бермеуіміз керек. Қалыптасқан бюрократиялық
схемалар автоматтандырылып кетсе, бұл аяғына енді тұрып жатқан электрондық
үкіметке кері әсер етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік басқаруда ақпараттық
технологияларды кеңінен қолдану дәстүрлі коррупцияның мүмкіндіктерін
қысқартқанымен, жемқорлық мінез-құлықтың жаңа түрлерінің туындауына да әсер
етеді. Бүгінгі таңда ақпараттық технологияларды шебер меңгерген кейбір
ашкөз чиновниктер қоғамдық мүддені кері ысырып қойып, өздерінің қалтасы мен
құлқынын ойлап, э-коррупция (e-corruptіon) деген жаңа құбылыстың туындауына
себепкер болуда. Қоғам мен технология дамыған сайын қылмыскерлер де ақылды,
құйтұрқы бола түсері сөзсіз.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды мемлекеттік секторда кеңінен
қолдану билік органдарының ашықтығын, мөлдірлігін қамтамасыз етеді,
азаматтармен тікелей қарым-қатынас жасайтын “жемқор” деген репутацияға ие
құрылымдар веб-портал арқылы қызмет көрсетіп, жемқорлық азаяды, қаржы-
қаражат, мемлекеттік сатып алу сияқты іс-әрекеттер желіде ашық және нағыз
бәсекелестік негізде жүретін болады.
2.2 тарауша Америка құрлығы елдеріндегі электрондық үкіметті құрудың
ерекшеліктері деп аталады. Тараушада электрондық үкiмет құруда көшбасшы
болып келе жатқан елдердiң тәжiрбиесiне салыстырмалы талдау жасалып,
Қазақстан үшін шетелдерде қолданысқа енген электрондық үкiметтiң қандай
артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар екенін, олардан қандай сабақтар алуға
болатыны қарастырылған. Жұмыста БҰҰ жасаған есебі бойынша әлем елдерінің
электрондық үкімет рейтингтері беріліп, олардың ең озық деген ондығының
тәжірибесіне салыстырмалы саяси талдау жасалған.
№ Мемлекеттер Индекс Рейтингтік орны
1 Дания 1.0000 1
2 Швеция 0.9833 2
3 Америка Құрама Штаттары 0.9532 3
4 Норвегия 0.9465 4
5 Франция 0.8294 5
6 Корея Республикасы 0.8227 6
7 Нидерландия 0.7893 7
8 Канада 0.7659 8
9 Ұлыбритания 0.7525 9
10 Жапония 0.7425 10
БҰҰ 2008 жылғы есебі бойынша әлемдік ауқымдағы электрондық үкіметі ең
дамыған 10 елдің рейтингтік орындары [8].
Жоғарыда берілген рейтингке сәйкес, ізденуші Америка құрлығы елдерінің
ішінен электрондық үкіметі дамыған әлемдегі үздік ондыққа кіретін екі
мемлекеттің – АҚШ пен Канаданың тәжірибесін талдауды жөн деп тапқан. Бұл
екі елдің электрондық үкiметтi қолданысқа енгiзу саясаты мемлекеттiк
органдардың азаматтар мен ұйымдарға ұсынатын қызмет көрсетулер
сапасын жақсартуға, мемлекеттік қызметтің шығындары мен атқарылу мерзiмiн
қысқартуға, мемлекеттiк органдар қызметiнiң ақпараттық базасына
қолжетiмдiлiктi қамтамасыз етуге бағытталған. Олар электрондық
үкіметті әкiмшiлiк жүйенi жетiлдiрудi ескере отырып, құрамы жағынан
тиiмдi әрi оңтайлы мемлекеттiк аппарат құрудың тиімді механизмі деп
қарастырады. Сонымен қатар электрондық үкiмет құрудың басты
басымдылықтары Интернет байланысқа қолжетiмдiлiктi қамтамасыз ету,
ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласында бiлiм деңгейiн
көтеру, сондай-ақ мемлекеттiк басқару жүйесiн модернизациялау болып
отыр.
АҚШ біртұтас үкіметтік интернет-порталы FirstGov (www.firstgov.gov) –
2000 жылы қыркүйек айында ашылып, оның тұсауын сол кездегі ел Президенті Б.
Клинтон кесті. FirstGov американдық мемлекеттік мекемелердің жаңа
ақпараттық технологияларға көшіруге бағытталған ұлттық бағдарламаны жүзеге
асырудың бастамасы болды. Бұл мемлекеттік интернет портал 20 мыңға жуық
мемлекеттік веб-тораптарды біріктірді, ал онда өкілдігі бар ұйымдардың
жалпы саны 30 мыңнан асып жығылды. Ал олардың қолындағы мемлекеттік
қаражаттың сомасы 500 млрд. АҚШ долларына тең деп бағаланды.
2001 жылы АҚШ сенаторлары Дж. Либерман және Дж. Тернер ақпараттық
технологиялар көмегімен мемлекет тарапынан қызмет көрсетуді жақсартуға
бағытталған “Электрондық үкімет туралы” заң жобасын алғаш рет ұсынды. Бұл
заң жобасы Конгресстің екі палатасымен қаралып, өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді және 2002 жылы қабылданған болатын.
АҚШ-та үкіметтің қызмет түрлерін е-governmentке көшіру арқылы
бюрократиялық рәсімдерді жетілдіру халыққа көрсетілетін мемлекеттік
қызметтің сапасын көтерді (ақпаратқа қолжетімділік деңгейі өсті, құжаттарды
беру жеделдетілді т.б.) және оны ұстауға кететін шығынды қысқартты. Мысалы,
АҚШ Ауыл шаруашылық департаменті электрондық төлем жүйесін орнатқаннан
кейін бір келісім-шарт рәсімдеуге кететін әкімшілік шығындары 77 $-дан 17 $
дейін төмендеген, ал канадалық тәжірибе көрсеткендей, бір канадалық
азаматты қабылдап, арыз-шағымын өңдеу үшін 44 Канада доллары шығындалса,
осы қызметті пошта арқылы орындау – 38, телефон арқылы – 8 Канада доллары
жұмсалады екен. Дәл осы қызметті электрондық форматта көрсету небәрі 1
канадалық долларға тең болған [9].
Сонымен қатар, е-government технологияларын енгізу мемлекеттік басқару
процестерінің мазмұнын өзгертпегенімен, бұл қоғам мен үкімет арасындағы
өзара әрекеттесуді жандандырды, жекелеген азаматтар мен әлеуметтік
топтардың саясатты қалыптастыру процесіне қатысуының тиімді арналарын
жасады, чиновниктердің жұмысын қағазбастылықтан арылтты, саяси жүйенің кері
байланыс тетіктерін нығайтты, осының бәрі түптеп келгенде мемлекеттің
қызметтік мүмкіндіктерін нығайтуға ықпал етті.
Өз кезегінде электрондық үкіметті дамытуға жұмсалатын шығынның артуы
АҚШ экономикасының дамуына мультипликативтік эффект беріп, ақпараттық
коммуникациялық технологиялар мен инфрақұрылым нарығындағы компанияларға
инвестиция ретінде құйылды. Электрондық үкіметті дамыту саясаты арқасында
жоғарыда аталған көптеген американдық компаниялар ірі-ірі мемлекеттік
тапсырыстар алып, бизнестерін жандандырды. “Ақылды экономика” дамыды,
ғылымның экономикадағы үлесі артты. Мыңдаған инженерлік-техникалық
жұмысшылар мен ғалымдар жұмыспен қамтылды.
Басқаша айтсақ, АҚШ-тағы электрондық үкіметті дамытуға кеткен шығын
ғылым мен өндірістің, жалпы экономика мен шағын бизнестің дамуына қосымша
серпін берді, сол үшін олар маңызды мемлекеттік бағдарламаға кететін
бюджеттік шығынды жылдан жылға ұлғайта берді. Жұмыста АҚШ-тың белді
мемлекеттік органдарының электрондық үкіметті дамытуға жұмсаған шығындары
санмен және пайыздық көрсеткіштермен берілген.
Канадалық электрондық үкімет бастамалары үшін нәтижелікті бағалаудың
қисынды құрылымы ортақ мақсат - Канаданы автоматты басқару мен ақпараттық
технологияларды дамыту мен қолдану бойынша әлемдік көшбасшы етудің арасына
өзара байланыс орнатуды қамтиды.
Салыстырмалы саяси талдаудың мақсаты мен қажеттiлiгi әлем елдерінің
электрондық үкiмет құруда жiберген қателiктердi болашақта қайталамау.
Тараушаны қорыта келе, АҚШ пен Канада тәжірибелерінен Қазақстан қандай
сабақ алуға болатынын автор арнайы көрсетеді. АҚШ билігінің электрондық
үкімет құруды табысты жүзеге асыруына ықпал еткен шешуші фактор –
электрондық жобаларды әзірлеу мен қолданысқа енгізу процесінің барлық
министрліктердің, ведомстволардың, университеттердің, жеке фирмалар мен
қоғамдық ұйымдардың бірлескен іс-қимылы мен серіктестігі арқасында жүзеге
асатындай етіп ұйымдастырылуы. Қазақстандағы электрондық үкіметті
қалыптастыру мен дамытуда біз осыны ескеруіміз қажет. Мысалы,
американдықтар сияқты бізде де “Электрондық үкімет” тақырыбы бойынша ғылыми-
зерттеу гранттарын беру бағдарламасын неге жарияламасқа?
Американдық электрондық үкіметтің халық арасында кеңінен танымал болып,
тез таралуына әсер еткен – мемлекеттік қызметке қатысты ақпараттан бөлек,
веб-порталда азаматтар үшін қызығушылық тудыратын қосымша ақпараттардың
орналастырылуы болды. Американдықтардың ұраны - интернет-технологиялардың
заманауи түрiмен барлық тұрғындарды қамту. Мысалы, үкімет тарапынан қандай
грант, стипендия, өтемақы қарастырылған, артық ақшаны қайда инвестициялаған
пайдалы т.б. қосымша ақпараттарға да қол жетімділік мемлекеттік
вебсайттарды пайдаланушылардың санын өсіруге жағымды ықпал етеді.
Қазақстандық электрондық үкімет жобаларында тұтынушылардың осындай
психологиялық ерекшеліктерін ескеруіміз қажет.
АҚШ-тық FirstGov электрондық жобасының арнайы бағыты “Географиялық
электрондық үкімет жасау” – штаттар мен округтардың жергілікті мемлекеттік
басқару органдарын біртұтас географиялық ақпараттық жүйеге интеграциялау
бағдарламасына айналды. Бұл түрлі штаттардағы жергілікті мемлекеттік
басқару органдары мен азаматтардың өзара байланысы мен өзара әрекеттесуін
кеңейтті. Бізде де осы сияқты “Қазақстан өңірлері” атты аймақтарды
интеграциялайтын бірегей электрондық үкімет жобасын әзірлеп, жүзеге асырған
тиімді. Бұл бір жағынан Елбасымыздың биылғы Жолдауында көрсетілген
өңірлердің дамуы – елдің дамуы атты басымдығына да сәйкес келеді. Бүгінгі
таңда Қазақстанның облыстық әкімияттарының веб-сайттары Интернет желісінде
өз алдына бөлек-бөлек, шашыраңқы орналасқан, ал қазақстандық электрондық
үкімет негізінен министрліктерді қамтиды. Егер бірегей өңірлік электрондық
үкімет порталы болса, бұл аймақтар арасындағы өзара байланыс пен
әрекеттесуді дамытуға үлкен серпін берер еді.
Ізденушінің тағы бір ұсынысы – АҚШ-тағы сияқты ақпараттық
технологиялар көмегімен мемлекет тарапынан қызмет көрсетуді жақсартуға
бағытталған “Электрондық үкімет туралы” заң жобасын тезірек әзірлеп,
қабылдау мәселесі. Бізде мұндай арнайы заң әлі қабылданбаған, ал АҚШ-та
2001 жылдан бастап аталған заң қолданыста.
Американдықтардың электрондық үкіметті дамытудағы ерекшелігі -
Федералды бюджетте Электрондық үкіметті дамытудың арнайы қоры құрылуы. Бұл
қосымша қаражат FirstGov үкіметтік порталын дамытуға жұмсалады. Электрондық
үкіметті қаржыландырудың артуы АҚШ экономикасының дамуына мультипликативті
әсер етіп, ақпараттық технологиялар мен инфрақұрылым саласына инвестиция
ретінде құйылды. Нәтижесінде бизнес дамып, сонымен қатар, ғылымның
экономикадағы үлесі артып, инженерлік-техникалық бағыттағы қызметкерлер
жаңа жұмыс орындармен қамтылды. Қысқасы, АҚШ-тағы электрондық үкіметті
дамытуға кеткен шығын ғылым мен өндірістің, жалпы экономика мен шағын
бизнестің дамуына қосымша серпін берді. Қазақстан жағдайында электрондық
үкіметті қалыптастыру мен дамыту мемлекет пен бизнестің, ғылым мен білімнің
серіктестігі ұстанымына сүйенгені барша қоғам үшін тиімді болмақ.
Электрондық үкіметті қалыптастыру тек қана мемлекеттің ісі деген сыңаржақ
түсінікке бой ұрып кетпеуіміз қажет.
Канада тәжірибесінің Қазақстан үшін сабақтары жетерлік: электрондық
үкiмет пен осы пайдаланушылардың жұмыс iстеуiн реттейтiн нормативтiк
құқықтық базаны дамытуымыз қажет; халықты электрондық үкiмет
мүмкiндiктерiн пайдалануға кеңінен тарту, яғни бiлiм алу және ақпарат
теңсiздiгiн еңсеруге, қоғамды қажеттi бiлiм деңгейiмен қамтамасыз етуге
бағытталған iс-шараларды iске асыру; мемлекеттiк органдарды тиімді
ақпараттандыру мен нәтижелі басқарудың бiрыңғай саясатын жүргізу. Тиімді
ақпараттандыру – бұрыннан келе жатқан бюрократиялық кедергілер мен
қағазбастылықты көз жұмып автоматтандырудан аулақ болуды білдіреді.
Электрондық үкімет сонда ғана бюрократия мен жемқорлықты ауыздықтауға
мүмкіндік береді, басқарудың нәтижелілігі осыдан келіп шығады.
Канадалық тәжірибемен салыстырсақ, Қазақстанда электрондық үкiмет
қалыптастыру саясатын жүргiзуде және мемлекеттiк басқаруды ақпараттандыру
бөлiгiнде өзiне тән проблемалары бар екені де байқалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптасуы (салыстырмалы саяси талдау)
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХI ғасыр - ақпарат ғасыры болып
табылады, адамзат қауымы дамудың жаңа сатысына - ақпараттық қоғамға аяқ
басты. 2006 жылғы 27 наурызда БҰҰ Бас Ассамблеясы 17 мамырды Халықаралық
ақпараттық қоғамның күні етіп белгілеу туралы ресми шешім қабылдады.
Осындай әлемдік ауқымда жүріп жатқан заманауи үрдістен, өркениеттің көшінен
біздің еліміз де қалыс қала алмасы түсінікті.
Қазақстанның постиндустриалды даму сатысына өту мүмкіндігі туралы
мәселені алғаш көтерген Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың “Постиндустриалды
қоғам қалыптасуының стратегиясы және өркениеттер серіктестігі” атты жаңа
еңбегінде заманауи ғылыми-техникалық, ақпараттық және өзге де инновациялық
төңкерістер жалпы адамзат өркениетінің, оның ішінде біздің отанымыздың да
келешектегі бет-бейнесін айқындайтынын атап көрсетеді [1].
Қазіргі кезде қазақстандық қоғамның барлық саласында ақпараттандыру
процесі қызу жүруде, оның ішінде саясат саласында да жаңа ақпараттық-
коммуникативтік технологияларды қолдана отырып, мемлекеттік қызмет пен
әкімшілік-басқару істерін әлемдік стандарттарға сай модернизациялауға
барынша күш салынып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның саяси
жаңғыруындағы аса маңызды факторлардың бірі – электрондық үкіметтің
қалыптасуы мен дамуы болып табылады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев бұл маңызды
мәселеге ерекше мән беріп: “Үкіметке заңдар мен заңнамалық актілерге
ғылыми, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама жасау, мүдделік
қолдау (лоббистік) қызметі, электрондық үкімет мүмкіндіктерін неғұрлым
кеңінен пайдалану туралы заң жобаларын ең бірінші кезекте әзірлеп,
Парламентке енгізуді тапсырамын” - деп әкімшілік реформаларды жүргізудегі
басты міндеттердің қатарына қойды [2].
Ұзақ мерзімді Қазақстан-2030 Стратегиялық бағдарламасында электрондық
үкіметтің қалыптасуы мен дамуына негіз болатын ақпараттық инфрақұрылымды
дамытуға басымдық беріліп, бұл туралы: “Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының алдында, ең алдымен, болашақта әлемнің дамыған елдерінің
ақпараттық инфрақұрылымдарымен бәсекелесуге қабілетті, дербес тәуелсіз және
тиімді телекоммуникациялық қызмет көрсету жүйесін құру міндеті тұр” – деп
анықталды [3]. “Қазақстан Республикасында "электрондық үкімет"
қалыптастырудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы”
қабылданып, оның ізін ала 2008-2010 жылдарға арналған электрондық үкімет
бағдарламасы қисынды жалғасын тапты. Бүгінде қазақстандық электрондық
үкіметтің қалыптасуы мен дамуы жаңа идеологиялық тұғырнама негізінде жүзеге
асып, соңғы бағдарламаға сәйкес белсенді жұмыстар жүргізілуде. Сонымен
қатар бұл құжаттар 2007-2009 жылдарға арналған ақпараттық теңсіздік
деңгейін төмендетуге бағытталған мемлекеттік бағдарламамен толығып, кешенді
мемлекеттік саясатқа ұласты.
Бүгін қазақстандық электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуы саяси
өмірде өз орнын тапты, электрондық үкімет іс жүзінде қоғамымыздағы
әлеуметтік көлбеу және тік қарым-қатынастар мен саяси коммуникацияны
қамтитын кең әрі терең ұғым. Сондықтан осы өзекті мәселенің саяси ғылым
тұрғысынан зерттеу, электрондық үкіметті жасақтаудың әлемдік тәжірибесіне
салыстырмалы саяси талдау жасай отырып, оның жаңа жолдарын іздестіру,
жетістіктеріне баға беру, қазіргі жағдайы мен әлеуетіне талдау жасап, даму
үрдістері мен келешегіне саяси болжам жасау қажеттілігі туындайды.
Электрондық үкіметті одан әрі дамыту өзекті саяси міндеттердің
қатарында, оған Елбасымыздың Қазақстан халқына арнаған жолдауларында ерекше
көңіл бөлініп, басымдық берілуі дәлел. Сол сияқты, студент жастарға арнап
оқыған дәрісінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев: “Мен Үкімет алдына
инновациялық қызметті белсенді ету міндетін қойдым. Бәрінен бұрын
технологиялар трансферті мен білімнің кешенді жүйесін құру қажет.
Инновациялық-технологиялық дамуды басқарудың тиімді жүйесін қалыптастырған
жөн” деп қадап айтты [4]. Инновацияларды мұндай тиімді басқару жүйесіндегі
электрондық үкімет қызметінің алар орны ерекше.
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында
“ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қарқынды дамуы мен бейімделуі
экономикалық көрсеткіштерге ғана емес адам өміріне де ықпал ете отырып,
қоғам дамуының басты факторы болып табылады. Қазіргі заманғы ақпараттық-
коммуникациялық кеңістікті құру мақсатында телекоммуникация саласының
дамуын ынталандыру мен инфрақұрылымын қалыптастыру, телекоммуникациялық
және электрондық қызметтерді тарату, сондай-ақ серпінді ақпараттық қоғамның
негіздерін құру жалғасады” - делінген [5].
Ғ. Есімнің “Бесінші жол” – елдік рух философиясы” атты ғылыми
мақаласында тұжырымдалғандай, “Біз бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
санатына енеміз деген ізгі ниетімізді саяси мақсатқа айналдырып отырмыз,
бұл – Қазақ елі үшін ұлттық идея. Біздің әлемдік үрдістен кенже қалып
отырғанымыздың басты екі себебі бар. Бірі тарихи, екіншісі – соның
нәтижесінде келетін технологияның, мәдениеттің, өркениеттің сапасында” [6].
Ал ақпараттық ғасырға аяқ басқан тәуелсіз Қазақстанның әлемдік үрдістен
кенже қалмауы мен технологиялық, мәдениеттік, өркениеттік сапасын
арттырудың бір бағыты - саяси жүйені заман талабына сай жаңғыртып,
электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамыту екені анық. Осының барлығы
диссертациялық зерттеу тақырыбының Қазақстан қоғамы үшін маңызды саяси
міндеттерге, стратегиялық құжаттарға ұласып жатқан өзектілігін көрсетеді.
Қазақстанда электрондық үкіметті дамыта беру стратегиялық мәнге ие.
Қазақстан әлемдік өркениет көшінен қалмай, жаңа ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды игеріп, оны саяси жүйе мен жалпы қоғам өмірінде кеңінен
қолданса ақпараттық ғасырдағы тұрақты даму жолына түспек. Заманауи әлемдік
саяси тәжірибеде бұл жауапты міндетті электрондық үкімет жемісті жүзеге
асыруда. Жоғарыда көрсетілген өзекті мәселелер осы зерттеу тақырыбын
таңдауымызға әсер етті. Тақырып өте маңызды, ол мемлекеттік басқаруды
жетілдіруге ықпал ететін өткір мәселемен тығыз байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саяси ғылымда ақпараттық қоғам
қалыптастыру, электрондық үкіметті құру мәселесі ғасырлар тоғысында бастау
алып, жылдан жылға дамып келеді. Және де бұл мәселе қоғам өмірінің көп
саласына қатысы бар болғандықтан, саясаттанушылармен қатар IT-технология
саласының мамандарының, заңгерлердің, әлеуметтанушылардың және басқа да
қоғамдық ғылымдардың зерттеу нысанына айналып отыр. Бұл зерттеулердің
нәтижелерін бір жүйеге келтіру арқылы ғана электрондық үкіметтің әлемдік
тәжірибесіне салыстырмалы талдау жасауымызға, оның қазақстандық нұсқасының
қалыптасып даму процесіне кешенді зерттеу жүргізуге болады.
Тақырыпты зерттеуде Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың іргелі
еңбектерінің, ел халқына арнаған жыл сайынғы Жолдауларының, электрондық
үкіметті дамытуға бағытталған саяси шешімдерінің мәні аса зор. Оның себебі
саяси жаңғыру мен әкімшілік реформаларды сәтті жүргізу мақсатында
қазақстандық электрондық үкіметті қоғам өміріндегі нақты қолданысы,
қажеттілігі мен тиімділігі бар шынайылыққа айналдырудың ерекше
маңыздылығына байланысты.
Электрондық үкіметтің маңызына ерекше мән берген Н.Ә. Назарбаев жоғарыда
тоқталып өткеніміздей, “Постиндустриалды қоғам қалыптасуының стратегиясы
және өркениеттер серіктестігі”, “Қазақстандық жол”, “Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан” атты іргелі шығармалары мен жолдауларында, “Қазақстан-2030”
Стратегиялық бағдарламасында мәселенің өзектілігі мен қоғам үшін
қажеттілігін негіздеп, заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының
алдына саяси міндеттер қояды.
“Қазақстандық жол” еңбегінде Н.Ә. Назарбаев саяси-экономикалық
реформаның әрбір жаңа кезеңі жаңа ақпараттық-коммуникациялық
технологиялармен тығыз астасып жатуы тиіс деп ой түйеді. Сондай-ақ ол
әкімшілік реформалар аса бір маңызды шартсыз – электрондық үкіметтің
қалыптасуынсыз мүмкін емес, тек тұрақты және гүлденген қоғам ғана тұрақты
саяси жүйе құруға қабілетті деген тұжырым жасайды. Оның еңбектеріндегі
электрондық үкімет туралы идеялар зерттеу тақырыбының бағдарын айқындауға
зор көмек берді, тұжырымдамалық-тәжірибелік қырынан да аса маңызды болды:
осы мәселенің әлі тың және саясаттанулық талдауды қажет ететін салаларына
терең ғылыми-зерттеулер жүргізуге бағыттайды.
Тақырыпты теориялық-методологиялық тұрғыда негіздеу мақсатында жасалған
саяси талдаудың нәтижесі электрондық үкімет мәселесінің қазіргідей
ақпараттық қоғам жағдайында адамзат қауымын ерекше қызықтырып отырғанын,
сәйкесінше оны түсіндірудегі түрлі көзқарастардың туындағанын көрсетті.
Өйткені, электрондық үкіметтің жүзеге асуы ақпараттық қоғамның басты
талабы. Осыған байланысты электрондық үкімет туралы идеяларды ғылыми
әдебиеттер мен БАҚ беттерінде қызу талқылануда. Мысалы, Е.Қ.Алияров, Ғ.
Есім, Р.Қ. Қадыржанов, С. Мырзалы, Ә. Нысанбаев сияқты бірқатар отандық
ғалымдардың қоғамды ақпараттандыру туралы көзқарастарының ғылыми маңызы
зор, мұндай ғылыми еңбектер диссертацияның теориялық-әдіснамалық негізіне
арқау болды.
Ақпараттық қоғамдағы басқару мәселесі және электрондық үкімет туралы
көзқарастарды ресейлік ғалымдар мен технарьларының еңбектерінен де көптеп
кездестіруге болады. М. Кастельс, О. Судоргин, М.Б. Конашев, А.Н.
Овчаренко, С.Г. Гуронок, В.И. Кравченко, В.В. Сурин және т.б.
еңбектеріндегі электрондық үкіметке қатысты материалдарға сілтемелер
жасалынды.
Электрондық үкіметтің әлемдік тәжірибесі туралы Й. Масуда, О. Тоффлер,
Г. Бехманн, Д. Белл, К. Акер, Дж., Б. Хак, Б. Лоудер, А. Макинтош сияқты
көптеген шетелдік зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеу барысында Қазақстандағы электрондық үкіметті зерттеуші отандық
ғалымдардың еңбектерінің көп септігі тиді. М. Қасен, Т.Ф. Дауылбаев,
А.Нұрмағамбетов, Н. Исин, С. Ли және басқа да электрондық үкіметті
зерттеумен айналысатын зерттеушілердің еңбектеріндегі электрондық үкіметтің
жай-күйі мен келешегіне қатысты ой-тұжырымдарға сүйендік.
2005 жылдан бері ҚР Үкіметі "Электрондық үкімет бастамалары" атты
халықаралық конференция өткізіп келеді. 2009 жылғы 29 қазанда Астанада
“Қазақстан Республикасының электрондық үкіметін дамытудың 2008-2011
жылдарға арналған бағдарламасын” жүзеге асыру шеңберінде "Электрондық
үкімет бастамалары" атты екі күндік халықаралық конференция төртінші рет
өтті. Халықаралық бас қосудың басты мақсаты - Қазақстан Республикасында
электрондық үкіметті дамытуға көпшіліктің назарын аудару, ақпараттық
технологиялар caлаларын дамыту үрдістері туралы сарапшылардың ой-пікірлерін
екшеу, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласының мамандарын және
бағдарламаларын дайындаушы компаниялардың, сондай-ақ әлеуетті тұтынушылар
мен инвесторлардың өзара тиімді ынтымақтастығын қалыптастыру болып
табылады. Конференция материалдары біздің зерттеу тақырыбымыздың мәнін
ашуға септігін тигізді.
Сондай-ақ, электрондық үкімет мәселелерімен қазақстандық гуманитарлық
ғылымдардың түрлі салалары қызу айналысуда. Сол себепті ақпараттық қоғам
жағдайындағы саяси жүйенің даму заңдылықтарын, ондағы ақпараттық саясаттың
орнын әр ғылым саласы өздерінің ерекшеліктеріне сай ашуға ұмтылуда, бұл
көптеген зерттеу жұмыстарының туындауына ықпал етіп отыр. Бұл бағытта Р.Б.
Әбсаттаров, К.X. Шадиев, М. Надыров, А. Сәрсенбаев, Ғ.Ж.Ибраева және т.б.
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Электрондық үкімет мәселесі саяси ғылымның зерттеу нысаны болып
табылатындықтан, бұл тақырып қазақстандық саясаттанушыларға таныс. Алайда
бізде оның жалпы мәселелері қарастырылады, ішкі құрылымдары мен
ерекшеліктері тек арнайы информатик мамандардың назарына алынып,
электрондық үкімет қоғамдық өмірімізге мықтап ене бастаған соңғы бес
жылдықта ғана саяси ғылым тұрғысынан жан-жақты қарастырыла бастауда.
Біздің зерттеу тақырыбымызбен тікелей қатысты диссертациялар бұрын
қорғалмаған, мәселелері үндесетін Е.Қ. Алияровтың 2006 жылы қорғалған
“Государственная информационная политика Республики Казахстан в условиях
глобальной информатизации” атты докторлық диссертациясы, М. Қасеннің 2008
жылы қорғалған “Мультимедийные технологии в политической практике Респубики
Казахстан” және Т.Ф. Дауылбаевтың “Специфика применения информационно-
аналитических технологий в государственном управлении Республики Казахстан”
тақырыбындағы кандидаттық диссертациялары негізінен Қазақстандағы
ақпараттандыру саясатын, саясаттағы ақпараттық технологияларды тәжірибелік
қолдану мәселелерін зерттеуге арналған. Аталған диссертациялардың
авторефератына жасаған талдаудан байқағанымыздай, электрондық үкіметті
қалыптастыру, оның шетелдік тәжірибесі, Қазақстандағы хал-ахуалы саяси
зерттеудің басты мақсаты немесе арнайы нысаны ретінде алынбаған, тек
тарауша көлемінде, жұмыстың бір тармағы ретінде қарастырылады. Ал біздің
диссертациялық жұмысымыздың тақырыбынан-ақ көрініп тұрғандай, электрондық
үкіметті қалыптастырудың әлемдік тәжірибесіне салыстырмалы саяси талдау
жүргізу және осынау жаңа басқару технологиясының Қазақстандағы жүзеге асу
процесіне кешенді саясаттанулық талдау жасауға арналған.
Аталған диссертациялық жұмыстарға қарағанда біз электрондық үкіметті
қалыптастыру мен дамыту саясаты сияқты ауқымды проблеманы кешенді саяси
технологиялық процесс ретінде қарастырамыз, диссертацияның алдына қойып
отырған мақсаты да осыны талап етеді. Олай болмайынша тақырыптың мәнін ашу
мүмкін емес. Әлемдегі және Қазақстандағы электрондық үкімет үлгілерін
салыстыра қарастыру түпкілікті саясаттанулық зерттеуді қажетсінеді.
Сонымен қатар, біздің диссертациялық зерттеу тақырыбымызға жанама
байланысы бар А.С. Абылқасованың “Политический менеджмент в Республике
Казахстан” және Қ.О. Айтбайдың “Административная реформа как фактор
повышения конкурентоспосбности Казахстана (политологический анализ)”,
Б.І.Иманбекованың “Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясаты”
тақырыбындағы докторлық диссертациялары, Ғ.Н. Бришеваның “Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік қызметтің институталдануы” атты кандидаттық
диссертациясы қорғалған. Көріп отырғанымыздай, біріншіден қорғалған
диссертациялардың қарастыратын проблемалары біздің зерттеу тақырыбымызға
жанамалап келеді, алайда алдына қойған мақсат міндеттері, мәні мен мазмұны
жағынан мүлдем бөлек. Сондықтан тақырыптың мәнін ашуға олардың қол
жеткізген нәтижелері белгілі бір дәрежеде ғана септігін тигізді, себебі
зерттеу айырмашылықтары көп.
Электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуына арналған еңбектерге
жасалған сараптама Қазақстандағы электрондық үкімет проблемасына кешенді
саяси талдау жасалмағанын және түпкілікті зерттелмегендігін көрсетеді.
Қазақстандық электрондық үкіметтің қалыптасуы мен дамуына ықпал етуші түрлі
факторлардың саясаттанушылар тарапынан жеткілікті қарастырылмауы осы
диссертациядағы саясаттанулық зерттеу қажеттілігін айқындайды.
Зерттеудің пәні электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамытудағы әлемдік
тәжірибе және оның Қазақстандағы орнығу процесі болып табылады.
Зерттеудің нысаны әлемдегі ақпараттық қоғам және ғаламдық экономикалық
дағдарыс жағдайына қарамастан, орын алып отырған қиындықтарды еңсеріп,
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруге ұмтылушы
Қазақстандағы электрондық үкіметтің жай-күйі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты - ақпараттық қоғам жағдайындағы электрондық үкіметтің қалыптасуы
мен дамуының әлемдік саяси тәжірибесіне салыстырмалы талдау жасап, олардан
қазақстандық нұсқаны дамытуға қажетті сабақтар ала білу. Зерттеу жұмысының
мақсатына сай төмендегі зерттеу міндеттері туындайды:
- ақпараттық қоғам ұғымының эволюциясын саралап, оның мәні мен мазмұнын
ашуға бағытталған теорияларды талдау арқылы Қазақстанның ақпараттық
қоғам құруға бет алған саясатын концептуалды тұрғыда негіздеу;
- электрондық үкіметтің теориялық-әдіснамалық мәселелерін айқындау;
- салыстырмалы-саяси талдау арқылы әлемдік тәжірибедегі электрондық
үкімет үлгілерін зерделеу, қазақстандық электрондық үкіметтің
теориясы мен практикасын байыту. Бұл сондай-ақ ғаламдану жағдайындағы
ақпараттық қоғамға ықпал етуші сыртқы факторлар мен қауіп-қатерлерді
анықтап, олардың алдын алу жолдарын айқындауға да мүмкіндік береді;
- Қазақстанның жүргізіп отырған қоғамды демократияландыру,
ақпараттандыру, жаңғырту саясаты мен әкімшілік реформаларды
жүргізуіндегі электрондық үкіметтің рөлі мен маңызын негіздеу;
- Қазақстандық электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамытуды саяси
технология ретінде қолданбалы саясаттану тұрғысынан қарастыру;
- Қазақстанның ақпараттық-коммуникациялық технологияларды игеру, қоғам
өміріне енгізу бағытындағы саяси шешімдері мен қызметінің
ерекшеліктерін, кемшіліктері мен тежеуіш факторларын анықтап, осы
маңызды саланы ұтымды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы тақырыптың өзектілігімен әрі Қазақстанның
саяси, әлеуметтік-экономикалық, ақпараттық-коммуникациялық, өндірістік-
инновациялық дамуы үшін өткір қажеттілігімен анықталады. Диссертациялық
жұмыста әлемдегі және Қазақстандағы электрондық үкіметтің саяси мәселелері
мемлекеттік тілде кешенді зерттеледі:
- электрондық үкіметке қатысты ғылыми идеялар мен көзқарастарға талдау
жасау арқылы ғылыми тұжырымдар сараланып, олардың қазақстандық
электрондық үкімет үшін маңызы негізделді;
- саясаттанумен қатар өзге де қоғамдық және техникалық ғылымдар
салаларындағы электрондық үкімет тұжырымдамаларын жан-жақты сараптау
арқылы оның теориясы, құрылымы мен қызметі, түрлі факторлары, даму
заңдылықтары мен принциптері анықталды;
- саяси ғылымда электрондық үкіметтің мәні мен мазмұны туралы
қалыптасқан ортақ пікір жоқ, сондықтан да диссертацияда аталған
ұғымның мән-мазмұнын концептуалды ашуға септігін тигізетін
көзқарастар жүйеленді;
- әлемдік саяси тәжірибедегі электрондық үкіметті қалыптастыру мен
дамыту ерекшеліктеріне салыстырмалы саяси талдау жасалып, оның
Қазақстан үшін практикалық маңызы көрсетілді;
- Қазақстандағы демократияландыру, саяси модернизация, әкімшілік
реформа және электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамыту мәселелері
өзара тәуелділік пен өзара байланысты зерттелді;
- қазақстандық электрондық үкіметтің орнығуы мен дамуы ақпараттық
технологиялар ғасырындағы мемлекеттік билік пен мемлекеттік қызметті
жетілдірудің алғышарты ретінде қарастырылып, бұл бағытта жүзеге
асатын іс-шаралар кешені саяси технологиялық процеске ұласатыны
көрсетілді;
- мемлекеттік саясаттың басым бір тармағы болып табылатын Қазақстандағы
электрондық үкіметті қалыптастыруда қол жеткізген жетістіктеріміз бен
орын алған кемшіліктер айқындалып, оның механизмдерін жетілдіру
жолдары ұсынылды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық зерттеу
жұмысы барысында ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектеріндегі электрондық
үкімет туралы, саяси-әлеуметтік және экономикалық үрдістер жөніндегі ой-
толғамдары мен түйінді шешімдерінің маңызы өте зор болды.
Тақырыпты зерттеу барысында электрондық үкіметтің мәселелерімен
айналысатын шетелдік, ТМД-лық, қазақстандық ғалымдардың еңбектеріндегі
зерттеу нәтижелері мәселенің мәнін ашуға көп септігін тигізді. Ол
зерттеулер әлемдегі, посткеңестік кеңістік пен Қазақстандағы электрондық
үкіметтің күрделі табиғатын, оның қыр-сырын түсінуге көмектеседі.
Зерттеудің әдіс-тәсілдерін саяси ғылымдағы кең танымал ретроспективалық,
саяси-салыстырмалы талдаулар, жүйелілік, құрылымды-функционалдық, контент-
талдау, сараптамалық және логикалық талдау тәсілдері құрайды. Құрылымдық-
қызметтік талдау арқылы электрондық үкімет ұғымының ішкі құрылымы мен
атқаратын қызметін жан-жақты ашуға қол жеткіздік. Салыстырмалы-саяси талдау
тәсілі арқылы электрондық үкімет құрудың әлемдік тәжірибесі сараланып, оның
Қазақстан үшін маңызы анықталды. Жүйелік талдау арқылы электрондық үкімет
пен оның тетіктері айқындалды, электрондық үкімет қызметі саяси жүйенің,
жалпы қоғамдық көлбеу және тік қатынастардың, мемлекеттік саясатты жүзеге
асырудың маңызды құралы екендігі айқындалды, нәтижесінде электрондық
үкіметтің қалыптасуы мен дамуы өзге де саяси процестермен ықпалдаса отырып,
республикамыздың дамуына негіз болатын игі фактор ретінде қарастырылды. БАҚ-
на, оның ішінде интернет-деректерге, статистикалық деректерге,
әлеметтанулық зерттеулерге, сарапшылардың тұжырымдарына және басқа да
зерттеуге тікелей қатысы бар дерек көздеріне контент-талдау жасау
фактологиялық және аргументациялық сарындағы негіздеулерге арқау болды.
Зерттеудің деректемелік көзін ҚР Конституциясы, ҚР Заңдары мен
нормативті-құқықтық актілері, қазақстандық және шетелдік қоғамтанушы
ғалымдардың еңбектері, Президент Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен ел халқына
Жолдаулары, ақпараттық-талдау орталықтарының, Мемлекеттік статистика
Комитетінің, ҚР Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер
институтының зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, ҚР Президенті мен
Үкіметінің Актілер жинағы, ғылыми және ақпараттық-статистикалық анықтама
сөздіктер, халықаралық ғылыми конференция материалдары, сондай-ақ ақпарат
құралдарындағы зерттеу тақырыбына қатысты материалдар құрайды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Электрондық үкімет
қалыптасуы мен дамуының әлемдік тәжірибесін және Қазақстандағы аталған
институттың орнығуы мен қызмет етуінің хал-ахуалын саяси ғылым тұрғысынан
зерттеу оның дамуын тежеуші саяси, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық,
технологиялық факторлардың алдын алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
орын алып отырған кемшіліктерді жою бойынша да кеңестер мен ұсыныстарды
туындатады. Тәжірибелік тұрғыда жүргізілген зерттеудің нәтижелері елімізде
енді аяғына тұрып келе жатқан электрондық үкіметті жан-жақты дамытуда іске
жарайды. Осыған байланысты диссертацияның зерттеу нәтижелері мемлекеттік
органдар үшін де, қоғамдық ұйымдар үшін де теориялық және қолданбалық
маңызы бар. Сондай-ақ, диссертациядағы материалдарды жоғары оқу
орындарындағы саясаттану пәнін оқытуда арнайы курс жүргізуде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
1. Электрондық үкіметтің туындауы ақпараттық қоғамның қажеттілігі
ретінде жаңа өмірдің сұранысын қанағаттандыру мақсатында дүниеге келді.
Тұрғылықты халықтың сапалы, ашық әрі тиімді мемлекеттік қызметке деген
мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін бүкіл әлемдегі мемлекеттер өздерінің
құрылымдарын электрондық үкіметке қарай эволюциялық жолмен өткізуде. ХХI
ақпарат ғасырында Интернет желісі негізгі инфрақұрылым рөлін ойнай бастады.
Ол бүгін барша ескі және жаңа экономикалық құрылымдарға айтарлықтай ықпал
ете отырып, өнеркәсіп орындары мен қызмет көрсету саласына шығындарды
азайтуға, серіктестермен жаңа деңгейдегі қарым-қатынастар жасасуға, жаңа
нарықтарға шығуға және қосымша табыс табу көздерін ашуға мүмкіндік беруде.
Сол сияқты мемлекеттік қызмет те индустриалды кезеңнен ақпараттық дәуірге
өту процесінен қалмауы тиіс. Азаматтар мен бизнес сектор бұрынғыдай
орталықтандырылған мемлекеттік қызметке қанағаттанбайды, өйткені ол
қағазбасты, уақытты көп алады. Азаматтар өздерінің үкіметтерінен
мемлекеттік қызметті жақсартуын, тиімділігін арттыруын, бәсекеге
қабілеттілігін, ақпараттық дәуірдегі шапшаңдық пен ұтымдылықты күтеді.
2. Қазақстандық электрондық үкіметті қалыптастыру мен дамыту ісі
қоғамдық қажеттілікпен тығыз байланысып жатуы шарт. Электрондық үкіметті
жүзеге асыру үшін мемлекет қызметінің ведомстволық бағыт-бағдарын
азаматтардың нақты мұқтаждықтары мен талап-тілектеріне қарай бұруымыз
қажет. Бұл мәселе қазіргі таңда электрондық үкіметті ендіріп жатқан әрбір
мемлекеттің алдынан шығуда. Бұл жерде басты ескеретін әрі сақтанатын
жағымсыз нәрсе – бұрыннан келе жатқан тиімсіз, бюрократиялық рәсімдерді көз
жұмып автоматтандырып жіберуге ұрынып қалмау.
3. Әлемде электрондық үкімет арқылы мемлекеттік қызмет көрсетудің озық
үлгілері жетерлік, бірақ соған қарамастан, қазақстандық үлгі өзіндік
ерекшеліктерімізді, ұлттық болмысымыз бен мемлекеттік тілді негізге ала
отырып дамуы тиіс. Қазақстан мен дамыған елдердің экономикалық, саяси және
әлеуметтік даму деңгейлерінің арасындағы алшақтық үлкен, соған сәйкес
ақпараттық-қатынастық инфрақұрылым да күшті дамыған, азаматтарының саяси
мәдениеті мен құқықтық сауаттылығы жоғары, ақпараттық қол жетімділік
деңгейі мен ақпараттық білім де көш ілгері. Сондықтан Қазақстанның
электрондық үкіметінің тиімді әрі табысты қызмет етуі үшін осындай қосалқы
факторларға баса назар аударуымыз қажет. Қазақстандық электрондық
үкіметтің болашағы зор боларына сеніміміз мол, бірақ бұл кезең-кезеңімен
бір ізді және мақсатты дамуды қажетсінеді. Шетелдік электрондық үкімет
үлгілері мен тәжірибелеріндегі оңтайлы модельдерді ұлттық
ерекшеліктерімізге сай бейімдеп, саяси тәжірибеге енгізуіміз қажет.
4. Электрондық үкіметті ендірудің құндылығы оның жалпы қоғам үшін нақты
пайдалы екендігінде, яғни мемлекеттік қызметтерді ұсыну мен тұтынудағы
шығынның қысқаруынан, уақыттың үнемделуінен көрінеді. Сәйкесінше,
электрондық үкіметті ендіру жобасының табыстылығы оның азаматтар үшін,
жалпы қоғам мен мемлекет үшін шынайы пайда әкелуімен өлшенбек. Бұл қағида
Қазақстандағы электрондық үкіметті жүзеге асыру барысын бағалауға да
қатысты.
5. Кез-келген елдің, оның ішінде Қазақстанның да тұрғылықты халқы
мемлекетке көп үміт артады, бұл тұрғыда мемлекеттік ұйымдар қызметін
автоматтандыру жобаларының жүзеге асу қарқыны үлкен мәнге ие. Электрондық
үкімет жобасын жүзеге асырудың әлемдік және отандық тәжірибесін салыстыра
талдау арқылы жүргізген біздің зерттеуіміз көрсеткендей, қарапайым адамдар
электрондық үкіметке қарай өтуді елдің бәсекеге қабілеттілігінің басымдығы
деп қарайды, ал қандай да бір жаңа мемлекеттік қызметтің түрі Интернет
арқылы көрсетілген сайын бұл азаматтар мен бизнес құрылымдардың қолдауына
ие болып отырады. Мемлекеттік қызметтің автоматтандырылуының табысқа жетуі
оның барша қоғам дамуына жағымды серпін беруімен және халықты кеңінен
қамтуымен өлшенеді.
6. Қазақстан Республикасында электрондық үкіметті жүзеге асыру сыбайлас
жемқорлықпен күрестің тиімділігін арттыра алады, бірақ бұл проблеманы
шешуге ішінара мүмкіндік береді. Өйткені, жемқорлыққа қарсы күрес жүйелі
жүргізілетін іс-шаралар кешенін қажетсінеді. Егер де әкімшілік және
ұйымдастырушылық реформалар қоғамдық бақылауды күшейтумен және электрондық
үкіметті жүзеге асырумен сүйемелденетін болса, онда сыбайлас жемқорлықтың
деңгейін барынша төмендетуге болар еді.
7. Қазақстан Республикасының дамып келе жатқан электрондық үкіметі тек
қана мемлекеттік басқару мен қызмет көрсету жүйесін жетілдіріп қана
қоймайды, ақпараттық технологиялардың еліміздегі маңызы артқан сайын
электрондық демократия да дами түседі. Сондықтан да электрондық үкімет
азаматтық қоғамға жедел және қажетті ақпарат таратудың, халыққа қызмет
көрсетудің заманауи үлгісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының апробациясы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен
қорытындылары халықаралық және республикалық деңгейлердегі ғылыми-
практикалық конференцияларда, ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау
комитеті мақұлдаған “Саясат”, “Ақиқат”, “Қоғам және дәуір” сияқты ұлттық
қоғамдық-саяси басылымдар мен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жаршысының
Саясаттану Сериясында, Қайнар университетінің, Абай атындағы ҚазҰПУ
Жаршыларында 14 ғылыми ғылыми мақала түрінде жарияланды. Сонымен қатар,
зерттеу тақырыбы бойынша бір монография жарыққа шығып, ғылыми қауымдастық
пен қызығушылық танытатын мүдделі жұртшылықтың талқысына ұсынылды.
Зерттеудің құрылымы ғылыми еңбектің мақсаты мен міндеттеріне сай
түзілген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі – 135 бет.
Негізгі бөлім
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, ғылыми зерттелу деңгейі,
теориялық және әдістемелік негіздері, диссертациялық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, нысаны мен пәні, қолданылған әдіс-тәсілдер, қорғауға ұсынылатын
негізгі қағидалар, жұмыстың жариялануы, құрылымы мен көлемі жөнінде
мағлұматтар берілген.
Диссертацияның “Электрондық үкімет мәселесін зерттеудің теориялық-
әдіснамалық негіздері” атты бірінші тарауының 1.1 тараушасында ақпараттық
қоғамның орнауы электрондық үкіметті туындатушы фактор ретінде зерттелген.
Қазіргі жағдайда бірыңғай әлемдік ақпараттық кеңістік қалыптастыру жаһандық
даму факторына айналуда, ал ақпарат мемлекеттің маңызды стратегиялық
ресурсы болып табылады. Ол ұлттық маңыздылықты, геосаяси бәсекелестік пен
қоғамдық қатынастарды реттеуде мемлекеттің рөлін күшейтеді. Ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар ақпараттық қоғам орнатудың негізгі құралы.
Ақпараттық қоғам төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады: ақпараттық-
технологиялық жарылыс тудырған қоғамның жаңа түрі; білім қоғамы; ақпарат
алмасуда уақыт, кеңістік, саяси шекаралар деген ұғымдардың әсері жоқ
жаһандық қоғам. Ақпараттық қоғам құру 1980 жылдардың аяғында барлық дамыған
елдердің стратегиялық мақсаттарының біріне айналды. Үлкен сегіздік елдері
2000 жылы шілденің 22-сінде қабылдаған “Ғаламдық ақпараттық қоғамның
Окинавалық Хартиясында”: “Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ХХI
ғасырдағы қоғамның қалыптасуына ықпал ететін аса маңызды факторлардың бірі
болып табылады” деп тұжырымдалды [7].
Жаңа ақпараттық технологиялар қоғам мен мемлекет өзара әрекетінің мәнін,
мазмұнын өзгертеді, сол арқылы сан-алуан ақпараттар көзіне азаматтардың қол
жетімділігін кеңейтеді, саяси шешімдер қабылдау процесіне адамдардың қатысу
мүмкіндігін арттырады, билік құрылымдарының қызметіне қоғамдық бақылау
орнатуға жағдай туғызады, ақпаратты тұтынып қана қоймай, оны белсенді
өндіруге түрткі болады. Сондықтан да диссертацияда ақпараттық қоғам
электрондық технологиялар арқылы басқару процесін жүргізуге қызығушылық
танытып, электрондық үкіметтің туындауы ақпараттық қоғамның қажеттілігі
ретінде, жаңа өмірдің сұранысын қанағаттандыру мақсатында дүниеге келді
деген ғылыми тұжырым жасалады.
Ақпараттық қоғамда биліктің, оның институттарының дамуына мүмкіндік
беретін ең алдымен озық ақпараттық технологиялар негізінде құрылатын барлық
деңгейдегі коммуникативтік өзара қатынастың жаңа жүйесін жасау болып
табылады. Оған қоса, соңғы кездері әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік
басқару күрделене түсуде, соған сәйкес мемлекеттік қызметшілер саны да
артып барады. Ал оларды оңтайландырудың бірден-бір жолы – электрондық
үкіметтің жұмысын дұрыс жолға қою. Мұның барлығы жаңаша ақпараттық
технологияларға деген биліктің мұқтаждығын өсіре түсуде. Бүгінгі
ақпараттандыру дәуірінде жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
игеру мен саяси жүйеге енгізу ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
кепілі.
“Электрондық үкімет ұғымының мәні мен мазмұны” атты 1.2 тараушада
зерттеу тақырыбының түсініктік-категориялық аппараты жан-жақты ашылады.
Ізденуші электрондық үкіметтің әлемдегі саяси шынайылыққа айналған құбылыс
екеніне қарамастан, оның мәні мен мазмұны әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда
нақты ашылмағанына, ғылыми еңбектерде оның жалпы мойындалған ортақ әрі
нақты анықтамасы берілмегені, сонымен қатар құрылымы мен қызметі туралы да
ортақ пікір қалыптаспағанына көз жеткізеді. Себебі электрондық үкімет
мәселесіне әрбір ғылым саласы, әрбір кәсіп иесі өздерінің ғылыми және
кәсіби ерекшеліктері тұрғысынан қарай отырып түсіндіреді. Диссертант
электрондық үкімет терминіне берілген түрлі анықтамаларды жүйелеп, оларды
екі топқа бөліп көрсетеді:
1) қарапайым түсіндірме бойынша электрондық үкімет ұғымы мемлекет
халқына ақпараттық-коммуникациялық технология мен интернет арқылы
мемлекеттік қызметті ұсынуды білдіреді, бұл өз кезегінде азаматтардың
уақыты мен қаржы-қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді;
2) күрделі түсіндірме бойынша электрондық үкімет – мемлекеттік
органдардың көрсететін қызметтерін үйлестіру, мемлекеттік басқару
мәселелеріне қоғамның қатысу деңгейін арттыру мен ішкі саяси процестерді
жетілдіру мақсатында интернетті, ақпараттық және телекоммуникациялық
технологияларды пайдалану арқылы ішкі және сыртқы қатынастарының
трансформациялануы. Электрондық үкіметтің құрылымында э-азамат, э-бизнес, э-
үкімет деген терминдер қолданысқа енген.
Біртұтас үкіметтік интернет-портал мемлекеттік ұйымдардың барлық қызмет
көрсету кешенін ықпалдастырып қамтиды, оған барлық уақытта (электрондық
үкімет дұрыс жолға қойылған елдерде 24х7х365 форматы жалпы танылған: 24
сағат, аптасына 7 күн, жылына 365 күн) барша азаматтардың қол жетімділігін
қамтамасыз етеді. Мұндай порталдардың енгізілуі мемлекеттік ұйымдардың
жұмыс істеу тиімділігін арттырады, мемлекеттік сектордағы бюрократизм мен
сыбайлас жемқорлықтың деңгейін айтарлықтай төмендетеді.
Электрондық үкіметтегі қарым-қатынас жасасудың басты құралы – веб-
сайттар болып табылады. Белгілі бір мемлекеттік органның сайты арқылы
интернетке қосылған кез-келген компьютер арқылы азаматтар өздерінің талап-
тілектерін, өтініштерін, мұң-мұқтаждарын білдіріп қана қоймай, қажет
шаруаларын да тындыра алады: салық төлеу, құжаттарға тапсырыс беру,
мамандардың кеңесіне жүгіну, мәліметтер алу т.б. Сайттарда кеңінен таралған
коммуникативтік өзара әрекеттесудің түрлері мыналар болып келеді: форум,
чат, қонақ кітабы, электоронды пошта, блог.
Сонымен қатар, диссертацияның бұл тараушасында дәстүрлі үкіметтен
толық электрондық үкіметке өту процесінің кезеңдері ашылып көрсетілген.
Электрондық үкіметтің басты мақсаты - азаматтар мен ұйымдардың мемлекеттік
қызмет түрлеріне жылдам әрі сапалы қол жетімділігін қамтамасыз ету,
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды кеңінен қолдану жолымен
мемлекеттік органдардың жұмыс жасау нәтижелілігін арттыру, мемлекеттік
құрылымда бірыңғай ақпараттық кеңістік қалыптастыру және дамыту. Бұл
басқару жүйесінің тиімді және нақты қызмет көрсетуіне алып келері сөзсіз.
Жұмыстың екінші тарауы “Әлемдік саяси тәжірибедегі электрондық үкімет
құру үлгілеріне салыстырмалы саяси талдау” деп аталады. 2.1 тараушада
өркениетті елдердің электрондық үкіметті құрудағы стратегиясы мен
тактикасының Қазақстан үшін маңызы талданады.
Диссертант әлемдік саяси тәжірибеге салыстырмалы талдау жасай отырып,
отандық электрондық үкіметті дамытудағы алты стратегиялық басымдықтарға
мыналар жатуы тиіс деген тұжырым жасайды:
1. Халыққа анағұрлым қажетті қызметтерді ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар көмегімен көрсетудің сапасын жақсарту.
2. Электрондық үкімет арқылы сыбайлас жемқорлықпен күресу.
3. Электрондық үкіметті өзге де әкімшілік реформаларды жүзеге асыру
барысында қолдану.
5. Электрондық үкімет арқылы тиімді қызмет ететін мемлекет құру.
6. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі мен имиджін жақсарту.
Электрондық үкімет қазақстандықтардың бәсекеге қабілеттігін көтеруге
бағытталған бірқатар шешімдерді ұсынады, олар порталдар арқылы жүзеге
асатын қызметтерден тұрады. Үкімет – үкіметке (G2G) ақпараттарды қолдану
мақсатындағы мемлекеттік органдардың аралық және ішкі әрекеттестігі және
тиімді жұмыс жасауды қолдау; Үкімет – азаматтарға (G2C): ақпаратқа Интернет
жүйесі арқылы қол жетімділік, интрактивті сауалнама, конференциялар, ашық
дискуссиялар және т.б; Үкімет – бизнеске (G2B): тауарларды сатып алу,
осыған орай түрлі қызметтер жасау, салық төлеу, патенттеу, лицензиялау т.б.
Сондай-ақ, ізденуші әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, Қазақстандағы
мемлекеттік қызмет пен қоғамының барлық саласына оңтайлы қажеттілік
тұрғысынан сай келетін электрондық үкіметті барынша ендірудің тактикалық
әдіс-тәсілдерін де айқындайды:
1. “Бір терезе” қағидасына негізделетін бағдарлама.
2. Қызмет көрсету көп арналы, бұл таңдау бостандығын қамтамасыз етеді.
3. Электрондық нұсқаға түсіру алдында қызмет түрлері мен процестеріне
реинжиниринг жасау.
4. Электрондық үкімет қызметтерін аутсорсинг пен жеке-мемлекеттік
әріптестікті қолдану арқылы көрсету.
Жоғарыда көрсетілген стратегиялық және тактикалық іс-шаралар кешенді
жүзеге асырылатын болса, Қазақстанда 2020 жылға дейін азаматтарға
бағытталған тиімді мемлекеттік қызмет көрсететін электрондық үкімет өмірдің
нақты шынайлығы мен қажеттілігіне айналады.
Ал 2.1.1 “Электрондық үкіметтің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі
рөлі: азиялық үлгінің сабақтары” атты тарауша әлемнің барлық
мемлекеттерінде күн тәртібінде тұрған өзекті мәселеге арналған.
Коррупцияның деңгейін төмендетудегі электрондық үкіметтің маңызы жоғары
бағаланады. Электрондық үкіметтің антикоррупциялық әлеуеті мынадан
көрінеді: мемлекеттік басқаруда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану чиновниктердің жемқорлық іс-әрекет жасау мүмкіндігін барынша
азайтады. Өйткені, электрондық үкімет мемлекеттік қызметті онлайн режиміне
көшіріп, азаматтар мен чиновниктер арасындағы жеке контактілерді минимумға
жеткізеді. Электрондық үкімет жобаларын жүзеге асырған сайын:
- азаматтар мен мемлекет өкілдерінің контакті жасауы әлденеше рет
қысқарады (“бір терезе” принципі барлық қажетті мемлекеттік қызмет түрін
бір жерден көрсетуді қамтиды);
- азаматтар мен щенеуніктердің контакт жасауының сипаты өзгереді:
электрондық үкімет жағдайында мұндай “кездесу орны” веб-портал болады.
Мемлекеттік қызмет көрсетудің де сипаты өзгереді: электрондық үкімет
стандартты және деперсоналды қызмет көрсетуді жолға қояды, бұл өз
кезегінде коррупциялық механизмдерді пайдалану мүмкіндігін қиындатады.
Келесі бір маңызды нәрсе - шенеуніктердің дискреционды өкілеттіктері
айтарлықтай қысқарады. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар өзінің
параметрлеріне байланысты әкімшілік процедураларды автоматты және нақты
алгоритмдерге негіздей отырып жүргізетіндіктен, саяси ерік-жігерден
тәуелсіз. Бұл идеяның мәні әкімшілік өкілеттіктерді реттестіру мен негізгі
әкімшілік процестерді электрондық форматқа формализациялауда. Нәтижесінде
азамат әр мәселе мен құжат қанша мерзімде орындалады, қандай талаптарға сай
болуы тиіс деген мәселелерді нақты білетін болады, тамыр-таныс іздеудің
қажеттілігі болмайды. Әрине, жемқорлыққа қарсы күрестегі электрондық
үкіметтің рөлі оның ашықтығымен, мөлдірлігімен анықталады. Соңғы
бесжылдықта э-мөлдірлік термині айналысқа енді.
Азиялық тәжірибені салыстыра талдау арқылы ізденуші жемқорлықпен күрес
жүйелі жүргізілетін іс-шаралар кешенін қажетсінетінін көрсетеді. Сондықтан
да басқарушылық, ұйымдастырушылық өзгерістер электрондық үкіметті жүзеге
асырумен сүйемелденетін болса, онда сыбайлас жемқорлықтың деңгейін
анағұрлым төмендетуге болар еді. Мысалы, мемлекеттің қаржылық қызметі
(ұлттық қордан бастап, бюджеттік қаражат) туралы ақпаратты интернет
желісінде жариялау қоғамдық бақылаудың тиімді құралына айналар еді.
Диссертацияда электрондық үкімет жемқорлыққа қарсы саясатты тиімді
ететін қажетті элементтердің бірі деп қарастырылады. Дегенмен автор мынадай
жәйтті ескертеді: электрондық үкімет технологиялары өздігінен сыбайлас
жемқорлық сияқты кешенді проблеманы шешуге қабілетсіз, бұл жерде жүйелі
әкімшілік реформа (қажет болса, тіптен конституциялық реформа) жүргізу
қажеттігі туындайды. Билік органдарын автоматтандырып, электрондық үкімет
құрдық деп айтуға ешқандай жол бермеуіміз керек. Қалыптасқан бюрократиялық
схемалар автоматтандырылып кетсе, бұл аяғына енді тұрып жатқан электрондық
үкіметке кері әсер етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік басқаруда ақпараттық
технологияларды кеңінен қолдану дәстүрлі коррупцияның мүмкіндіктерін
қысқартқанымен, жемқорлық мінез-құлықтың жаңа түрлерінің туындауына да әсер
етеді. Бүгінгі таңда ақпараттық технологияларды шебер меңгерген кейбір
ашкөз чиновниктер қоғамдық мүддені кері ысырып қойып, өздерінің қалтасы мен
құлқынын ойлап, э-коррупция (e-corruptіon) деген жаңа құбылыстың туындауына
себепкер болуда. Қоғам мен технология дамыған сайын қылмыскерлер де ақылды,
құйтұрқы бола түсері сөзсіз.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды мемлекеттік секторда кеңінен
қолдану билік органдарының ашықтығын, мөлдірлігін қамтамасыз етеді,
азаматтармен тікелей қарым-қатынас жасайтын “жемқор” деген репутацияға ие
құрылымдар веб-портал арқылы қызмет көрсетіп, жемқорлық азаяды, қаржы-
қаражат, мемлекеттік сатып алу сияқты іс-әрекеттер желіде ашық және нағыз
бәсекелестік негізде жүретін болады.
2.2 тарауша Америка құрлығы елдеріндегі электрондық үкіметті құрудың
ерекшеліктері деп аталады. Тараушада электрондық үкiмет құруда көшбасшы
болып келе жатқан елдердiң тәжiрбиесiне салыстырмалы талдау жасалып,
Қазақстан үшін шетелдерде қолданысқа енген электрондық үкiметтiң қандай
артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар екенін, олардан қандай сабақтар алуға
болатыны қарастырылған. Жұмыста БҰҰ жасаған есебі бойынша әлем елдерінің
электрондық үкімет рейтингтері беріліп, олардың ең озық деген ондығының
тәжірибесіне салыстырмалы саяси талдау жасалған.
№ Мемлекеттер Индекс Рейтингтік орны
1 Дания 1.0000 1
2 Швеция 0.9833 2
3 Америка Құрама Штаттары 0.9532 3
4 Норвегия 0.9465 4
5 Франция 0.8294 5
6 Корея Республикасы 0.8227 6
7 Нидерландия 0.7893 7
8 Канада 0.7659 8
9 Ұлыбритания 0.7525 9
10 Жапония 0.7425 10
БҰҰ 2008 жылғы есебі бойынша әлемдік ауқымдағы электрондық үкіметі ең
дамыған 10 елдің рейтингтік орындары [8].
Жоғарыда берілген рейтингке сәйкес, ізденуші Америка құрлығы елдерінің
ішінен электрондық үкіметі дамыған әлемдегі үздік ондыққа кіретін екі
мемлекеттің – АҚШ пен Канаданың тәжірибесін талдауды жөн деп тапқан. Бұл
екі елдің электрондық үкiметтi қолданысқа енгiзу саясаты мемлекеттiк
органдардың азаматтар мен ұйымдарға ұсынатын қызмет көрсетулер
сапасын жақсартуға, мемлекеттік қызметтің шығындары мен атқарылу мерзiмiн
қысқартуға, мемлекеттiк органдар қызметiнiң ақпараттық базасына
қолжетiмдiлiктi қамтамасыз етуге бағытталған. Олар электрондық
үкіметті әкiмшiлiк жүйенi жетiлдiрудi ескере отырып, құрамы жағынан
тиiмдi әрi оңтайлы мемлекеттiк аппарат құрудың тиімді механизмі деп
қарастырады. Сонымен қатар электрондық үкiмет құрудың басты
басымдылықтары Интернет байланысқа қолжетiмдiлiктi қамтамасыз ету,
ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласында бiлiм деңгейiн
көтеру, сондай-ақ мемлекеттiк басқару жүйесiн модернизациялау болып
отыр.
АҚШ біртұтас үкіметтік интернет-порталы FirstGov (www.firstgov.gov) –
2000 жылы қыркүйек айында ашылып, оның тұсауын сол кездегі ел Президенті Б.
Клинтон кесті. FirstGov американдық мемлекеттік мекемелердің жаңа
ақпараттық технологияларға көшіруге бағытталған ұлттық бағдарламаны жүзеге
асырудың бастамасы болды. Бұл мемлекеттік интернет портал 20 мыңға жуық
мемлекеттік веб-тораптарды біріктірді, ал онда өкілдігі бар ұйымдардың
жалпы саны 30 мыңнан асып жығылды. Ал олардың қолындағы мемлекеттік
қаражаттың сомасы 500 млрд. АҚШ долларына тең деп бағаланды.
2001 жылы АҚШ сенаторлары Дж. Либерман және Дж. Тернер ақпараттық
технологиялар көмегімен мемлекет тарапынан қызмет көрсетуді жақсартуға
бағытталған “Электрондық үкімет туралы” заң жобасын алғаш рет ұсынды. Бұл
заң жобасы Конгресстің екі палатасымен қаралып, өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді және 2002 жылы қабылданған болатын.
АҚШ-та үкіметтің қызмет түрлерін е-governmentке көшіру арқылы
бюрократиялық рәсімдерді жетілдіру халыққа көрсетілетін мемлекеттік
қызметтің сапасын көтерді (ақпаратқа қолжетімділік деңгейі өсті, құжаттарды
беру жеделдетілді т.б.) және оны ұстауға кететін шығынды қысқартты. Мысалы,
АҚШ Ауыл шаруашылық департаменті электрондық төлем жүйесін орнатқаннан
кейін бір келісім-шарт рәсімдеуге кететін әкімшілік шығындары 77 $-дан 17 $
дейін төмендеген, ал канадалық тәжірибе көрсеткендей, бір канадалық
азаматты қабылдап, арыз-шағымын өңдеу үшін 44 Канада доллары шығындалса,
осы қызметті пошта арқылы орындау – 38, телефон арқылы – 8 Канада доллары
жұмсалады екен. Дәл осы қызметті электрондық форматта көрсету небәрі 1
канадалық долларға тең болған [9].
Сонымен қатар, е-government технологияларын енгізу мемлекеттік басқару
процестерінің мазмұнын өзгертпегенімен, бұл қоғам мен үкімет арасындағы
өзара әрекеттесуді жандандырды, жекелеген азаматтар мен әлеуметтік
топтардың саясатты қалыптастыру процесіне қатысуының тиімді арналарын
жасады, чиновниктердің жұмысын қағазбастылықтан арылтты, саяси жүйенің кері
байланыс тетіктерін нығайтты, осының бәрі түптеп келгенде мемлекеттің
қызметтік мүмкіндіктерін нығайтуға ықпал етті.
Өз кезегінде электрондық үкіметті дамытуға жұмсалатын шығынның артуы
АҚШ экономикасының дамуына мультипликативтік эффект беріп, ақпараттық
коммуникациялық технологиялар мен инфрақұрылым нарығындағы компанияларға
инвестиция ретінде құйылды. Электрондық үкіметті дамыту саясаты арқасында
жоғарыда аталған көптеген американдық компаниялар ірі-ірі мемлекеттік
тапсырыстар алып, бизнестерін жандандырды. “Ақылды экономика” дамыды,
ғылымның экономикадағы үлесі артты. Мыңдаған инженерлік-техникалық
жұмысшылар мен ғалымдар жұмыспен қамтылды.
Басқаша айтсақ, АҚШ-тағы электрондық үкіметті дамытуға кеткен шығын
ғылым мен өндірістің, жалпы экономика мен шағын бизнестің дамуына қосымша
серпін берді, сол үшін олар маңызды мемлекеттік бағдарламаға кететін
бюджеттік шығынды жылдан жылға ұлғайта берді. Жұмыста АҚШ-тың белді
мемлекеттік органдарының электрондық үкіметті дамытуға жұмсаған шығындары
санмен және пайыздық көрсеткіштермен берілген.
Канадалық электрондық үкімет бастамалары үшін нәтижелікті бағалаудың
қисынды құрылымы ортақ мақсат - Канаданы автоматты басқару мен ақпараттық
технологияларды дамыту мен қолдану бойынша әлемдік көшбасшы етудің арасына
өзара байланыс орнатуды қамтиды.
Салыстырмалы саяси талдаудың мақсаты мен қажеттiлiгi әлем елдерінің
электрондық үкiмет құруда жiберген қателiктердi болашақта қайталамау.
Тараушаны қорыта келе, АҚШ пен Канада тәжірибелерінен Қазақстан қандай
сабақ алуға болатынын автор арнайы көрсетеді. АҚШ билігінің электрондық
үкімет құруды табысты жүзеге асыруына ықпал еткен шешуші фактор –
электрондық жобаларды әзірлеу мен қолданысқа енгізу процесінің барлық
министрліктердің, ведомстволардың, университеттердің, жеке фирмалар мен
қоғамдық ұйымдардың бірлескен іс-қимылы мен серіктестігі арқасында жүзеге
асатындай етіп ұйымдастырылуы. Қазақстандағы электрондық үкіметті
қалыптастыру мен дамытуда біз осыны ескеруіміз қажет. Мысалы,
американдықтар сияқты бізде де “Электрондық үкімет” тақырыбы бойынша ғылыми-
зерттеу гранттарын беру бағдарламасын неге жарияламасқа?
Американдық электрондық үкіметтің халық арасында кеңінен танымал болып,
тез таралуына әсер еткен – мемлекеттік қызметке қатысты ақпараттан бөлек,
веб-порталда азаматтар үшін қызығушылық тудыратын қосымша ақпараттардың
орналастырылуы болды. Американдықтардың ұраны - интернет-технологиялардың
заманауи түрiмен барлық тұрғындарды қамту. Мысалы, үкімет тарапынан қандай
грант, стипендия, өтемақы қарастырылған, артық ақшаны қайда инвестициялаған
пайдалы т.б. қосымша ақпараттарға да қол жетімділік мемлекеттік
вебсайттарды пайдаланушылардың санын өсіруге жағымды ықпал етеді.
Қазақстандық электрондық үкімет жобаларында тұтынушылардың осындай
психологиялық ерекшеліктерін ескеруіміз қажет.
АҚШ-тық FirstGov электрондық жобасының арнайы бағыты “Географиялық
электрондық үкімет жасау” – штаттар мен округтардың жергілікті мемлекеттік
басқару органдарын біртұтас географиялық ақпараттық жүйеге интеграциялау
бағдарламасына айналды. Бұл түрлі штаттардағы жергілікті мемлекеттік
басқару органдары мен азаматтардың өзара байланысы мен өзара әрекеттесуін
кеңейтті. Бізде де осы сияқты “Қазақстан өңірлері” атты аймақтарды
интеграциялайтын бірегей электрондық үкімет жобасын әзірлеп, жүзеге асырған
тиімді. Бұл бір жағынан Елбасымыздың биылғы Жолдауында көрсетілген
өңірлердің дамуы – елдің дамуы атты басымдығына да сәйкес келеді. Бүгінгі
таңда Қазақстанның облыстық әкімияттарының веб-сайттары Интернет желісінде
өз алдына бөлек-бөлек, шашыраңқы орналасқан, ал қазақстандық электрондық
үкімет негізінен министрліктерді қамтиды. Егер бірегей өңірлік электрондық
үкімет порталы болса, бұл аймақтар арасындағы өзара байланыс пен
әрекеттесуді дамытуға үлкен серпін берер еді.
Ізденушінің тағы бір ұсынысы – АҚШ-тағы сияқты ақпараттық
технологиялар көмегімен мемлекет тарапынан қызмет көрсетуді жақсартуға
бағытталған “Электрондық үкімет туралы” заң жобасын тезірек әзірлеп,
қабылдау мәселесі. Бізде мұндай арнайы заң әлі қабылданбаған, ал АҚШ-та
2001 жылдан бастап аталған заң қолданыста.
Американдықтардың электрондық үкіметті дамытудағы ерекшелігі -
Федералды бюджетте Электрондық үкіметті дамытудың арнайы қоры құрылуы. Бұл
қосымша қаражат FirstGov үкіметтік порталын дамытуға жұмсалады. Электрондық
үкіметті қаржыландырудың артуы АҚШ экономикасының дамуына мультипликативті
әсер етіп, ақпараттық технологиялар мен инфрақұрылым саласына инвестиция
ретінде құйылды. Нәтижесінде бизнес дамып, сонымен қатар, ғылымның
экономикадағы үлесі артып, инженерлік-техникалық бағыттағы қызметкерлер
жаңа жұмыс орындармен қамтылды. Қысқасы, АҚШ-тағы электрондық үкіметті
дамытуға кеткен шығын ғылым мен өндірістің, жалпы экономика мен шағын
бизнестің дамуына қосымша серпін берді. Қазақстан жағдайында электрондық
үкіметті қалыптастыру мен дамыту мемлекет пен бизнестің, ғылым мен білімнің
серіктестігі ұстанымына сүйенгені барша қоғам үшін тиімді болмақ.
Электрондық үкіметті қалыптастыру тек қана мемлекеттің ісі деген сыңаржақ
түсінікке бой ұрып кетпеуіміз қажет.
Канада тәжірибесінің Қазақстан үшін сабақтары жетерлік: электрондық
үкiмет пен осы пайдаланушылардың жұмыс iстеуiн реттейтiн нормативтiк
құқықтық базаны дамытуымыз қажет; халықты электрондық үкiмет
мүмкiндiктерiн пайдалануға кеңінен тарту, яғни бiлiм алу және ақпарат
теңсiздiгiн еңсеруге, қоғамды қажеттi бiлiм деңгейiмен қамтамасыз етуге
бағытталған iс-шараларды iске асыру; мемлекеттiк органдарды тиімді
ақпараттандыру мен нәтижелі басқарудың бiрыңғай саясатын жүргізу. Тиімді
ақпараттандыру – бұрыннан келе жатқан бюрократиялық кедергілер мен
қағазбастылықты көз жұмып автоматтандырудан аулақ болуды білдіреді.
Электрондық үкімет сонда ғана бюрократия мен жемқорлықты ауыздықтауға
мүмкіндік береді, басқарудың нәтижелілігі осыдан келіп шығады.
Канадалық тәжірибемен салыстырсақ, Қазақстанда электрондық үкiмет
қалыптастыру саясатын жүргiзуде және мемлекеттiк басқаруды ақпараттандыру
бөлiгiнде өзiне тән проблемалары бар екені де байқалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz