Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Бағалау мақсатында автокөлік құралдарын анықтау және жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Автокөлік құралдары құнының түрлері, бағалау мақсаттары және қағидалары. Бағалау үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.3 Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалаудың құқықтық, ақпараттық қамтамасыз етілуі және методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ...
15
2.1 Көлік құралдарының индекстелген тозуын анықтау ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Шығындық тәсілдің машина және құрал . жабдықтарды бағалауда қолданылатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
3 АВТОКӨЛІКТІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... 25
3.1 Mercedes.Benz 300 SE 2.8 маркалы автокөліктің физикалық тозуын ескере отырып, тәуелсіз бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.2 Автокөлік құралын бағалау туралы есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ЖОСПАР
1 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Бағалау мақсатында автокөлік құралдарын анықтау және жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Автокөлік құралдары құнының түрлері, бағалау мақсаттары және қағидалары. Бағалау үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.3 Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалаудың құқықтық, ақпараттық қамтамасыз етілуі және методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ...
15
2.1 Көлік құралдарының индекстелген тозуын анықтау ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Шығындық тәсілдің машина және құрал . жабдықтарды бағалауда қолданылатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
3 АВТОКӨЛІКТІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... 25
3.1 Mercedes.Benz 300 SE 2.8 маркалы автокөліктің физикалық тозуын ескере отырып, тәуелсіз бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.2 Автокөлік құралын бағалау туралы есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ЖОСПАР
К І Р І С П Е
Бүгінгі күнгі нарықтық экономика мен құқықтық мемлекеттің маңызды институттарының бірі – бағалау қызметі дамып келеді. Бағалау қызметі қоғамда тұрақты экономикалық қатынастарды қалыптастыру үшін, сонымен қатар меншік құқықтары объектісінің өркениетті экономикалық айналысы үшін қажет. Қазақстан Республикасының активтерінің негізгі түрі болып автокөлік құралдары табылатын автокөліктік кешенінде олардың құнын бағалаудың қажеттілігі туындап отыр. Оның актуалдығы сақтандыру қызмет нарығының құрылуынан пайда болды, оның негізгі мәселесінің бірі – кейіннен залалды өтеу үшін апатты зілзала, авария, өрт, жол-көліктік оқиға және тағы басқа нәтижесінде туындайтын зардаптар сомасын бекіту.
Автокөлік құралдарын бағалау қажеттігі бүгінгі күні банктік жүйеде меншік иесінің өз автокөлік құралын кепілдікке ұсынып, несие алуына мүмкіндігінің тууымен түсіндіріледі.
Автокөлік құралдарын бағалау – бағалау қызметінің арнайы және ерекше түрі болып табылады, өйткені оның басқа бағалау объектілер түрлерінен өзінше бір айырмашылықтары бар, олар:
- автокөлік құралдарын бағалау объектісі ретінде басқа бағалау объектілер түріне қарағанда, функционалдық, конструктивті және эксплуатациялық айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдарына қатысты құнын анықтайтын факторлардың құрамы мен әсері басқа бағалау объектілеріне қарағанда өзгеше;
- автокөлік құралдары басқа бағалау объектілеріне қарағанда, құқықтық, ұйымдастырушылық, ақпараттық және әдістемелік аспектілері жағынан айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдары қауіпті объект болып табылады, оның нәтижесінде материалдық залалды өтеумен байланысты құқықтық зардаптар туындайды, және ол бағалауды жүргізуді талап етеді;
- автокөлік құралдары нарығының құрылымы мен параметрлері басқа бағалау объектілерінің тауар нарықтарының сипаттамаларынан айырмашылығы бар, ол автокөлік құралдарының нарықтық құнын анықтауға қажетті әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етуде үлкен бір мәселе, мұндай бағалауда негізінен салыстырмалы әдіс қолданылады.
Қазіргі жағдайда автокөлік құралдарын бағалаудың қажеттігі келесі жағдайларда туындайды:
- бизнес-жоспарды әзірлеу, автомобильдік-құрылыс өндірісін құру және дамыту;
- автокөлік құралын өндіріске жіберілгендегі, болжамды нарықтық құнын бағалау;
- «көлік құралдары» тобы бойынша негізгі қордың белсенді бөлігін қайта бағалау;
- жекешелендіру кезінде бағалау;
- мемлекет меншігіндегі автокөлік құралдарымен мәміле жасағанда;
- автокөлік құралдарының кедендік шекара арқылы Қазақстан Республикасына кіргізлгенде;
- мүлік салығын есептеу үшін салық салу базасын анықтау;
- автокөлік құралдарын сату-сатып алу, сонымен қатар аукциондық;
- автокөлік құралдарының кепілдігін рәсімдеу;
- автокөлік құралдарын жалға және лизингке беру;
- кәсіпорынның жарлық қорына салым ретінде автокөлік құралын рәсімдеу;
- қоғамнан шыққанға, қоғам тарағанда және қоғам жойылғанда қоғам қатысушысының (акционердің) салымын еншілеу (бөлу);
- кәсіпорынды жалпы бағалауда негізгі қордың бөлігі ретінде автокөлік құралдарын бағалау;
- жою немесе авария, өрт, жарылыс, найзағай соққысынан, нөсерлі жауын-шашын, бұршақ, қалың қар, жер сілкіну, сел, опырылу, көшкін, тасқын, су басу, мұз астына түсіп кету, су құбыры немесе жылу жүйесі нәтижесінде зақымдану жағдайында, сонымен қатар ұрлау (айдап кету) әрекетімен байланысты ұрлау және жойылу (зақымдану) жағдайында автокөлік құралдарын сақтандыру;
- автокөлік құралы зақымданғандағы залал құнын бағалау;
- автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- автокөлік құралдарын сыйға тарту (салық салу мақсатында);
- автокөлік құралдарын мұраға қалдыру (салық салу мақсатында);
- сот шешімімен мүлікті (автокөлік құралдарын) бөлу;
- автокөлік құралдарымен бартерлік мәмілелер;
- мүлікті түгендеу (инвентаризациясы);
- автокөлік құралдарын конфискациялау;
- автокөлік құралдарын есептен шығару және жою.
Жалпы курстық жұмысқа тоқталатын болсақ, мұнда алға қойған мақсаттарға жету үшін, автокөлік құралдарын бағалау бойынша ғылыми, әдістемелік, ақпараттық және ұйымдық қамтамасыз ету мәселелері қарастырылған. Сонымен қатар курстық жұмыс автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі аспектілерін ашып көрсетеді. 1-тарауда толығымен және дәлелді түрде автокөлік құралдарының ерекше белгілеріне арналған және оларды бағалау объектісінің жеке класы ретінде қарастырады. Бұл бөлімде автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі қағидалары, бағалау мақсаттары, құн түрлері және автокөлік құралдарының жіктелуі сияқты маңызды көрсеткіштері берілген.
Бүгінгі күнгі нарықтық экономика мен құқықтық мемлекеттің маңызды институттарының бірі – бағалау қызметі дамып келеді. Бағалау қызметі қоғамда тұрақты экономикалық қатынастарды қалыптастыру үшін, сонымен қатар меншік құқықтары объектісінің өркениетті экономикалық айналысы үшін қажет. Қазақстан Республикасының активтерінің негізгі түрі болып автокөлік құралдары табылатын автокөліктік кешенінде олардың құнын бағалаудың қажеттілігі туындап отыр. Оның актуалдығы сақтандыру қызмет нарығының құрылуынан пайда болды, оның негізгі мәселесінің бірі – кейіннен залалды өтеу үшін апатты зілзала, авария, өрт, жол-көліктік оқиға және тағы басқа нәтижесінде туындайтын зардаптар сомасын бекіту.
Автокөлік құралдарын бағалау қажеттігі бүгінгі күні банктік жүйеде меншік иесінің өз автокөлік құралын кепілдікке ұсынып, несие алуына мүмкіндігінің тууымен түсіндіріледі.
Автокөлік құралдарын бағалау – бағалау қызметінің арнайы және ерекше түрі болып табылады, өйткені оның басқа бағалау объектілер түрлерінен өзінше бір айырмашылықтары бар, олар:
- автокөлік құралдарын бағалау объектісі ретінде басқа бағалау объектілер түріне қарағанда, функционалдық, конструктивті және эксплуатациялық айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдарына қатысты құнын анықтайтын факторлардың құрамы мен әсері басқа бағалау объектілеріне қарағанда өзгеше;
- автокөлік құралдары басқа бағалау объектілеріне қарағанда, құқықтық, ұйымдастырушылық, ақпараттық және әдістемелік аспектілері жағынан айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдары қауіпті объект болып табылады, оның нәтижесінде материалдық залалды өтеумен байланысты құқықтық зардаптар туындайды, және ол бағалауды жүргізуді талап етеді;
- автокөлік құралдары нарығының құрылымы мен параметрлері басқа бағалау объектілерінің тауар нарықтарының сипаттамаларынан айырмашылығы бар, ол автокөлік құралдарының нарықтық құнын анықтауға қажетті әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етуде үлкен бір мәселе, мұндай бағалауда негізінен салыстырмалы әдіс қолданылады.
Қазіргі жағдайда автокөлік құралдарын бағалаудың қажеттігі келесі жағдайларда туындайды:
- бизнес-жоспарды әзірлеу, автомобильдік-құрылыс өндірісін құру және дамыту;
- автокөлік құралын өндіріске жіберілгендегі, болжамды нарықтық құнын бағалау;
- «көлік құралдары» тобы бойынша негізгі қордың белсенді бөлігін қайта бағалау;
- жекешелендіру кезінде бағалау;
- мемлекет меншігіндегі автокөлік құралдарымен мәміле жасағанда;
- автокөлік құралдарының кедендік шекара арқылы Қазақстан Республикасына кіргізлгенде;
- мүлік салығын есептеу үшін салық салу базасын анықтау;
- автокөлік құралдарын сату-сатып алу, сонымен қатар аукциондық;
- автокөлік құралдарының кепілдігін рәсімдеу;
- автокөлік құралдарын жалға және лизингке беру;
- кәсіпорынның жарлық қорына салым ретінде автокөлік құралын рәсімдеу;
- қоғамнан шыққанға, қоғам тарағанда және қоғам жойылғанда қоғам қатысушысының (акционердің) салымын еншілеу (бөлу);
- кәсіпорынды жалпы бағалауда негізгі қордың бөлігі ретінде автокөлік құралдарын бағалау;
- жою немесе авария, өрт, жарылыс, найзағай соққысынан, нөсерлі жауын-шашын, бұршақ, қалың қар, жер сілкіну, сел, опырылу, көшкін, тасқын, су басу, мұз астына түсіп кету, су құбыры немесе жылу жүйесі нәтижесінде зақымдану жағдайында, сонымен қатар ұрлау (айдап кету) әрекетімен байланысты ұрлау және жойылу (зақымдану) жағдайында автокөлік құралдарын сақтандыру;
- автокөлік құралы зақымданғандағы залал құнын бағалау;
- автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- автокөлік құралдарын сыйға тарту (салық салу мақсатында);
- автокөлік құралдарын мұраға қалдыру (салық салу мақсатында);
- сот шешімімен мүлікті (автокөлік құралдарын) бөлу;
- автокөлік құралдарымен бартерлік мәмілелер;
- мүлікті түгендеу (инвентаризациясы);
- автокөлік құралдарын конфискациялау;
- автокөлік құралдарын есептен шығару және жою.
Жалпы курстық жұмысқа тоқталатын болсақ, мұнда алға қойған мақсаттарға жету үшін, автокөлік құралдарын бағалау бойынша ғылыми, әдістемелік, ақпараттық және ұйымдық қамтамасыз ету мәселелері қарастырылған. Сонымен қатар курстық жұмыс автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі аспектілерін ашып көрсетеді. 1-тарауда толығымен және дәлелді түрде автокөлік құралдарының ерекше белгілеріне арналған және оларды бағалау объектісінің жеке класы ретінде қарастырады. Бұл бөлімде автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі қағидалары, бағалау мақсаттары, құн түрлері және автокөлік құралдарының жіктелуі сияқты маңызды көрсеткіштері берілген.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Андрианов Ю.В. «Введение в оценку транспортных средств» Москва: Дело, 1999 г.
2. Андрианов Ю.В. «Как оценить и возместить ущерб от дорожно-транспортного проишествия» Москва: Дело, 2001 г.
3. Андрианов Ю.В. «Основные теоритические принципы и положения оценки транспортных средств» Москва: Дело, 2000 г.
4. Андрианов Ю.В. «Оценка автотранспортных средств» Москва: Дело, 2002 г.
5. Бирюков Б.М. «Дорожно-транспортные проишествия. Социальные и правовые аспекты». Москва: Дело, 1998г.
6. Букалов Д.И., Степанова В.В. Процессуальные и криманилистические вопросы назначения судебной товароведческой экспертизы: Учебное пособие. Саратов: ЮНИСТ, 1999г.
7. Букалов Д.И., Степанова В.В. Совершенствование организации судебно-товароведческой экспертизы // Теория и практика криминалистики и судебной экспертизы. Вып 2. Саратов: ЮНИСТ, 1998г.
8. ГОСТ 25478-91 «Автотранспортные средства. Требования к техническому состоянию по условиям безопасности движения. Методы проверки».
9. ГОСТ 9.032-74 «Покрытие лакокрасочные. Группы, технические требования и обозначения».
10. ГОСТ 9.402-80 «Покрытие лакокрасочные. Подготовка металлических поверхностей перед окрашиванием».
11. Закон Республики Казахстан «О внесении изменений в некоторые законодательные акты РК по вопросам учета, государственной регистрации и государственного технического осмотра механических транспортных средств и прицепов к ним».
12. Қазақстан Республикасының «Бағалау қызметі туралы Заңы» 30-қараша 2000 ж.
13. Қазақстан Республикасының «Жол қозғалысының қауісіздігі туралы Заңы» 15-наурыз 2002ж.
14. Қазақстан Республикасының «Лицензиялау туралы Заңы».
15. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
16. «Қазақша-орысша терминологиялық сөздік. Көлік және қатынас жолдары»Алматы: Рауан, 2000 ж.
17. Танбаев Ж.Д., Кузнецов О.Г. «Теория и практика оценки транспортных средств» Алматы: Аркаим, 2002 г.
18. Толмачева С.С., Пушкина И.С. «О пределах компетенции эксперта товароведа// Материалы Всесоюз. Конф. «Актуальные проблемы теории и практики новых видов судебных экспертиз». Москва: Финансы и статистика, 1997г.
1. Андрианов Ю.В. «Введение в оценку транспортных средств» Москва: Дело, 1999 г.
2. Андрианов Ю.В. «Как оценить и возместить ущерб от дорожно-транспортного проишествия» Москва: Дело, 2001 г.
3. Андрианов Ю.В. «Основные теоритические принципы и положения оценки транспортных средств» Москва: Дело, 2000 г.
4. Андрианов Ю.В. «Оценка автотранспортных средств» Москва: Дело, 2002 г.
5. Бирюков Б.М. «Дорожно-транспортные проишествия. Социальные и правовые аспекты». Москва: Дело, 1998г.
6. Букалов Д.И., Степанова В.В. Процессуальные и криманилистические вопросы назначения судебной товароведческой экспертизы: Учебное пособие. Саратов: ЮНИСТ, 1999г.
7. Букалов Д.И., Степанова В.В. Совершенствование организации судебно-товароведческой экспертизы // Теория и практика криминалистики и судебной экспертизы. Вып 2. Саратов: ЮНИСТ, 1998г.
8. ГОСТ 25478-91 «Автотранспортные средства. Требования к техническому состоянию по условиям безопасности движения. Методы проверки».
9. ГОСТ 9.032-74 «Покрытие лакокрасочные. Группы, технические требования и обозначения».
10. ГОСТ 9.402-80 «Покрытие лакокрасочные. Подготовка металлических поверхностей перед окрашиванием».
11. Закон Республики Казахстан «О внесении изменений в некоторые законодательные акты РК по вопросам учета, государственной регистрации и государственного технического осмотра механических транспортных средств и прицепов к ним».
12. Қазақстан Республикасының «Бағалау қызметі туралы Заңы» 30-қараша 2000 ж.
13. Қазақстан Республикасының «Жол қозғалысының қауісіздігі туралы Заңы» 15-наурыз 2002ж.
14. Қазақстан Республикасының «Лицензиялау туралы Заңы».
15. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
16. «Қазақша-орысша терминологиялық сөздік. Көлік және қатынас жолдары»Алматы: Рауан, 2000 ж.
17. Танбаев Ж.Д., Кузнецов О.Г. «Теория и практика оценки транспортных средств» Алматы: Аркаим, 2002 г.
18. Толмачева С.С., Пушкина И.С. «О пределах компетенции эксперта товароведа// Материалы Всесоюз. Конф. «Актуальные проблемы теории и практики новых видов судебных экспертиз». Москва: Финансы и статистика, 1997г.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
6
1.1
Бағалау мақсатында автокөлік құралдарын анықтау және жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Автокөлік құралдары құнының түрлері, бағалау мақсаттары және қағидалары. Бағалау үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.3
Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалаудың құқықтық, ақпараттық қамтамасыз етілуі және методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2
МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ...
15
2.1
Көлік құралдарының индекстелген тозуын анықтау ... ... ... ... ... ...
15
2.2
Шығындық тәсілдің машина және құрал - жабдықтарды бағалауда қолданылатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
3
АВТОКӨЛІКТІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ...
25
3.1
Mercedes-Benz 300 SE 2.8 маркалы автокөліктің физикалық тозуын ескере отырып, тәуелсіз бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.2
Автокөлік құралын бағалау туралы есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
ЖОСПАР
К І Р І С П Е
Бүгінгі күнгі нарықтық экономика мен құқықтық мемлекеттің маңызды институттарының бірі - бағалау қызметі дамып келеді. Бағалау қызметі қоғамда тұрақты экономикалық қатынастарды қалыптастыру үшін, сонымен қатар меншік құқықтары объектісінің өркениетті экономикалық айналысы үшін қажет. Қазақстан Республикасының активтерінің негізгі түрі болып автокөлік құралдары табылатын автокөліктік кешенінде олардың құнын бағалаудың қажеттілігі туындап отыр. Оның актуалдығы сақтандыру қызмет нарығының құрылуынан пайда болды, оның негізгі мәселесінің бірі - кейіннен залалды өтеу үшін апатты зілзала, авария, өрт, жол-көліктік оқиға және тағы басқа нәтижесінде туындайтын зардаптар сомасын бекіту.
Автокөлік құралдарын бағалау қажеттігі бүгінгі күні банктік жүйеде меншік иесінің өз автокөлік құралын кепілдікке ұсынып, несие алуына мүмкіндігінің тууымен түсіндіріледі.
Автокөлік құралдарын бағалау - бағалау қызметінің арнайы және ерекше түрі болып табылады, өйткені оның басқа бағалау объектілер түрлерінен өзінше бір айырмашылықтары бар, олар:
- автокөлік құралдарын бағалау объектісі ретінде басқа бағалау объектілер түріне қарағанда, функционалдық, конструктивті және эксплуатациялық айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдарына қатысты құнын анықтайтын факторлардың құрамы мен әсері басқа бағалау объектілеріне қарағанда өзгеше;
- автокөлік құралдары басқа бағалау объектілеріне қарағанда, құқықтық, ұйымдастырушылық, ақпараттық және әдістемелік аспектілері жағынан айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдары қауіпті объект болып табылады, оның нәтижесінде материалдық залалды өтеумен байланысты құқықтық зардаптар туындайды, және ол бағалауды жүргізуді талап етеді;
- автокөлік құралдары нарығының құрылымы мен параметрлері басқа бағалау объектілерінің тауар нарықтарының сипаттамаларынан айырмашылығы бар, ол автокөлік құралдарының нарықтық құнын анықтауға қажетті әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етуде үлкен бір мәселе, мұндай бағалауда негізінен салыстырмалы әдіс қолданылады.
Қазіргі жағдайда автокөлік құралдарын бағалаудың қажеттігі келесі жағдайларда туындайды:
oo бизнес-жоспарды әзірлеу, автомобильдік-құрылыс өндірісін құру және дамыту;
oo автокөлік құралын өндіріске жіберілгендегі, болжамды нарықтық құнын бағалау;
oo көлік құралдары тобы бойынша негізгі қордың белсенді бөлігін қайта бағалау;
oo жекешелендіру кезінде бағалау;
oo мемлекет меншігіндегі автокөлік құралдарымен мәміле жасағанда;
oo автокөлік құралдарының кедендік шекара арқылы Қазақстан Республикасына кіргізлгенде;
oo мүлік салығын есептеу үшін салық салу базасын анықтау;
oo автокөлік құралдарын сату-сатып алу, сонымен қатар аукциондық;
oo автокөлік құралдарының кепілдігін рәсімдеу;
oo автокөлік құралдарын жалға және лизингке беру;
oo кәсіпорынның жарлық қорына салым ретінде автокөлік құралын рәсімдеу;
oo қоғамнан шыққанға, қоғам тарағанда және қоғам жойылғанда қоғам қатысушысының (акционердің) салымын еншілеу (бөлу);
oo кәсіпорынды жалпы бағалауда негізгі қордың бөлігі ретінде автокөлік құралдарын бағалау;
oo жою немесе авария, өрт, жарылыс, найзағай соққысынан, нөсерлі жауын-шашын, бұршақ, қалың қар, жер сілкіну, сел, опырылу, көшкін, тасқын, су басу, мұз астына түсіп кету, су құбыры немесе жылу жүйесі нәтижесінде зақымдану жағдайында, сонымен қатар ұрлау (айдап кету) әрекетімен байланысты ұрлау және жойылу (зақымдану) жағдайында автокөлік құралдарын сақтандыру;
oo автокөлік құралы зақымданғандағы залал құнын бағалау;
oo автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
oo автокөлік құралдарын сыйға тарту (салық салу мақсатында);
oo автокөлік құралдарын мұраға қалдыру (салық салу мақсатында);
oo сот шешімімен мүлікті (автокөлік құралдарын) бөлу;
oo автокөлік құралдарымен бартерлік мәмілелер;
oo мүлікті түгендеу (инвентаризациясы);
oo автокөлік құралдарын конфискациялау;
oo автокөлік құралдарын есептен шығару және жою.
Жалпы курстық жұмысқа тоқталатын болсақ, мұнда алға қойған мақсаттарға жету үшін, автокөлік құралдарын бағалау бойынша ғылыми, әдістемелік, ақпараттық және ұйымдық қамтамасыз ету мәселелері қарастырылған. Сонымен қатар курстық жұмыс автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі аспектілерін ашып көрсетеді. 1-тарауда толығымен және дәлелді түрде автокөлік құралдарының ерекше белгілеріне арналған және оларды бағалау объектісінің жеке класы ретінде қарастырады. Бұл бөлімде автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі қағидалары, бағалау мақсаттары, құн түрлері және автокөлік құралдарының жіктелуі сияқты маңызды көрсеткіштері берілген.
1 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
0.1. Бағалау мақсатында автокөлік құралдарын анықтау және жіктеу
ҚР Азаматтық кодексінің 117 - бабына сәйкес бекітілген:
Жылжымайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар жылжитын мүлік болып табылады. Заң құжаттарында көрсетілгеннен басқа реттерде жылжитын мүлікке құқыққа тіркеу талап етілмейді. Сонымен ҚР АК жылжитын мүлікке анық және толық анықтама бермейді; осыған байланысты мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі суда жүзу кемесі, өзен - теңіз жүзу кемесі, ғарыштық обьектілер де жылжымайтын заттарға теңестіріледі.
Қазақстан Республикасының жол жүру ережесіне сәйкес көлік құралы болып жолмен адамдарды, жүк пен құрал - жабдықтарды алып жүретін құрылғы табылады. Көлік құралының құрамына механикалық көлік құралдары, тіркемелер, мопедтер, аспалы қозғалтқышы бар велосипедтер және осыған ұқсас сипаттағы басқа да көлік құралдары кіреді. Механикалық көлік құралдары құрамына автокөлік құралдары, мотокөлік құралдары, троллейбустар, трамвайлар, әртүрлі тракторлар, өзі жүретін көлік құралдары. Мем СТ 25 478-91 сәйкес автокөлік құралдарына жүк және жеңіл автомобильдер, автобустар және автопоездар[16].
Автокөлік құралы - қозғалтқыш арқылы қозғалатын, жалпы жол жүйесінде адамдарды, жүк пен құрал - жабдықтарды алып жүретін, сонымен қатар жеке өзінің 400 кг-нан астам салмағы бар құрылғы. Жүктелген салмағы автокөлік құралының толық жүктелген (жанармаймен, майлармен, суытқыш сұйықтармен және т.б.) және комплектіленген салмағымен (қосымша дөңгелектерді, құрал - саймандарды және т.б.) анықталады, оған тек үстіндегі жүгі, жолаушылар, жүргізуші салмағы кірмейді. Автакөлік құралдары жолаушы, жүк және арнайы көлік болып бөлінеді. Жолаушы көлігінің құрамына жеңіл автомобильдер және автобустар кіреді. Жүк автокөлік құралдарына арнайы, жүк автомобильдері жатады. Жеке қызмет автокөлік құралдарына негізінен көліктік емес жұмыстарды орындауға арналған, арнайы құрал - жабдығы бар автомобильдер жатады [3].
Жеңіл автомобиль - жүргізуші орнын есептемегенде, отыратын орны
8 - ден аспайтын және жолаушыларды тасымалдауға арналған автокөлік құралы. Жеңіл автомобильдер жанағының түрі мен қозғалтқыштың жұмыс көлеміне байланысты жіктеледі, яғни қозғалтқыш цилиндрінің жұмыс көлемі (л) бойынша:
1. ерекше кіші (1,2 литрге дейін);
2. кіші (1,3-1,8 л);
3. орташа (1,9-3,5 л);
4. үлкен (3,5 литрден жоғары);
5. жоғары (регламентелген).
Автобус - жүргізуші орнын есепке алмағанда, отыратын орны 8 - ден астам және жолаушыларды тасымалдауға арналған автокөлік құралы. Автобустар қалалық, қала сыртындағы, қалааралық және туристік болып бөлінеді.
Жүк - жолаушы автомобилі - жүргізуші орнын есепке алмағанда, отыратын орны 3 - тен аспайтын және жүк тасымалдауға арналған жабдықталған, платформасы бар автокөлік құралы. Мұндай автомобильдерге жанағына жүкті орналастыру үшін, яғни ауданын үлкейту мақсатында артқы орындықтары жоқ немесе алынып тасталатын жеңіл автокөлігі жатады.
Жүк автомобилі - жүкті тасымалдауға арналған автокөлік құралы. Жүк автомобилі борттық автомобиль, сонымен қатар тіркемесі бар автомобиль (борттық тягач ), жартылай тіркемесі бар автомобильдік тягачтар, самосвалдар және арнайы автомобильдер болып бөлінеді. Жалпы жүк автомобильдерін толық массасына байланысты 7 класқа бөледі:
1. 1,2 тоннаға дейін;
2. 1,3-2,0 тонна;
3. 2,1-8,0 тонна;
4. 9,0-14 тонна;
5. 15-20 тонна;
6. 21-40 тонна;
7. 40 тоннадан жоғары.
Арнайы автомобиль - жартылай тіркеме немесе тіркемесі бар, жүктің белгілі бір түрін ғана тасымалдауға арналған және осыған байланысты арнайы жанағы бар жүк автомобилі. Арнайы автомобильдерге фургоны бар автомобильдер (жалпы мақсаттағы, изотермиялық, рефрижираторлар, нанға, жиһазға, киімге, жануарларға және т.б. арналған) немесе цистернасы бар автомобильдер (сұйық және шашыранды жүкке арналған), контейнеровоздар, ауыстырылатын (алынатын) жанағы бар автомобильдер, ұзын өлшемді жүкті тасымалдауға арналған автомобильдер, ауыр көтергіш автомобильдер, панелевоздар, блоковоздар, фермовоздар, плитовоздар, балковоздар, сантехкабиновоздар, құрылыс қоспаларын және ерітінділерді тасымалдаушы автомобильдер және т.б. жатады[7].
Жеке қызмет автомобилі - арнайы қызметті орындауға арналған және осыған байланысты арнайы жабдықталған автомобиль. Жеке қызмет автомобильдеріне өрт сөндіру автомобильдері, автокрандар, компрессорлық бекітпелері бар автомобильдер.
Көлік құралының агрегаты жоюға немесе толық жөндеуден өткізуге бағытталады, егер:
1. Базалық және негізгі бөлшектер агрегатының толық бөлшектеп, жөндеуді талап еткенде;
2. Агрегаттың жұмыс қабілеттілігін техникалық себептерге байланысты қалпына келтіру мүмкін емес немесе оған ағымдағы жөндеу жүргізу арқылы қалпына келтіру экономикалық тиімсіз болса.
Ағымдағы жөндеу базалықтан басқа барлық бөлшектерді қалпына келтіру немесе ауыстыру арқылы агрегаттың жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз етуге арналған [4].
1 - кесте. Автомобильдің, оның базалық және негізгі детальдарының негізгі агрегаттарының тізімі
Рс
Агрегаттары
Базалық бөлшектер
Негізгі бөлшектер
1.
Жинақталған тіркеу картері бар қозғалтқыш.
Цилиндрлер блогы
Цилиндрлер бастиегі, буынды білік, маховик, қайта бөлетін вал, тіркеу картері
2.
Беріліс қарабы
Беріліс қарабы картеры
Картердің жоғарғы қақпағы, беріліс қарабының ұзартқышы, бірінші, екінші және аралық білік
3.
Гидромиханикалық беріліс
Механикалық редуктордың картері
Қос фрикционның корпусы, бірінші, екінші және аралық біліктер, турбиндық және сорғыш дөңгелектер.
4.
Кардандық беріліс
Кардандық біліктің құбыры (құбырлары).
Фланец-вилка, сырғанау вилкасы
5.
Артқы белдік (задний мост)
Артқы белдік картері
Жарты ось қаптамасы, редуктор картеры, мойынтірек стаканы, дифференциал чашкалары, дөңгелік күпшегі, тежеуіш барабаны немесе диск, дөңгелек редукторының жетектегіші
6.
Алдыңғы ось (передняя ось)
Алдыңғы ось арқалығы немесе тәуелсіз аспаның көлденең жақтауы
Бұрылыс цапфа, дөңгелік күпшегі, шкворень, тежеуіш барабан немесе диск.
7.
Рульдік басқару (управление)
Рульдік механизм картері, гидрокүшейткіш золотнигінің картері
Ілмек білігі, червяк, рейкапіспек, шарикті гайканың бұрамасы, гидрокүшейткіш сорғышы корпусының қақпағы
8.
Жук автомобильінің кабинасы және жеңіл автомобильдің жанағы
Кабина немесе жанақ каркасы
Есік, қанат, радиатора облицовкасы, капот, багажник қақпағы
9.
Автобус жанағы
Қаңқа негізі
Еден қаптамасы, шпангаут
10.
Жук автомобилінің платформасы
Платформа негізі (Основание платформы)
Көлденең жақтаулар, арқалықтар
11.
Рама
Лонжерондар
Көлденең жақтаулар, кронштейндар, серіппегіш
12.
Автомобиль платформасының көтергіші құрылғысы
Гидравликалық көтергіштің корпусы, қуаттылықты таңдау қорабының картеры
Қуаттылықты таңдау қорабы сорғышының корпусы
1.2 Автокөлік құралдары құнының түрлері, бағалау мақсаттары және қағидалары. Бағалау үрдісі
ҚР Бағалау қызметі туралы Заңына сәйкес бағалау мақсаты үшін құнның негізгі түрі нарықтық құн болып табылады. Автокөлік құралдарын бағалауда, бағалау қызметі туралы заң талаптарына жауап беретін құнның негізгі түрлерінің аты мен анықтамалары төменде көрсетілген:
Автокөлік құралының нарықтық құны - автокөлік құралының бәсеке жағдайында ашық нарықта өткізілуі мүмкін ықтимал баға, мұнда мәміле жақтары ойланып, шешім қабылдайды, барлық қажетті ақпарат ашық болады, ал мәміле бағасының көлеміне қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді.
Шектеулі нарықтағы автокөлік құралының құны - автокөлік құралының ашық нарықта сатылуы мумкін емес немесе қосымша шығынды талап ететін құны. Ол конструктивті немесе экалогиялық қауіпсіздік, арнайы функционалды бағыттағы және т.б. критерийлер бойынша қабылданған заңдарға сәйкес автокөлік құралдарын эксплутатциялау шектелген немесе мүмкін болмайтын кезде бағалау процесінде қолданылады.
Автокөлік құралының белгілі бір жағдайда және оны қолдану мақсатына байланысты құны - автокөлік құралының белгілі бір жағдайға және оны қолдану мақсатына байланысты анықталатын құны. Жаппай эксплуатацияланатын автокөлік құралдарынан елеулі айырмашылығы бар, пайдалану шарттары мен мақсаттары ерекше автокөлік құралдарын бағалауға арналған. Негізінен раритеттік автокөлік құралдарын бағалауға қолданады.
Автокөлік құралының бағалау құны - есептік (анықталатын) көрсеткіш. Автокөлік құралын бағалауда әр түрлі кезеңдердегі құнның түрлері анықталады:
oo автокөлік құралын өндіріске дайындап, игеру - жобалық (потенциалды, инвестициялық) құн;
oo автокөлік құралын эксплуатациялау - бастапқы (толық бірінші) құны, бастапқы баланстық құны, қалпына келтіру құны, баланстық құны, қайта өңдеу
құны, ауыстыру құны, қалдық құны, нарықтық құны, кедендік құны, сақтандыру құны, жөндеу бойынша құны (қалпына келтіру бойынша), жойылу құны;
oo эксплуатациядан шығып қалу - утилизациялық құн.
Жобалық (потенциалды, инвестициялық) құн - автокөлік құралдарының болжамды нарықтық құны, ол бизнес-жоспарды игеру, инвестициялық және өндірістік жобаны қабылдауда, автокөлік құралын шығару бойынша жаңа өндірістік қуаттылықты ойлап табудың технико-экономикалық құжаттарында көрсетіледі.
Бастапқы (толық бірінші) құн - автокөлік құралдарын кәсіпорынға қабылдау құны, яғни ол автокөлік құралының сатып алу мерзіміндегі нақты шығындардың жиынтығымен анықталады[7].
Бастапқы баланстық құн - кәсіпорын балансына тіркегендегі автокөлік құралының бастапқы құны, ол есептік бухгалтерлік құжаттарда көрсетіледі.Эксплуатациядағы автокөлік құралының негізгі қорды келесі қайта бағалау мерзімі немесе оны қайта жабдықтауды ресми тіркеу мерзімі келгенге дейін, бастапқы құны ескеріледі.
Қалпына келтіру құны - алдын ала сатып алынған автокөлік құралының қазіргі жағдайда бағалар мен тарифтердің өзгеруін ескергендегі, қайта өндіру құны немесе ауыстыру құны. Негізгі қорды қайта бағалағанда, толық қалпына келтіру құны анықталады, яғни алдын ала өндірілген автокөлік құралының қайта бағалау уақытына бағалар деңгейін (тозуды қоспағанда) ескергендегі бастапқы құны. Жалпы жағдайда негізгі қордың толық қалпына келтіру құны шығындардың толық құнын анықтайды, бұл шығындарды оны иемденетін ұым өтейді, оған автокөлікті ұқсас жаңа, нарықтық бағалары және тарифтері бойынша объектіге ауыстырудың мүмкін шығындары, тасымалдау, объектіні орнату (монтажы), шетел объектілері үшін кедендік төлемдер және т.б. кіреді.
Баланстық құн - бухгалтерлік есепте көрсетілген автокөлік құралының құны, ол не бастапқы баланстық құнға, не автокөлік құралының қалпына келтіру құнына тең.
Қайта өңдеу құны - автокөлік құралының бүгінгі күнгі сатылып жатқан немесе өндіріліп жатқан нақты көшірмесінің құны.
Ауыстыру құны - ұқсас функционалды және конструктивті сипаттамалары бар, бағаланып жатқан автокөлік құралы аналогының құны.
Қалдық құн - бастапқы баланстық құннан немесе толық қалпына келтіру құнынан қалдық құнын анықтау мерзіміндегі жинақталған тозу сомасын алып тастағанға тең.
Жойылу құны - автокөлік құралының ұқсас автокөлік құралдары тұрақты қызмет көрсету уақыты аяқталғандағы, аталған автокөлікті пайдаланудан шығарып тастау қажет болғандағы құны.
Утилизациялық құн - автокөлік құралының оның агрегаттарының, тораптарының, бөлшектер жүйесі мен эксплуатациялық материалдарының, оған олардың утилизациялау шығындары қосылады, нарықтық құнына тең құн.
Кедендік құн - автокөлік құралдарын шығарған мемлекеттегі нарықтық құны, оған кіргізілген кедендік территорияға дейін әкелу шығындары (тасымалдау құны, тиеу шығындары, түсіру, қайта тиеу, сақтандыру сомасы), сонымен қатар сатып алушының комиссиондық және брокерлік сыйақыларға кеткен шығындар кіреді, оған тек автокөлік құралын сатып алуға байланысты комиссиондық сыйақыларкірмейді. Автокөлік құралдарының кедендік құнын бағалау кедендік төлемдер мен айыпқұлдарды, сонымен қатар көлемі автокөлік құралдарының кедендік құнына байланысты болатын басқа да төлемдерді есептеу үшін жүргізіледі[18].
Сақтандыру құны - автокөлік құралының сақтандыру шартына отыру уақытындағы нарықтық құны. Шарттың осы түрінің негізгі талабы болып табылады.
Автокөлік құралының конструкциясына өзгерістер енгізу құны - автокөлік құралының конструкциясына өзгерістер енгізу құны, оған еңбек және материалдық шығындар, құжаттық шығындар, салықтар және басқа да міндетті төлемдер, сонымен қатар табыс.
Автокөлік құралының конструктивті элементтерінің (қосалқы бөлшектерінің) құны - автокөлік құралының конструктивті элементтерінің (қосалқы бөлшектерінің) бәсеке жағдайында ашық нарықта сатып алынуы мүмкін ең ықтимал бағасы, мұндай жағдайда мәміле жақтары ақылмен, барлық қажетті ақпаратты ала отырып қызмет істейді, және мәмілесіне бағасына қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді.
Автокөлік құралын жөндеуге арналған материалдарының құны - автокөлік құралын жөндеуге арналған материалдардың бір өлшем бірлігінің ең ықтимал бағасы, яғни ол бәсеке жағдайында ашық нарықта сатып алынуы мүмкін, ал мәміле жақтары ақылмен, барлық қажетті ақпаратты ала отырып қызмет істейді және мәміле бағасына қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді.
Автокөлік құралдарын жөндеу бойынша қызмет көрсетулердің құны -
Автокөлік құралдарын жөндеу бойынша қызмет көрсетулердің еңбек сиымдылығының бір өлшем бірлігінің ең ықтимал бағасы, яғни ол бәсеке жағдайында ашық нарыққа осы бағамен шығарылуы мүмкін, ал мәміле жақтары ақылмен, барлық қажетті ақпаратты ала отырып қызмет істейді және мәміле бағасына қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді[8].
1.3 Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалаудың құқықтық, ақпараттық қамтамасыз етілуі және методологиялық негіздері
Біздің қоғамда нарық қатынастарының дамуы тауар немесе мүлік құрамының құнына көзқарастың өзгеруіне алып келді. Оғанға дейін бұл құрамға байланысты баға белгілеудің әкімшілік механизміне қатысты ешқандай даулар тумаған. Тұтыну нарығының дамуы, оны нақты шығындарға сәйкестендіру мүлік құнын бағалаудың объективті критерийлерін іздеумен байланысты, және осы мүліктің тұрақты экономикалық айналымда болуы ғылыми білімнің арнайы бағытын іздеуді қажет етті. Оның актуалдығы сақтандыру қызметі нарығының құрылуынан пайда болды, оның негізгі мәселелерінің бірі - кейіннен залалды өтеу үшін апатты зілзала, авария, өрт, жолды-көліктік оқиға және т.б. нәтижесінде туындайтын зардаптар сомасын бекіту.
Сот органдарында сақтандыру компнияларының келтірілген залалдың нақты құнын өтеумен байланысты жұмыстардың саны біраз болуы тауарлар мен шығындарды бағалау тәртібімен түсіндіріледі, мұндай жағдайда екі жақ ҚР Әділет министірлігінің Сот сараптамасының орталығына жолығуға мәжбүр болады және сұрақтарды соттан сырт шешу мүмкіндігін қолданбайды. Бұл жағдай маманданған бағалау ұйымдарының (жылжымайтын мүлік орталығы) аздығына ғана байланысты емес.
Мұндай құжаттар сот тәжірибесінің сауалдары бойынша соттық тауар тану сараптамасы шегінде қабылданады. Соттық сараптама түсініктемелік аппараты заң негізінде түбірлі өзгерсе және оның мақсаттары арнайы ғылыми білім негізінде, құқық сақтау және сот қызметін жүзеге асыру процесінде зерттеулерді жүргізу болса, онда әдістемелік кепілдемені жасағанда келесі құқықтық моменттерге ерекше көңіл бөлу қажет:
1. Жоғары маманданған жобаны, қызметті, нормативтерді, мүлікті, активтерді және т.б. бағалау жылжымайтын мүлік орталықтары, банктік және сақтандыру жүйелерінің, инвестициялық қорлардың, несиелік және басқа да мекемелердің табысты жұмыстарының басты шарты бола отырып, әдетте соттық-сараптамалық жүйеге жолығуды талап етпейді, өйткені оның барлығы азаматтық-құқықтық қатынастар шегінде, басқаша айтсақ даусыз тәртіппен жүзеге асырылады. Сонымен жалпы құқықтық бастаманың қорытындысы - жылжитын және жылжымайтын мүлікті бағалаудың құқықтық институтының бар болуы соттық-сараптамалық органдардың ерекше прегоративасы бола алмайды. Кері мысал ретінде ҚР Әділет министірлігінің құрылыс, автокөлік құралдары және т.б. құнын бағалауды жүзеге асыру бойынша кепілдемелерін келтіруге болады.
2. Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы ҚР Заңының қабылдануына және бағалау институтын жеке соттан сырт қызмет деп танылғанына байланысты ҚР Азаматтық-процессуалдық кодекс деңгейінде сараптамалық процессуалдық және процессуалдық емес формалардың нақты дифференциациясын жүзеге асыру қажет [17].
Осылардың біріншісіне дәлелдемелерге сәйкес қылмыстық, азаматтық және әкімшілік өндірісте арнайы ғылыми білімді қолдану тән болса, екіншісі (процессуалды емес) үшін - ғылыми білімді қолдану мүдделі жақтар мен ұйымдарға анықтамалық-кеңес ақпаратын беру мақсатын көздейді.
Сараптамалық тәжірибенің талдауы көрсеткендей, қазіргі жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастары қылмыстық-құқықтық қатынастарға қарағанда едәуір басымды және құқықтың басқа да салалық сапалы дамуын талап етеді, мысалы, сақтандыру және қаржылық.
3. Сараптамалық қызметтің екі формасының дифференциациясы - процессуалдық және процессуалдық емес - осы қызметтің субъектілерін құқықтық бөлуді талап етеді, әсіресе соттық эксперттерді және жәй эксперттерді (бағалаушыларды). Олардың құқықтық өкілеттілігі біраз айрықшаланады. Соттық экспертке сараптамалық қызметті жүзеге асыруда Қазақстан Республикасындағы соттық сараптама туралы ҚР Заңының ережелері және ҚР ҚПК пен АҚК нормаларын қолданады.
Эксперт-бағалаушы қызметі Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы ҚР Заңымен және Бағалаушы кодексімен реттеледі. Ол мемлекеттік стандарттармен бекітілген ережеге сүйенеді. Осы қызметтің қажеттігі ҚР ғылыми кадрларының аттестациясы департаменті бекіткен мамандықтар арасында, жеке мамандық ретінде 0717 Бағалау мамандығы бөлініп шықты, ал 07.08.97 ж. №130-п Республиканың еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің бұйрығымен Бағалаушы (мүлікті бағалау бойынша эксперт) мамандығы бекітілді[15].
Жоғарыда айтылғандардың барлығы қарастырып жатқан субъектілердің құқықтық статусын анықтауда бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ақпараттық қамтамасыз ету автокөлік құралдарын бағалау бойынша қызмет сапасына әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады.. Объективті ақпараттық қамтамасыз етудің болуы - автокөлік құралдарына қатысты құнын анық, ашық, нақты және дәләлденетін бағалаудың қажетті шарты болып табылады. Оған қоса, автокөлік құралдарын бағалауды жүргізуде еңбек және қаржылық шығындардың негізгі бөлігі ақпаратты іздеу және өңдеумен байланысты. Сондықтан ақпараттық қамтамасыз етуді дамыту және жетілдіру автокөлік құралдарын бағалаушы жұмысының тиімділігін жоғарлататын маңызды мақсаттардың бірі болып табылады.
Автокөлік құралдарына қатысты құнын бағалауды ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі элементтері болып әртүрлі бағалау объектілері туралы бағалық ақпарат, сонымен қатар нормативті және көмекші ақпарат. Бағалау мақсаты мен қолданатын әдістемелік әдістерге байланысты бағалық ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі сипаттамалары болып бағалар түрі, бағалау объектісі, бағалау объектісінің тауарлық нарығы, бағалық ақпаратты ұсыну формасы мен көздері. Әдетте бағаның негізгі түрлеріне нарықтық бағалар және өндірілген өнімнің бағалары жатады. Бағалау объектісінің негізгі түрлері - отандық, шетел өндірісінің жаңа және ұсталған автокөлік құралдары, оларға қосымша жабдық, оларды жөндеу үшін қосалқы бөлшектер мен материалдар, жөндеу бойынша жұмыстар. Автокөлік құралдарына қатысты бағалау объектісінің тауарлық нарығының негізгі түрлері болып ҚР тауарлық нарығы, ҚР аудандық тауарлық нарығы, басқа елдердің тауарлық нарықтары[16].
Экономика-негізгі сандық сипаттамасы әр түрлі активтердің- тауар-ақша қатынастары объектілерінің, сонымен қатар автокөлік құралының құны болып табылатын күрделі жүйе. Құн - минималды ақша бірлігіне (теңге, тиын) пропорционалды өлшемдерді қабылдайтын дискретті шама. Егер құн минималды ақша бірлігінен шамалы жоғары болса, онда оны өсімді шама ретінде қарастыруға болады. Нарықтық экономика жағдайында ол әр түрлі кездейсоқ факторлардың әсеріне тәуелді, мүмкін өлшемдердің біреуін қабылдайтын кездейсоқ шама болып табылады.
Нарық жағдайында құнның қалыптасу үрдісінің статистикалық табиғаты оның өлшемінің кездейсоқ сипатын анықтайды. Кездейсоқ шама ретінде құнның толық бейнесі оның әртүрлі өлшемдерінің пайда болу ықтималдылығын көрсететін, қайта бөлу заңын айқындайды. Бірақ құнның мұндай бейнесі тәжірибелік мақсатта (мәмілелер, салық салу, сот жұмысы, бухгалтерлік есеп және т.б.) қолдануға келмейді, мұнда он,ың бір ғана (нүктелік) өлшемі көрсетілуі талап етіледі. Сонымен, бағалау қызметінің қажеттілігі және актуалдығы нарықтық экономика жағдайында құнның стохастикалық сипаты мен азаматтық заңмен реттелетін мәмілелер және басқа да салалық заңдармен (қылмыстық, салық, кеден, бухгалтерлік және т.б.) реттелетін қатынастар түрлерінің құндық параметрлерінің белгіленген бейнесі арасында жүйелік қарама-қайшылығын туындатады.Автокөлік құралдары жаппай өндіріс өнімі болғандықтан, оны шамалы мөлшерде тұтынады, мұнда оның құнын бағалаудың негізгі әдісі - салыстырмалы. Бұл әдіс автокөлік құралының тауар нарығында осы уақытта қалыптасқан сату және сатып алу бағаларының өзара салыстырылуына сүйенеді.Оны қолдануда қажетті бірінші ақпаратты отандық және шетелдік өндірістің, жаңа және ұсталған автокөлік құралының бағалары көрсетілген көптеген анықтама кітаптарынан, арнайы баспа шығарылымдарынан, өндіруші-зауыттардың, сауда ұйымдары мен дилердің прайс-беттерінен алуға болады[17].
Автокөлік құралына қатысты құнды бағалауда шығындық әдіс оны өндіріп, шығаруға кеткен шығындарды есептеуге негізделген. Автокөлік құралы сериялы және көп сериялы өндіріс өнімі болғандықтан, мұндай әдіс көптеген қолдануға келмейтін болып шығады. Бұл бір автокөлік құралын дайындауға кеткен үлестік шығындар сериялы өндіріске қарағанда әлдеқайда жоғары. Осы аталған әдіс негізінен автокөлік құралын жөндеумен бұзылу нәтижесінде материалдық залал көлемін анықтаумен және оны эксплуатациялау үрдісінде оның конструкциясына өзгерістер енгізумен байланысты құн түрлерін бағалауда қолданылады және сәйкес калькуляцияны құру арқылы жүргізіледі. Сонымен қатар, оны жеке шығармашылық ұсынысқа сәйкес жасалынған, раритеттік автомобильдерді қалпына келтіруде қолдануы мүмкін.
Табыс әдісі автокөлік құралын қолданғандағы болашақтағы табыстардың жиынтығы ретінде, бағалау объектісінің ағымдағы құнын анықтауға негізделген. Егер табысты тек қана жеке өндіріс әкелетін болса, онда ол өндірістің элементі болып табылатын еңбек құралының жеке түрлерін бағалауда қолданылмайды.Ол өндірісті, өнеркәсіптік кешен мен басқа да бизнес объектілерін бағалауда негізгі әдіс болып табылады. Осындай себептерге байланысты автокөлік құралдарын бағалауда табыс әдісі көбінесе қолданылмайды. Оның шығындық және салыстырмалы әдістермен қосқанда, тек қана раритеттік автомобильдерді бағалауда мүмкін, егер бағаланып жатқан автомобильдер иелеріне фильмдерге түсіруге қолданылатын жағдайда, раритеттік автомобильдер сыйлық қоры бар демонстрациялық жарысқа қатысқан және раритеттік автомобильдерді көрмеге шығарған жағдайда табыс әкелетін болса.
Автокөлік құралына қатысты құнның негізгі түрлері бағалау объектісіне тәуелді, жаңа және ұсталған автокөлік құралының құнынан, жөндеу жұмыстарының, автобөлшектердің және оларды жөндеуге қажетті материалдардың нормо-сағат құнынан тұрады[5].
2 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРІ
2.1 Көлік құралдарының индекстелген тозуын анықтау
Жаңа немесе ұсталған автокөлік құралдарын бағалауға байланысты нарықтық құн автокөлік құралдарының бірінші немесе екінші нарықтағы құнына бөлінуі мүмкін. Бірінші нарықтағы құн - бірінші рет сатуға шығарылған автокөлік құралдарының нарықтық құны. Екінші нарықтағы құн - мемлекеттік тіркеуден өткен және сатуға ұсынылған, ұсталған автокөлік құралының нарықтық құны.
Тозу - бағалау қызметіндегі, эксплуатациялау үрдісінде бағалау объектісі құнының абсолюттік немесе қатысты жоғалуы. Тозу, оның пайда болу себептерінің түріне байланысты табиғи, функционалдық және моралдық (сыртқы) болып бөлінеді.
Табиғи тозу - автокөлік құралдары құнының эксплуатациялау үрдісінде, көліктің техникалық жағдайының өзгеруіне байланысты абсолюттік немесе қатысты жоғалуы, оның нәтижесінде көліктің функционалдық және эксплуатациялық сипаттамалары бұзылады (төмендейді). Табиғи тозудың негізгі себептері - тозу, пластикалық деформациялар, әр түрлі бұзылулар, коррозия, конструктивті материалдардың физика-химиялық ерекшеліктерінің өзгеруі.
Функционалдық тозу - автокөлік құралдары құнының көліктік және қосымша қызметпен байланысты, жеке функцияларының бұзылуына байланысты абсолюттік немесе қатысты жоғалуы, оның нәтижесінде көліктің функционалдық мүмкіндіктері төмендейді (азаяды). Мысалы, автомобиль-амфибий өзінің жүзе алу қасиеттерінен айырылғанда, функционалдық тозу пайда болады.
Моралдық (сыртқы) тозу - сыртқы факторлардың әсірінен хабардар сатып алушы үшін көліктің пайдалылығымен төмендеуіне байланысты автокөлік құралдары құнының абсолюттік немесе қатысты жоғалуы, мұндай факторларға өндіріс саласындағы ғылыми-техникалық прогресс, өндірістің, импорттың, автокөлік құралдарының тауар нарықтары мен эксплуатацияның мемлекетпен реттелуі, автокөлік құралы өндірісінің тоқтатылуы, олардың қосалқы бөлшектері өндірісінің тоқтатылуы, эксплуатацияның ұйымдастыру және т.б. жатады.
Автокөлік құралдары конструктивті күрделі құрылым екенін ескеріп, оны бағалауды 2 кезеңде жүргізу қажет.
Бірінші кезең - автокөлік құралының техникалық құрамын айқындап алу. Техникалық құрамы - бұл автокөлік құралының, буындары мен бөлшектерінің техникалық жағдайының қозғалыс және эксплуатация қауіпсіздігі шарттарына, талаптарына сәйкестігін анықтау. Бұл кезеңде автокөлік құралының функционалдық іс-әрекетін орындау мүмкіндігі айқындалады, яғни жолаушылар мен жүкті тасымалдауды жүзеге асыру. Егер автокөлік құралының функционалдық мүмкіндіктері қауіпсіздік және эксплуатация талаптарына сәйкес болса, онда ол зерттеудің екінші кезеңіне өтеді.
Екінші кезеңде экономикалық құрамы айқындалады. Экономикалық құрамы - бұл автокөлік құралының тауарлық (сандық және сапалық) қасиеттерін және бағалаудың жалпы әдістері негізінде оның құнын, объектінің өзгерген қасиеттерінің оның тұтыну құнына әсерін анықтау.
Бірінші және екінші кезеңдерде орындалатын іс-әрекеттер автокөлік құралдарын бағалау қызметінің жалпы мақсаттары болып табылады. Автокөлік құралдарын бағалауда жалпы мәселелерді шешумен қатар, жеке моменттерін де анықтап алу керек:
- ұсынылған автокөлік құралының сипаттамасы (моделі, шығарылған жылы, техникалық жағдайы және т.б.);
- ұсынылған автокөлік құралының қандай да бұзылған бөлшегінің сипаты;
- ұсынылған автокөлік құралының бұзылу көлемі;
- амортизациялық тозу көлемі;
- лакобояулық жабынның сипаттамасы (компоненттер жағдайы);
- қалпына келтіруге, жөндеуге қажетті қосалқы бөлшектер;
- қандай да қосалқы бөлшектердің құны;
- автокөлік құралын жөндеуге қолданылатын материалдардың құны;
- қалпына келтіру шығындарының құны;
- жөндеу нәтижесінде автокөлік құралының тауарлық түрінің жоғалу құны;
- ұсынылған автокөлік құралының жойылу құны;
- ұсынылған автокөлік құралын жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының көлемі және сипаты;
- жөндеудің техникалық-экономикалық жөндігі;
- нормативті (амортизациялық) тозуды ескергендегі, автокөлік құралының толық қалпына келтіру құны;
- сақтау, тасымалдау, эксплуатациялау және т.б. процесі негізнде, автокөлік құралының жағдайы мен қасиеттерінің өзгеруі нәтижесінде арзандату көлемі.
Автокөлік құралдарын бағалау қызметінің объектісі жеке және заңды тұлғалар мүліктік жауапкершілікке ие болатын, автокөлік құралдарының тұтыну қасиеттері болып табылады. Бұл мәселені шешуге автокөлік құралдарын бағалау әдістемесі келтіріледі, ол ғылыми рекомендацияларға сәйкес, халықаралық тәжірибемен қатар, қазақстандық нарықта жылжымалы және жылжымайтын мүлікке баға белгілеу ерекшеліктерін ескеріп жасалынған.
Ел экономикасы кеңістік пен уақытта бөлінген параметрлері бар жүйе болып табылады, сондықтан жалпы жағдайда құн территориялық және уақыттық факторлардың функциясын көрсетеді. Территориялық факторлар әр түрлі аймақтық нарықтар үшін ұқсас автокөлік құралдарының құндарының арасындағы айырмашылықты ескереді. Мысалы Алматының тауар нарығында шетел автомобильдерінің құны Атырау нарығындағы ұқсас автомобильдер құнынан орта есеппен 10-15% төмен. Уақытша факторлар инфляция және басқа да тұрақсыз сипаттағы себептер әсерінен ұқсас автокөлік құралдарының құнын бағалағанда бағалау мерзімі және орны көрсетілуі тиіс.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың қалдық құнын анықтау үшін қайта қалпына келтіру құнынан жалпы тозу сомасы есептеледі.
Жалпы тозу дегеніміз - бұл физикалық бұзылулардан, функциялары ескіруден және әр түрлі әсер ететін экономикалық факторлардың есебімен объектінің сыртқы факторлардан (экономикалық жағдайлардан, қоршаған ортаның жағдайларынан т.б.) болатын мүліктің құнының төмендеуі.
Тозудың үш түрі бар. Олар: физикалық тозу, функционалдық тозу және сыртқы тозу.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың физикалық тозы келесідей әдістердің қатысуы арқылы анықталады:
өмір сүру уақыты кезеңі;
техникалық жағадайын жалпылама бағалаудың әдісі.
2 - кесте Физикалық тозу көрсеткіштері
Физикалық тозуы, % бойынша
Техникалық жағдайын бағалау
Техникалық жағдайына жалпы сипаттама
0 - 20
Жақсы
Кемшілігі және зақымдылығы жоқ. Бөлек жөнделмеген эксплуатациялық элементтері бар және жөндеу кезінде жою мүмкіндігі бар.
21 - 40
Қанағаттанарлық
Элементтері жұмысқа жарамды, бірақ қазіргі жағдайда жөндеуден өтуін талап етеді.
41 - 60
Қанағаттанарлықсыз
Элементтері жұмысқа тек жөндеуден өткеннен соң жарамды.
61 - 80
Апаттық
Элементтердің жағдайы апаттық. Элементтердің барлық орындалу функцияларын тек қана толық ауыстыруды талап етеді.
81 - 100
Жарамсыз, қолдануға келмейді
Элементтердің жұмысқа жарамсыз жағдайы
Автокөліктердің физикалық тозу пайызын анықтау үшін келесідей ақпараттарды дайындайды:
1. Спидомертден жол жүрілген есептік бойынша нақты көрсеткішін аламыз.
2. Автокөліктің техникалық куәлігіне сәйкес жүрілген уақыты.
3. Көліктің тозу пайызын мына формула арқылы анықтаймыз:
Итр = (К1*Пф+К2*Дф) (1)
Мұнда, К1 - жүрілген жол бойынша тозу көрсеткіші;
Пф - көлікті қарау кезінде спидометрдегі жүрілген жол (км);
К2 - уақыт факторлары бойынша тозу көрсеткіші;
Дф - көліктің нақты жүрілген қызметі.
4. Көліктің бұйымдық кешенін ауыстырғандағы жеке тозу есебін анықтайды: автокөлік дөңгелектері, аккумулятор батареясы және т.б.
5. Көліктің (бұйымдық кешенін) тозу есебінің құны мына формуларлар арқылы анықталады:
Сиз = Ц - Виз=Цр*((1-Итр)100), тенге (2)
мұнда, Сиз - көлік құралының есептік тозу есебінің құны, теңге;
Ц - көлік құралының кешендік есебінің бағасы;
Виз - тозу есебіне сәйкес құнды төмендету өлшемі, теңге.
6. Жеке агрегаттар мен бұйымдық кешенді ауыстырған жағдайдағы үрдісі мен көлік құралының тозу есебін алғандағы қалдық құны мына формула арқылы анықталады:
Схиз = Сиз +∑Зі*(Итр-Иі)100 (3)
мұнда, Схиз - көлі құралын ауыстырған жағдайдағы үрдісі мен тозу есебін алғандағы қалдық құны;
Зі - і-ші агрегатты ауыстыру шығындары;
Итр - көлік құралының комплекстік тозу есебі;
Иі - і-ші агрегатты ауыстыру үрдісіндегі тозу пайызы.
7. і-ші агрегатты ауыстыруға кеткен шығындары мына формула арқылы анықтаймыз:
Зі=Ці+Сі, теңге (4)
мұнда, Зі - і-ші агрегатты ауыстыруға кеткен шығындары;
Ці - і-ші агрегаттар бағасы;
Сі - і-ші агрегатты ауыстыруы бойынша жөндеу жұмысының құны.
8. Көліктің құнынан төмендету факторы болып пайдалану кезіндегі залалдардың пайда болуы. Олар мыналар:
oo темірдің қабыршықтануының (коррозия) орны мен залалы;
oo бөлшектер элементінің зақымдалуы, бөлінуі;
oo материалды және материалдық емес бөлшектерінің соғылуы, көгеруі, қабыршықтануы.
oo ластауы;
oo жөндеуден қалған белгілері;
oo агрегаттар мен бұйым бұрыштарының қатайтып жүргізілмеуі;
oo пайдалану кезіндегі айқындалатын ақаулықтар.
Тозу есебіндегі ақаулықтардан арылуы бойынша мына формула арқылы анықталады:
Здэ=СР+Цм+Цд*(1-Итр100), тенге (5)
мұнда, СР - ақаулықтан арылуы бойынша жұмыс құнының сомасы;
Цм - ақаулықтан арылу үшін керекті материалдар құнының соммасы;
Цд - ақаулықтан арылу үшін керекті бөлшектік қорлар құнының соммасы;
(1-Итр100) - ақаулықтан арылуы бойынша жаңарту коэффициенті.
8.1 Шығындық тәсілдің машина және құрал - жабдықтарды бағалауда қолданылатын әдістері
Бірыңғай объект бойынша есептеу - бағаланатын объект үшін конструкциясы, пайдаланатын материалдары және дайындау технологиялары бойынша ұқсас біріңғай объектілерді таңдап алады. Оның үстінде біріңғай объект басқа тағайындауға ие болып басқа салаларда қолданыла алады. Бірыңғай объект нарықта белгілі бір сұраныспен қолданылады және оның бағасы белгілі.
Бірыңғай объектіні дайындаудың өзіндік құны бағаланатын объектіні дайындаудың өзіндік құнына жақын және өндірістік факторлардың берілген объектілеріне арналған жалпыларының ықпалында қалыптасады.
Бірыңғай объектінің бағасы өндірістің таза өзіндік құнынан кәсіпорынның таза пайдасынан, пайдаға салықтан, саудаға үстеме бағадан және ҚҚС реттеледі. Бірыңғай объектінің толық өзіндік құны:
Бп.бір=[(1-ҚҚС)*(1-Нпр-Кр)*Ббірлт] (1-Нпр), (6)
Мұнда Бп.бір - бірыңғай объектінің бағасы
ҚҚС-қосымша құнға салынатын салық
Нпр-пайдаға салық ставкасы;
Кр-өнімнің оңтайлық көрсеткіші, яғни таза пайда мен сауда үстемесінің баға қатынасы бойынша;
Ббірлт- бірыңғай объектінің бағасы;
Оңтайлылық көрсеткішін анықтау көбірек қиындық тудырады, ол бәрінен бұрын нарықтағы берілген біріңғай объектіде сұраныстың қаншалықты жоғарылығына байланысты. Жоғары сұраныспен қолданылатын өнімнің оңтайлылық көрсеткіші 0,10-0,25 орташа сұранысқа ие өнім үштің -0,05-0,10 құрайды.
Бағаланатын объектінің толық өзіндік құны Өт біріңғай объектінің өзіндік құны бойынша есептелініп түзетіледі, объектілердің конструкциясының көлеміндегі айырмашылық ескеріледі:
Өт=Өт.бір*(GGбір) (7)
Мұндағы G мен Бір - бағаланатын және біріңғай объектілер конструкциясының салмағы;
Өт - біріңғай объектінің өзіндік құны
Егер бағаланатын және біріңғай объект өндірістің әр түрлі типінде дайындалса, онда өндіріс сериясындағы коэффиценттердегі айырмашылықтарға түзету енгізіледі.
Бұдан әрі бағаланатын объектінің қалпына келтіру құны есептеледі. Ол мына формула арқылы есептелінеді:
Sқ=[(1-Нпай)*С][1- Нпай-Ко] (8)
Мұнда С-бағалау объектісінің өндіргендегі толық құны
Ко-өнімнің оңтайлық көрсеткіші
Нпай-табыс салығының ставкасы
Бұл формулада оңтайлық көрсеткіші бағаланатын объектінің өтімділік дәрежесіне сәйкес болуы тиіс. Сұранысқа ие емес объектілерді де бағалау қалыс қалмайды, ол кезде олардың құны өзіндік құнына тең мәнге ие болады.
Элемент бойынша (агрегаттық) есептеу - бұл әдіс бағаланатын объект сатып алуға болатын және бағалары нарықта белгілі құрамдас бөліктерден жиналуы мүмкін. Мұндай бағалаудың неғұрлым тән мысалы, автокөліктің құнын олардың жиналатын бөлшектері бойынша бағалау болып табылады. Басқа мысал - әмбебап жабдықтың бірнеше бірліктерінен жиналатын тасқынды технологиялық желілер құнын бағалау.
Осы әдіспен жұмысты жүргізу мынадай:
1. Бағаланатын объектінің құрылымын талдайды және олардың негізгі бөлшектерінің тізімін құрастырады.
2. Объектінің әрбір бөлігі бойынша ақпарат жинайды. Егер бағалары уақыттың әртүрлі сәттеріне қатысты болса, онда оларды индекстейді.
3. Бөлшектердің бағалары туралы жиналған мәліметтерді объектінің толық өзіндік құнын есептеу үшін пайдаланады.
Ө=(1+Көз)*∑Бэл (9)
Мұнда ∑Бэл-осы бөлшектердің бағалары бойынша есептелген объекті бөлшектерінің сомалы құны;
Көз - дайындаушының өзіндік шығындарын ескеретін коэффицент (0,3-0,4-ке тең);
Содан соң қалпына келтіру құнын анықтайды:
S=[(1-Нпай)*Өт][1-Нпай-Ко] (10)
Шығындарды талдау және индекстеу - бағалау тәжірибесінде айтарлықтай кең таралған мысал объектінің ескі құнын (бағасын) түзетуші индекстердің (индекс-дефляторлар) көмегімен қазіргі заманғы бағалар деңгейіне келтіру болып табылады. Егер осы объектке жататын өнімнің сол тобы үшін баға индекстері белгілі болса, объектінің бағасын тікелей индекстеу арқылы жүзеге асырылады.
Бұл әдістің ерекшелігі мынада, индекстеуге объектінің тұтастай алғандағы құны (бағасы) емес, оның өзіндік құны реттелетін шығындар ұшырайды. Мұндай жағдайда обьектіні өндіру кезінде шығындалатын ресустардың баға индекстерін негізге алады. Ресустардың баға индекстері туралы ақпарат дайын бұйымдардың баға индекстері туралы ақпаратқа қарағанда анағұрлым қол жетерлік. Оның үстінде бағаның белгілі бір кезеңінің (жылдың, тоқсанның, айдың) соңына қатынасын білдіретін базистік баға индекстері туралы сөз болып отыр.
Шығындық көрсеткіштің бағалау сәтіне қарай мәнін келтіру үшін, шығу сәтінің жағдайы бойынша бұл көрсеткішті түзетулер енгізуші индекске көбейту қажет. Түзету енгізуші индекс - ресурстың баға индексін бағалау жағдайына қатынасы.
Объектінің шығысының өзіндік құны (ҚҚС-ынсыз) оның толық өзіндік құнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
4
1
МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
6
1.1
Бағалау мақсатында автокөлік құралдарын анықтау және жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Автокөлік құралдары құнының түрлері, бағалау мақсаттары және қағидалары. Бағалау үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.3
Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалаудың құқықтық, ақпараттық қамтамасыз етілуі және методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2
МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ...
15
2.1
Көлік құралдарының индекстелген тозуын анықтау ... ... ... ... ... ...
15
2.2
Шығындық тәсілдің машина және құрал - жабдықтарды бағалауда қолданылатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
3
АВТОКӨЛІКТІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ...
25
3.1
Mercedes-Benz 300 SE 2.8 маркалы автокөліктің физикалық тозуын ескере отырып, тәуелсіз бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.2
Автокөлік құралын бағалау туралы есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
ЖОСПАР
К І Р І С П Е
Бүгінгі күнгі нарықтық экономика мен құқықтық мемлекеттің маңызды институттарының бірі - бағалау қызметі дамып келеді. Бағалау қызметі қоғамда тұрақты экономикалық қатынастарды қалыптастыру үшін, сонымен қатар меншік құқықтары объектісінің өркениетті экономикалық айналысы үшін қажет. Қазақстан Республикасының активтерінің негізгі түрі болып автокөлік құралдары табылатын автокөліктік кешенінде олардың құнын бағалаудың қажеттілігі туындап отыр. Оның актуалдығы сақтандыру қызмет нарығының құрылуынан пайда болды, оның негізгі мәселесінің бірі - кейіннен залалды өтеу үшін апатты зілзала, авария, өрт, жол-көліктік оқиға және тағы басқа нәтижесінде туындайтын зардаптар сомасын бекіту.
Автокөлік құралдарын бағалау қажеттігі бүгінгі күні банктік жүйеде меншік иесінің өз автокөлік құралын кепілдікке ұсынып, несие алуына мүмкіндігінің тууымен түсіндіріледі.
Автокөлік құралдарын бағалау - бағалау қызметінің арнайы және ерекше түрі болып табылады, өйткені оның басқа бағалау объектілер түрлерінен өзінше бір айырмашылықтары бар, олар:
- автокөлік құралдарын бағалау объектісі ретінде басқа бағалау объектілер түріне қарағанда, функционалдық, конструктивті және эксплуатациялық айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдарына қатысты құнын анықтайтын факторлардың құрамы мен әсері басқа бағалау объектілеріне қарағанда өзгеше;
- автокөлік құралдары басқа бағалау объектілеріне қарағанда, құқықтық, ұйымдастырушылық, ақпараттық және әдістемелік аспектілері жағынан айырмашылығы бар;
- автокөлік құралдары қауіпті объект болып табылады, оның нәтижесінде материалдық залалды өтеумен байланысты құқықтық зардаптар туындайды, және ол бағалауды жүргізуді талап етеді;
- автокөлік құралдары нарығының құрылымы мен параметрлері басқа бағалау объектілерінің тауар нарықтарының сипаттамаларынан айырмашылығы бар, ол автокөлік құралдарының нарықтық құнын анықтауға қажетті әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етуде үлкен бір мәселе, мұндай бағалауда негізінен салыстырмалы әдіс қолданылады.
Қазіргі жағдайда автокөлік құралдарын бағалаудың қажеттігі келесі жағдайларда туындайды:
oo бизнес-жоспарды әзірлеу, автомобильдік-құрылыс өндірісін құру және дамыту;
oo автокөлік құралын өндіріске жіберілгендегі, болжамды нарықтық құнын бағалау;
oo көлік құралдары тобы бойынша негізгі қордың белсенді бөлігін қайта бағалау;
oo жекешелендіру кезінде бағалау;
oo мемлекет меншігіндегі автокөлік құралдарымен мәміле жасағанда;
oo автокөлік құралдарының кедендік шекара арқылы Қазақстан Республикасына кіргізлгенде;
oo мүлік салығын есептеу үшін салық салу базасын анықтау;
oo автокөлік құралдарын сату-сатып алу, сонымен қатар аукциондық;
oo автокөлік құралдарының кепілдігін рәсімдеу;
oo автокөлік құралдарын жалға және лизингке беру;
oo кәсіпорынның жарлық қорына салым ретінде автокөлік құралын рәсімдеу;
oo қоғамнан шыққанға, қоғам тарағанда және қоғам жойылғанда қоғам қатысушысының (акционердің) салымын еншілеу (бөлу);
oo кәсіпорынды жалпы бағалауда негізгі қордың бөлігі ретінде автокөлік құралдарын бағалау;
oo жою немесе авария, өрт, жарылыс, найзағай соққысынан, нөсерлі жауын-шашын, бұршақ, қалың қар, жер сілкіну, сел, опырылу, көшкін, тасқын, су басу, мұз астына түсіп кету, су құбыры немесе жылу жүйесі нәтижесінде зақымдану жағдайында, сонымен қатар ұрлау (айдап кету) әрекетімен байланысты ұрлау және жойылу (зақымдану) жағдайында автокөлік құралдарын сақтандыру;
oo автокөлік құралы зақымданғандағы залал құнын бағалау;
oo автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
oo автокөлік құралдарын сыйға тарту (салық салу мақсатында);
oo автокөлік құралдарын мұраға қалдыру (салық салу мақсатында);
oo сот шешімімен мүлікті (автокөлік құралдарын) бөлу;
oo автокөлік құралдарымен бартерлік мәмілелер;
oo мүлікті түгендеу (инвентаризациясы);
oo автокөлік құралдарын конфискациялау;
oo автокөлік құралдарын есептен шығару және жою.
Жалпы курстық жұмысқа тоқталатын болсақ, мұнда алға қойған мақсаттарға жету үшін, автокөлік құралдарын бағалау бойынша ғылыми, әдістемелік, ақпараттық және ұйымдық қамтамасыз ету мәселелері қарастырылған. Сонымен қатар курстық жұмыс автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі аспектілерін ашып көрсетеді. 1-тарауда толығымен және дәлелді түрде автокөлік құралдарының ерекше белгілеріне арналған және оларды бағалау объектісінің жеке класы ретінде қарастырады. Бұл бөлімде автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі қағидалары, бағалау мақсаттары, құн түрлері және автокөлік құралдарының жіктелуі сияқты маңызды көрсеткіштері берілген.
1 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
0.1. Бағалау мақсатында автокөлік құралдарын анықтау және жіктеу
ҚР Азаматтық кодексінің 117 - бабына сәйкес бекітілген:
Жылжымайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар жылжитын мүлік болып табылады. Заң құжаттарында көрсетілгеннен басқа реттерде жылжитын мүлікке құқыққа тіркеу талап етілмейді. Сонымен ҚР АК жылжитын мүлікке анық және толық анықтама бермейді; осыған байланысты мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі суда жүзу кемесі, өзен - теңіз жүзу кемесі, ғарыштық обьектілер де жылжымайтын заттарға теңестіріледі.
Қазақстан Республикасының жол жүру ережесіне сәйкес көлік құралы болып жолмен адамдарды, жүк пен құрал - жабдықтарды алып жүретін құрылғы табылады. Көлік құралының құрамына механикалық көлік құралдары, тіркемелер, мопедтер, аспалы қозғалтқышы бар велосипедтер және осыған ұқсас сипаттағы басқа да көлік құралдары кіреді. Механикалық көлік құралдары құрамына автокөлік құралдары, мотокөлік құралдары, троллейбустар, трамвайлар, әртүрлі тракторлар, өзі жүретін көлік құралдары. Мем СТ 25 478-91 сәйкес автокөлік құралдарына жүк және жеңіл автомобильдер, автобустар және автопоездар[16].
Автокөлік құралы - қозғалтқыш арқылы қозғалатын, жалпы жол жүйесінде адамдарды, жүк пен құрал - жабдықтарды алып жүретін, сонымен қатар жеке өзінің 400 кг-нан астам салмағы бар құрылғы. Жүктелген салмағы автокөлік құралының толық жүктелген (жанармаймен, майлармен, суытқыш сұйықтармен және т.б.) және комплектіленген салмағымен (қосымша дөңгелектерді, құрал - саймандарды және т.б.) анықталады, оған тек үстіндегі жүгі, жолаушылар, жүргізуші салмағы кірмейді. Автакөлік құралдары жолаушы, жүк және арнайы көлік болып бөлінеді. Жолаушы көлігінің құрамына жеңіл автомобильдер және автобустар кіреді. Жүк автокөлік құралдарына арнайы, жүк автомобильдері жатады. Жеке қызмет автокөлік құралдарына негізінен көліктік емес жұмыстарды орындауға арналған, арнайы құрал - жабдығы бар автомобильдер жатады [3].
Жеңіл автомобиль - жүргізуші орнын есептемегенде, отыратын орны
8 - ден аспайтын және жолаушыларды тасымалдауға арналған автокөлік құралы. Жеңіл автомобильдер жанағының түрі мен қозғалтқыштың жұмыс көлеміне байланысты жіктеледі, яғни қозғалтқыш цилиндрінің жұмыс көлемі (л) бойынша:
1. ерекше кіші (1,2 литрге дейін);
2. кіші (1,3-1,8 л);
3. орташа (1,9-3,5 л);
4. үлкен (3,5 литрден жоғары);
5. жоғары (регламентелген).
Автобус - жүргізуші орнын есепке алмағанда, отыратын орны 8 - ден астам және жолаушыларды тасымалдауға арналған автокөлік құралы. Автобустар қалалық, қала сыртындағы, қалааралық және туристік болып бөлінеді.
Жүк - жолаушы автомобилі - жүргізуші орнын есепке алмағанда, отыратын орны 3 - тен аспайтын және жүк тасымалдауға арналған жабдықталған, платформасы бар автокөлік құралы. Мұндай автомобильдерге жанағына жүкті орналастыру үшін, яғни ауданын үлкейту мақсатында артқы орындықтары жоқ немесе алынып тасталатын жеңіл автокөлігі жатады.
Жүк автомобилі - жүкті тасымалдауға арналған автокөлік құралы. Жүк автомобилі борттық автомобиль, сонымен қатар тіркемесі бар автомобиль (борттық тягач ), жартылай тіркемесі бар автомобильдік тягачтар, самосвалдар және арнайы автомобильдер болып бөлінеді. Жалпы жүк автомобильдерін толық массасына байланысты 7 класқа бөледі:
1. 1,2 тоннаға дейін;
2. 1,3-2,0 тонна;
3. 2,1-8,0 тонна;
4. 9,0-14 тонна;
5. 15-20 тонна;
6. 21-40 тонна;
7. 40 тоннадан жоғары.
Арнайы автомобиль - жартылай тіркеме немесе тіркемесі бар, жүктің белгілі бір түрін ғана тасымалдауға арналған және осыған байланысты арнайы жанағы бар жүк автомобилі. Арнайы автомобильдерге фургоны бар автомобильдер (жалпы мақсаттағы, изотермиялық, рефрижираторлар, нанға, жиһазға, киімге, жануарларға және т.б. арналған) немесе цистернасы бар автомобильдер (сұйық және шашыранды жүкке арналған), контейнеровоздар, ауыстырылатын (алынатын) жанағы бар автомобильдер, ұзын өлшемді жүкті тасымалдауға арналған автомобильдер, ауыр көтергіш автомобильдер, панелевоздар, блоковоздар, фермовоздар, плитовоздар, балковоздар, сантехкабиновоздар, құрылыс қоспаларын және ерітінділерді тасымалдаушы автомобильдер және т.б. жатады[7].
Жеке қызмет автомобилі - арнайы қызметті орындауға арналған және осыған байланысты арнайы жабдықталған автомобиль. Жеке қызмет автомобильдеріне өрт сөндіру автомобильдері, автокрандар, компрессорлық бекітпелері бар автомобильдер.
Көлік құралының агрегаты жоюға немесе толық жөндеуден өткізуге бағытталады, егер:
1. Базалық және негізгі бөлшектер агрегатының толық бөлшектеп, жөндеуді талап еткенде;
2. Агрегаттың жұмыс қабілеттілігін техникалық себептерге байланысты қалпына келтіру мүмкін емес немесе оған ағымдағы жөндеу жүргізу арқылы қалпына келтіру экономикалық тиімсіз болса.
Ағымдағы жөндеу базалықтан басқа барлық бөлшектерді қалпына келтіру немесе ауыстыру арқылы агрегаттың жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз етуге арналған [4].
1 - кесте. Автомобильдің, оның базалық және негізгі детальдарының негізгі агрегаттарының тізімі
Рс
Агрегаттары
Базалық бөлшектер
Негізгі бөлшектер
1.
Жинақталған тіркеу картері бар қозғалтқыш.
Цилиндрлер блогы
Цилиндрлер бастиегі, буынды білік, маховик, қайта бөлетін вал, тіркеу картері
2.
Беріліс қарабы
Беріліс қарабы картеры
Картердің жоғарғы қақпағы, беріліс қарабының ұзартқышы, бірінші, екінші және аралық білік
3.
Гидромиханикалық беріліс
Механикалық редуктордың картері
Қос фрикционның корпусы, бірінші, екінші және аралық біліктер, турбиндық және сорғыш дөңгелектер.
4.
Кардандық беріліс
Кардандық біліктің құбыры (құбырлары).
Фланец-вилка, сырғанау вилкасы
5.
Артқы белдік (задний мост)
Артқы белдік картері
Жарты ось қаптамасы, редуктор картеры, мойынтірек стаканы, дифференциал чашкалары, дөңгелік күпшегі, тежеуіш барабаны немесе диск, дөңгелек редукторының жетектегіші
6.
Алдыңғы ось (передняя ось)
Алдыңғы ось арқалығы немесе тәуелсіз аспаның көлденең жақтауы
Бұрылыс цапфа, дөңгелік күпшегі, шкворень, тежеуіш барабан немесе диск.
7.
Рульдік басқару (управление)
Рульдік механизм картері, гидрокүшейткіш золотнигінің картері
Ілмек білігі, червяк, рейкапіспек, шарикті гайканың бұрамасы, гидрокүшейткіш сорғышы корпусының қақпағы
8.
Жук автомобильінің кабинасы және жеңіл автомобильдің жанағы
Кабина немесе жанақ каркасы
Есік, қанат, радиатора облицовкасы, капот, багажник қақпағы
9.
Автобус жанағы
Қаңқа негізі
Еден қаптамасы, шпангаут
10.
Жук автомобилінің платформасы
Платформа негізі (Основание платформы)
Көлденең жақтаулар, арқалықтар
11.
Рама
Лонжерондар
Көлденең жақтаулар, кронштейндар, серіппегіш
12.
Автомобиль платформасының көтергіші құрылғысы
Гидравликалық көтергіштің корпусы, қуаттылықты таңдау қорабының картеры
Қуаттылықты таңдау қорабы сорғышының корпусы
1.2 Автокөлік құралдары құнының түрлері, бағалау мақсаттары және қағидалары. Бағалау үрдісі
ҚР Бағалау қызметі туралы Заңына сәйкес бағалау мақсаты үшін құнның негізгі түрі нарықтық құн болып табылады. Автокөлік құралдарын бағалауда, бағалау қызметі туралы заң талаптарына жауап беретін құнның негізгі түрлерінің аты мен анықтамалары төменде көрсетілген:
Автокөлік құралының нарықтық құны - автокөлік құралының бәсеке жағдайында ашық нарықта өткізілуі мүмкін ықтимал баға, мұнда мәміле жақтары ойланып, шешім қабылдайды, барлық қажетті ақпарат ашық болады, ал мәміле бағасының көлеміне қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді.
Шектеулі нарықтағы автокөлік құралының құны - автокөлік құралының ашық нарықта сатылуы мумкін емес немесе қосымша шығынды талап ететін құны. Ол конструктивті немесе экалогиялық қауіпсіздік, арнайы функционалды бағыттағы және т.б. критерийлер бойынша қабылданған заңдарға сәйкес автокөлік құралдарын эксплутатциялау шектелген немесе мүмкін болмайтын кезде бағалау процесінде қолданылады.
Автокөлік құралының белгілі бір жағдайда және оны қолдану мақсатына байланысты құны - автокөлік құралының белгілі бір жағдайға және оны қолдану мақсатына байланысты анықталатын құны. Жаппай эксплуатацияланатын автокөлік құралдарынан елеулі айырмашылығы бар, пайдалану шарттары мен мақсаттары ерекше автокөлік құралдарын бағалауға арналған. Негізінен раритеттік автокөлік құралдарын бағалауға қолданады.
Автокөлік құралының бағалау құны - есептік (анықталатын) көрсеткіш. Автокөлік құралын бағалауда әр түрлі кезеңдердегі құнның түрлері анықталады:
oo автокөлік құралын өндіріске дайындап, игеру - жобалық (потенциалды, инвестициялық) құн;
oo автокөлік құралын эксплуатациялау - бастапқы (толық бірінші) құны, бастапқы баланстық құны, қалпына келтіру құны, баланстық құны, қайта өңдеу
құны, ауыстыру құны, қалдық құны, нарықтық құны, кедендік құны, сақтандыру құны, жөндеу бойынша құны (қалпына келтіру бойынша), жойылу құны;
oo эксплуатациядан шығып қалу - утилизациялық құн.
Жобалық (потенциалды, инвестициялық) құн - автокөлік құралдарының болжамды нарықтық құны, ол бизнес-жоспарды игеру, инвестициялық және өндірістік жобаны қабылдауда, автокөлік құралын шығару бойынша жаңа өндірістік қуаттылықты ойлап табудың технико-экономикалық құжаттарында көрсетіледі.
Бастапқы (толық бірінші) құн - автокөлік құралдарын кәсіпорынға қабылдау құны, яғни ол автокөлік құралының сатып алу мерзіміндегі нақты шығындардың жиынтығымен анықталады[7].
Бастапқы баланстық құн - кәсіпорын балансына тіркегендегі автокөлік құралының бастапқы құны, ол есептік бухгалтерлік құжаттарда көрсетіледі.Эксплуатациядағы автокөлік құралының негізгі қорды келесі қайта бағалау мерзімі немесе оны қайта жабдықтауды ресми тіркеу мерзімі келгенге дейін, бастапқы құны ескеріледі.
Қалпына келтіру құны - алдын ала сатып алынған автокөлік құралының қазіргі жағдайда бағалар мен тарифтердің өзгеруін ескергендегі, қайта өндіру құны немесе ауыстыру құны. Негізгі қорды қайта бағалағанда, толық қалпына келтіру құны анықталады, яғни алдын ала өндірілген автокөлік құралының қайта бағалау уақытына бағалар деңгейін (тозуды қоспағанда) ескергендегі бастапқы құны. Жалпы жағдайда негізгі қордың толық қалпына келтіру құны шығындардың толық құнын анықтайды, бұл шығындарды оны иемденетін ұым өтейді, оған автокөлікті ұқсас жаңа, нарықтық бағалары және тарифтері бойынша объектіге ауыстырудың мүмкін шығындары, тасымалдау, объектіні орнату (монтажы), шетел объектілері үшін кедендік төлемдер және т.б. кіреді.
Баланстық құн - бухгалтерлік есепте көрсетілген автокөлік құралының құны, ол не бастапқы баланстық құнға, не автокөлік құралының қалпына келтіру құнына тең.
Қайта өңдеу құны - автокөлік құралының бүгінгі күнгі сатылып жатқан немесе өндіріліп жатқан нақты көшірмесінің құны.
Ауыстыру құны - ұқсас функционалды және конструктивті сипаттамалары бар, бағаланып жатқан автокөлік құралы аналогының құны.
Қалдық құн - бастапқы баланстық құннан немесе толық қалпына келтіру құнынан қалдық құнын анықтау мерзіміндегі жинақталған тозу сомасын алып тастағанға тең.
Жойылу құны - автокөлік құралының ұқсас автокөлік құралдары тұрақты қызмет көрсету уақыты аяқталғандағы, аталған автокөлікті пайдаланудан шығарып тастау қажет болғандағы құны.
Утилизациялық құн - автокөлік құралының оның агрегаттарының, тораптарының, бөлшектер жүйесі мен эксплуатациялық материалдарының, оған олардың утилизациялау шығындары қосылады, нарықтық құнына тең құн.
Кедендік құн - автокөлік құралдарын шығарған мемлекеттегі нарықтық құны, оған кіргізілген кедендік территорияға дейін әкелу шығындары (тасымалдау құны, тиеу шығындары, түсіру, қайта тиеу, сақтандыру сомасы), сонымен қатар сатып алушының комиссиондық және брокерлік сыйақыларға кеткен шығындар кіреді, оған тек автокөлік құралын сатып алуға байланысты комиссиондық сыйақыларкірмейді. Автокөлік құралдарының кедендік құнын бағалау кедендік төлемдер мен айыпқұлдарды, сонымен қатар көлемі автокөлік құралдарының кедендік құнына байланысты болатын басқа да төлемдерді есептеу үшін жүргізіледі[18].
Сақтандыру құны - автокөлік құралының сақтандыру шартына отыру уақытындағы нарықтық құны. Шарттың осы түрінің негізгі талабы болып табылады.
Автокөлік құралының конструкциясына өзгерістер енгізу құны - автокөлік құралының конструкциясына өзгерістер енгізу құны, оған еңбек және материалдық шығындар, құжаттық шығындар, салықтар және басқа да міндетті төлемдер, сонымен қатар табыс.
Автокөлік құралының конструктивті элементтерінің (қосалқы бөлшектерінің) құны - автокөлік құралының конструктивті элементтерінің (қосалқы бөлшектерінің) бәсеке жағдайында ашық нарықта сатып алынуы мүмкін ең ықтимал бағасы, мұндай жағдайда мәміле жақтары ақылмен, барлық қажетті ақпаратты ала отырып қызмет істейді, және мәмілесіне бағасына қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді.
Автокөлік құралын жөндеуге арналған материалдарының құны - автокөлік құралын жөндеуге арналған материалдардың бір өлшем бірлігінің ең ықтимал бағасы, яғни ол бәсеке жағдайында ашық нарықта сатып алынуы мүмкін, ал мәміле жақтары ақылмен, барлық қажетті ақпаратты ала отырып қызмет істейді және мәміле бағасына қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді.
Автокөлік құралдарын жөндеу бойынша қызмет көрсетулердің құны -
Автокөлік құралдарын жөндеу бойынша қызмет көрсетулердің еңбек сиымдылығының бір өлшем бірлігінің ең ықтимал бағасы, яғни ол бәсеке жағдайында ашық нарыққа осы бағамен шығарылуы мүмкін, ал мәміле жақтары ақылмен, барлық қажетті ақпаратты ала отырып қызмет істейді және мәміле бағасына қандай да кенеттен болатын жағдайлар әсер етпейді[8].
1.3 Машина, көлік құралдары және құрылғыларын бағалаудың құқықтық, ақпараттық қамтамасыз етілуі және методологиялық негіздері
Біздің қоғамда нарық қатынастарының дамуы тауар немесе мүлік құрамының құнына көзқарастың өзгеруіне алып келді. Оғанға дейін бұл құрамға байланысты баға белгілеудің әкімшілік механизміне қатысты ешқандай даулар тумаған. Тұтыну нарығының дамуы, оны нақты шығындарға сәйкестендіру мүлік құнын бағалаудың объективті критерийлерін іздеумен байланысты, және осы мүліктің тұрақты экономикалық айналымда болуы ғылыми білімнің арнайы бағытын іздеуді қажет етті. Оның актуалдығы сақтандыру қызметі нарығының құрылуынан пайда болды, оның негізгі мәселелерінің бірі - кейіннен залалды өтеу үшін апатты зілзала, авария, өрт, жолды-көліктік оқиға және т.б. нәтижесінде туындайтын зардаптар сомасын бекіту.
Сот органдарында сақтандыру компнияларының келтірілген залалдың нақты құнын өтеумен байланысты жұмыстардың саны біраз болуы тауарлар мен шығындарды бағалау тәртібімен түсіндіріледі, мұндай жағдайда екі жақ ҚР Әділет министірлігінің Сот сараптамасының орталығына жолығуға мәжбүр болады және сұрақтарды соттан сырт шешу мүмкіндігін қолданбайды. Бұл жағдай маманданған бағалау ұйымдарының (жылжымайтын мүлік орталығы) аздығына ғана байланысты емес.
Мұндай құжаттар сот тәжірибесінің сауалдары бойынша соттық тауар тану сараптамасы шегінде қабылданады. Соттық сараптама түсініктемелік аппараты заң негізінде түбірлі өзгерсе және оның мақсаттары арнайы ғылыми білім негізінде, құқық сақтау және сот қызметін жүзеге асыру процесінде зерттеулерді жүргізу болса, онда әдістемелік кепілдемені жасағанда келесі құқықтық моменттерге ерекше көңіл бөлу қажет:
1. Жоғары маманданған жобаны, қызметті, нормативтерді, мүлікті, активтерді және т.б. бағалау жылжымайтын мүлік орталықтары, банктік және сақтандыру жүйелерінің, инвестициялық қорлардың, несиелік және басқа да мекемелердің табысты жұмыстарының басты шарты бола отырып, әдетте соттық-сараптамалық жүйеге жолығуды талап етпейді, өйткені оның барлығы азаматтық-құқықтық қатынастар шегінде, басқаша айтсақ даусыз тәртіппен жүзеге асырылады. Сонымен жалпы құқықтық бастаманың қорытындысы - жылжитын және жылжымайтын мүлікті бағалаудың құқықтық институтының бар болуы соттық-сараптамалық органдардың ерекше прегоративасы бола алмайды. Кері мысал ретінде ҚР Әділет министірлігінің құрылыс, автокөлік құралдары және т.б. құнын бағалауды жүзеге асыру бойынша кепілдемелерін келтіруге болады.
2. Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы ҚР Заңының қабылдануына және бағалау институтын жеке соттан сырт қызмет деп танылғанына байланысты ҚР Азаматтық-процессуалдық кодекс деңгейінде сараптамалық процессуалдық және процессуалдық емес формалардың нақты дифференциациясын жүзеге асыру қажет [17].
Осылардың біріншісіне дәлелдемелерге сәйкес қылмыстық, азаматтық және әкімшілік өндірісте арнайы ғылыми білімді қолдану тән болса, екіншісі (процессуалды емес) үшін - ғылыми білімді қолдану мүдделі жақтар мен ұйымдарға анықтамалық-кеңес ақпаратын беру мақсатын көздейді.
Сараптамалық тәжірибенің талдауы көрсеткендей, қазіргі жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастары қылмыстық-құқықтық қатынастарға қарағанда едәуір басымды және құқықтың басқа да салалық сапалы дамуын талап етеді, мысалы, сақтандыру және қаржылық.
3. Сараптамалық қызметтің екі формасының дифференциациясы - процессуалдық және процессуалдық емес - осы қызметтің субъектілерін құқықтық бөлуді талап етеді, әсіресе соттық эксперттерді және жәй эксперттерді (бағалаушыларды). Олардың құқықтық өкілеттілігі біраз айрықшаланады. Соттық экспертке сараптамалық қызметті жүзеге асыруда Қазақстан Республикасындағы соттық сараптама туралы ҚР Заңының ережелері және ҚР ҚПК пен АҚК нормаларын қолданады.
Эксперт-бағалаушы қызметі Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы ҚР Заңымен және Бағалаушы кодексімен реттеледі. Ол мемлекеттік стандарттармен бекітілген ережеге сүйенеді. Осы қызметтің қажеттігі ҚР ғылыми кадрларының аттестациясы департаменті бекіткен мамандықтар арасында, жеке мамандық ретінде 0717 Бағалау мамандығы бөлініп шықты, ал 07.08.97 ж. №130-п Республиканың еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің бұйрығымен Бағалаушы (мүлікті бағалау бойынша эксперт) мамандығы бекітілді[15].
Жоғарыда айтылғандардың барлығы қарастырып жатқан субъектілердің құқықтық статусын анықтауда бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ақпараттық қамтамасыз ету автокөлік құралдарын бағалау бойынша қызмет сапасына әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады.. Объективті ақпараттық қамтамасыз етудің болуы - автокөлік құралдарына қатысты құнын анық, ашық, нақты және дәләлденетін бағалаудың қажетті шарты болып табылады. Оған қоса, автокөлік құралдарын бағалауды жүргізуде еңбек және қаржылық шығындардың негізгі бөлігі ақпаратты іздеу және өңдеумен байланысты. Сондықтан ақпараттық қамтамасыз етуді дамыту және жетілдіру автокөлік құралдарын бағалаушы жұмысының тиімділігін жоғарлататын маңызды мақсаттардың бірі болып табылады.
Автокөлік құралдарына қатысты құнын бағалауды ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі элементтері болып әртүрлі бағалау объектілері туралы бағалық ақпарат, сонымен қатар нормативті және көмекші ақпарат. Бағалау мақсаты мен қолданатын әдістемелік әдістерге байланысты бағалық ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі сипаттамалары болып бағалар түрі, бағалау объектісі, бағалау объектісінің тауарлық нарығы, бағалық ақпаратты ұсыну формасы мен көздері. Әдетте бағаның негізгі түрлеріне нарықтық бағалар және өндірілген өнімнің бағалары жатады. Бағалау объектісінің негізгі түрлері - отандық, шетел өндірісінің жаңа және ұсталған автокөлік құралдары, оларға қосымша жабдық, оларды жөндеу үшін қосалқы бөлшектер мен материалдар, жөндеу бойынша жұмыстар. Автокөлік құралдарына қатысты бағалау объектісінің тауарлық нарығының негізгі түрлері болып ҚР тауарлық нарығы, ҚР аудандық тауарлық нарығы, басқа елдердің тауарлық нарықтары[16].
Экономика-негізгі сандық сипаттамасы әр түрлі активтердің- тауар-ақша қатынастары объектілерінің, сонымен қатар автокөлік құралының құны болып табылатын күрделі жүйе. Құн - минималды ақша бірлігіне (теңге, тиын) пропорционалды өлшемдерді қабылдайтын дискретті шама. Егер құн минималды ақша бірлігінен шамалы жоғары болса, онда оны өсімді шама ретінде қарастыруға болады. Нарықтық экономика жағдайында ол әр түрлі кездейсоқ факторлардың әсеріне тәуелді, мүмкін өлшемдердің біреуін қабылдайтын кездейсоқ шама болып табылады.
Нарық жағдайында құнның қалыптасу үрдісінің статистикалық табиғаты оның өлшемінің кездейсоқ сипатын анықтайды. Кездейсоқ шама ретінде құнның толық бейнесі оның әртүрлі өлшемдерінің пайда болу ықтималдылығын көрсететін, қайта бөлу заңын айқындайды. Бірақ құнның мұндай бейнесі тәжірибелік мақсатта (мәмілелер, салық салу, сот жұмысы, бухгалтерлік есеп және т.б.) қолдануға келмейді, мұнда он,ың бір ғана (нүктелік) өлшемі көрсетілуі талап етіледі. Сонымен, бағалау қызметінің қажеттілігі және актуалдығы нарықтық экономика жағдайында құнның стохастикалық сипаты мен азаматтық заңмен реттелетін мәмілелер және басқа да салалық заңдармен (қылмыстық, салық, кеден, бухгалтерлік және т.б.) реттелетін қатынастар түрлерінің құндық параметрлерінің белгіленген бейнесі арасында жүйелік қарама-қайшылығын туындатады.Автокөлік құралдары жаппай өндіріс өнімі болғандықтан, оны шамалы мөлшерде тұтынады, мұнда оның құнын бағалаудың негізгі әдісі - салыстырмалы. Бұл әдіс автокөлік құралының тауар нарығында осы уақытта қалыптасқан сату және сатып алу бағаларының өзара салыстырылуына сүйенеді.Оны қолдануда қажетті бірінші ақпаратты отандық және шетелдік өндірістің, жаңа және ұсталған автокөлік құралының бағалары көрсетілген көптеген анықтама кітаптарынан, арнайы баспа шығарылымдарынан, өндіруші-зауыттардың, сауда ұйымдары мен дилердің прайс-беттерінен алуға болады[17].
Автокөлік құралына қатысты құнды бағалауда шығындық әдіс оны өндіріп, шығаруға кеткен шығындарды есептеуге негізделген. Автокөлік құралы сериялы және көп сериялы өндіріс өнімі болғандықтан, мұндай әдіс көптеген қолдануға келмейтін болып шығады. Бұл бір автокөлік құралын дайындауға кеткен үлестік шығындар сериялы өндіріске қарағанда әлдеқайда жоғары. Осы аталған әдіс негізінен автокөлік құралын жөндеумен бұзылу нәтижесінде материалдық залал көлемін анықтаумен және оны эксплуатациялау үрдісінде оның конструкциясына өзгерістер енгізумен байланысты құн түрлерін бағалауда қолданылады және сәйкес калькуляцияны құру арқылы жүргізіледі. Сонымен қатар, оны жеке шығармашылық ұсынысқа сәйкес жасалынған, раритеттік автомобильдерді қалпына келтіруде қолдануы мүмкін.
Табыс әдісі автокөлік құралын қолданғандағы болашақтағы табыстардың жиынтығы ретінде, бағалау объектісінің ағымдағы құнын анықтауға негізделген. Егер табысты тек қана жеке өндіріс әкелетін болса, онда ол өндірістің элементі болып табылатын еңбек құралының жеке түрлерін бағалауда қолданылмайды.Ол өндірісті, өнеркәсіптік кешен мен басқа да бизнес объектілерін бағалауда негізгі әдіс болып табылады. Осындай себептерге байланысты автокөлік құралдарын бағалауда табыс әдісі көбінесе қолданылмайды. Оның шығындық және салыстырмалы әдістермен қосқанда, тек қана раритеттік автомобильдерді бағалауда мүмкін, егер бағаланып жатқан автомобильдер иелеріне фильмдерге түсіруге қолданылатын жағдайда, раритеттік автомобильдер сыйлық қоры бар демонстрациялық жарысқа қатысқан және раритеттік автомобильдерді көрмеге шығарған жағдайда табыс әкелетін болса.
Автокөлік құралына қатысты құнның негізгі түрлері бағалау объектісіне тәуелді, жаңа және ұсталған автокөлік құралының құнынан, жөндеу жұмыстарының, автобөлшектердің және оларды жөндеуге қажетті материалдардың нормо-сағат құнынан тұрады[5].
2 МАШИНА, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУЫН АНЫҚТАУ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРІ
2.1 Көлік құралдарының индекстелген тозуын анықтау
Жаңа немесе ұсталған автокөлік құралдарын бағалауға байланысты нарықтық құн автокөлік құралдарының бірінші немесе екінші нарықтағы құнына бөлінуі мүмкін. Бірінші нарықтағы құн - бірінші рет сатуға шығарылған автокөлік құралдарының нарықтық құны. Екінші нарықтағы құн - мемлекеттік тіркеуден өткен және сатуға ұсынылған, ұсталған автокөлік құралының нарықтық құны.
Тозу - бағалау қызметіндегі, эксплуатациялау үрдісінде бағалау объектісі құнының абсолюттік немесе қатысты жоғалуы. Тозу, оның пайда болу себептерінің түріне байланысты табиғи, функционалдық және моралдық (сыртқы) болып бөлінеді.
Табиғи тозу - автокөлік құралдары құнының эксплуатациялау үрдісінде, көліктің техникалық жағдайының өзгеруіне байланысты абсолюттік немесе қатысты жоғалуы, оның нәтижесінде көліктің функционалдық және эксплуатациялық сипаттамалары бұзылады (төмендейді). Табиғи тозудың негізгі себептері - тозу, пластикалық деформациялар, әр түрлі бұзылулар, коррозия, конструктивті материалдардың физика-химиялық ерекшеліктерінің өзгеруі.
Функционалдық тозу - автокөлік құралдары құнының көліктік және қосымша қызметпен байланысты, жеке функцияларының бұзылуына байланысты абсолюттік немесе қатысты жоғалуы, оның нәтижесінде көліктің функционалдық мүмкіндіктері төмендейді (азаяды). Мысалы, автомобиль-амфибий өзінің жүзе алу қасиеттерінен айырылғанда, функционалдық тозу пайда болады.
Моралдық (сыртқы) тозу - сыртқы факторлардың әсірінен хабардар сатып алушы үшін көліктің пайдалылығымен төмендеуіне байланысты автокөлік құралдары құнының абсолюттік немесе қатысты жоғалуы, мұндай факторларға өндіріс саласындағы ғылыми-техникалық прогресс, өндірістің, импорттың, автокөлік құралдарының тауар нарықтары мен эксплуатацияның мемлекетпен реттелуі, автокөлік құралы өндірісінің тоқтатылуы, олардың қосалқы бөлшектері өндірісінің тоқтатылуы, эксплуатацияның ұйымдастыру және т.б. жатады.
Автокөлік құралдары конструктивті күрделі құрылым екенін ескеріп, оны бағалауды 2 кезеңде жүргізу қажет.
Бірінші кезең - автокөлік құралының техникалық құрамын айқындап алу. Техникалық құрамы - бұл автокөлік құралының, буындары мен бөлшектерінің техникалық жағдайының қозғалыс және эксплуатация қауіпсіздігі шарттарына, талаптарына сәйкестігін анықтау. Бұл кезеңде автокөлік құралының функционалдық іс-әрекетін орындау мүмкіндігі айқындалады, яғни жолаушылар мен жүкті тасымалдауды жүзеге асыру. Егер автокөлік құралының функционалдық мүмкіндіктері қауіпсіздік және эксплуатация талаптарына сәйкес болса, онда ол зерттеудің екінші кезеңіне өтеді.
Екінші кезеңде экономикалық құрамы айқындалады. Экономикалық құрамы - бұл автокөлік құралының тауарлық (сандық және сапалық) қасиеттерін және бағалаудың жалпы әдістері негізінде оның құнын, объектінің өзгерген қасиеттерінің оның тұтыну құнына әсерін анықтау.
Бірінші және екінші кезеңдерде орындалатын іс-әрекеттер автокөлік құралдарын бағалау қызметінің жалпы мақсаттары болып табылады. Автокөлік құралдарын бағалауда жалпы мәселелерді шешумен қатар, жеке моменттерін де анықтап алу керек:
- ұсынылған автокөлік құралының сипаттамасы (моделі, шығарылған жылы, техникалық жағдайы және т.б.);
- ұсынылған автокөлік құралының қандай да бұзылған бөлшегінің сипаты;
- ұсынылған автокөлік құралының бұзылу көлемі;
- амортизациялық тозу көлемі;
- лакобояулық жабынның сипаттамасы (компоненттер жағдайы);
- қалпына келтіруге, жөндеуге қажетті қосалқы бөлшектер;
- қандай да қосалқы бөлшектердің құны;
- автокөлік құралын жөндеуге қолданылатын материалдардың құны;
- қалпына келтіру шығындарының құны;
- жөндеу нәтижесінде автокөлік құралының тауарлық түрінің жоғалу құны;
- ұсынылған автокөлік құралының жойылу құны;
- ұсынылған автокөлік құралын жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының көлемі және сипаты;
- жөндеудің техникалық-экономикалық жөндігі;
- нормативті (амортизациялық) тозуды ескергендегі, автокөлік құралының толық қалпына келтіру құны;
- сақтау, тасымалдау, эксплуатациялау және т.б. процесі негізнде, автокөлік құралының жағдайы мен қасиеттерінің өзгеруі нәтижесінде арзандату көлемі.
Автокөлік құралдарын бағалау қызметінің объектісі жеке және заңды тұлғалар мүліктік жауапкершілікке ие болатын, автокөлік құралдарының тұтыну қасиеттері болып табылады. Бұл мәселені шешуге автокөлік құралдарын бағалау әдістемесі келтіріледі, ол ғылыми рекомендацияларға сәйкес, халықаралық тәжірибемен қатар, қазақстандық нарықта жылжымалы және жылжымайтын мүлікке баға белгілеу ерекшеліктерін ескеріп жасалынған.
Ел экономикасы кеңістік пен уақытта бөлінген параметрлері бар жүйе болып табылады, сондықтан жалпы жағдайда құн территориялық және уақыттық факторлардың функциясын көрсетеді. Территориялық факторлар әр түрлі аймақтық нарықтар үшін ұқсас автокөлік құралдарының құндарының арасындағы айырмашылықты ескереді. Мысалы Алматының тауар нарығында шетел автомобильдерінің құны Атырау нарығындағы ұқсас автомобильдер құнынан орта есеппен 10-15% төмен. Уақытша факторлар инфляция және басқа да тұрақсыз сипаттағы себептер әсерінен ұқсас автокөлік құралдарының құнын бағалағанда бағалау мерзімі және орны көрсетілуі тиіс.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың қалдық құнын анықтау үшін қайта қалпына келтіру құнынан жалпы тозу сомасы есептеледі.
Жалпы тозу дегеніміз - бұл физикалық бұзылулардан, функциялары ескіруден және әр түрлі әсер ететін экономикалық факторлардың есебімен объектінің сыртқы факторлардан (экономикалық жағдайлардан, қоршаған ортаның жағдайларынан т.б.) болатын мүліктің құнының төмендеуі.
Тозудың үш түрі бар. Олар: физикалық тозу, функционалдық тозу және сыртқы тозу.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың физикалық тозы келесідей әдістердің қатысуы арқылы анықталады:
өмір сүру уақыты кезеңі;
техникалық жағадайын жалпылама бағалаудың әдісі.
2 - кесте Физикалық тозу көрсеткіштері
Физикалық тозуы, % бойынша
Техникалық жағдайын бағалау
Техникалық жағдайына жалпы сипаттама
0 - 20
Жақсы
Кемшілігі және зақымдылығы жоқ. Бөлек жөнделмеген эксплуатациялық элементтері бар және жөндеу кезінде жою мүмкіндігі бар.
21 - 40
Қанағаттанарлық
Элементтері жұмысқа жарамды, бірақ қазіргі жағдайда жөндеуден өтуін талап етеді.
41 - 60
Қанағаттанарлықсыз
Элементтері жұмысқа тек жөндеуден өткеннен соң жарамды.
61 - 80
Апаттық
Элементтердің жағдайы апаттық. Элементтердің барлық орындалу функцияларын тек қана толық ауыстыруды талап етеді.
81 - 100
Жарамсыз, қолдануға келмейді
Элементтердің жұмысқа жарамсыз жағдайы
Автокөліктердің физикалық тозу пайызын анықтау үшін келесідей ақпараттарды дайындайды:
1. Спидомертден жол жүрілген есептік бойынша нақты көрсеткішін аламыз.
2. Автокөліктің техникалық куәлігіне сәйкес жүрілген уақыты.
3. Көліктің тозу пайызын мына формула арқылы анықтаймыз:
Итр = (К1*Пф+К2*Дф) (1)
Мұнда, К1 - жүрілген жол бойынша тозу көрсеткіші;
Пф - көлікті қарау кезінде спидометрдегі жүрілген жол (км);
К2 - уақыт факторлары бойынша тозу көрсеткіші;
Дф - көліктің нақты жүрілген қызметі.
4. Көліктің бұйымдық кешенін ауыстырғандағы жеке тозу есебін анықтайды: автокөлік дөңгелектері, аккумулятор батареясы және т.б.
5. Көліктің (бұйымдық кешенін) тозу есебінің құны мына формуларлар арқылы анықталады:
Сиз = Ц - Виз=Цр*((1-Итр)100), тенге (2)
мұнда, Сиз - көлік құралының есептік тозу есебінің құны, теңге;
Ц - көлік құралының кешендік есебінің бағасы;
Виз - тозу есебіне сәйкес құнды төмендету өлшемі, теңге.
6. Жеке агрегаттар мен бұйымдық кешенді ауыстырған жағдайдағы үрдісі мен көлік құралының тозу есебін алғандағы қалдық құны мына формула арқылы анықталады:
Схиз = Сиз +∑Зі*(Итр-Иі)100 (3)
мұнда, Схиз - көлі құралын ауыстырған жағдайдағы үрдісі мен тозу есебін алғандағы қалдық құны;
Зі - і-ші агрегатты ауыстыру шығындары;
Итр - көлік құралының комплекстік тозу есебі;
Иі - і-ші агрегатты ауыстыру үрдісіндегі тозу пайызы.
7. і-ші агрегатты ауыстыруға кеткен шығындары мына формула арқылы анықтаймыз:
Зі=Ці+Сі, теңге (4)
мұнда, Зі - і-ші агрегатты ауыстыруға кеткен шығындары;
Ці - і-ші агрегаттар бағасы;
Сі - і-ші агрегатты ауыстыруы бойынша жөндеу жұмысының құны.
8. Көліктің құнынан төмендету факторы болып пайдалану кезіндегі залалдардың пайда болуы. Олар мыналар:
oo темірдің қабыршықтануының (коррозия) орны мен залалы;
oo бөлшектер элементінің зақымдалуы, бөлінуі;
oo материалды және материалдық емес бөлшектерінің соғылуы, көгеруі, қабыршықтануы.
oo ластауы;
oo жөндеуден қалған белгілері;
oo агрегаттар мен бұйым бұрыштарының қатайтып жүргізілмеуі;
oo пайдалану кезіндегі айқындалатын ақаулықтар.
Тозу есебіндегі ақаулықтардан арылуы бойынша мына формула арқылы анықталады:
Здэ=СР+Цм+Цд*(1-Итр100), тенге (5)
мұнда, СР - ақаулықтан арылуы бойынша жұмыс құнының сомасы;
Цм - ақаулықтан арылу үшін керекті материалдар құнының соммасы;
Цд - ақаулықтан арылу үшін керекті бөлшектік қорлар құнының соммасы;
(1-Итр100) - ақаулықтан арылуы бойынша жаңарту коэффициенті.
8.1 Шығындық тәсілдің машина және құрал - жабдықтарды бағалауда қолданылатын әдістері
Бірыңғай объект бойынша есептеу - бағаланатын объект үшін конструкциясы, пайдаланатын материалдары және дайындау технологиялары бойынша ұқсас біріңғай объектілерді таңдап алады. Оның үстінде біріңғай объект басқа тағайындауға ие болып басқа салаларда қолданыла алады. Бірыңғай объект нарықта белгілі бір сұраныспен қолданылады және оның бағасы белгілі.
Бірыңғай объектіні дайындаудың өзіндік құны бағаланатын объектіні дайындаудың өзіндік құнына жақын және өндірістік факторлардың берілген объектілеріне арналған жалпыларының ықпалында қалыптасады.
Бірыңғай объектінің бағасы өндірістің таза өзіндік құнынан кәсіпорынның таза пайдасынан, пайдаға салықтан, саудаға үстеме бағадан және ҚҚС реттеледі. Бірыңғай объектінің толық өзіндік құны:
Бп.бір=[(1-ҚҚС)*(1-Нпр-Кр)*Ббірлт] (1-Нпр), (6)
Мұнда Бп.бір - бірыңғай объектінің бағасы
ҚҚС-қосымша құнға салынатын салық
Нпр-пайдаға салық ставкасы;
Кр-өнімнің оңтайлық көрсеткіші, яғни таза пайда мен сауда үстемесінің баға қатынасы бойынша;
Ббірлт- бірыңғай объектінің бағасы;
Оңтайлылық көрсеткішін анықтау көбірек қиындық тудырады, ол бәрінен бұрын нарықтағы берілген біріңғай объектіде сұраныстың қаншалықты жоғарылығына байланысты. Жоғары сұраныспен қолданылатын өнімнің оңтайлылық көрсеткіші 0,10-0,25 орташа сұранысқа ие өнім үштің -0,05-0,10 құрайды.
Бағаланатын объектінің толық өзіндік құны Өт біріңғай объектінің өзіндік құны бойынша есептелініп түзетіледі, объектілердің конструкциясының көлеміндегі айырмашылық ескеріледі:
Өт=Өт.бір*(GGбір) (7)
Мұндағы G мен Бір - бағаланатын және біріңғай объектілер конструкциясының салмағы;
Өт - біріңғай объектінің өзіндік құны
Егер бағаланатын және біріңғай объект өндірістің әр түрлі типінде дайындалса, онда өндіріс сериясындағы коэффиценттердегі айырмашылықтарға түзету енгізіледі.
Бұдан әрі бағаланатын объектінің қалпына келтіру құны есептеледі. Ол мына формула арқылы есептелінеді:
Sқ=[(1-Нпай)*С][1- Нпай-Ко] (8)
Мұнда С-бағалау объектісінің өндіргендегі толық құны
Ко-өнімнің оңтайлық көрсеткіші
Нпай-табыс салығының ставкасы
Бұл формулада оңтайлық көрсеткіші бағаланатын объектінің өтімділік дәрежесіне сәйкес болуы тиіс. Сұранысқа ие емес объектілерді де бағалау қалыс қалмайды, ол кезде олардың құны өзіндік құнына тең мәнге ие болады.
Элемент бойынша (агрегаттық) есептеу - бұл әдіс бағаланатын объект сатып алуға болатын және бағалары нарықта белгілі құрамдас бөліктерден жиналуы мүмкін. Мұндай бағалаудың неғұрлым тән мысалы, автокөліктің құнын олардың жиналатын бөлшектері бойынша бағалау болып табылады. Басқа мысал - әмбебап жабдықтың бірнеше бірліктерінен жиналатын тасқынды технологиялық желілер құнын бағалау.
Осы әдіспен жұмысты жүргізу мынадай:
1. Бағаланатын объектінің құрылымын талдайды және олардың негізгі бөлшектерінің тізімін құрастырады.
2. Объектінің әрбір бөлігі бойынша ақпарат жинайды. Егер бағалары уақыттың әртүрлі сәттеріне қатысты болса, онда оларды индекстейді.
3. Бөлшектердің бағалары туралы жиналған мәліметтерді объектінің толық өзіндік құнын есептеу үшін пайдаланады.
Ө=(1+Көз)*∑Бэл (9)
Мұнда ∑Бэл-осы бөлшектердің бағалары бойынша есептелген объекті бөлшектерінің сомалы құны;
Көз - дайындаушының өзіндік шығындарын ескеретін коэффицент (0,3-0,4-ке тең);
Содан соң қалпына келтіру құнын анықтайды:
S=[(1-Нпай)*Өт][1-Нпай-Ко] (10)
Шығындарды талдау және индекстеу - бағалау тәжірибесінде айтарлықтай кең таралған мысал объектінің ескі құнын (бағасын) түзетуші индекстердің (индекс-дефляторлар) көмегімен қазіргі заманғы бағалар деңгейіне келтіру болып табылады. Егер осы объектке жататын өнімнің сол тобы үшін баға индекстері белгілі болса, объектінің бағасын тікелей индекстеу арқылы жүзеге асырылады.
Бұл әдістің ерекшелігі мынада, индекстеуге объектінің тұтастай алғандағы құны (бағасы) емес, оның өзіндік құны реттелетін шығындар ұшырайды. Мұндай жағдайда обьектіні өндіру кезінде шығындалатын ресустардың баға индекстерін негізге алады. Ресустардың баға индекстері туралы ақпарат дайын бұйымдардың баға индекстері туралы ақпаратқа қарағанда анағұрлым қол жетерлік. Оның үстінде бағаның белгілі бір кезеңінің (жылдың, тоқсанның, айдың) соңына қатынасын білдіретін базистік баға индекстері туралы сөз болып отыр.
Шығындық көрсеткіштің бағалау сәтіне қарай мәнін келтіру үшін, шығу сәтінің жағдайы бойынша бұл көрсеткішті түзетулер енгізуші индекске көбейту қажет. Түзету енгізуші индекс - ресурстың баға индексін бағалау жағдайына қатынасы.
Объектінің шығысының өзіндік құны (ҚҚС-ынсыз) оның толық өзіндік құнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz