Халық банкінің үжымына 80 жылдық мерейтойына орай тарихи материалдар
Кіріспе
БАСТАУ
XX ғасыр табалдырығында
Тиын мен сом
Алғашқы самғау, алғашқы құлдырау
1917.1930
Аласапыран кезең
Жаңа дәуір . жаңа амалдар
Қайта өрлеу
1930.1940
Жаңа шешімдер ізденісі жолында
Заемдар мен салымдар . бүкілхалықтың іс
1941.1945
Майданға мол ақша
1945.1960
Реформа және заемдар
1980 . 1980
Өркен жайған экономика . өскен салымдар
Жарғымен өмір сүру
Салымдар мен салымшылар
Жинақ кассасынан жалақы алу, ақша қорының өсуі
1980.1990
Ақшасыз аудару артьқшылығы мен кемшілігі
Аралық қорытынды
Жинақ кассасы банкке айналды
Табыс пен шығыс
"Қор" деген . қадірлі ұғым
1990.2002
Өзгеріс лебі
Банк жүйесінің кадрлары
Қорытынды
БАСТАУ
XX ғасыр табалдырығында
Тиын мен сом
Алғашқы самғау, алғашқы құлдырау
1917.1930
Аласапыран кезең
Жаңа дәуір . жаңа амалдар
Қайта өрлеу
1930.1940
Жаңа шешімдер ізденісі жолында
Заемдар мен салымдар . бүкілхалықтың іс
1941.1945
Майданға мол ақша
1945.1960
Реформа және заемдар
1980 . 1980
Өркен жайған экономика . өскен салымдар
Жарғымен өмір сүру
Салымдар мен салымшылар
Жинақ кассасынан жалақы алу, ақша қорының өсуі
1980.1990
Ақшасыз аудару артьқшылығы мен кемшілігі
Аралық қорытынды
Жинақ кассасы банкке айналды
Табыс пен шығыс
"Қор" деген . қадірлі ұғым
1990.2002
Өзгеріс лебі
Банк жүйесінің кадрлары
Қорытынды
Еліміздің ең ірі қаржы институттарының бірі - Қазақстан Халық банкінің ұжымын 80 жылдығымен құттықтаймын. 1923 жылы Ақтөбе қаласында ашылған алғашқы жинақ кассасы қазіргі Қазақстан аумағындағы жинақ ісінің негізін қалады. Осы жылдар ішінде Мемлекеттік еңбек жинақ кассасының жүйесі егемен Қазақстанның аса ірі коммерциялық банкі деңгейіне дейін көтерілді.
Банк Қазақстан халқының терең сеніміне ие болып, қазір соны өзінің күнделікті қызметімен нығайтып келеді. "Қазақстанның 2002 жылғы N1 банкі" атағымен марапатталуы - соның дәлелі.
Халық банкі - өзінің керемет кең жүйесін еліміздің кез келген бұрышына орналастырған әмбебеп коммерциялық банк. Бүкіл әлем қаржыгерлерінің Қазақстанды жақсы тануында да Сіздердің үлкен үлестеріңіздің бар екендігіне сенімдімін. Осы сөзімнің дәлелі ретінде Халық банкінің халықаралық рейтінгінің үнемі жоғарылап келе жатқандығын айтуға болады.
Бірнеше жыл Халық банкі Байқаушы кеңесінің төрағасы болғандықтан, Сіздерге әріптес ретінде лебіз білдіре алатындығыма қуаныштымын.
Іргелі ұжымға жаңа биіктер, баянды табыс, мықты денсаулық тілеймін.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Имангали Тасмагамбетов
ҚЫМБАТТЫ ӘРІПТЕСТЕР
Соңғы жылдары республика халқы мен эко-номиканың нақты секторы тарапынан Қазақ-станның банк жүйесіне деген сенімнің қайта қалыптасып келе жатқандығы байқалады. Қазақстан экономикасының соңғы үш жыл ішіндегі даму деңгейі 30 пайыздан жоғары. Осынау маңызды көрсеткішке еліміз айқын әрі дәйектілікпен жүргізілген қаржы саясатының арқасында қол жеткізді. Соңғы үш жыл ішінде -1999 жылғы қазан айынан 2002 жылдың қыркүйегіне дейін халықтың салым-дары 5,4 есе өсіп, 233,3 млрд. теңгеге жетті. Қазақстан салым мөлшерінің адам басына шаққандағы көрсеткіші жөнінен ТМД елдерінің арасында Ресейден кейін екінші орында. Яғни әрбір тұрғынға - 102 долларға жуық. Экономикаға бөлінген банк кредиті соңғы үш жыл ішінде 4,2 есе өсіп, 2002 жылғы қыркүйек айының аяғында 588,7 млрд. тең-гені құрады.
Қазақстанның қазіргі заманғы банк жүйесін құру 1990 жылы желтоқсан айында "Қазақ КСР-нің банктері мен банктік қызметі тура-лы" Заң қабылданғаннан кейін басталды. Өткен жылдар еліміздің банк жүйесі үшін қалыптасу және даму жылдары ғана емес, нағыз сынақ уақыты да еді. Қалай болғанда да, тұрақты банк жүйесіне біз енді ғана қол жеткіздік. Ал 1993 жылы елімізде 230 банк болды. Оның жартысынан астамы банк деуге де келмейтін. Алдымызда үйрену, халықаралық тәжірибені зерттеу қажеттілігі тұрды. Бізде бухгалтерлік есеп, қадағалау және аудиттің халықаралық үлгісі де біліктілікпен енгізіліп келеді. Қазір қазақстандық банктер шетелдік әріптестерімен өте еркін, иық тең-естіре бәсекелесе алады. Халық банкінің соңғы 10 жыл ішіндегі жұмысына талдау жасай келіп, ол таңдаған бағыттың дұрыстығы жөнінде батыл айтуға болады. Отандық жинақ ісі дамып келеді. Халықтық жинақ банкінің жекешеленуі Халық банкінің кредит беру, халықтың депозиттерін тарту, пластикалық карточкаларды тарату қызметтерін одан әрі тиімді ете түсуге ықпал етті.
Банк Қазақстан халқының терең сеніміне ие болып, қазір соны өзінің күнделікті қызметімен нығайтып келеді. "Қазақстанның 2002 жылғы N1 банкі" атағымен марапатталуы - соның дәлелі.
Халық банкі - өзінің керемет кең жүйесін еліміздің кез келген бұрышына орналастырған әмбебеп коммерциялық банк. Бүкіл әлем қаржыгерлерінің Қазақстанды жақсы тануында да Сіздердің үлкен үлестеріңіздің бар екендігіне сенімдімін. Осы сөзімнің дәлелі ретінде Халық банкінің халықаралық рейтінгінің үнемі жоғарылап келе жатқандығын айтуға болады.
Бірнеше жыл Халық банкі Байқаушы кеңесінің төрағасы болғандықтан, Сіздерге әріптес ретінде лебіз білдіре алатындығыма қуаныштымын.
Іргелі ұжымға жаңа биіктер, баянды табыс, мықты денсаулық тілеймін.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Имангали Тасмагамбетов
ҚЫМБАТТЫ ӘРІПТЕСТЕР
Соңғы жылдары республика халқы мен эко-номиканың нақты секторы тарапынан Қазақ-станның банк жүйесіне деген сенімнің қайта қалыптасып келе жатқандығы байқалады. Қазақстан экономикасының соңғы үш жыл ішіндегі даму деңгейі 30 пайыздан жоғары. Осынау маңызды көрсеткішке еліміз айқын әрі дәйектілікпен жүргізілген қаржы саясатының арқасында қол жеткізді. Соңғы үш жыл ішінде -1999 жылғы қазан айынан 2002 жылдың қыркүйегіне дейін халықтың салым-дары 5,4 есе өсіп, 233,3 млрд. теңгеге жетті. Қазақстан салым мөлшерінің адам басына шаққандағы көрсеткіші жөнінен ТМД елдерінің арасында Ресейден кейін екінші орында. Яғни әрбір тұрғынға - 102 долларға жуық. Экономикаға бөлінген банк кредиті соңғы үш жыл ішінде 4,2 есе өсіп, 2002 жылғы қыркүйек айының аяғында 588,7 млрд. тең-гені құрады.
Қазақстанның қазіргі заманғы банк жүйесін құру 1990 жылы желтоқсан айында "Қазақ КСР-нің банктері мен банктік қызметі тура-лы" Заң қабылданғаннан кейін басталды. Өткен жылдар еліміздің банк жүйесі үшін қалыптасу және даму жылдары ғана емес, нағыз сынақ уақыты да еді. Қалай болғанда да, тұрақты банк жүйесіне біз енді ғана қол жеткіздік. Ал 1993 жылы елімізде 230 банк болды. Оның жартысынан астамы банк деуге де келмейтін. Алдымызда үйрену, халықаралық тәжірибені зерттеу қажеттілігі тұрды. Бізде бухгалтерлік есеп, қадағалау және аудиттің халықаралық үлгісі де біліктілікпен енгізіліп келеді. Қазір қазақстандық банктер шетелдік әріптестерімен өте еркін, иық тең-естіре бәсекелесе алады. Халық банкінің соңғы 10 жыл ішіндегі жұмысына талдау жасай келіп, ол таңдаған бағыттың дұрыстығы жөнінде батыл айтуға болады. Отандық жинақ ісі дамып келеді. Халықтық жинақ банкінің жекешеленуі Халық банкінің кредит беру, халықтың депозиттерін тарту, пластикалық карточкаларды тарату қызметтерін одан әрі тиімді ете түсуге ықпал етті.
МАЗМҰНЫ
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Иманғали Тасмагамбетовтың
Халық банкінің ұжымына 80жылдық мерейтойына орай арнау сөзі
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Төрағасы Г.А. Марченконың
арнау сөзі
Қазақстан Халық банкі Басқармасының Төрағасы Қ.А. Сатылғановтың арнау
сөзі
Кіріспе
БАСТАУ
XX ғасыр табалдырығында
Тиын мен сом
Алғашқы самғау, алғашқы құлдырау
1917-1930
Аласапыран кезең
Жаңа дәуір - жаңа амалдар
Қайта өрлеу
1930-1940
Жаңа шешімдер ізденісі жолында
Заемдар мен салымдар - бүкілхалықтың іс
1941-1945
Майданға мол ақша
1945-1960
Реформа және заемдар
1980 - 1980
Өркен жайған экономика - өскен салымдар
Жарғымен өмір сүру
Салымдар мен салымшылар
Жинақ кассасынан жалақы алу, ақша қорының өсуі
1980-1990
Ақшасыз аудару артьқшылығы мен кемшілігі
Аралық қорытынды
Жинақ кассасы банкке айналды
Табыс пен шығыс
"Қор" деген - қадірлі ұғым
1990-2002
Өзгеріс лебі
Банк жүйесінің кадрлары
Қорытынды
ХАЛЫҚ БАНКІНІҢ ҮЖЫМЫНА 80 ЖЫЛДЫҚ МЕРЕЙТОЙЫНА ОРАЙ
Еліміздің ең ірі қаржы институттарының бірі - Қазақстан Халық банкінің
ұжымын 80 жылдығымен құттықтаймын. 1923 жылы Ақтөбе қаласында ашылған
алғашқы жинақ кассасы қазіргі Қазақстан аумағындағы жинақ ісінің негізін
қалады. Осы жылдар ішінде Мемлекеттік еңбек жинақ кассасының жүйесі егемен
Қазақстанның аса ірі коммерциялық банкі деңгейіне дейін көтерілді.
Банк Қазақстан халқының терең сеніміне ие болып, қазір соны өзінің
күнделікті қызметімен нығайтып келеді. "Қазақстанның 2002 жылғы N1 банкі"
атағымен марапатталуы - соның дәлелі.
Халық банкі - өзінің керемет кең жүйесін еліміздің кез келген бұрышына
орналастырған әмбебеп коммерциялық банк. Бүкіл әлем қаржыгерлерінің
Қазақстанды жақсы тануында да Сіздердің үлкен үлестеріңіздің бар екендігіне
сенімдімін. Осы сөзімнің дәлелі ретінде Халық банкінің халықаралық
рейтінгінің үнемі жоғарылап келе жатқандығын айтуға болады.
Бірнеше жыл Халық банкі Байқаушы кеңесінің төрағасы болғандықтан,
Сіздерге әріптес ретінде лебіз білдіре алатындығыма қуаныштымын.
Іргелі ұжымға жаңа биіктер, баянды табыс, мықты денсаулық тілеймін.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Имангали Тасмагамбетов
ҚЫМБАТТЫ ӘРІПТЕСТЕР
Соңғы жылдары республика халқы мен эко-номиканың нақты секторы
тарапынан Қазақ-станның банк жүйесіне деген сенімнің қайта қалыптасып келе
жатқандығы байқалады. Қазақстан экономикасының соңғы үш жыл ішіндегі даму
деңгейі 30 пайыздан жоғары. Осынау маңызды көрсеткішке еліміз айқын әрі
дәйектілікпен жүргізілген қаржы саясатының арқасында қол жеткізді. Соңғы үш
жыл ішінде -1999 жылғы қазан айынан 2002 жылдың қыркүйегіне дейін халықтың
салым-дары 5,4 есе өсіп, 233,3 млрд. теңгеге жетті. Қазақстан салым
мөлшерінің адам басына шаққандағы көрсеткіші жөнінен ТМД елдерінің арасында
Ресейден кейін екінші орында. Яғни әрбір тұрғынға - 102 долларға жуық.
Экономикаға бөлінген банк кредиті соңғы үш жыл ішінде 4,2 есе өсіп, 2002
жылғы қыркүйек айының аяғында 588,7 млрд. тең-гені құрады.
Қазақстанның қазіргі заманғы банк жүйесін құру 1990 жылы желтоқсан
айында "Қазақ КСР-нің банктері мен банктік қызметі тура-лы" Заң
қабылданғаннан кейін басталды. Өткен жылдар еліміздің банк жүйесі үшін
қалыптасу және даму жылдары ғана емес, нағыз сынақ уақыты да еді. Қалай
болғанда да, тұрақты банк жүйесіне біз енді ғана қол жеткіздік. Ал 1993
жылы елімізде 230 банк болды. Оның жартысынан астамы банк деуге де
келмейтін. Алдымызда үйрену, халықаралық тәжірибені зерттеу қажеттілігі
тұрды. Бізде бухгалтерлік есеп, қадағалау және аудиттің халықаралық үлгісі
де біліктілікпен енгізіліп келеді. Қазір қазақстандық банктер шетелдік
әріптестерімен өте еркін, иық тең-естіре бәсекелесе алады. Халық банкінің
соңғы 10 жыл ішіндегі жұмысына талдау жасай келіп, ол таңдаған бағыттың
дұрыстығы жөнінде батыл айтуға болады. Отандық жинақ ісі дамып келеді.
Халықтық жинақ банкінің жекешеленуі Халық банкінің кредит беру, халықтың
депозиттерін тарту, пластикалық карточкаларды тарату қызметтерін одан әрі
тиімді ете түсуге ықпал етті.
Біздің банк жүйесі жинаған тәжірибе мемлекеттің қаржы тұрақтылығын
нығайтуға және бүкіл Қазақстан экономикасын дамытуға жұмыс істейтініне
үміттімін. Сондай-ақ мен Қазақстандағы банк бизнесінің әлеуметтік
жауапкершілігінің жоғарылығына қуанам. Банктеріміз білімнің, өнер мен
мәдениеттің дамуына демеушілік қолдау көрсетіп келеді. Халық банкінің
Қазақстандағы жинақ ісінің тарихы туралы кітап шығаруы да - сондай
қайырымды істердің бірі. Банктің өз тарихы бар. Оны банктің өзі жа-зады.
Сіздердің тарихтарыңыз - қалыптасу үстінде. Қаржы әлеміндегі әріптес
ретінде Сіздер шынында да салымшылар мен корпоративтік клиенттердің
сеніміне ие болдыңыздар. Қол жеткен табысқа тоқмейілсімей, ілгері дами
берулеріңізге тілектеспін. Халық банкі өзінің алдына стратегиялық мақсаттар
қойған, сол мақсаттарға жететіндіктеріңізге күмән жоқ. Оған қажетті
шарттардың бәрі бар. Осы жолда Сіздерге табыс тілеймін.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Төрагасы Г.А. Марченко
"ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ" АШЫҚ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ БАСҚАРМА ТӨРАҒАСЫ
Қ.А.САТЫЛҒАНОВТЫҢ АРНАУ СӨЗІ
2003 жылы Қазақстан Халық банкіне 80 жыл то-лады. Халық
комиссарларының өкімі Қазақ-стандағы жинақ ісінің қазығын қақты. Қазіргі
Қазақстан аумағындағы алғашқы жинақ касса-сы Ақтөбе қаласында 1923 жылы 15
тамызда ашылды. Кеңес Одағы кезінде Халық банкі КСРО-ның ҚазақЖинақ Банкі
деп аталды. Міне, содан бері халықпен жұмыс істеу біздің қызме-тіміздегі
негізгі бағыттардың бірі болып келеді. Жекешеленген сәттен бері Халық
банкінің қар-жылық көрсеткіштерінің өсу қарқынында елеулі ілгерілеушілік
бар. Қазақстан рыногында әрі тұрақты, әрі табысты дамып келе жатқан Банктің
қазіргі деңгейі болашаққа батыл қадам жасауға мүмкіндік береді. Халық
банкінің 2004 жылға дейінгі даму стратегиясында да банктің капиталын және
оның табыстылық деңгейін көбейту мәселесін шешуді көздейтін нақты қадамдар
жасалған.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 1999 жылғы
28 ма-мырда республика қаржыгерлерінің I Конгресін-де айтқан банкжүйесінің
даму стратегиясынан
Халық банкі жұмысының ешқашан алшақ бол-мағанын атап өту керек. Онда
Нұрсұлтан Әбішұлы бүкіл қаржы жүйесініңжұмысы ақша сақгаудыңұйымдастыру
үлгілерін құруға ықпал ету керек, ол, біріншіден, халықты ақша жинауға,
оның ішінде әлеуметтік мақсаттарға ынталан-дыру, екіншіден,
оныңбаламажолдарынтаңцау құқығын қамтамасыз ету арқылы жүргізіледі деген
болатын.
Халықтың отандық қаржы жүйесіне деген сенімін нығайту үшін, менің
ойымша, жүйелі шаралар кешенін әзірлеп, жүзеге асыру қажет, -деген болатын
Президент. Тұрғындар мен ме-кемелердің екінші деңгейлі банктердегі салым-
дарын банктердің төлей алмай қалу қаупінен қорғауды қамтамасыз ету қажет.
Тәуекел мен пайданы бөлу қағидаты бойынша жұмыс істейтін қаржы мекемелері
өз клиенттеріне мүмкін болатын қаржы тәуекелдері туралы ақпаратты айтуға
тиіс. Банк құпиясын қатаң сақтау қамтамасыз етілсін. Заңға бағынатын
шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалар өз салымдарының сақгалуы мен
құпиясының қор-ғалуына толық сенімді болуы қажет - бұл Заң-ның басымдық
нысаны. Қазақстанның барлық азаматтары мен ұйымдарына тұрғылықты не-месе
орналасқан жеріне қарамастан қаржы жүйесіне қол жеткізуі үшін бірдей
мүмкіндікжа-салуы қажет. Қаржы жүйесіне тартылған жинақ-тар есебінен
инвестициялауды жүзеге асыру үшін кең мүмкіндіктер жасалуға тиіс.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан қаржыгерлерінің I Конгресінде
республикамыз-дың бүкіл қаржы-банкжүйесіне арнап айтқан осы сөзі тарихи
маңызы бар бағдарламалық құжат болып қалды.
Таяуда өткен Қазақстан Республикасы қаржы-герлерінің III Конгресінде
Елбасы жалпы қаржы жүйесінің, атап айтқанда, екінші деңгейлі банктердің
даму қарқынына жоғары баға берді.
Мемлекет басшысының бұл сөздері бізді жігер-лендіріп, жаңа табысқа
жетелейді. 2002 жылдың басынан бастап Халық банкінің қызметінде оң
өзгерістер байқалды, бұған қар-жылық көрсеткіштердің едәуір жақсаруы және
банкайқындамасыныңнығаюы әрі Қазақстан-дағы және шетелдегі абырой-беделінің
өсуі дәлел.
Ең алдымен Халық банкінің таза пайдасы 2003 жылы 1 қаңтарда өткен
жылдың осы мерзімі-мен салыстырғанда 11 есе өсіп, К2Т 2,561 миллиардқа
жетті. Банктің таза активтері 2001 жылдың қорытындысымен салыстырғанда 52%-
ға өсіп, К2Т196.664 миллиардты (11301,265 млрд.) құрады. Клиенттің банкке
деген сенімінің резерві болып табылатын банк капиталы едәуір ұлғайды.
Банктіңтөленген жарғылық капиталы К2Т4.247 миллиардқа артып, К2Т9.670
миллиардты ($62,2 млн.) құрады. Халықаралық стандартпен есептепген меншікті
капитал К2Т10,5 миллиардқа (98%-ға) көбейіп, К2Т21.224 миллиардқа ($136,5
млн.)жетті. Капиталдыңөсуі артықшы-лықты атаулы акциялардың алтыншы және
жетінші эмиссиясын, бағынышты облигациялар-ды орналастыру есебінен, сондай-
ақ банктің таза пайдасы есебінен мүмкін болды. Қайта түзетілген кредит
саясаты кредит беру процесін реттеп, клиенттік базаның өсуіне ықпал етті.
2003 жылдың қаңтар айының басында банктіңжалпы несие қоржыны К2Т132.4 мил-
лиардты құрады, бұл өткен жылдың көрсеткіш-терімен салыстырғанда 51%-ға
немесе К2Т44.9 миллиардқа (У50288,7 млн.) көп. Қазақстандықтардың банкке
деген сенімінің ар-туын, соған сәйкес банктің ішкі рынокта даму прогресін
айғақтайтын маңызды факторлар-дың бірі - депозит базасының өсуі. К2Т134.9
млрд. немесе 1)80867,5 млн. сомасындағы жалпы депозит базасында талап ету
депозит-тері К2П"54,8 миллиардты құраса, мерзімді де-позиттер К2Т80.0
миллиардты құрады. Халықаралық қаржылық институттар Халық банкіне
инвестициялау объектісі ретінде мейлін-ше қызығушылықтанытып,
бірлескенжобаларға қатысу ниетін ісжүзінде көрсетіп үлгерді. Тиімді
талаптар негізінде 1)5052 млн. мөлшерінде бірлестірілген қарыз тартылды.
Бірлескен сау-далық қаржыландыру бағдарламәлары жүзеге асырылуда. Халық
банкінің инвестор ретінде сыртқы рынокқа шығуы елеулі оқиға болды. Банк
әлемдегі аса ірі алмас өндіруші "АЛРОСА" концернінің пайдасына
бірлестірілген қарыз тартудыңтеңұйымдастырушысы болды. Бұл
банктіңхалықаралық қаржы рыногымен одан әрі бірлесуі жолындағы жалғыз
қадамы емес. Банктің Лондон мен Пекиндегі шетелдік өкілдіктерінің болуы да
маңызды роль атқара-ды. Мұнымен қоса клиенттердің бизнесін қол-дау
мақсатында 2003 жылдың аяғына дейін Мәскеу мен Ташкентте де осындай
өкілдіктер ашамыз.
Клиенттермен жұмыс істеуде қалыптасқан біздіңжақсы дәстүрлеріміз,
корпоративтік рух пен үздіксіз енгізілген жаңа банктехнологиясы XXI ғасырда
да банктің тартымдылығын есе-лей түсуге ықпал етеді деп сенеміз. Біз үнемі
активтің сапасын жақсартып, тәуекелді азай-туға күш саламыз, жаңа табыс
көзін іздестіре және шығынға бақылау қоя отырып, конъюнк-тураның өзгерісін
ескереміз. Осылайша акционерлер құрамы мен банк бас-қармасындағы
барлықөзгерістерден кейін Ха-лық банкі еліміздің банк секторындағы жетекші
ұстанымын сақгап қалады және өзінің одан әрі дамуының нақты мақсатын
айқындайды. Банк өз саясатында клиент мүддесінің басымдығы қағидатын
ұстанады, көрсетілетін қызмет түрін кеңейтуді, сондай-ақбанкорындайтын
маңыз-ды әлеуметтік функцияларды сақтап қалуды көздейді. Халық банкін
екінші деңгейлі басқа банктерден ерекшелейтін де осы. Қазақстан Халық
банкінің мерейтойын қарсы ала отырып, банк басқармасы атынан өз са-
лымшыларымызды, клиенттерімізді, іскерлік әріптестеріміз бен
акционерлерімізді құттық-таймын. Оларға бізге деген нық сенімі, өзара
тиімді ынтымақтастығы үшін алғыс айтамын. Банктің үлкен ұжымына риясыз
білікті жұмысы үшін шынайы ризашылығымды білдіремін.
Қазақстан Халық банкі Басқармасының Төрағасы Қ.А. Сатылғанов
Кіріспе
Сексен жыл - тарих мінберінен қараған-да ұзақ мерзім емес сияқты.
Дегенмен өткен ғасырдың аласапыран оқиғалары көз алды-мызда талай мемлекет
пен үкіметті, саясат пен адамдарды өзінің асау ағынына таста-ды. Дүлей
тасқын өз жолындағы ұсақтың, қажетсіздің бәрін жалмап, жағаға лақтырды.
Сарайларды суға батырып, адами астамшы-лықты ауыздықтаған да сол. Оның
жолын-да іргесі мәңгілікке қаланған, адамдардың өміріне ауа мен су сияқты
аса қажет дүние-лер ғана сақталып қалды. Сол кешегі буыр-цанған өмірден
бүгінге жеткені және халық-тьң сенімді арқа сүйейтіні - Қазақстанның Халық
банк сақгап, баиытып келе жатқан жинақ жүйесінің озық дәстүрлері.
Қазақстан аумағында алғашқы жинақ кас-сасы 1884 жылы Верный қаласында
ашыл-ды. Перовск, Семей және Петропавл уездік қазынашылықтарының жанындағы
жинақ кассалары 1895 - 1899 жылдары құрылған. Бір, бес және он тиындық
жинақ маркала-рын сатып апып, арнаулы жинақ парақта-рына желімдеу қажет
болатын: бір сомға дейін желімдесең, жинақ кассасында шот ашатын едің. Бәрі
осылай басталған.
Арналы өзеннің бұлақтан бастау алатыны белгілі. Жинақ ісінде де
осылай. Тиыннан тірнектеп жинаған Қазақстан Халық банкі - бүгінде
республикадағы ең ірі банк. Сек-сен жылдық тарихында биікке самғап, төменге
құлаған да, табысқа жетіп, тар жолда қалған да кездері болды. Өз ісін
әрдайым өрге сүйреген күреске толы тарих бұл. Халық банкінің жинақ
кассаларында, кейіннен бөлімшелерінде еңбек еткен мамандар замана көшінде
бір асылды мұқалтпай алып келді. Ол - банкке салған салым мөлшеріне
қарамастан кез келген клиентке деген сыйластық сезім. Олай дейтініміз, сан
алуан дағдарыстан соң, әсіресе, соңғы он жылда еліміздегі банк жүйесінің
еңсесін басқан күйзелістен кейін халықтың бір кездегі жи-нақ кассасына
деген сеніміне сызат түсу керек еді... Алайда бәрі басқаша болды. Бұған
дәлел - банктің басқа банктерге қарағанда еліміз бойынша ең көп тараған
филиалдары, салымдардың өсуі, миллионнан асып үлгерген кредиттік төлем
карточкасының орасан зор жүйесі. Қай кезде де қалың жұртшылық Халық банкіне
деген сенімін жоғалтқан емес.
Бул арада Халық баню'жуйесңдежумьс Гстейтін тәжірибелі де білікті
мамандардың еңбегі ерен. Мыңдаған бақылаушылар мен кассирлер банк
саласындағы қызметкер-лердің ең жоғары жалақысы туралы жауыр болған кезекті
бір аңызды естіп, ақырын ғана жымиып қояды. Бұл аңыз олар туралы емес,
әрине. Мүмкін қандай да бір абстрактілі-жал-пылама "Айрықша банкте" қыруар
ақша та-батындар бар шығар, тек мұнда емес. Ха-лық банкінде қарапайым
жалақы алатын қарапайым қызметкерлер жұмыс істейді. Мұндағы қызметкерлердің
өздері күнбе-күн жүздесетін адамдардан өзгешелігі жоқ, ха-лықпен етене.
Халықтық аталуы да сол се-бептен бе дейсің.
Халық банкінде сезіліп тұратын корпора-тивтік рух та тәң қаларлық.
Бірі бәрі үшін, бәрі бірі үшін. Және бәрі қосылып банктің өсіп, өркендеуін
тілейді. Әрине, қиындықтар да кездеседі, онсыз бола ма? Бірақ бұл түйткілді
бір жағадан бас шығарып шешуге дағдыланған. Мұнда сені қиындықпен бет-пе-
бет қалдырмайды және ешкім өз еркімен өзі қастерлейтін компанияның беделіне
нұқсан келтірмейді.
Халық банкі тәрбиелеген кадрлардың ерекше танымал болуының сыры да
осын-да шығар. Мұнда еңбек еткен адамды кез келген басқа банк, кез келген
коммерциялық немесе мемлекеттік құрылым қуана қабыл-дайды. Халық банкінің
мектебін көрген адам-дар бүгінде Қазақстанның түкпір-түкпірінде және
шетелдерде сан алуан жауапты қыз-метте табыспен еңбек етуде. Олардың ешқ-
айсысы ұшқан ұясына кір келтірмеді, Банктің биік абыройын аласартпады.
Халық банкін-де осыны айтып мақтануы орынды.
Халық банкінің тағдырында сын сағаттар көп болды. Әсіресе Кеңес Одағы
ыдырап, Қазақстан тәуелсіздік алатын тұс күрделі еді. Банкте әлі күнге
дейін тоқсаныншы жыл-дардағы сом ақшаның аласапыраны ұмыты-лған жоқ: жүз -
мыңға, мыңың миллионға оңай айналып жатты. ¥лттық валютаны ен-гізген тарихи
сәт те банк қызметкерлерінен үлкен қажыр-қайратты талап етті. Тоқсанын-шы
жылдардың аяғында болған дефолт, тең-генің еркін айналымға босатылуы ше?
Иә, ол кезде мемлекетімізде басқа амал қалма-ды. Бұл шахматтағы "цуг-цванг"
сияқты, қар-сыласың сені мәжбүрлі жүріс жасауға көндіреді, басқа дәрменің
жоқ. Сол кездегі жағдайды ат төбеліндей азшылық түсінген-мен миллиондаған
адамдардыңсалымдары құнсызданып жатты. Бұқараның ашу-ызасы негізінен Халық
банкінің қызметкерлеріне -тағы да сол кассирлер мен бақылаушыла-рға,
жергілікті бөлімше меңгерушілеріне төнді. Олар шын мәнінде мыңдаған салым-
шылар мен бүкіл жинақ жүйесі арасындағы қарым-қатынастың қыл ұшында келеді.
Өткеннің тағлымы қажет болған тұс та осы! Еліміздің жинақ жүйесінде
сексен жыл бойы жиналған тәжірибе салмақтылықты сақтап, жұмысты терең
дағдарыс кезінде де жалғастыруға мүмкіндік берді. Жүк ауырын нар көтереді.
Көптеген мемлекеттік қарыз-дарды ресімдеу мен қолдау бойынша қыру-ар
жұмысты мүлтіксіз атқарған және ақша реформаларының бірқатарын бастан
кешкен жинақ кассалары ескіні еске алғаны сол -жаңа ауыртпалықты жұмыла
көтерді. Алып күшті иығына артқан тағы да көптен бөле жарылмаған қарапайым
жандар болды. Ақша толы қоржынды алыстағы ауылға жеткізу үшін түнімен көз
ілмеген, құла түзде қасқ-ырлар мен қарақшыдан қорғанып, қара су-ықта қалған
жанкештіні әлдебір дағдарыс пен дефолтты айтып үркіте алар ма едің? Тәулік
бойы жұмыс үстеліне таңылған адамдар ше? Бұйрық солай: ауаныңмен атқаратын
жар-ты жылдық жұмысты бір аптада бітіру ке-рек.
Атап өтетін тағы бір жәйт. Халық банкінің қызметкерлері соңғы жылдар
дүрбелеңін Үкімет те, Елбасы да ұмытпайтынын білді. Қиын-қыстау кезең
аяқталып, ерте ме, кеш пе қарыздың қайтарылатынына қалтқысыз сенді. Қандай
сергелдеңде де қатарын си-ретпеген сан мың салымшы үміт отын өшірген жоқ.
Енді бүгін бұл үмітке үкі тағыл-ды - Президенттің шешімімен кезінде
құнсызданған салымдарға кезең-кезеңімен өтемақы төлеу басталды. Өмір өз
арнасы-на түсіп, бос қаржы пайда болғанда кет-кеніңнің қайта оралып,
кемтігіңнің толуы заңды құбылыс қой. "Сақтап, көбейте біл" -Халық банкінің
ғасырға таңдаған осы ұраны салымдарға өтемақы жасаумен жаңа мәнге ие
болмақ.
Міне, осы туралы, Халық банкінің қалып-тасу кезеңіндегі қиындықтар,
аумалы-төкпелі дағдарыс пен күйінішті де сүйінішті оқиғалар туралы, жалпы
банктің бүгіні тура-лы осы кітап баяндайды. Банктің сексен жылдық тарихын
өз қолымен қалаған адам-дар кітаптың негізгі өзегі болмақ. Біздің үнде-
уімізге үн қосып, өзінің естеліктерін, сурет-тері мен тарихи құжаттарын
жіберген елге-зек адамдар арқасында осы кітап жарық көрмек. Сұрапыл соғыс
жылдары мен тың дәуірінде жинақ кассаларында қызмет еткен көнекөз
қариялардың санасы сайрап тұр. Олар осы кітап беттерінде Халық банкінің XXI
ғасырдағы жаңа тарихын жазуға міндетті жасбуынға шежіре шертеді.
Олардыңбәріне мың тағзым!
XX ҒАСЫР ТАБАЛДЫРЫҒЫНДА
Үлкен өкінішке орай, Қазақстанныңжинақ ісінің тарихы әлі жазылмаған.
Халық банкі жүйесінде жұмыс істейтін қазіргі буын бәрі қалай басталға-нын,
алғашқы жинақ кассаларының үлкен күшпен ұйымдастырылғанын, қызметкерлерінің
жиырма-сыншы және отызыншы жылдарда, ¥лы Отан со-ғысы жылдарында қандай тар
жол, тайғақ кешуді бастан өткергенін білмейтіні анық. Қазір біреуінен сұрап
көрейікші: ХІХғасырдыңсоңында Семейде, Казначейская мен Облыстық
көшелерінің қиылы-сында не болып еді? Жауап бере алмайды. Ал сол кезде,
1887 жылдың наурызында, дәл осы жерде Ресей Мемлекеттік банкінің бөлімшесі
ашылған-тұғын. Нақ сол кезде Қазақстан аумағында бірінші рет халықтың артық
ақшасын банк шоттарында сақтауға тартуға талпыныс жасалды. Бүгінде банктің
облыстық кеңсесі түбірімен жоқ, көшелер де Момышұлы мен Ыбыраев атына
көшкен. Тек сол өлкенің шежіре қарты түп-тұқияннан сыр шер-теді...
Өткенді қалай қозғарсың Уақытжелаяқ, адам-дар да езгерген, тіпті он
жыл бұрынғы еліміздің қаржы жүйесін қарып өткен үскірікті де ұмытып
үлгергендер бар. Дегенмен, біз тарихты білуіміз қажет. Тегін білмегенді
тексіздікке телиміз. Бірақ қазақстандықтардың ұшқан ұясын ұмытпайтын тамаша
дәстүрі бар. Байтақ еліміздің әр бұрышын-да сақталған сансыз құжаттар мен
суреттер - ке-шегі күннің белгісі. Белгілі бір оқиғалар мен адам-дар туралы
сұрауымызға "құжаттар сақталмаған" деген қысқа жауап алған кездеріміз де
болды...
Қазақтың тұрмыс-салты белгілі бір кезеңге дейін тауар-ақша
қатынастарының дамуына түрткі болмады. Бұғанқажеттіліктежоқеді. БірақҚазақ-
стан Ресейге қосылған 1731 жылдан бастап ұлан-ғайыр қазақдаласына күнгейі
мен көлеңкесін қатар ұсынып өркениет келді. Патша үкіметі өзінің эко-
номикалық және саяси мақсатын жүзеге асыру ни-етімен бірқатар ірі көлемдегі
реформалар дайын-дады. Осылайша, 1867-1868 жылдары әкімшілік басқару
реформасы жүргізіліп, нәтижесінде Қазақ-станның барльщ аумағы Орынбор,
Батыс-Сібір және Түркістан болып үш генерал-губернатор-лыққа бөлінді.
Орынбор губернаторлығына Орал
мен Торғай облыстары кірсе, Түркістан - Жетісу мен Сырдария
облыстарын, ал Батыс-Сібір -Ақмола мен Семей облыстарын қамтыды.
Мұнымен қатар әскери бекіністердің құрылы-сы, Қазақстан жеріне орыс
шаруалары мен казак-тарды қоныстандыру қарқынды жүрді. Жер қой-науын
игеруге, құрылысқа, ауыл шаруашылық өнімдерін бастапқы өңдеу зауыттарын
кеңейтуге, теміржол құрылысына ірі көлемде капитал салын-ды. Мәселен,
Орталық Қазақстанда пайдалы қаз-ба байлығына бай кен орындары негізінде
Спасск-Воскресенский және Успенский мыс кеніштері құрылды. 1874-1878
жылдары Самара-Орынбор, Слобода-Орал, Урбах-Астрахань теміржол маги-стралі
салынды.
XIX ғасырдың соңында жаңа аумақтық-әкімшілік тәртіп орнату қажеттілігі
туды. 1891 жылы Ресей Үкіметі Қазақстанда тағы бір реформа жүргізіп,
нәтижесінде әкімшілік құрылымға, салық жүйесі мен сот құрылымына өзгерістер
енгізілді. Осы жылы "Дала облыстарын басқару туралы ереже" қабылданды. Дәл
осы кезде бірінші рет қазақтар бұрын білмеген "облыс", "уез", "болыс"
ұғымдары пайда болды. Барлық облыстар Дала генерал-губернаторлығының
құрамына кірді.
Орыс шаруаларын Қазақстан жеріне қауырт көшіру, көп жағдайда күштеп
қоныстандыру сая-саты жалғаса берді. Соның салдарынан демогра-фиялық
теңгерім бұзыла бастады. 1897 жылғы жалпы санақ мәліметтері бойынша
Қазақстанда тұратын 4471,8 мың адамның 3399,5 мыңын (76,0%) қазақтар, 532,7
мыңын (11,9%) орыстар мен украиндар, 187,9 мыңын (12,1%) басқа ұлт өкілдері
құрады.
Орыс үкіметінің қаталдықпен қатты жүргізген отарлау саясатының бүкіл
кемшілігімен қатар Ре-сейдің алдыңғы қатарлы экономикасы Қазақстан мен оның
халқына жағымды ықпал еткенін айту керек. Отыршылық пен егіншілікке көшкен
шаруа-шылықтар саны көбейе тұсті. Сауда дамыды - мың-ғырған мал мен мал
өнімдері Ресей рыногына та-сымалданып жатты. Мұның бәрі қалалар мен оның
тұрғындарының санының өсуіне әсер етпей қалған жоқ. 1897 жылғы жалпы санақ
мәліметтер-іне сүйенсек, Қазақстанның 16 қаласында (Ақмо-ла, Атбасар,
Әулиеата, Верный, Гурьев, Жаркент, Зайсан, Көкшетау, Қостанай, Павлодар,
Петро-павл, Перовск, Семей, Өскемен, Торғай және Орал) 190,9 мың адам
тұрыпты. XX ғасыр басын-да қала тұрғындарының саны Орталық Ресейден көшіп
келушілер есебінен көбейді. Ресеймен эко-номикалық байланыстың осылайша
нығаюы, қазақтың мал шаруашылығына тауар-ақша қатынасының келіп орнығуы
қазақ қоғамындағы пат-риархаттық-рулық жүйенің іргесін сөгіп, капитал-дың
пайда болуына ықпал етті.
ТИЫН МЕН СОМ
Асылы, Қазақстан жеріндегі бірінші жинақ кас-сасы деп 1884 жылы Верный
қаласында ашылған кассаны айту жөн болар еді. ¥зақ уақыт бойы мүндай
кассалар Ресей мен Қазақстанда кішігірім жинақтарды қабылдайтын орын болды.
Бұл сол кездегі Ресейдің қоғамдықғұрпына сай еді, ірі бур-жуазия мен
помещиктерге қызмет көрсету үшін бірқатар ірі қазына және банк мекемелері
жұмыс істеді, ал жинақ кассалары ез ақшасымен сауда-өнеркәсіп айналымына
араласа қоймаған адам-дардың қоржинауына арналды. Ресей Мемлекеттік
кеңесінің 1895жылы 1 маусымда бекіткен мемле-кеттік жинақ кассаларының
Жарғысында "Жинақ кассалары халық салымдарын пайыздан өсім құрап, қор
жинауы мақсатында қабылдайды" деп жазылған.
1845-1897 жылдары Ресейде жүргізіліген ақша реформасы жинақ ісінің
Ресейде дамуы және Қазақстанда ұйымдастырылуы үшін маңызды алғы шарт әрі
қозғаушы күш болды. Осы бір ұзақ мерзімді жөне ауқымды акцияның ең басты
нәти-жесі Ресей сомының алтын стандартқа ауысуы болды. Сом орнықты, еркін
айналымдағы валю-таға айналды. Мемлекеттік банктің кредит билет-тері
шектеусіз алтынға айырбасталды. Айналыс-тағы қағаз ақшалар мен алтын
червонецтердің жалпы көлемдегі ара-қатынасы 1:1 құрады. Мұның бәрі жинақтың
өсуіне және жинақ кассалары желісінің кеңеюіне ықпал еткені сөзсіз.
Ақша реформасы шеңберінде жалпы кредит-қаржы жүйесі қайта құрылды.
1895 жылы қабыл-данған жинақ кассаларының жаңа Жарғысына сәйкес олар
мемлекеттік деп аталып, мемлекет үшін олардың маңызы және жинақ кассасында
сақталатын ақша қаражаты үшін мемлекеттіңжа-уапкершілігі атап көрсетілді.
Аталған қаржы темір-жол құрылысын қаржыландыруға, қор рыногын реттеуге және
тағы басқа мұк^аждықтарға жұмсал-ды. Халықтың бос қаржысын ішкі қарызға
шығара отырып, Ресей үкіметі капиталды экономиканың ең бір тиімді
салаларына бөлді.
Бұл арада жинақ ісі эволюциясының Еуропа-дағы және бүкіл әлемдегі оның
эволюциялық жал-пы бағыттарымен толық сәйкес келгеніне назар аударған жөн.
Басқа елдердегі сияқты XX ғасыр-да Ресей мен Қазақстанда жинақ ісі дамуының
жалпы үрдісі жинақ кассасының әмбебап кредит мекемесінеайналуы болды.
Осылайша 1905жыл-дан жинақ кассалары салым және кредит операцияларымен
қатар бірінші рет салымшылардың капиталын, табысын және өмірін
сақтандырумен айналыса бастады.
Атап айтқанда, ендігі жерде жинақ мекеме-лерінің функциясына "қайтыс
болғанда төленетін капиталды сақтандыру; сақтандыру келісімшар-тында
көрсетілген уақыт жеткенде немесе одан бұрын қайтыс болған жағдайда (аралас
сақтанды-ру) капиталды төлеу; емірлік табыстарды (зейнета-қыны), адамның
көзі тірісінде салған қысқа неме-се ұзақ мерзімді салымдарын сақтандыру;
бір адам қайтыс болған жағдайда көзі тірі адамның оның зейнетақысын алуы
үшін телейтін қаржыны сақтандыру" кіреді. Мұның бәрі 1905 жылы 30 ма-мырда
Ресейде қабылданған арнаулы заңда көрсетілген.
Жинақ кассалары қызметінің кеңеюімен бірге олардың саны өсіп, таралу
ауқымы ұлғайды. 1897 жылдан бастап жинақ кассалары Мемлекеттік банктің
кеңселері мен бөлімшелері жоқ қалалар-дағы қазынашылықтаржанынан ашыла
бастады. Оларға да Мемлекеттік банкесебінен несие-жинақ және
кредиттіксеріктестіктерінен пайыздық қағаз-дарды қабылдауға рұқсат берілді.
Және сақтаға-ны үшін жыл соңында қағаздың номиналдық құны-на қарай әрбір
мың сомнан 20 тиын, әрбір парақтан 10 тиын ұсталды. Сөйтіп 1895 жылы 1
қаңтарда Перовск уездік қазынашылығы жанынан №596 жи-нақ кассасы ашылды. Ал
сол жылдың 1 қаңтарын-даоблыстыққазынашылықжанын ан №825Семей жинақ кассасы
ашылып, 1899 жылы күзде уездік қазынашылық жанынан №842 Петропавл жинақ
кассасы жұмыс істей бастады. Жинақ кассалары мұнан кейін іле-шала пошта-
телеграф кеңселерінің жанынан да ашылады. Сондай кассалар 1908 жылдың 1
ақпанынан 15қыркүйегінедейін Ақмо-ла облысының Қарағанды кендерінде,
Астрахань губерниясыныңЖаңа Казанка ауылында, Торғай облысының Қарабұтақ
қорғанында ашылды.
Ресейдің мұндай жинақ филиалдары негізінен Ресей империясының
орталығынан қоныс ауда-рушылар тығыз орналасқан елді мекендерде ашыл-ғанын
айта кету керек. Өйткені артық ақша солар-да ғана болатын. Оның өзі
мардымсыз. Халықтың қолындағы аз ақшаның өзін қатыстыруға тырыс-қан билік
небір қитұрқы қадамдарға барды. Мы-салы, 1899 жылы 14 маусымда Ресей Қаржы
ми-нистрлігі бекіткен 5,10 және 1 тындық жинақ мар-калары туралы ережеде
"олар халықтың бойында адамгершілікпен бірге күнделікті тұрмыста ұқып-тылық
әдетін қалыптастыру үшін шығарылады" делінген. Осы маркаларды өткізу үшін
мектептер мен фабрика-зауыттардың кассалары пайдала-нылды. Ал мекемелер,
мұғалімдер мен сатушылар жинақ маркаларын сату жөніндегі ерікті делдалдар
ретінде жұмыс істеді. Тіпті оларды сатумен сол-дат шайханалары да
айналысты.
Жинақ маркалары арнаулы карточкаларға жел-імделді. Әр дәрежедегі
маркаларға айрықша жинақ карточкалары ашылып, олар тиісінше жол санына
бөлінді. Барлықжолдар 1 сомға дейінгі тиісті құны бар маркалармен
толтырылғаннан кейін жинақ кас-салары бұл карточкаларды салымға есептеуге
қабылдап, жинақ кітапшасын беретін.
Бірақ, әрине, жинақ кассалары активтерінің негізін құраған бұл тиындық
салымдар емес. Ең басты салымшылар дворяндар, қалыптаса бас-таған буржуазия
мен көпестер еді. Біз айтып өткен Перовскжәне Верный жинақ кассаларының
есеп-терінде салымшылардың құрамы туралы мәлімет бар. 1895жылы 1 қаңтарда
Перовск кассасында 10612 сом мелшерінде 108 салым болыпты. Дво-ряндарға
3209 сом сомасында 24 салым тиесілі болса, көпестер мен ұсақ саудагерлер
1143 сом сомасында 29 салымға, ал шаруалар бар болғаны 726 сом мөлшерінде 3
салымға иелік еткен. Басқа салымшылар құрамында төменгі шендегілер, заң-ды
тұлғалар, өзге де сословие адамдары кездес-кен. 1894жылы 1 қазанда №950
Верный жинақ кас-сасында 125,1 мың сом мөлшерінде 771 салым болған. Мұнда
негізгі салымшылар ретінде дворян-дар мен көпестер аталған.
Мемлекеттік банкте сақталған жинақ кассала-рының қаражаты мемлекеттік
пайыздық қағаздар-ды сатып алуға пайдаланылған. Мемлекеттік жи-нақ
кассаларын басқару олардың бірінші жарғы-сы бойынша Мемлекеттік банк
кеңесіне, ал кас-саларға тікелей басшылықжасауолардыңдирек-торларыны ң
біреуіне жүктелді. Бір қызығы, жинақ кассасын
мүліктікжауапкершілікталабымен жеке тұлғаларға да ашуға рұқсат берілген
екен. Салым-ның екі түрі болды: талап ету және айрықша мақ-саттағы немесе
шартты.
1901 жылы мемлекеттік кассалардың қызметін кеңейтіп, тартылатын ақша
көлемін өсіруді міндет-тейтін жаңа ережелер енгізілді. Сонымен бірге енді
қосымша жарналарды жинақ кітапшасын талап етпей қабылдау мүмкін болды, тек
ақша салушыға қабылданғаны туралы айрықша түбіртек бері-летін. Орташадан
жоғары айналымы бар кассалар-да операцияларды жеделдету үшін жарналық ха-
барландыруларды қабылдауға жол берілді, яғни салымшы кеткеннен кейін жеке
шоттардағы қосым-ша жарналардыңжазбасы осы хабарландырулардан көшіріліп
алынды. Пошта арқылы салымшының өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жазбаша
тала-бында көрсетілген басқа адамның атына да са-лым жіберуге рұқсат
етілді. Ақша салымдары есе-бінен салымшылардыңөздері сатып алған пайыз-дық
қағаздармен операция жүргізуді ыңғайлы ету үшін кассада сақтаулы пайыздық
қағаздарға жеке маркалардың орнына айрықша кітапшалар беру ұйғарылды. Бір
қарағанда барлықосы техникалық толықтырулар шын мәнінде касса мүмкіндігін
ке-ңейтіп, қосымша қаражаттарта бастады.
1906 жылдың аяғынан бастап шағын кредит мекемелері де операцияларын
кеңейтті, олардан бұрын белгіленген бір мың сомдық мөлшерден тыс шектеусіз
салымдар қабылданды. 1906 жыл-дың 1 ақпанынан бастап салымдар бойынша есеп-
телетін пайыз төртке дейін өсіп, пайыз сомасы бір мың сомға дейін
есептелді. Осы уақыттан бастап жинақ кассаларына табыс пен капиталды сақтан-
дыру операцияларын орындау жүктелді. Қазақстан аумағында негізінен мұндай
міндетті атқарған Петропавл және Верный қазынашылықтары болды. Қазынашылық
жанындағы Орталық жинақ касса-лары вексельдермен операция жасау өндірісіне
тартылды.
АЛҒАШҚЫ САМҒАУ, АЛҒАШҚЫ Қ¥ЛДЫРАУ
Сонымен, өткен ғасырдың басында Қазақстан-да жинақ ісі біршама
қарқынды дамыды. Таң қаларлығы, бұл өсу тарихтың қысқа ғана бір кезеңінде
болып өтті. Қазақстан жерінде 1899 жыл мен 1913 жыл аралығындағы 15 жылдың
ішінде жинақ кассасының саны 84-тен 173-кедейін, салымшылардың саны 21765-
тен 93532-ге дейін өсті, ал салым қалдығы (4,262 млн сом) 20,337 млн.сомға
жетті. Салымдардың аймақ бойынша бөлінісін мына кестеден көреміз.
( Жыл басында )
Қазақстан 1899
аумағындағы
облыстар
барлық жииақ кассалары
1925 жыл 1927 жыл 1928 жыл
Ақмола 44,1 21,6 29,8
Ақтөбе 23,6 25,1 22,3
І
Адасв округі 44,4 78,6 135,5 67,7
~~1
Жетісу 16,7 15,4
Қостанай 14,7 29,4
Семей 39,7 47,6 27,8 15,4 I
152,2 13,2
Сырдария 24,3 31,3
Орал 16,0 17,4
Қарақалпақ
50,7 50,7
Барлыгы: 42,8 19,4 21,5
1928 жылы бір жинақ кассасына келетін халық-тың ең аз саны Семей,
Жетісу және Орал губер-нияларында байқалса, ең кеп саны Адаев округі мен
Қарақалпақ губерниясына тән болды. Егер 1928 жылы ауыл халқы 92 %-дан
астам, ал қала тұрғындары 8 %-дан аз болғанын назарға алатын
болсақ, мұндай ала-құлалық одан сайын өсе түседі.
Жинақ ісі дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі 1925жылмен
салыстырғанда 1927-28 жылда-ры салымшылар санының өсуі болды, бұл мына
мәліметтерден көрінеді:
(1 қазанда, бірлікпен)
Губерниялар1925 жыл 1927 жыл 1928 жыл
барлық оның барлык опын барлық
салымшыларішінде салымшылішінде салымшылар
-ауыддық ар -ауылдық
Ақмола 613 111 4583 8072009 9187
164 5494
911 6531
6396
2177 381
27444
Ақтөбе 642 55 444 4021
63
І
8 22 49
Адаев _ 28 566 210 11432 3163
округі 199 1115 16140
587 382
6354
Жетісу 1161 161
1777 1310
Қостанай
Семей
Сырдария 11392
Орал 766 1 49 4884
Қарақалпақ 117 - 859
Барлығы: 6546 417 61288
Жинақ ісін дамыту үшін халықтың және заңды тұлғалардың жинақ
кассаларындағы ақша салымдары-ның өсуі маңызды, оған темендегідей
көрсеткіштер дәлел бола алады:
(1 қазанда, соммен)
Губерниялар 19 26
дербес
1946 1956
барлық оның ішінде барлық оның Ішінде
халық халық
ауылдық қалалык
1954ж. 1956 ж. 1954ж.
Орталық - барлығы 213 193 227
Оның ішінде: қалаларда 74 98 127
ауылдық жерлерде 139 95 100
I разрядты жинақ кассалары - 234 346 552
барлығы оның ішінде:
қалаларда 220 318 490
ауылдық жерлерде 14 28 62
II разрядты жинақ кассалары — 263 399 1085
барлығы оның ішінде:
қалаларда 146 199 247
ауылдық жерлерде 117 200 838
Штат қызметкерлерімен бірге жинақ710 938 1864
кассаларының жиынтығы - барлығы
оның ішінде:
қалаларда 440 615 864
ауылдық жерлерде 270 323 1000
Байланыс пошта бөлімшесі 2095 2509 2283
жанындағы жинақ кассалары
агенттігі — барлығы оның ішінде:
қалаларда 274 360 302
ауылдық жерлерде 1821 2149 1981
Көріп отырғандарыңыздай, 1970 жылы жинақ кассаларының саны
1960,1965жылдарменсалы-стырғанда 1154-кежәне938-генемесе2,6және 1,9 есе
кебейді.
Жинақжелісі дамуыныңосы кезеңінетән керініс ретінде штатты
қызметкерлері бар жинақ кассала-рының ауылда айрықша жылдам өсуін айтуға бо-
лады. Егер 1970 жылы мұндай жинақ кассалары-ның саны қалада
1960,1965жылдармен салыстыр-ғанда 1,96 және 1,4 есе көбейсе, ауылдықжерлер-
де олар 3,7 және 3,1 есе өсті. Бұл қызмет керсету сапасының жоғарылуы
арқасында кебейіп келе жатқан клиенттерге неғұрлым қолайлы жағдай ту-ғызу
үшін ғана жасалды.
Жинақ ісін жетілдіру процестері Қазақстанның
экономикалықәлуетініңөсуімен қатаржүрді. 1960-1970 жылдары барлық салада
сапалы өзгерістер, құрылымдықжағынан елеулі ілгері басушылықтар байқалды.
Қазақстанның халық шаруашылығына салынған қаржы мелшері он жылда 41,4 млрд.
сомғажетті. 1700-ден астам ірі кәсіпорын мен цех іске қосылды. Капиталдың
мол салынуы респуб-лика өнеркәсібінің әлуетін күшейтіп, экономикадағы
елеулі үйлесімсіздікті түзеді.
КСРО-ның кемір мен темір рудасын өндіру, бо-лат балқыту және қара
металл қак^ау жөніндегі бүкіл шаруашылығында Қазақстанның алар үлесі айтар-
лықтай өсті. Мұнай ендіру және химия өнеркәсібі бүкілодактық маңызға иө
болды. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан сары фосфор мен концентратты тыңайт-қыш
шығару жағынан Одақтағы аса ірі аймаққа ай-налды. 1966жылы Қарағанды
металлургия комби-наты мен Ермак ферроқорытпа зауытының бірінші кезегі іске
қосылғаннан кейін, Қазақстан қара ме-таллургияның ірі орталығы болып
саналды. Рес-публика темір мен марганец рудасын өндіру жөнінен елімізде
үшінші орынға, ал хром рудасын өндіруден бірінші орынға шықты. 1970 жылы
34,7 миллиард киловатт-сағаттан астам электр қуаты өндірілді. Алматы мак^а-
мата және Жамбыл былға-ры-аяқ киім комбинаттары сияқты жеңіл және та-
мақөнеркәсіп орындары өнім бере бастады. Тұтас-тай алғанда 1970 жылы
республика өнеркәсібі 1960 жылмен салыстырғанда 2,6 есе көп өнім шығарып,
жалпы өнім ауқымы ақшаға шаққанда 28145 млн. сомды құрады.
Қазақстан сондай-ақ аса ірі ауылшаруашылығы аймағы деген атаққа да ие
болды. 1966-1970 жыл-дары ауыл шаруашылығыныңжалпы өнімі респуб-лика
бойынша 27%-ға есті. Бесжыл ішінде кеңшар-лар мен үжымшарлар 3 миллиард 737
миллион пұт астық жинады.
Міне, осындай өзгерістерден соң Қазақстан аза-маттарының тұрмысының
түзелмеуі, нақты табыс-тарының өспеуі мүмкін емес еді. Мысалы, 1966-1970
жылдары ұлттық табыс 61%-ға өсті. Орташа айлықжалақы 25%-ғажоғарылады.
Қоғамдықтұты-ну қорларының да маңызы артты. Олардың мөлшері 58%-ға өсіп,
республиканың әрбір тұрғы-нына жылына 247 сомнан келді. 1965 жылғы
көрсеткіш 173 сом болатын. Бесжыл ішінде халық осы қорлардан төлемдер мен
қызмет түрінде 14 млрд. сом алды. Қазақстан басшысы Д.А. Қонаев Қазақстан
КомпартиясыныңХНІ съезіндехалықтың тұрмысыныңжақсарғанын айта келіп, бұған
басқа факторлармен бірге жинақ кассаларындағы салым-
дардың өсуі де дәлел екендігін тілге тиек етті. Олар 2,8 есе көбейіп, 1
миллиард 793 миллион сомды құрады. КСРО Мемлекеттікбанкі мен Мемлекеттік
еңбек жинақ кассалары жүйесінің Қазақстандағы мекемелері республика
экономикасының дамуына үлкен үлес қосты. Алға қойылған міндеттерді орын-дай
отырып, Мемлекеттікбанкхалық шаруашылы-ғын реттеу, есепайырысуды жүргізу,
сондай-ақ кәсіпорындар мен мекемелердің шаруашылық-қар-жы қызметіне бақылау
жасау жұмыстарын қамта-масыз етті. 1970 жылы республика халық шаруа-
шылығының барлық саласына салынған қысқа мерзімді кредиттік қаржы 6,9 млрд.
сомды құрады. Бұл кредиттер өндіріспен және тауар айналымы-мен тікелей
байланысты мақсаттарға жұмсалып, кәсіпорындардың ақшаға деген мұқтаждығын
шешті.
1966-1970 жылдары жинақ кассаларының қыз-меті одан әрі кеңейді.
Республикада салымшылар шоттарының жалпы саны 1966 жылдың басында 2160
мыңнан асып, салымдардың қалдығы 644,5 млн. сомды құрады. Ал жинақ
кассаларының 1970 жылдың соңына қарай қол жеткен жетістігі одан да қомақты.
Қазақстан жинақ кассаларындағы халық салымдарының қалдығы 1971 жылдың
басында 1 млрд. 793 млн. сомды құрады. Бес жыл ішінде са-лымшылардыңсаны
895 мыңға көбейіп, 1971 жыл-дың басында 3 млн. 57 мыңға жетті. Ол кезде жи-
нақ ісінің дамуының көрсеткіштері үлкен маңызға ие болды. Егер 1966 жылдың
1 қаңтарында 1000 тұрғынға 182 салымшыдан келсе, 1970 жылғы 1 қаңтарда ол
236-ғажетті. Бір салымшыныңорташа салым мөлшері 308 сомнан 627 сомға дейін
көбейді. Жинақ кассаларының саны да елеулі өсті - 1971 жылдың басында 4147-
гежетті.
ШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕП ДӘУІРІ
Мұнымен қатар жинақ кассаларының халыкңың ақшасын тартудағы ғана емес,
тауар-ақша айна-лымының құрылымы мен адамдарға қызмет көрсе-тудегі маңызы
да арта түсті. Олар халықтан ком-муналдық және басқа қызмет төлемдерін
қабыл-дайтын кассалық орталықтарға айнала бастады. Осы жаңа қызметі оның
клиенттерінің санын күрт көбейтті. Республиканыңжинақкассалары сол кез-де
күн сайын 170 мыңнан астам адамға қызмет көрсетті. Халықтөлемдерінің
көпшілігін жинақ кас-салары арқылы қабылдау олардың жұмыс ауқымын елеулі
ұлғайтты. Цифрларға қарасаң, 1971 жылы республиканыңжинақкассаларында 59
мил-
лион операция жүргізілген. Соныңжартысына жу-ығын коммуналдықжәне
басқа қызмет түрлері үшін қабылданған телемдер құраған.
Жаңа міндетпен бірге жаңа түйткілдер де бой көтерді. Оларды жергілікті
жерлердің күшімен шешу мүмкін емес еді. Елде жинак ісін одан әрі дамыту
мақсатында КСРО Министрлер Кеңесі 1972 жылы 4 мамырда жинақ кассаларының
жұмысы туралы арнаулы қаулы қабылдады. Онда кассаларды құрылымдық жағынан
нығайту шаралары көздел-ген. Ең алдымен халықтың ақшалай табысына қарай
олардың аумақтық жағынан сауатты орна-ласуына, мемлекеттік заемдардың
облигацияла-рын жабуға байланысты қызмет ауқымын елеулі кеңейтуге айрықша
көңіл бөлінді. Ауылдықжерлер-дегі жинақ ісін одан әрі дамыту қажеттілігі
тағы да көтерілді.
Осы қаулыға сәйкесжинақ кассалары жүйесінің толық шаруашылық есепке
көшірілуі кезеңдік өзгеріс болды. Алынған табыс есебінен босалқы қор, жинақ
ісін дамыту қоры, тұрғын үй құрылысы мен қызметкерлерді ынталандыру қорлары
құрыл-ды. Істі жеңілдетіп, жұмыс ауқымын үлғайту үшін жалақы салымдарының
шоттарына ақша аудару-ды неғұрлым дамыту, қолма-қол ақшасыз төлем жасауды
енгізу, аударым және аккредитив опера-цияларын тарату шаралары қабылданды.
¥зақ уақыт тұтынылатын қымбат тауарларға төлеу үшін бірінші рет есеп
айырысу шектері енгізілді.
Мәскеу қаулысынан кейін өмірге енген жаңа-шыл істер Қазақстанда да
өзжалғасын тапты. 1975 жылы 7 көкекте Қазақ КСР Министрлер Кеңесі №186
қаулы қабылдады. Соған сәйкес жергілікті Кеңес атқару комитеттері жаңа
жинақ кассаларын ашу үшін тиісті үй-жайлар бөлуге, олардың кадр-мен
қамтамасыз етілуіне көмектесуге міндетті бол-ды. 1970-1975 жылдары
республика жинақ касса-лары үшін жергілікті Кеңестерден 606 үй-жай бөлінді.
Олардың 300-і - ауылдан. Қазақ КСР Ми-нистрлер Кеңесі бөлген жалақы қорының
есебінен КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары басқ-армасы 1975 жылдың
езінде республика жинақ кас-салары үшін 580 штаттық бірлік бөлді. Бұл
ауылда өзінің штаты бар тағы да 18 жинақ кассасын ашуға және 335 агенттік
базасының негізінде екінші раз-рядты жинақ кассаларын құруға мүмкіндік
берді. Екінші разрядты 64 жинақ кассасы бірінші разряд-ты жинақ
кассаларының қатарына көшірілді. Нәти-жесінде штатты қызметкерлері бар
ауылдықжинақ кассаларының желісі 1975 жылы 351 бірлікке кебейді.
ЖАРҒЫМЕН ӨМІР СҮРУ
Сәл кейінірек КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассаларыныңжаңаЖарғысы
(КСРО Министрлер Кеңесінің 1977жылғы 11 шілдедегі №623 қаулысы-мен)
бекітілді. Онда жинақ жүйесі мәртебесін банк деңгейіне жақындатудың алғы
шарттары керініс берді. Жинақ кассаларының негізгі міндеті бұрын-ғыдай
халықтың қолындағы бос ақшаны сенімді сақтау және ақшалай есеп айырысуды
жүргізу бо-лып қалды. Олар сақталатын ақшаның көбеюін және сол ақшаның
халық шаруашылығын дамыту мақсатына уақытша жұмсалуын қамтамасыз етуге тиіс
болды. Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары бірыңғай одақтық мекеме ретінде
Жарғының не-гізінде әрекет етті және бүрынғысынша КСРО Мем-лекеттік
банкінің құзырында болды. Жинақ ісін ұйымдастыру да осы орталыққа жүктелген
еді.
Осылайша, қалыптасқан басқару құрылымы бекітілді. Жинақ кассаларына
КСРО мемлекеттік еңбек жинақ кассаларының Басқармасы тікелей жетекшілік
етті. Оның міндетіне жинақ кассалары мен салымдар желісін ұйымдастыру,
мемлекеттік үш пайыздық ішкі ұтыс заемы мен ақшалай-заттай лотерея
билеттерініңоблигацияларын орналасты-ру, қарамағындағы басқармаларға
жетекшілік ету және олардың жұмысына бақылау жасау, жылдық жоспар әзірлеп,
оның орындалуын бақылау жұмыс-тары кірді. КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ
касса-ларының басқармасы жинақ кассаларының қызме-тіне одақтас
республикалардың мемлекеттік еңбек жинақ кассалары арқылы жетекшілік етті.
Қазақ КСР-інде мемлекеттік еңбек жинақ кас-саларының Республикалық
басқармасы кассаларға өзіне есеп беретін облыстық басқармалар арқы-лы
басшылық жасады. Республикалық басқарма облыстықбасқармалардыңхалықтан
қаржы тарту жоспарын бекітті, өзіне жүктелген КСРО Мемле-кеттік еңбек жинақ
кассаларының Жарғысынан туындайтын құқықтар мен міндеттерге сәйкес рес-
публикадағы жүйеге басшылық жұмысын жүргізді.
Жинақ кассаларының міндеттері олардың дең-гейіне қарай бөлінді.
Мысалы, олар орталықжинақ кассалары, бірінші разрядты жинақ кассалары,
екінші разрядты жинақ кассалары және жинақ кас-саларының агенттіктері деген
төрт топқа жіктелді.
Орталық жинақ кассалары қалалар мен аудан орталықтарында есеп беруші
жинақ кассаларына жетекшілік етті және жинақ кассаларына жүктелген барлық
операция түрлерін орындады. Бірінші раз-рядты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Иманғали Тасмагамбетовтың
Халық банкінің ұжымына 80жылдық мерейтойына орай арнау сөзі
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Төрағасы Г.А. Марченконың
арнау сөзі
Қазақстан Халық банкі Басқармасының Төрағасы Қ.А. Сатылғановтың арнау
сөзі
Кіріспе
БАСТАУ
XX ғасыр табалдырығында
Тиын мен сом
Алғашқы самғау, алғашқы құлдырау
1917-1930
Аласапыран кезең
Жаңа дәуір - жаңа амалдар
Қайта өрлеу
1930-1940
Жаңа шешімдер ізденісі жолында
Заемдар мен салымдар - бүкілхалықтың іс
1941-1945
Майданға мол ақша
1945-1960
Реформа және заемдар
1980 - 1980
Өркен жайған экономика - өскен салымдар
Жарғымен өмір сүру
Салымдар мен салымшылар
Жинақ кассасынан жалақы алу, ақша қорының өсуі
1980-1990
Ақшасыз аудару артьқшылығы мен кемшілігі
Аралық қорытынды
Жинақ кассасы банкке айналды
Табыс пен шығыс
"Қор" деген - қадірлі ұғым
1990-2002
Өзгеріс лебі
Банк жүйесінің кадрлары
Қорытынды
ХАЛЫҚ БАНКІНІҢ ҮЖЫМЫНА 80 ЖЫЛДЫҚ МЕРЕЙТОЙЫНА ОРАЙ
Еліміздің ең ірі қаржы институттарының бірі - Қазақстан Халық банкінің
ұжымын 80 жылдығымен құттықтаймын. 1923 жылы Ақтөбе қаласында ашылған
алғашқы жинақ кассасы қазіргі Қазақстан аумағындағы жинақ ісінің негізін
қалады. Осы жылдар ішінде Мемлекеттік еңбек жинақ кассасының жүйесі егемен
Қазақстанның аса ірі коммерциялық банкі деңгейіне дейін көтерілді.
Банк Қазақстан халқының терең сеніміне ие болып, қазір соны өзінің
күнделікті қызметімен нығайтып келеді. "Қазақстанның 2002 жылғы N1 банкі"
атағымен марапатталуы - соның дәлелі.
Халық банкі - өзінің керемет кең жүйесін еліміздің кез келген бұрышына
орналастырған әмбебеп коммерциялық банк. Бүкіл әлем қаржыгерлерінің
Қазақстанды жақсы тануында да Сіздердің үлкен үлестеріңіздің бар екендігіне
сенімдімін. Осы сөзімнің дәлелі ретінде Халық банкінің халықаралық
рейтінгінің үнемі жоғарылап келе жатқандығын айтуға болады.
Бірнеше жыл Халық банкі Байқаушы кеңесінің төрағасы болғандықтан,
Сіздерге әріптес ретінде лебіз білдіре алатындығыма қуаныштымын.
Іргелі ұжымға жаңа биіктер, баянды табыс, мықты денсаулық тілеймін.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Имангали Тасмагамбетов
ҚЫМБАТТЫ ӘРІПТЕСТЕР
Соңғы жылдары республика халқы мен эко-номиканың нақты секторы
тарапынан Қазақ-станның банк жүйесіне деген сенімнің қайта қалыптасып келе
жатқандығы байқалады. Қазақстан экономикасының соңғы үш жыл ішіндегі даму
деңгейі 30 пайыздан жоғары. Осынау маңызды көрсеткішке еліміз айқын әрі
дәйектілікпен жүргізілген қаржы саясатының арқасында қол жеткізді. Соңғы үш
жыл ішінде -1999 жылғы қазан айынан 2002 жылдың қыркүйегіне дейін халықтың
салым-дары 5,4 есе өсіп, 233,3 млрд. теңгеге жетті. Қазақстан салым
мөлшерінің адам басына шаққандағы көрсеткіші жөнінен ТМД елдерінің арасында
Ресейден кейін екінші орында. Яғни әрбір тұрғынға - 102 долларға жуық.
Экономикаға бөлінген банк кредиті соңғы үш жыл ішінде 4,2 есе өсіп, 2002
жылғы қыркүйек айының аяғында 588,7 млрд. тең-гені құрады.
Қазақстанның қазіргі заманғы банк жүйесін құру 1990 жылы желтоқсан
айында "Қазақ КСР-нің банктері мен банктік қызметі тура-лы" Заң
қабылданғаннан кейін басталды. Өткен жылдар еліміздің банк жүйесі үшін
қалыптасу және даму жылдары ғана емес, нағыз сынақ уақыты да еді. Қалай
болғанда да, тұрақты банк жүйесіне біз енді ғана қол жеткіздік. Ал 1993
жылы елімізде 230 банк болды. Оның жартысынан астамы банк деуге де
келмейтін. Алдымызда үйрену, халықаралық тәжірибені зерттеу қажеттілігі
тұрды. Бізде бухгалтерлік есеп, қадағалау және аудиттің халықаралық үлгісі
де біліктілікпен енгізіліп келеді. Қазір қазақстандық банктер шетелдік
әріптестерімен өте еркін, иық тең-естіре бәсекелесе алады. Халық банкінің
соңғы 10 жыл ішіндегі жұмысына талдау жасай келіп, ол таңдаған бағыттың
дұрыстығы жөнінде батыл айтуға болады. Отандық жинақ ісі дамып келеді.
Халықтық жинақ банкінің жекешеленуі Халық банкінің кредит беру, халықтың
депозиттерін тарту, пластикалық карточкаларды тарату қызметтерін одан әрі
тиімді ете түсуге ықпал етті.
Біздің банк жүйесі жинаған тәжірибе мемлекеттің қаржы тұрақтылығын
нығайтуға және бүкіл Қазақстан экономикасын дамытуға жұмыс істейтініне
үміттімін. Сондай-ақ мен Қазақстандағы банк бизнесінің әлеуметтік
жауапкершілігінің жоғарылығына қуанам. Банктеріміз білімнің, өнер мен
мәдениеттің дамуына демеушілік қолдау көрсетіп келеді. Халық банкінің
Қазақстандағы жинақ ісінің тарихы туралы кітап шығаруы да - сондай
қайырымды істердің бірі. Банктің өз тарихы бар. Оны банктің өзі жа-зады.
Сіздердің тарихтарыңыз - қалыптасу үстінде. Қаржы әлеміндегі әріптес
ретінде Сіздер шынында да салымшылар мен корпоративтік клиенттердің
сеніміне ие болдыңыздар. Қол жеткен табысқа тоқмейілсімей, ілгері дами
берулеріңізге тілектеспін. Халық банкі өзінің алдына стратегиялық мақсаттар
қойған, сол мақсаттарға жететіндіктеріңізге күмән жоқ. Оған қажетті
шарттардың бәрі бар. Осы жолда Сіздерге табыс тілеймін.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Төрагасы Г.А. Марченко
"ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ" АШЫҚ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ БАСҚАРМА ТӨРАҒАСЫ
Қ.А.САТЫЛҒАНОВТЫҢ АРНАУ СӨЗІ
2003 жылы Қазақстан Халық банкіне 80 жыл то-лады. Халық
комиссарларының өкімі Қазақ-стандағы жинақ ісінің қазығын қақты. Қазіргі
Қазақстан аумағындағы алғашқы жинақ касса-сы Ақтөбе қаласында 1923 жылы 15
тамызда ашылды. Кеңес Одағы кезінде Халық банкі КСРО-ның ҚазақЖинақ Банкі
деп аталды. Міне, содан бері халықпен жұмыс істеу біздің қызме-тіміздегі
негізгі бағыттардың бірі болып келеді. Жекешеленген сәттен бері Халық
банкінің қар-жылық көрсеткіштерінің өсу қарқынында елеулі ілгерілеушілік
бар. Қазақстан рыногында әрі тұрақты, әрі табысты дамып келе жатқан Банктің
қазіргі деңгейі болашаққа батыл қадам жасауға мүмкіндік береді. Халық
банкінің 2004 жылға дейінгі даму стратегиясында да банктің капиталын және
оның табыстылық деңгейін көбейту мәселесін шешуді көздейтін нақты қадамдар
жасалған.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 1999 жылғы
28 ма-мырда республика қаржыгерлерінің I Конгресін-де айтқан банкжүйесінің
даму стратегиясынан
Халық банкі жұмысының ешқашан алшақ бол-мағанын атап өту керек. Онда
Нұрсұлтан Әбішұлы бүкіл қаржы жүйесініңжұмысы ақша сақгаудыңұйымдастыру
үлгілерін құруға ықпал ету керек, ол, біріншіден, халықты ақша жинауға,
оның ішінде әлеуметтік мақсаттарға ынталан-дыру, екіншіден,
оныңбаламажолдарынтаңцау құқығын қамтамасыз ету арқылы жүргізіледі деген
болатын.
Халықтың отандық қаржы жүйесіне деген сенімін нығайту үшін, менің
ойымша, жүйелі шаралар кешенін әзірлеп, жүзеге асыру қажет, -деген болатын
Президент. Тұрғындар мен ме-кемелердің екінші деңгейлі банктердегі салым-
дарын банктердің төлей алмай қалу қаупінен қорғауды қамтамасыз ету қажет.
Тәуекел мен пайданы бөлу қағидаты бойынша жұмыс істейтін қаржы мекемелері
өз клиенттеріне мүмкін болатын қаржы тәуекелдері туралы ақпаратты айтуға
тиіс. Банк құпиясын қатаң сақтау қамтамасыз етілсін. Заңға бағынатын
шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалар өз салымдарының сақгалуы мен
құпиясының қор-ғалуына толық сенімді болуы қажет - бұл Заң-ның басымдық
нысаны. Қазақстанның барлық азаматтары мен ұйымдарына тұрғылықты не-месе
орналасқан жеріне қарамастан қаржы жүйесіне қол жеткізуі үшін бірдей
мүмкіндікжа-салуы қажет. Қаржы жүйесіне тартылған жинақ-тар есебінен
инвестициялауды жүзеге асыру үшін кең мүмкіндіктер жасалуға тиіс.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан қаржыгерлерінің I Конгресінде
республикамыз-дың бүкіл қаржы-банкжүйесіне арнап айтқан осы сөзі тарихи
маңызы бар бағдарламалық құжат болып қалды.
Таяуда өткен Қазақстан Республикасы қаржы-герлерінің III Конгресінде
Елбасы жалпы қаржы жүйесінің, атап айтқанда, екінші деңгейлі банктердің
даму қарқынына жоғары баға берді.
Мемлекет басшысының бұл сөздері бізді жігер-лендіріп, жаңа табысқа
жетелейді. 2002 жылдың басынан бастап Халық банкінің қызметінде оң
өзгерістер байқалды, бұған қар-жылық көрсеткіштердің едәуір жақсаруы және
банкайқындамасыныңнығаюы әрі Қазақстан-дағы және шетелдегі абырой-беделінің
өсуі дәлел.
Ең алдымен Халық банкінің таза пайдасы 2003 жылы 1 қаңтарда өткен
жылдың осы мерзімі-мен салыстырғанда 11 есе өсіп, К2Т 2,561 миллиардқа
жетті. Банктің таза активтері 2001 жылдың қорытындысымен салыстырғанда 52%-
ға өсіп, К2Т196.664 миллиардты (11301,265 млрд.) құрады. Клиенттің банкке
деген сенімінің резерві болып табылатын банк капиталы едәуір ұлғайды.
Банктіңтөленген жарғылық капиталы К2Т4.247 миллиардқа артып, К2Т9.670
миллиардты ($62,2 млн.) құрады. Халықаралық стандартпен есептепген меншікті
капитал К2Т10,5 миллиардқа (98%-ға) көбейіп, К2Т21.224 миллиардқа ($136,5
млн.)жетті. Капиталдыңөсуі артықшы-лықты атаулы акциялардың алтыншы және
жетінші эмиссиясын, бағынышты облигациялар-ды орналастыру есебінен, сондай-
ақ банктің таза пайдасы есебінен мүмкін болды. Қайта түзетілген кредит
саясаты кредит беру процесін реттеп, клиенттік базаның өсуіне ықпал етті.
2003 жылдың қаңтар айының басында банктіңжалпы несие қоржыны К2Т132.4 мил-
лиардты құрады, бұл өткен жылдың көрсеткіш-терімен салыстырғанда 51%-ға
немесе К2Т44.9 миллиардқа (У50288,7 млн.) көп. Қазақстандықтардың банкке
деген сенімінің ар-туын, соған сәйкес банктің ішкі рынокта даму прогресін
айғақтайтын маңызды факторлар-дың бірі - депозит базасының өсуі. К2Т134.9
млрд. немесе 1)80867,5 млн. сомасындағы жалпы депозит базасында талап ету
депозит-тері К2П"54,8 миллиардты құраса, мерзімді де-позиттер К2Т80.0
миллиардты құрады. Халықаралық қаржылық институттар Халық банкіне
инвестициялау объектісі ретінде мейлін-ше қызығушылықтанытып,
бірлескенжобаларға қатысу ниетін ісжүзінде көрсетіп үлгерді. Тиімді
талаптар негізінде 1)5052 млн. мөлшерінде бірлестірілген қарыз тартылды.
Бірлескен сау-далық қаржыландыру бағдарламәлары жүзеге асырылуда. Халық
банкінің инвестор ретінде сыртқы рынокқа шығуы елеулі оқиға болды. Банк
әлемдегі аса ірі алмас өндіруші "АЛРОСА" концернінің пайдасына
бірлестірілген қарыз тартудыңтеңұйымдастырушысы болды. Бұл
банктіңхалықаралық қаржы рыногымен одан әрі бірлесуі жолындағы жалғыз
қадамы емес. Банктің Лондон мен Пекиндегі шетелдік өкілдіктерінің болуы да
маңызды роль атқара-ды. Мұнымен қоса клиенттердің бизнесін қол-дау
мақсатында 2003 жылдың аяғына дейін Мәскеу мен Ташкентте де осындай
өкілдіктер ашамыз.
Клиенттермен жұмыс істеуде қалыптасқан біздіңжақсы дәстүрлеріміз,
корпоративтік рух пен үздіксіз енгізілген жаңа банктехнологиясы XXI ғасырда
да банктің тартымдылығын есе-лей түсуге ықпал етеді деп сенеміз. Біз үнемі
активтің сапасын жақсартып, тәуекелді азай-туға күш саламыз, жаңа табыс
көзін іздестіре және шығынға бақылау қоя отырып, конъюнк-тураның өзгерісін
ескереміз. Осылайша акционерлер құрамы мен банк бас-қармасындағы
барлықөзгерістерден кейін Ха-лық банкі еліміздің банк секторындағы жетекші
ұстанымын сақгап қалады және өзінің одан әрі дамуының нақты мақсатын
айқындайды. Банк өз саясатында клиент мүддесінің басымдығы қағидатын
ұстанады, көрсетілетін қызмет түрін кеңейтуді, сондай-ақбанкорындайтын
маңыз-ды әлеуметтік функцияларды сақтап қалуды көздейді. Халық банкін
екінші деңгейлі басқа банктерден ерекшелейтін де осы. Қазақстан Халық
банкінің мерейтойын қарсы ала отырып, банк басқармасы атынан өз са-
лымшыларымызды, клиенттерімізді, іскерлік әріптестеріміз бен
акционерлерімізді құттық-таймын. Оларға бізге деген нық сенімі, өзара
тиімді ынтымақтастығы үшін алғыс айтамын. Банктің үлкен ұжымына риясыз
білікті жұмысы үшін шынайы ризашылығымды білдіремін.
Қазақстан Халық банкі Басқармасының Төрағасы Қ.А. Сатылғанов
Кіріспе
Сексен жыл - тарих мінберінен қараған-да ұзақ мерзім емес сияқты.
Дегенмен өткен ғасырдың аласапыран оқиғалары көз алды-мызда талай мемлекет
пен үкіметті, саясат пен адамдарды өзінің асау ағынына таста-ды. Дүлей
тасқын өз жолындағы ұсақтың, қажетсіздің бәрін жалмап, жағаға лақтырды.
Сарайларды суға батырып, адами астамшы-лықты ауыздықтаған да сол. Оның
жолын-да іргесі мәңгілікке қаланған, адамдардың өміріне ауа мен су сияқты
аса қажет дүние-лер ғана сақталып қалды. Сол кешегі буыр-цанған өмірден
бүгінге жеткені және халық-тьң сенімді арқа сүйейтіні - Қазақстанның Халық
банк сақгап, баиытып келе жатқан жинақ жүйесінің озық дәстүрлері.
Қазақстан аумағында алғашқы жинақ кас-сасы 1884 жылы Верный қаласында
ашыл-ды. Перовск, Семей және Петропавл уездік қазынашылықтарының жанындағы
жинақ кассалары 1895 - 1899 жылдары құрылған. Бір, бес және он тиындық
жинақ маркала-рын сатып апып, арнаулы жинақ парақта-рына желімдеу қажет
болатын: бір сомға дейін желімдесең, жинақ кассасында шот ашатын едің. Бәрі
осылай басталған.
Арналы өзеннің бұлақтан бастау алатыны белгілі. Жинақ ісінде де
осылай. Тиыннан тірнектеп жинаған Қазақстан Халық банкі - бүгінде
республикадағы ең ірі банк. Сек-сен жылдық тарихында биікке самғап, төменге
құлаған да, табысқа жетіп, тар жолда қалған да кездері болды. Өз ісін
әрдайым өрге сүйреген күреске толы тарих бұл. Халық банкінің жинақ
кассаларында, кейіннен бөлімшелерінде еңбек еткен мамандар замана көшінде
бір асылды мұқалтпай алып келді. Ол - банкке салған салым мөлшеріне
қарамастан кез келген клиентке деген сыйластық сезім. Олай дейтініміз, сан
алуан дағдарыстан соң, әсіресе, соңғы он жылда еліміздегі банк жүйесінің
еңсесін басқан күйзелістен кейін халықтың бір кездегі жи-нақ кассасына
деген сеніміне сызат түсу керек еді... Алайда бәрі басқаша болды. Бұған
дәлел - банктің басқа банктерге қарағанда еліміз бойынша ең көп тараған
филиалдары, салымдардың өсуі, миллионнан асып үлгерген кредиттік төлем
карточкасының орасан зор жүйесі. Қай кезде де қалың жұртшылық Халық банкіне
деген сенімін жоғалтқан емес.
Бул арада Халық баню'жуйесңдежумьс Гстейтін тәжірибелі де білікті
мамандардың еңбегі ерен. Мыңдаған бақылаушылар мен кассирлер банк
саласындағы қызметкер-лердің ең жоғары жалақысы туралы жауыр болған кезекті
бір аңызды естіп, ақырын ғана жымиып қояды. Бұл аңыз олар туралы емес,
әрине. Мүмкін қандай да бір абстрактілі-жал-пылама "Айрықша банкте" қыруар
ақша та-батындар бар шығар, тек мұнда емес. Ха-лық банкінде қарапайым
жалақы алатын қарапайым қызметкерлер жұмыс істейді. Мұндағы қызметкерлердің
өздері күнбе-күн жүздесетін адамдардан өзгешелігі жоқ, ха-лықпен етене.
Халықтық аталуы да сол се-бептен бе дейсің.
Халық банкінде сезіліп тұратын корпора-тивтік рух та тәң қаларлық.
Бірі бәрі үшін, бәрі бірі үшін. Және бәрі қосылып банктің өсіп, өркендеуін
тілейді. Әрине, қиындықтар да кездеседі, онсыз бола ма? Бірақ бұл түйткілді
бір жағадан бас шығарып шешуге дағдыланған. Мұнда сені қиындықпен бет-пе-
бет қалдырмайды және ешкім өз еркімен өзі қастерлейтін компанияның беделіне
нұқсан келтірмейді.
Халық банкі тәрбиелеген кадрлардың ерекше танымал болуының сыры да
осын-да шығар. Мұнда еңбек еткен адамды кез келген басқа банк, кез келген
коммерциялық немесе мемлекеттік құрылым қуана қабыл-дайды. Халық банкінің
мектебін көрген адам-дар бүгінде Қазақстанның түкпір-түкпірінде және
шетелдерде сан алуан жауапты қыз-метте табыспен еңбек етуде. Олардың ешқ-
айсысы ұшқан ұясына кір келтірмеді, Банктің биік абыройын аласартпады.
Халық банкін-де осыны айтып мақтануы орынды.
Халық банкінің тағдырында сын сағаттар көп болды. Әсіресе Кеңес Одағы
ыдырап, Қазақстан тәуелсіздік алатын тұс күрделі еді. Банкте әлі күнге
дейін тоқсаныншы жыл-дардағы сом ақшаның аласапыраны ұмыты-лған жоқ: жүз -
мыңға, мыңың миллионға оңай айналып жатты. ¥лттық валютаны ен-гізген тарихи
сәт те банк қызметкерлерінен үлкен қажыр-қайратты талап етті. Тоқсанын-шы
жылдардың аяғында болған дефолт, тең-генің еркін айналымға босатылуы ше?
Иә, ол кезде мемлекетімізде басқа амал қалма-ды. Бұл шахматтағы "цуг-цванг"
сияқты, қар-сыласың сені мәжбүрлі жүріс жасауға көндіреді, басқа дәрменің
жоқ. Сол кездегі жағдайды ат төбеліндей азшылық түсінген-мен миллиондаған
адамдардыңсалымдары құнсызданып жатты. Бұқараның ашу-ызасы негізінен Халық
банкінің қызметкерлеріне -тағы да сол кассирлер мен бақылаушыла-рға,
жергілікті бөлімше меңгерушілеріне төнді. Олар шын мәнінде мыңдаған салым-
шылар мен бүкіл жинақ жүйесі арасындағы қарым-қатынастың қыл ұшында келеді.
Өткеннің тағлымы қажет болған тұс та осы! Еліміздің жинақ жүйесінде
сексен жыл бойы жиналған тәжірибе салмақтылықты сақтап, жұмысты терең
дағдарыс кезінде де жалғастыруға мүмкіндік берді. Жүк ауырын нар көтереді.
Көптеген мемлекеттік қарыз-дарды ресімдеу мен қолдау бойынша қыру-ар
жұмысты мүлтіксіз атқарған және ақша реформаларының бірқатарын бастан
кешкен жинақ кассалары ескіні еске алғаны сол -жаңа ауыртпалықты жұмыла
көтерді. Алып күшті иығына артқан тағы да көптен бөле жарылмаған қарапайым
жандар болды. Ақша толы қоржынды алыстағы ауылға жеткізу үшін түнімен көз
ілмеген, құла түзде қасқ-ырлар мен қарақшыдан қорғанып, қара су-ықта қалған
жанкештіні әлдебір дағдарыс пен дефолтты айтып үркіте алар ма едің? Тәулік
бойы жұмыс үстеліне таңылған адамдар ше? Бұйрық солай: ауаныңмен атқаратын
жар-ты жылдық жұмысты бір аптада бітіру ке-рек.
Атап өтетін тағы бір жәйт. Халық банкінің қызметкерлері соңғы жылдар
дүрбелеңін Үкімет те, Елбасы да ұмытпайтынын білді. Қиын-қыстау кезең
аяқталып, ерте ме, кеш пе қарыздың қайтарылатынына қалтқысыз сенді. Қандай
сергелдеңде де қатарын си-ретпеген сан мың салымшы үміт отын өшірген жоқ.
Енді бүгін бұл үмітке үкі тағыл-ды - Президенттің шешімімен кезінде
құнсызданған салымдарға кезең-кезеңімен өтемақы төлеу басталды. Өмір өз
арнасы-на түсіп, бос қаржы пайда болғанда кет-кеніңнің қайта оралып,
кемтігіңнің толуы заңды құбылыс қой. "Сақтап, көбейте біл" -Халық банкінің
ғасырға таңдаған осы ұраны салымдарға өтемақы жасаумен жаңа мәнге ие
болмақ.
Міне, осы туралы, Халық банкінің қалып-тасу кезеңіндегі қиындықтар,
аумалы-төкпелі дағдарыс пен күйінішті де сүйінішті оқиғалар туралы, жалпы
банктің бүгіні тура-лы осы кітап баяндайды. Банктің сексен жылдық тарихын
өз қолымен қалаған адам-дар кітаптың негізгі өзегі болмақ. Біздің үнде-
уімізге үн қосып, өзінің естеліктерін, сурет-тері мен тарихи құжаттарын
жіберген елге-зек адамдар арқасында осы кітап жарық көрмек. Сұрапыл соғыс
жылдары мен тың дәуірінде жинақ кассаларында қызмет еткен көнекөз
қариялардың санасы сайрап тұр. Олар осы кітап беттерінде Халық банкінің XXI
ғасырдағы жаңа тарихын жазуға міндетті жасбуынға шежіре шертеді.
Олардыңбәріне мың тағзым!
XX ҒАСЫР ТАБАЛДЫРЫҒЫНДА
Үлкен өкінішке орай, Қазақстанныңжинақ ісінің тарихы әлі жазылмаған.
Халық банкі жүйесінде жұмыс істейтін қазіргі буын бәрі қалай басталға-нын,
алғашқы жинақ кассаларының үлкен күшпен ұйымдастырылғанын, қызметкерлерінің
жиырма-сыншы және отызыншы жылдарда, ¥лы Отан со-ғысы жылдарында қандай тар
жол, тайғақ кешуді бастан өткергенін білмейтіні анық. Қазір біреуінен сұрап
көрейікші: ХІХғасырдыңсоңында Семейде, Казначейская мен Облыстық
көшелерінің қиылы-сында не болып еді? Жауап бере алмайды. Ал сол кезде,
1887 жылдың наурызында, дәл осы жерде Ресей Мемлекеттік банкінің бөлімшесі
ашылған-тұғын. Нақ сол кезде Қазақстан аумағында бірінші рет халықтың артық
ақшасын банк шоттарында сақтауға тартуға талпыныс жасалды. Бүгінде банктің
облыстық кеңсесі түбірімен жоқ, көшелер де Момышұлы мен Ыбыраев атына
көшкен. Тек сол өлкенің шежіре қарты түп-тұқияннан сыр шер-теді...
Өткенді қалай қозғарсың Уақытжелаяқ, адам-дар да езгерген, тіпті он
жыл бұрынғы еліміздің қаржы жүйесін қарып өткен үскірікті де ұмытып
үлгергендер бар. Дегенмен, біз тарихты білуіміз қажет. Тегін білмегенді
тексіздікке телиміз. Бірақ қазақстандықтардың ұшқан ұясын ұмытпайтын тамаша
дәстүрі бар. Байтақ еліміздің әр бұрышын-да сақталған сансыз құжаттар мен
суреттер - ке-шегі күннің белгісі. Белгілі бір оқиғалар мен адам-дар туралы
сұрауымызға "құжаттар сақталмаған" деген қысқа жауап алған кездеріміз де
болды...
Қазақтың тұрмыс-салты белгілі бір кезеңге дейін тауар-ақша
қатынастарының дамуына түрткі болмады. Бұғанқажеттіліктежоқеді. БірақҚазақ-
стан Ресейге қосылған 1731 жылдан бастап ұлан-ғайыр қазақдаласына күнгейі
мен көлеңкесін қатар ұсынып өркениет келді. Патша үкіметі өзінің эко-
номикалық және саяси мақсатын жүзеге асыру ни-етімен бірқатар ірі көлемдегі
реформалар дайын-дады. Осылайша, 1867-1868 жылдары әкімшілік басқару
реформасы жүргізіліп, нәтижесінде Қазақ-станның барльщ аумағы Орынбор,
Батыс-Сібір және Түркістан болып үш генерал-губернатор-лыққа бөлінді.
Орынбор губернаторлығына Орал
мен Торғай облыстары кірсе, Түркістан - Жетісу мен Сырдария
облыстарын, ал Батыс-Сібір -Ақмола мен Семей облыстарын қамтыды.
Мұнымен қатар әскери бекіністердің құрылы-сы, Қазақстан жеріне орыс
шаруалары мен казак-тарды қоныстандыру қарқынды жүрді. Жер қой-науын
игеруге, құрылысқа, ауыл шаруашылық өнімдерін бастапқы өңдеу зауыттарын
кеңейтуге, теміржол құрылысына ірі көлемде капитал салын-ды. Мәселен,
Орталық Қазақстанда пайдалы қаз-ба байлығына бай кен орындары негізінде
Спасск-Воскресенский және Успенский мыс кеніштері құрылды. 1874-1878
жылдары Самара-Орынбор, Слобода-Орал, Урбах-Астрахань теміржол маги-стралі
салынды.
XIX ғасырдың соңында жаңа аумақтық-әкімшілік тәртіп орнату қажеттілігі
туды. 1891 жылы Ресей Үкіметі Қазақстанда тағы бір реформа жүргізіп,
нәтижесінде әкімшілік құрылымға, салық жүйесі мен сот құрылымына өзгерістер
енгізілді. Осы жылы "Дала облыстарын басқару туралы ереже" қабылданды. Дәл
осы кезде бірінші рет қазақтар бұрын білмеген "облыс", "уез", "болыс"
ұғымдары пайда болды. Барлық облыстар Дала генерал-губернаторлығының
құрамына кірді.
Орыс шаруаларын Қазақстан жеріне қауырт көшіру, көп жағдайда күштеп
қоныстандыру сая-саты жалғаса берді. Соның салдарынан демогра-фиялық
теңгерім бұзыла бастады. 1897 жылғы жалпы санақ мәліметтері бойынша
Қазақстанда тұратын 4471,8 мың адамның 3399,5 мыңын (76,0%) қазақтар, 532,7
мыңын (11,9%) орыстар мен украиндар, 187,9 мыңын (12,1%) басқа ұлт өкілдері
құрады.
Орыс үкіметінің қаталдықпен қатты жүргізген отарлау саясатының бүкіл
кемшілігімен қатар Ре-сейдің алдыңғы қатарлы экономикасы Қазақстан мен оның
халқына жағымды ықпал еткенін айту керек. Отыршылық пен егіншілікке көшкен
шаруа-шылықтар саны көбейе тұсті. Сауда дамыды - мың-ғырған мал мен мал
өнімдері Ресей рыногына та-сымалданып жатты. Мұның бәрі қалалар мен оның
тұрғындарының санының өсуіне әсер етпей қалған жоқ. 1897 жылғы жалпы санақ
мәліметтер-іне сүйенсек, Қазақстанның 16 қаласында (Ақмо-ла, Атбасар,
Әулиеата, Верный, Гурьев, Жаркент, Зайсан, Көкшетау, Қостанай, Павлодар,
Петро-павл, Перовск, Семей, Өскемен, Торғай және Орал) 190,9 мың адам
тұрыпты. XX ғасыр басын-да қала тұрғындарының саны Орталық Ресейден көшіп
келушілер есебінен көбейді. Ресеймен эко-номикалық байланыстың осылайша
нығаюы, қазақтың мал шаруашылығына тауар-ақша қатынасының келіп орнығуы
қазақ қоғамындағы пат-риархаттық-рулық жүйенің іргесін сөгіп, капитал-дың
пайда болуына ықпал етті.
ТИЫН МЕН СОМ
Асылы, Қазақстан жеріндегі бірінші жинақ кас-сасы деп 1884 жылы Верный
қаласында ашылған кассаны айту жөн болар еді. ¥зақ уақыт бойы мүндай
кассалар Ресей мен Қазақстанда кішігірім жинақтарды қабылдайтын орын болды.
Бұл сол кездегі Ресейдің қоғамдықғұрпына сай еді, ірі бур-жуазия мен
помещиктерге қызмет көрсету үшін бірқатар ірі қазына және банк мекемелері
жұмыс істеді, ал жинақ кассалары ез ақшасымен сауда-өнеркәсіп айналымына
араласа қоймаған адам-дардың қоржинауына арналды. Ресей Мемлекеттік
кеңесінің 1895жылы 1 маусымда бекіткен мемле-кеттік жинақ кассаларының
Жарғысында "Жинақ кассалары халық салымдарын пайыздан өсім құрап, қор
жинауы мақсатында қабылдайды" деп жазылған.
1845-1897 жылдары Ресейде жүргізіліген ақша реформасы жинақ ісінің
Ресейде дамуы және Қазақстанда ұйымдастырылуы үшін маңызды алғы шарт әрі
қозғаушы күш болды. Осы бір ұзақ мерзімді жөне ауқымды акцияның ең басты
нәти-жесі Ресей сомының алтын стандартқа ауысуы болды. Сом орнықты, еркін
айналымдағы валю-таға айналды. Мемлекеттік банктің кредит билет-тері
шектеусіз алтынға айырбасталды. Айналыс-тағы қағаз ақшалар мен алтын
червонецтердің жалпы көлемдегі ара-қатынасы 1:1 құрады. Мұның бәрі жинақтың
өсуіне және жинақ кассалары желісінің кеңеюіне ықпал еткені сөзсіз.
Ақша реформасы шеңберінде жалпы кредит-қаржы жүйесі қайта құрылды.
1895 жылы қабыл-данған жинақ кассаларының жаңа Жарғысына сәйкес олар
мемлекеттік деп аталып, мемлекет үшін олардың маңызы және жинақ кассасында
сақталатын ақша қаражаты үшін мемлекеттіңжа-уапкершілігі атап көрсетілді.
Аталған қаржы темір-жол құрылысын қаржыландыруға, қор рыногын реттеуге және
тағы басқа мұк^аждықтарға жұмсал-ды. Халықтың бос қаржысын ішкі қарызға
шығара отырып, Ресей үкіметі капиталды экономиканың ең бір тиімді
салаларына бөлді.
Бұл арада жинақ ісі эволюциясының Еуропа-дағы және бүкіл әлемдегі оның
эволюциялық жал-пы бағыттарымен толық сәйкес келгеніне назар аударған жөн.
Басқа елдердегі сияқты XX ғасыр-да Ресей мен Қазақстанда жинақ ісі дамуының
жалпы үрдісі жинақ кассасының әмбебап кредит мекемесінеайналуы болды.
Осылайша 1905жыл-дан жинақ кассалары салым және кредит операцияларымен
қатар бірінші рет салымшылардың капиталын, табысын және өмірін
сақтандырумен айналыса бастады.
Атап айтқанда, ендігі жерде жинақ мекеме-лерінің функциясына "қайтыс
болғанда төленетін капиталды сақтандыру; сақтандыру келісімшар-тында
көрсетілген уақыт жеткенде немесе одан бұрын қайтыс болған жағдайда (аралас
сақтанды-ру) капиталды төлеу; емірлік табыстарды (зейнета-қыны), адамның
көзі тірісінде салған қысқа неме-се ұзақ мерзімді салымдарын сақтандыру;
бір адам қайтыс болған жағдайда көзі тірі адамның оның зейнетақысын алуы
үшін телейтін қаржыны сақтандыру" кіреді. Мұның бәрі 1905 жылы 30 ма-мырда
Ресейде қабылданған арнаулы заңда көрсетілген.
Жинақ кассалары қызметінің кеңеюімен бірге олардың саны өсіп, таралу
ауқымы ұлғайды. 1897 жылдан бастап жинақ кассалары Мемлекеттік банктің
кеңселері мен бөлімшелері жоқ қалалар-дағы қазынашылықтаржанынан ашыла
бастады. Оларға да Мемлекеттік банкесебінен несие-жинақ және
кредиттіксеріктестіктерінен пайыздық қағаз-дарды қабылдауға рұқсат берілді.
Және сақтаға-ны үшін жыл соңында қағаздың номиналдық құны-на қарай әрбір
мың сомнан 20 тиын, әрбір парақтан 10 тиын ұсталды. Сөйтіп 1895 жылы 1
қаңтарда Перовск уездік қазынашылығы жанынан №596 жи-нақ кассасы ашылды. Ал
сол жылдың 1 қаңтарын-даоблыстыққазынашылықжанын ан №825Семей жинақ кассасы
ашылып, 1899 жылы күзде уездік қазынашылық жанынан №842 Петропавл жинақ
кассасы жұмыс істей бастады. Жинақ кассалары мұнан кейін іле-шала пошта-
телеграф кеңселерінің жанынан да ашылады. Сондай кассалар 1908 жылдың 1
ақпанынан 15қыркүйегінедейін Ақмо-ла облысының Қарағанды кендерінде,
Астрахань губерниясыныңЖаңа Казанка ауылында, Торғай облысының Қарабұтақ
қорғанында ашылды.
Ресейдің мұндай жинақ филиалдары негізінен Ресей империясының
орталығынан қоныс ауда-рушылар тығыз орналасқан елді мекендерде ашыл-ғанын
айта кету керек. Өйткені артық ақша солар-да ғана болатын. Оның өзі
мардымсыз. Халықтың қолындағы аз ақшаның өзін қатыстыруға тырыс-қан билік
небір қитұрқы қадамдарға барды. Мы-салы, 1899 жылы 14 маусымда Ресей Қаржы
ми-нистрлігі бекіткен 5,10 және 1 тындық жинақ мар-калары туралы ережеде
"олар халықтың бойында адамгершілікпен бірге күнделікті тұрмыста ұқып-тылық
әдетін қалыптастыру үшін шығарылады" делінген. Осы маркаларды өткізу үшін
мектептер мен фабрика-зауыттардың кассалары пайдала-нылды. Ал мекемелер,
мұғалімдер мен сатушылар жинақ маркаларын сату жөніндегі ерікті делдалдар
ретінде жұмыс істеді. Тіпті оларды сатумен сол-дат шайханалары да
айналысты.
Жинақ маркалары арнаулы карточкаларға жел-імделді. Әр дәрежедегі
маркаларға айрықша жинақ карточкалары ашылып, олар тиісінше жол санына
бөлінді. Барлықжолдар 1 сомға дейінгі тиісті құны бар маркалармен
толтырылғаннан кейін жинақ кас-салары бұл карточкаларды салымға есептеуге
қабылдап, жинақ кітапшасын беретін.
Бірақ, әрине, жинақ кассалары активтерінің негізін құраған бұл тиындық
салымдар емес. Ең басты салымшылар дворяндар, қалыптаса бас-таған буржуазия
мен көпестер еді. Біз айтып өткен Перовскжәне Верный жинақ кассаларының
есеп-терінде салымшылардың құрамы туралы мәлімет бар. 1895жылы 1 қаңтарда
Перовск кассасында 10612 сом мелшерінде 108 салым болыпты. Дво-ряндарға
3209 сом сомасында 24 салым тиесілі болса, көпестер мен ұсақ саудагерлер
1143 сом сомасында 29 салымға, ал шаруалар бар болғаны 726 сом мөлшерінде 3
салымға иелік еткен. Басқа салымшылар құрамында төменгі шендегілер, заң-ды
тұлғалар, өзге де сословие адамдары кездес-кен. 1894жылы 1 қазанда №950
Верный жинақ кас-сасында 125,1 мың сом мөлшерінде 771 салым болған. Мұнда
негізгі салымшылар ретінде дворян-дар мен көпестер аталған.
Мемлекеттік банкте сақталған жинақ кассала-рының қаражаты мемлекеттік
пайыздық қағаздар-ды сатып алуға пайдаланылған. Мемлекеттік жи-нақ
кассаларын басқару олардың бірінші жарғы-сы бойынша Мемлекеттік банк
кеңесіне, ал кас-саларға тікелей басшылықжасауолардыңдирек-торларыны ң
біреуіне жүктелді. Бір қызығы, жинақ кассасын
мүліктікжауапкершілікталабымен жеке тұлғаларға да ашуға рұқсат берілген
екен. Салым-ның екі түрі болды: талап ету және айрықша мақ-саттағы немесе
шартты.
1901 жылы мемлекеттік кассалардың қызметін кеңейтіп, тартылатын ақша
көлемін өсіруді міндет-тейтін жаңа ережелер енгізілді. Сонымен бірге енді
қосымша жарналарды жинақ кітапшасын талап етпей қабылдау мүмкін болды, тек
ақша салушыға қабылданғаны туралы айрықша түбіртек бері-летін. Орташадан
жоғары айналымы бар кассалар-да операцияларды жеделдету үшін жарналық ха-
барландыруларды қабылдауға жол берілді, яғни салымшы кеткеннен кейін жеке
шоттардағы қосым-ша жарналардыңжазбасы осы хабарландырулардан көшіріліп
алынды. Пошта арқылы салымшының өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жазбаша
тала-бында көрсетілген басқа адамның атына да са-лым жіберуге рұқсат
етілді. Ақша салымдары есе-бінен салымшылардыңөздері сатып алған пайыз-дық
қағаздармен операция жүргізуді ыңғайлы ету үшін кассада сақтаулы пайыздық
қағаздарға жеке маркалардың орнына айрықша кітапшалар беру ұйғарылды. Бір
қарағанда барлықосы техникалық толықтырулар шын мәнінде касса мүмкіндігін
ке-ңейтіп, қосымша қаражаттарта бастады.
1906 жылдың аяғынан бастап шағын кредит мекемелері де операцияларын
кеңейтті, олардан бұрын белгіленген бір мың сомдық мөлшерден тыс шектеусіз
салымдар қабылданды. 1906 жыл-дың 1 ақпанынан бастап салымдар бойынша есеп-
телетін пайыз төртке дейін өсіп, пайыз сомасы бір мың сомға дейін
есептелді. Осы уақыттан бастап жинақ кассаларына табыс пен капиталды сақтан-
дыру операцияларын орындау жүктелді. Қазақстан аумағында негізінен мұндай
міндетті атқарған Петропавл және Верный қазынашылықтары болды. Қазынашылық
жанындағы Орталық жинақ касса-лары вексельдермен операция жасау өндірісіне
тартылды.
АЛҒАШҚЫ САМҒАУ, АЛҒАШҚЫ Қ¥ЛДЫРАУ
Сонымен, өткен ғасырдың басында Қазақстан-да жинақ ісі біршама
қарқынды дамыды. Таң қаларлығы, бұл өсу тарихтың қысқа ғана бір кезеңінде
болып өтті. Қазақстан жерінде 1899 жыл мен 1913 жыл аралығындағы 15 жылдың
ішінде жинақ кассасының саны 84-тен 173-кедейін, салымшылардың саны 21765-
тен 93532-ге дейін өсті, ал салым қалдығы (4,262 млн сом) 20,337 млн.сомға
жетті. Салымдардың аймақ бойынша бөлінісін мына кестеден көреміз.
( Жыл басында )
Қазақстан 1899
аумағындағы
облыстар
барлық жииақ кассалары
1925 жыл 1927 жыл 1928 жыл
Ақмола 44,1 21,6 29,8
Ақтөбе 23,6 25,1 22,3
І
Адасв округі 44,4 78,6 135,5 67,7
~~1
Жетісу 16,7 15,4
Қостанай 14,7 29,4
Семей 39,7 47,6 27,8 15,4 I
152,2 13,2
Сырдария 24,3 31,3
Орал 16,0 17,4
Қарақалпақ
50,7 50,7
Барлыгы: 42,8 19,4 21,5
1928 жылы бір жинақ кассасына келетін халық-тың ең аз саны Семей,
Жетісу және Орал губер-нияларында байқалса, ең кеп саны Адаев округі мен
Қарақалпақ губерниясына тән болды. Егер 1928 жылы ауыл халқы 92 %-дан
астам, ал қала тұрғындары 8 %-дан аз болғанын назарға алатын
болсақ, мұндай ала-құлалық одан сайын өсе түседі.
Жинақ ісі дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі 1925жылмен
салыстырғанда 1927-28 жылда-ры салымшылар санының өсуі болды, бұл мына
мәліметтерден көрінеді:
(1 қазанда, бірлікпен)
Губерниялар1925 жыл 1927 жыл 1928 жыл
барлық оның барлык опын барлық
салымшыларішінде салымшылішінде салымшылар
-ауыддық ар -ауылдық
Ақмола 613 111 4583 8072009 9187
164 5494
911 6531
6396
2177 381
27444
Ақтөбе 642 55 444 4021
63
І
8 22 49
Адаев _ 28 566 210 11432 3163
округі 199 1115 16140
587 382
6354
Жетісу 1161 161
1777 1310
Қостанай
Семей
Сырдария 11392
Орал 766 1 49 4884
Қарақалпақ 117 - 859
Барлығы: 6546 417 61288
Жинақ ісін дамыту үшін халықтың және заңды тұлғалардың жинақ
кассаларындағы ақша салымдары-ның өсуі маңызды, оған темендегідей
көрсеткіштер дәлел бола алады:
(1 қазанда, соммен)
Губерниялар 19 26
дербес
1946 1956
барлық оның ішінде барлық оның Ішінде
халық халық
ауылдық қалалык
1954ж. 1956 ж. 1954ж.
Орталық - барлығы 213 193 227
Оның ішінде: қалаларда 74 98 127
ауылдық жерлерде 139 95 100
I разрядты жинақ кассалары - 234 346 552
барлығы оның ішінде:
қалаларда 220 318 490
ауылдық жерлерде 14 28 62
II разрядты жинақ кассалары — 263 399 1085
барлығы оның ішінде:
қалаларда 146 199 247
ауылдық жерлерде 117 200 838
Штат қызметкерлерімен бірге жинақ710 938 1864
кассаларының жиынтығы - барлығы
оның ішінде:
қалаларда 440 615 864
ауылдық жерлерде 270 323 1000
Байланыс пошта бөлімшесі 2095 2509 2283
жанындағы жинақ кассалары
агенттігі — барлығы оның ішінде:
қалаларда 274 360 302
ауылдық жерлерде 1821 2149 1981
Көріп отырғандарыңыздай, 1970 жылы жинақ кассаларының саны
1960,1965жылдарменсалы-стырғанда 1154-кежәне938-генемесе2,6және 1,9 есе
кебейді.
Жинақжелісі дамуыныңосы кезеңінетән керініс ретінде штатты
қызметкерлері бар жинақ кассала-рының ауылда айрықша жылдам өсуін айтуға бо-
лады. Егер 1970 жылы мұндай жинақ кассалары-ның саны қалада
1960,1965жылдармен салыстыр-ғанда 1,96 және 1,4 есе көбейсе, ауылдықжерлер-
де олар 3,7 және 3,1 есе өсті. Бұл қызмет керсету сапасының жоғарылуы
арқасында кебейіп келе жатқан клиенттерге неғұрлым қолайлы жағдай ту-ғызу
үшін ғана жасалды.
Жинақ ісін жетілдіру процестері Қазақстанның
экономикалықәлуетініңөсуімен қатаржүрді. 1960-1970 жылдары барлық салада
сапалы өзгерістер, құрылымдықжағынан елеулі ілгері басушылықтар байқалды.
Қазақстанның халық шаруашылығына салынған қаржы мелшері он жылда 41,4 млрд.
сомғажетті. 1700-ден астам ірі кәсіпорын мен цех іске қосылды. Капиталдың
мол салынуы респуб-лика өнеркәсібінің әлуетін күшейтіп, экономикадағы
елеулі үйлесімсіздікті түзеді.
КСРО-ның кемір мен темір рудасын өндіру, бо-лат балқыту және қара
металл қак^ау жөніндегі бүкіл шаруашылығында Қазақстанның алар үлесі айтар-
лықтай өсті. Мұнай ендіру және химия өнеркәсібі бүкілодактық маңызға иө
болды. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан сары фосфор мен концентратты тыңайт-қыш
шығару жағынан Одақтағы аса ірі аймаққа ай-налды. 1966жылы Қарағанды
металлургия комби-наты мен Ермак ферроқорытпа зауытының бірінші кезегі іске
қосылғаннан кейін, Қазақстан қара ме-таллургияның ірі орталығы болып
саналды. Рес-публика темір мен марганец рудасын өндіру жөнінен елімізде
үшінші орынға, ал хром рудасын өндіруден бірінші орынға шықты. 1970 жылы
34,7 миллиард киловатт-сағаттан астам электр қуаты өндірілді. Алматы мак^а-
мата және Жамбыл былға-ры-аяқ киім комбинаттары сияқты жеңіл және та-
мақөнеркәсіп орындары өнім бере бастады. Тұтас-тай алғанда 1970 жылы
республика өнеркәсібі 1960 жылмен салыстырғанда 2,6 есе көп өнім шығарып,
жалпы өнім ауқымы ақшаға шаққанда 28145 млн. сомды құрады.
Қазақстан сондай-ақ аса ірі ауылшаруашылығы аймағы деген атаққа да ие
болды. 1966-1970 жыл-дары ауыл шаруашылығыныңжалпы өнімі респуб-лика
бойынша 27%-ға есті. Бесжыл ішінде кеңшар-лар мен үжымшарлар 3 миллиард 737
миллион пұт астық жинады.
Міне, осындай өзгерістерден соң Қазақстан аза-маттарының тұрмысының
түзелмеуі, нақты табыс-тарының өспеуі мүмкін емес еді. Мысалы, 1966-1970
жылдары ұлттық табыс 61%-ға өсті. Орташа айлықжалақы 25%-ғажоғарылады.
Қоғамдықтұты-ну қорларының да маңызы артты. Олардың мөлшері 58%-ға өсіп,
республиканың әрбір тұрғы-нына жылына 247 сомнан келді. 1965 жылғы
көрсеткіш 173 сом болатын. Бесжыл ішінде халық осы қорлардан төлемдер мен
қызмет түрінде 14 млрд. сом алды. Қазақстан басшысы Д.А. Қонаев Қазақстан
КомпартиясыныңХНІ съезіндехалықтың тұрмысыныңжақсарғанын айта келіп, бұған
басқа факторлармен бірге жинақ кассаларындағы салым-
дардың өсуі де дәлел екендігін тілге тиек етті. Олар 2,8 есе көбейіп, 1
миллиард 793 миллион сомды құрады. КСРО Мемлекеттікбанкі мен Мемлекеттік
еңбек жинақ кассалары жүйесінің Қазақстандағы мекемелері республика
экономикасының дамуына үлкен үлес қосты. Алға қойылған міндеттерді орын-дай
отырып, Мемлекеттікбанкхалық шаруашылы-ғын реттеу, есепайырысуды жүргізу,
сондай-ақ кәсіпорындар мен мекемелердің шаруашылық-қар-жы қызметіне бақылау
жасау жұмыстарын қамта-масыз етті. 1970 жылы республика халық шаруа-
шылығының барлық саласына салынған қысқа мерзімді кредиттік қаржы 6,9 млрд.
сомды құрады. Бұл кредиттер өндіріспен және тауар айналымы-мен тікелей
байланысты мақсаттарға жұмсалып, кәсіпорындардың ақшаға деген мұқтаждығын
шешті.
1966-1970 жылдары жинақ кассаларының қыз-меті одан әрі кеңейді.
Республикада салымшылар шоттарының жалпы саны 1966 жылдың басында 2160
мыңнан асып, салымдардың қалдығы 644,5 млн. сомды құрады. Ал жинақ
кассаларының 1970 жылдың соңына қарай қол жеткен жетістігі одан да қомақты.
Қазақстан жинақ кассаларындағы халық салымдарының қалдығы 1971 жылдың
басында 1 млрд. 793 млн. сомды құрады. Бес жыл ішінде са-лымшылардыңсаны
895 мыңға көбейіп, 1971 жыл-дың басында 3 млн. 57 мыңға жетті. Ол кезде жи-
нақ ісінің дамуының көрсеткіштері үлкен маңызға ие болды. Егер 1966 жылдың
1 қаңтарында 1000 тұрғынға 182 салымшыдан келсе, 1970 жылғы 1 қаңтарда ол
236-ғажетті. Бір салымшыныңорташа салым мөлшері 308 сомнан 627 сомға дейін
көбейді. Жинақ кассаларының саны да елеулі өсті - 1971 жылдың басында 4147-
гежетті.
ШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕП ДӘУІРІ
Мұнымен қатар жинақ кассаларының халыкңың ақшасын тартудағы ғана емес,
тауар-ақша айна-лымының құрылымы мен адамдарға қызмет көрсе-тудегі маңызы
да арта түсті. Олар халықтан ком-муналдық және басқа қызмет төлемдерін
қабыл-дайтын кассалық орталықтарға айнала бастады. Осы жаңа қызметі оның
клиенттерінің санын күрт көбейтті. Республиканыңжинақкассалары сол кез-де
күн сайын 170 мыңнан астам адамға қызмет көрсетті. Халықтөлемдерінің
көпшілігін жинақ кас-салары арқылы қабылдау олардың жұмыс ауқымын елеулі
ұлғайтты. Цифрларға қарасаң, 1971 жылы республиканыңжинақкассаларында 59
мил-
лион операция жүргізілген. Соныңжартысына жу-ығын коммуналдықжәне
басқа қызмет түрлері үшін қабылданған телемдер құраған.
Жаңа міндетпен бірге жаңа түйткілдер де бой көтерді. Оларды жергілікті
жерлердің күшімен шешу мүмкін емес еді. Елде жинак ісін одан әрі дамыту
мақсатында КСРО Министрлер Кеңесі 1972 жылы 4 мамырда жинақ кассаларының
жұмысы туралы арнаулы қаулы қабылдады. Онда кассаларды құрылымдық жағынан
нығайту шаралары көздел-ген. Ең алдымен халықтың ақшалай табысына қарай
олардың аумақтық жағынан сауатты орна-ласуына, мемлекеттік заемдардың
облигацияла-рын жабуға байланысты қызмет ауқымын елеулі кеңейтуге айрықша
көңіл бөлінді. Ауылдықжерлер-дегі жинақ ісін одан әрі дамыту қажеттілігі
тағы да көтерілді.
Осы қаулыға сәйкесжинақ кассалары жүйесінің толық шаруашылық есепке
көшірілуі кезеңдік өзгеріс болды. Алынған табыс есебінен босалқы қор, жинақ
ісін дамыту қоры, тұрғын үй құрылысы мен қызметкерлерді ынталандыру қорлары
құрыл-ды. Істі жеңілдетіп, жұмыс ауқымын үлғайту үшін жалақы салымдарының
шоттарына ақша аудару-ды неғұрлым дамыту, қолма-қол ақшасыз төлем жасауды
енгізу, аударым және аккредитив опера-цияларын тарату шаралары қабылданды.
¥зақ уақыт тұтынылатын қымбат тауарларға төлеу үшін бірінші рет есеп
айырысу шектері енгізілді.
Мәскеу қаулысынан кейін өмірге енген жаңа-шыл істер Қазақстанда да
өзжалғасын тапты. 1975 жылы 7 көкекте Қазақ КСР Министрлер Кеңесі №186
қаулы қабылдады. Соған сәйкес жергілікті Кеңес атқару комитеттері жаңа
жинақ кассаларын ашу үшін тиісті үй-жайлар бөлуге, олардың кадр-мен
қамтамасыз етілуіне көмектесуге міндетті бол-ды. 1970-1975 жылдары
республика жинақ касса-лары үшін жергілікті Кеңестерден 606 үй-жай бөлінді.
Олардың 300-і - ауылдан. Қазақ КСР Ми-нистрлер Кеңесі бөлген жалақы қорының
есебінен КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары басқ-армасы 1975 жылдың
езінде республика жинақ кас-салары үшін 580 штаттық бірлік бөлді. Бұл
ауылда өзінің штаты бар тағы да 18 жинақ кассасын ашуға және 335 агенттік
базасының негізінде екінші раз-рядты жинақ кассаларын құруға мүмкіндік
берді. Екінші разрядты 64 жинақ кассасы бірінші разряд-ты жинақ
кассаларының қатарына көшірілді. Нәти-жесінде штатты қызметкерлері бар
ауылдықжинақ кассаларының желісі 1975 жылы 351 бірлікке кебейді.
ЖАРҒЫМЕН ӨМІР СҮРУ
Сәл кейінірек КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассаларыныңжаңаЖарғысы
(КСРО Министрлер Кеңесінің 1977жылғы 11 шілдедегі №623 қаулысы-мен)
бекітілді. Онда жинақ жүйесі мәртебесін банк деңгейіне жақындатудың алғы
шарттары керініс берді. Жинақ кассаларының негізгі міндеті бұрын-ғыдай
халықтың қолындағы бос ақшаны сенімді сақтау және ақшалай есеп айырысуды
жүргізу бо-лып қалды. Олар сақталатын ақшаның көбеюін және сол ақшаның
халық шаруашылығын дамыту мақсатына уақытша жұмсалуын қамтамасыз етуге тиіс
болды. Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары бірыңғай одақтық мекеме ретінде
Жарғының не-гізінде әрекет етті және бүрынғысынша КСРО Мем-лекеттік
банкінің құзырында болды. Жинақ ісін ұйымдастыру да осы орталыққа жүктелген
еді.
Осылайша, қалыптасқан басқару құрылымы бекітілді. Жинақ кассаларына
КСРО мемлекеттік еңбек жинақ кассаларының Басқармасы тікелей жетекшілік
етті. Оның міндетіне жинақ кассалары мен салымдар желісін ұйымдастыру,
мемлекеттік үш пайыздық ішкі ұтыс заемы мен ақшалай-заттай лотерея
билеттерініңоблигацияларын орналасты-ру, қарамағындағы басқармаларға
жетекшілік ету және олардың жұмысына бақылау жасау, жылдық жоспар әзірлеп,
оның орындалуын бақылау жұмыс-тары кірді. КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ
касса-ларының басқармасы жинақ кассаларының қызме-тіне одақтас
республикалардың мемлекеттік еңбек жинақ кассалары арқылы жетекшілік етті.
Қазақ КСР-інде мемлекеттік еңбек жинақ кас-саларының Республикалық
басқармасы кассаларға өзіне есеп беретін облыстық басқармалар арқы-лы
басшылық жасады. Республикалық басқарма облыстықбасқармалардыңхалықтан
қаржы тарту жоспарын бекітті, өзіне жүктелген КСРО Мемле-кеттік еңбек жинақ
кассаларының Жарғысынан туындайтын құқықтар мен міндеттерге сәйкес рес-
публикадағы жүйеге басшылық жұмысын жүргізді.
Жинақ кассаларының міндеттері олардың дең-гейіне қарай бөлінді.
Мысалы, олар орталықжинақ кассалары, бірінші разрядты жинақ кассалары,
екінші разрядты жинақ кассалары және жинақ кас-саларының агенттіктері деген
төрт топқа жіктелді.
Орталық жинақ кассалары қалалар мен аудан орталықтарында есеп беруші
жинақ кассаларына жетекшілік етті және жинақ кассаларына жүктелген барлық
операция түрлерін орындады. Бірінші раз-рядты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz