Тәрбиеші мамандығының тарихы
1 Балабақшалардың даму тарихы.
2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелігі.
3 Балабақшада оқытудың әдіс.тәсілдерін тиімді пайдалану жолдары.
4 ХҮІІ ғасырлардағы мектепке дейінгі тәрбие теориясының қалыптасуы
5 Жас кезеңдері. Мектеп жүйесі және оқытудың мазмұны
6 Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
7. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
8 Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық
ой.пікірдің дамуы.
9 В.Г.Белинский мен А.И.Герценнің педагогикалық теориясы.
10 А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары.
11. 1917.1941 ж.ж.кеңес мектебі мен педагогикасы.
12 Мектептегі білім беру жүйесінің дамуы.
13 Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді жүзеге асыру.
14 Мектеп туралы қаулылар.
15 XIX ғасырдың екінші жартысы мен 1917 жылдағы қоғамдық педагогика
16 Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің қалыптасуы
2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелігі.
3 Балабақшада оқытудың әдіс.тәсілдерін тиімді пайдалану жолдары.
4 ХҮІІ ғасырлардағы мектепке дейінгі тәрбие теориясының қалыптасуы
5 Жас кезеңдері. Мектеп жүйесі және оқытудың мазмұны
6 Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
7. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
8 Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық
ой.пікірдің дамуы.
9 В.Г.Белинский мен А.И.Герценнің педагогикалық теориясы.
10 А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары.
11. 1917.1941 ж.ж.кеңес мектебі мен педагогикасы.
12 Мектептегі білім беру жүйесінің дамуы.
13 Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді жүзеге асыру.
14 Мектеп туралы қаулылар.
15 XIX ғасырдың екінші жартысы мен 1917 жылдағы қоғамдық педагогика
16 Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің қалыптасуы
Балабақшаның алғаш дүниеге келуі шет елдерде ағылшын педагогы Роберт Оэннің (1771-1858) есімімен байланысты. Ол 1802 жылы пролетариат балабақшаларында қоғамдық тәрбе беретін мектеп-балабақша ашып, «қоғамдық тәрбие ғана жан-жақты дамыған адамды қалыптастыруға мүмкіндік береді» деп тұжырымдаған. Кейіннен неміс педагогы Фридрих Фребель1837 жылы мектепке дейінгі мекеме ұйымдастырып, оны «балабақша» деп атаған.
Осындай шетелдік тәжірибелердің рқасында Ресейде ХІХ ғасырдың 60 жылдары төлем ақылы, жеке адамның меншігіндегі ең алғашқы балабақшалар дүниеге келе бастаған. Ең бірінщі балабақша 1859 жылы Гельсингфорста (Седмиградский) екінщісі 1863 жылы Петербургте Петербург университетінің профессоры С.А.Люгебильдің жұбайы ашқан, шіншісі – 1863 жылы Гельсингфорста, төртіншісі -1866 жылы Петербургте «Детский сад» журналының редакторы А.С.Семонович ашқан.
Фребельдің мектепке дейінгі тәрбие жүйесі көптеген сын пікірлерге ұшырағандықтан, басқа балабақшалар өздігінше ізденіс жасап К.Д.Ушинский Л.Н.Толстойдың ой-пікірлерін, көзқарастарына сүйене жұмыс жасаған. Мысалы. 1863-1869 жылдар аралығында С.Люгебиль, А.С.Семоновичтің балабақшаларында тәрбие жұыстарын ұйымдастыру кезінде уақыт мөлшеріне ешбір шек қойылмай, баланың дербес әрекетіне, сүйікті ісімен шұғылдануына мүмкіндік жасап,жылы кезде ойынды таза ауада өткізіп, жыл мезгіліне байланысты тәрбие жұмысы мазмұнына өзгерістер енгізіп отырған.
Осындай шетелдік тәжірибелердің рқасында Ресейде ХІХ ғасырдың 60 жылдары төлем ақылы, жеке адамның меншігіндегі ең алғашқы балабақшалар дүниеге келе бастаған. Ең бірінщі балабақша 1859 жылы Гельсингфорста (Седмиградский) екінщісі 1863 жылы Петербургте Петербург университетінің профессоры С.А.Люгебильдің жұбайы ашқан, шіншісі – 1863 жылы Гельсингфорста, төртіншісі -1866 жылы Петербургте «Детский сад» журналының редакторы А.С.Семонович ашқан.
Фребельдің мектепке дейінгі тәрбие жүйесі көптеген сын пікірлерге ұшырағандықтан, басқа балабақшалар өздігінше ізденіс жасап К.Д.Ушинский Л.Н.Толстойдың ой-пікірлерін, көзқарастарына сүйене жұмыс жасаған. Мысалы. 1863-1869 жылдар аралығында С.Люгебиль, А.С.Семоновичтің балабақшаларында тәрбие жұыстарын ұйымдастыру кезінде уақыт мөлшеріне ешбір шек қойылмай, баланың дербес әрекетіне, сүйікті ісімен шұғылдануына мүмкіндік жасап,жылы кезде ойынды таза ауада өткізіп, жыл мезгіліне байланысты тәрбие жұмысы мазмұнына өзгерістер енгізіп отырған.
Балабақшалардың даму тарихы.
Балабақшаның алғаш дүниеге келуі шет елдерде ағылшын педагогы Роберт Оэннің (1771-1858) есімімен байланысты. Ол 1802 жылы пролетариат балабақшаларында қоғамдық тәрбе беретін мектеп-балабақша ашып, қоғамдық тәрбие ғана жан-жақты дамыған адамды қалыптастыруға мүмкіндік береді деп тұжырымдаған. Кейіннен неміс педагогы Фридрих Фребель1837 жылы мектепке дейінгі мекеме ұйымдастырып, оны балабақша деп атаған.
Осындай шетелдік тәжірибелердің рқасында Ресейде ХІХ ғасырдың 60 жылдары төлем ақылы, жеке адамның меншігіндегі ең алғашқы балабақшалар дүниеге келе бастаған. Ең бірінщі балабақша 1859 жылы Гельсингфорста (Седмиградский) екінщісі 1863 жылы Петербургте Петербург университетінің профессоры С.А.Люгебильдің жұбайы ашқан, шіншісі – 1863 жылы Гельсингфорста, төртіншісі -1866 жылы Петербургте Детский сад журналының редакторы А.С.Семонович ашқан.
Фребельдің мектепке дейінгі тәрбие жүйесі көптеген сын пікірлерге ұшырағандықтан, басқа балабақшалар өздігінше ізденіс жасап К.Д.Ушинский Л.Н.Толстойдың ой-пікірлерін, көзқарастарына сүйене жұмыс жасаған. Мысалы. 1863-1869 жылдар аралығында С.Люгебиль, А.С.Семоновичтің балабақшаларында тәрбие жұыстарын ұйымдастыру кезінде уақыт мөлшеріне ешбір шек қойылмай, баланың дербес әрекетіне, сүйікті ісімен шұғылдануына мүмкіндік жасап,жылы кезде ойынды таза ауада өткізіп, жыл мезгіліне байланысты тәрбие жұмысы мазмұнына өзгерістер енгізіп отырған. Сонымен қатар ата-аналармен жұмыс жүргізіп, балабақшаға шақырып, бала шұғылданатын іс-әрекеттерімен таныстыру, баланы тәрбиелеу жайында кеңестер бере отырып, баланың дамуын, қабілетін тәртібін бақылап, қол жеткен табысарды жазып отыған.
А.С.семонович, К.Д.Ушинскийдің ой-пікірлеріне сүйене отырып, теориялық педагогика баланың физиологиялық және психологиялық дамуын зерттеуден қалыптастырды. Үйрету, оқыту – тәрбиенің ең басты құралы. Баланы сәбилік шағынан үйретіп оқытса, оның ақыл-ойы, адамгершілік сана –сезімі, қарапайым білім дағдылары соғұрлым ерте қалыптасады, сол себепті үйрет оқыту мен тәрбиелеу үрдісі біртұтас болу керек-деп уағыздаған.
1860-1870 жылдары Воронеж, Иркутск, Москва,Петербург, Тбилисиде меншікті төлем ақылы балабақшалар ашылған. Мектеп жасына дейінгі баланы мектепке оқуға даярлау ісін алғаш жолға қойған балабақшалар да болған. Мәселен, 1869 жылы Иркутскіде, Москвада (В № Соловьева), 1872 жылы Тулада (Е.П.Смидович) балабақша-мектеп тәріздес ашылған балабақшаларда тәрбие жұмысын ойынмен аяқталатын сауат ашу, жазу, сурет салу, мүсіндеу, ән айту, шет тілдерін үйрету, тәрбие жұмыстары мен мектепке даярлау істері жүзеге асырылған.
Ресейде 1866 жылы Петроград жұмысшы әйелдердің балалары үшін Арзан пәтер қоғамының жанынан қайырымдылық қорымен тұңғыш рет тегін балабақша ашылған. Онда балалар киімін тігетін шеберхана, асхана, кір жуатын орын болған.
Қазақстан Республикасында қоғамдық тәрбие беретін тұңғыш балалар алаңы Верныйда (Алматы) 1917жылы 1-мамыр күні ашылып, жүзге тарта бала қабылданған. Бұл балалар алаңы О.Д.Мухля, Е.А.Минский, А.А.Хариналар қиындықтарды жеңе отырып, ойыншықтармен қамтамасыз етіп, алғашқы кезеңде еңбекақысыз жұмыс істеп, нағыз педагогттік үлгілі істер атқарған.
1919 жылы Торғай губерниясында отыз жеті балалар алаңы ашылып, онда мыңға жуық тұрғылықты халық балалары тәрбеленді. Осы жылы Орынбор қаласында мектепке дейінгі Сәрсенов атындағы балалар үйі ашылып 1926 жылы бұл балалар үйі таратылған.1920 жылы Ақмолада М.В.Покровский 3 балалар алаңы және қазақ балаларына арналған бірінші балабақша ашылып, онда 35 бала тәрбиеленген. 1921 жылы Семей қаласында 5 балалар алаңы ашылып, оның біреуі қазақ тілінде жұмыс жасаған. Осындай игі істер республикада дами бастап, 1920-1923 жылдары қазақ балалары алаңы мен балабақша саны 90-ға жетсе, 1930-1937 жылдар аралығында 7502 баланы қамтыған 239 маусымдық балабақша оған қоса 1231 бала тәрбиеленген 37 тұрақты қазақ балабақшалары болған.
Сұрапыл соғыс жылдары қазақ тілінде 21 балабақша жұмыс жасаған. Соғыстан кейінгі жылдары 89 қазақ балабақша жұмыс жасап, оның 50-і Шымкент обылысында ұйымдастырылған. Сөйтіп, қазақ тілінде мектепке дейінгі мекемелер саны өсіп, 1978 жылы 535 ясли - балабақшада 26122 бала тәрбиеленген, 1986 жылдары – 990 қазақ балабақшаларында 65 мыңнан астам бала тәрбиеленген.
Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңына сәйкес қазақ тілді балабақшалардың өміршеңдік құқығы жоғары болуға тиіс еді, бірақ жылдан жылға азайып, 2001 жылы 280ғана балабақша қалып, онда 19959 бала тәрбиеленді.Бұрын бірде бір қазақ балабақасы болмаған Алматы қаласында Б.Баймұратқызының тікелей мәселе көтеріп, сұраныс жасауымен алғашқы балабақшалар дүниеге келе бастады. Қазақ балабақшаларының ашылуына белсене атсалысқан ақын жазушылар Шона Смаханұлы, М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев, Ә.Дүйсенбаевтар, Б.Баймұратқызы көтерген аса маңызды мәселені толық ниетпен құптап зерттеген ғалымдар.
Қазақстан Республикасында аса қиындықпен шаңырақ көтерген қазақ балабақшаларының тартыспен дүниеге келгендігіне тарихи дамуына Б.Баймұратқызының адал да қажымай еңбек етуінің айғағы екені сөзсіз. Сол себепті біз апайды қазақ тілді тұңғыш балабақшалардың тұңғыш негізін қалаған, мектепке дейінгі тәрбиенің педагогика саласында тұңғыш рет қалыптасуына ықпал жасаған педагог – ғалым.
Р.Жұмағожина Ұлы Отан жылдарындағы балабақшалардың дамуы (19441-1945ж.ж) тақырыбында зерттеу жұмысын жүрізді. Ал, 1981 жылы Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына тоқталған. Ертегі түрлерінің балабақша бағдарламасында сабақта өткізсе, күннің жартысында Ойыншықтармен ойын көрсету ( қуыршақ театры), Көлеңке театры, Ертегіні драмалау және т.б. арқылы баланың тілін дамытуға болатынын, немесе үнтаспаға жазылған және көркемсөз шеңберлерінің оқыған ертегілерін тыңдау ұсынылды. Р.Жұмағожина –мектепке дейінгі пещдагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесінің қосқандарының бірі.
Профессор А.Меңжанова Балаларды көркем шығарнма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиеле (1999) монографиясында мектеп жасына дейінгі балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке,еңбекке тәрбиелеу мәселелеріне қарай таңдап пайдалану ұстанымдары және оларды тәрбие жұмысында қолдану жолдары жөнінде ғылыми тұжырымдар берілген. 1992 ЖЫЛЫ ПРОФЕССОР а.Меңжанованың Мектепке дейінгі педагогика деп аталатын, жоғары және арнайы кәсіптік білім беретін оқу орындарында арналған оқу қралы жарық көрді.Тағы осы сияқты ғалым-ұстаздарымыздың еңбектері орасан зор.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелігі.
Жаңа қоғамның ртеңгі болашағын оқыту мен тәрбиелеу бесіктен баланың нәрестелік шағынан бастайды., үздіксіз ұдайы даму барысында қалыптасады. Бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына үлкен міндеттер жүктейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу - танымдық әрекетін қалыптастырудың білім біліктерін жетілдірудің әлеуметтік мәні зор.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті ойын.
Сондықтан оның мәні ерекше . Қазқ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев ойын ойнап, ән салмай өсер бола ма? -деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады.Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының дамуына, тілінің дамуына, сауатының ашылуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі. Өйткені баланы нәресте шағынан бастап адалдыққа батылдыққа, мейірімділікке, еңбек етуге тәрбиеленудің құралы – ойын. Болашақ қоғамның тағдыры да осы бала тәрбиесіне тікелей байланысты. Қоғамда дамытушы да, ілгері апарушы да осы балалар. Тәрбиенің сан алуан мәселесін шешетін қарапайым дағдыларды бала санасына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы – балабақша.
Балабақшаның негізіг міндеті-баланың жеке басының бастапқы қалыптасуын қамтамасыз ету. Осы кезеңде бала оқу мен, тәрбиені қалыптастыруға , өз қызметін білуге оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, жеке гигиеналық және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады. Балабақшаның әр тобы күн кестесімен жұмыс жасайды.
Балаларды оқуға дайындау балалық шақтың барлық кезеңіне қарамстан мектеп жасына дейінгі бүлдіршінді мектепке даярлау оқудың баспалдағында тұрады. Демек, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау әрекетін амытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайында пайдалана үйрету қажеттігі туындайды. Бұл міндеттердің жүзеге асуы мектеп жасына дейіні балалардың танымдық әрекеттерін оңтайлы ұйымдастыруға тікелей байланысты. Сондықтан да мектеп джасына дейінгі балалардың ой-өрісін, білім, дағды деңгейлерін кеңейту, оқу т танымдық әрекетін қалыптастыруымыз қажет-ақ.
Оқу және танымдық әрекеттерді қалыптастыру мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғасын дамыьтудағы негізгі бағыттардың бірі болып табылады. Осы жаста баланың психикалық дайындыққа және дне дамуының негіздері басталады, сондай-ақ алғашқы икемділіктері мен қабілеттері қалыптасады.
Мектепке дейінгі жас кезеңі өзіндік ерекшелікпен сипатталады, өйткені осы жас аралығындағы бала өзіндік тұлға ретінде қалыптасады. Бұл жөнінде ғалымдар Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.Б.Усова, В.В.Запорожец және т.б. зерттеулері мектеп жасына дейінгі балалардың оқу әрекеті, танымдық әрекет, сөзі баланың әлеуметтік тәжірибені игеру үрдісінщде қалыптасатынын көрсетеді. Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалрдың оқу – танымдық әрекетке қызығушылықтары мен ынта-ықыластарын қалыптастыру арқылы олардың белсенділігін арттыру маңызды. Мәселен Л.С.Выготский ол туралы былай деген: Ең алдымен баланы бір әрекетке тарту үшін барлық күш жігерін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал тәрбиеші болса, тек сол әрекетті басқарып, бағыттап отыруы керек.
Таным мен оқу арасындағы жалпы ортақтастық көп. Бала қоршаған дүниені тану арқылы дамиды кемелденеді.
Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие теориясын дамытуға Швецарияның аса көрнекті педагог-демокрит И.Г.Пестолоции мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық әрекетін дамытудағы тәрбиешінің рөлін ерекше атап көрсетті. Баланың әрбір сөзі, әрбір әрекеті деп жазды. Песталоци,- бұл оның бақылаулары нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі. Осы пікірге сүйене отырып, ол баланың танымдық әрекетін дамытуға әсер ететін оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін жасайды. Песталоцидің жұмыстарында мектеп жасына дейінгі баланы оқытудың сипаты жеткілікті түрде көрінеді. Ол оқытуда жаттығу, бақылау арқылы баланы жан-жақты дамыту , дұрыс, айқын түсініктерін қалыптастыру тәрізді ортақ мақсаттар қоя отырып, Я.А.Коменский сияқты ол да баланың ұйымдасқан болуы қажеттігін басқа көрсетті.
Оқыту арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жинағанасыл мұрасын, дағды тәжірибесін береді. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана бала ой мен дене еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді.Оларды жан-жақты білуге мүмкіндік алады. Тәрбиеші баланың жаңа білімді қабылдауына, бұрынғы өзінде бар біліммен байланыстыруына, ой қортындысына дұрыс тұжырым жасаына көмектеседі. Мектеп жасына дейінгі оқыту әдістемелік жақтан балалардың жас ерекшеліктері мен міндеттерді ескере отырып, жете зерттеген дидактикалық материалдар мен құралдарды пайдаланумен ерекшеленеді. Ғалым Фребельдің дидактикасына тән ерекшелілік – балалардың жас тұтас тобымен сабақ түрінде тәрбиеші жүргізетін тікелей оқыту болып табылады. Ол балалардың ерекшелігін, қажеттілігін ескеріп, ойын формасы арқылы ойлауға үйрететін ойын-сабақты ұсынды.
Оқу әрекеті – балалардың негізіг әрекеті болып табылады. Ол өте күрделі құблыс. Оқыту үрдісінде балаларда оқу жұмысы – баланың ақыл –ойы жұмысын белгілі бағытқа жұмсау қабілетін жасау және онымен байланысты тыңдау, есту, қарау, көру, қабылдау және тану үрдістері қалыптасады.
Балабақшада оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалану жолдары.
Қазіргі кезде білім беру саласында әлемдік білім кеңестігіне бағытталған қайта құру қалыптасуда. Оқыту әдісі дидактикалық негізгі бір құрамды бөлігі және оның мақсаты, мазмұнды әдістері және ұйымдастырудың формаларының біртұтастығы болып табылады. Әдіс деген сөз гректің метотос деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым – белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны біліреді. Әдіс-дәл, жалпы мағынасында мақсатқажету, іс-әрекеті нақты ретке келтіру тәсілдері.
Біздің балабақшада әдістемелік жұмыстардың дұрыс ұйымдастырлығандығынан, тәрбиешілер жоспарда көрсете отырып, сабақтарын қызықты, ұтымды өткізіп, балалардың тілін, ақыл-ойын танымдық қабілеттерін дамытуда. Олар сабақта әр түрлі әдістерді. Әңгімелесу, көрсету, әңгіме, кітаппен жұмыс әдістері сөздік әдістері, практикалық, проблемалық , көрнекілік, көркем әдебиетпен өнер құралдарын пайдалану әдістері т.б. пайдалануда әдістемелік кеңес кезінде тәрбиешілерге әдістердің түрлерін білуіне және өз жұмыстарында оларды пайдалану үшін Монтессори, Глена Домана, Никитин, Зайцев, Глюшинский әдістерінен кеңес берілді. Атап айтсақ Монтессори-саусақ арқылы, моншақтарды тізу, орналастыру, саусақ қимылдарын дамыту.
Глена Домана-жан-жақты жануарлар туралы әңгіме жүргізу арқылы танымын сөздік қорын дамыту.
Никитин-тапсырмаларды алдын ала дайындау.
Зайцер-әр түрл
ХҮІІ ғасырлардағы мектепке дейінгі тәрбие теориясының қалыптасуы
Ұлы славян педагогі-гуманисі, жаңа педагогиканың негізін қалаушы Ян Амос Коменский, оның отаны чехия халқы неміс феодалдарының тарапынан ауыр ұлттық езгіге ұшыраған жағдайда болды. Чехия халқы өз бостандығы үшін күреске бас көтерді. Феодализмге халықтың қарсылығы діни-демократиялық, сектанттық қозғалыс сипатында болды.
Осындай демократиялық сектаттық ұйымдардың ішінде ХҮ ғасырдың басында табориттердің діни-коммунистік қауымы болды, осы қозғалыстың атымен аталды (Табор деген қаланың аты). Табориттер Чехиядағы бірден-бір радикалды, гуситтік ұлттық-діни қозғалыстың неміс дворяндары мен католиктік шіркеуге қарсы бағытталған плебейлік қанаты болып табылады. Табориттердің айтуынша, жақын арада “байлар да, жарлылар да болмайтын” күн туады, бәрі де тең болады, жекеменшік болмайды, бәрі де ортақ болады деген болатын-ды.
ХҮ ғасырдың бірінші жарытысында табориттер қауымы жеңіліске ұшырады. Оның қалдықтарынан “чех ағайындары” деп аталатын демократиялық қауымдастық ұйымдасты,оның құрамына қолөнершілер мен шаруалар кірді. Я.А.Коменский 1592 жылы 28 наурызда Чехияда “чех ағайындары” демократиялық қауымға жататын жанұяда дүниеге келді. Бұл қауым чех халқының тәуелсіздігі үшін күреске бағытталған патриоттық бірлестігі болып табылады.
Я.А.Коменский ата-аналарынан ерте айырылып, ол “чех ағайындары” қауымдастығының қамқорлығының арқасында алғашында бастауыш және орта мектепті бітірді, кейін Гейдельберг университетіне түсіп, онда математикамен айналысты, Коперниктің ілімін оқып-үйренді. Европаның сол кездегі ірі орталықтарының бірі Амстердамда болды. Студент кезінің өзінде, Коменский чех тілінде халқы үшін кітаптар жазды. Ол былай деді: “Ғалымдар үшін ғылымды кітаптарда жасырып қоюға болмайды, себебі білім бәріне де қол жететіндей түсінікті болу керек”. Осы демократиялық идеялына Коменский өмірінің соңына дейін берік болды. 1614 жылы отанына оралғаннан кейін, Коменский кезінде орта білім алған мектепте мектеп басшысы болып тағайындалды. Кейіннен “чех ағайындылары” қауымы өздерінің қауымының священнигі етіп сайлайды. Коменский мектепке ерекше көп көңіл бөлді: мұғалімдер мен шәкірттердің қарым-қатынасында гуманистік бастаманы талап етті, мектеп тәжірибесіне білімнің ерекше түсініктілігін қамтамасыз ететін оқытудың тәсілдерін енгізді, оқушыларды табиғатпен таныстыруға, олардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге, оны тануға қызығуын қалыптастыруға, “чех ағайындары” қоғамының мүшелерінің арасында насихаттауға, ерекше көңіл бөлді. Бұл кезеңде Коменский бірнеше педагогикалық еңбектерді жазуға кіріскен болатынды.
Отызжылдық соғыстың басталуымен (1618-1648), “чех ағайындары” қауымы бүкіл чех халықмен бірге ұлттық тәуелсіздік үшін белсене күресе отырып, реакциялық топтардың тарапынан қуғындала бастады. Осындай қуғын-сүргіннен кейін “чех ағайындары” қауымы және оның жетекшісі Я.А.Коменскийге өз отанын тастап, уақытша Польшаға қоныс аударуға тура келді. Осындай қуғын-сүргіннің салдарынан шума ауруынан жолдасы және балалары қайтыс болды, оның қолжазбалары мен бағалы кітапханасы отқа жағылды. Польшаның Лешно қаласында орын тапқан Я.А.Коменский өз қауымынан қол үзе алмаған ол гимназия басшысының міндетін өзіне алды. Гимназияда тағы да ерекше табандылықпен мектеп тәжірибесіне жаңалықты, прогрессивті идеяларды енгізуді одан әрі жалғастырды. Коменский толықтай дене жазалауын және басқа да балаларға ықпал ететін өрескел шараларды, құрғақ жаттауды алып тастады және өзіндік іс-әрекеті, көрнекілікті кеңінен қолдануды және оқытудың төзімді жолдары мен тәсілдері кеңінен мадақталды.
Өзінің тәжірибелік педагогикалық іс-әрекетін ол өткендегі және бүгінгі педагогикалық тәжірибе мен педагогикалық теорияны зерттеумен, педагогикалық еңбектерді жасауда күшейтілген жұмыстармен ұштастыра білді. 1631 жылы Коменский “Тілдер мен барлық ғылымдардың ашық есігі” атты оқулығын басып шығарды. Бұл еңбегі автордың есімін кеңінен танытты. 1632 жылы ол өзінің ең негізгі еңбегі “Ұлы дидактика” чех тілінде жарық көрді. 1638 жылы ол еңбек сол кездегі ғылым тілі латын тіліне аударылды. Коменскийдің есімі бүкіл әлемге кеңінен танымал болды.
“Ұлы дидактика” педагогика тарихында педагогика ғылымын теориялық тұрғыдан негіздеген, оқыту теориясы – дмдактикасының негізін қалаған ғылыми еңбек болды. Осы еңбек жарық көргеннен кейін Коменскийді әлемнің көптеген елдері Англия, Германия, Америка, Швеция және т.б. мектеп ісін қайта ұйымдастыру үшін өз елдеріне шақыруға ұсыныс жасаған болатын-ды.
1641-1654 жылдардың аралығында Коменский Англияда, Швецияда және Венгрияда болды, ол онда барлық ғылымдардың энциклопедиясын жасаумен, мектеп реформасын дайындаумен, оқулықтар және оқытудың әдістемесін жасаумен айналысты. Осы уақыттың ішінде ол даярлап және 1648 жылы “Тілдердің жаңа әдісі” деп аталатын еңбегі жарық көрді және негізінен көрнекілік қағидасына негізделіп құрылған атақты оқулығы “Дүниені суреттер арқылы бейнелеу” атты даярланды кейіннен 1658 жылы жарық көрді. Бұл атақты оқулығы кейін дүние жүзінің барлық елдерінде аударылып, жарық көрді. Көптеген ғасырлар бойы ең құнды оқулық ретінде есептеліп келді.
1654 жылы Коменский Лешко қаласына қайта оралды, бірақ швед-поляк соғысы кезінде Лешко қаласы 1656 жылы соғыста қиратылды. Коменский екінші рет өзінің қолжазбаларының, кітапханасының, өз өз мүлкінің көп бөлігінен айырылғаннан кейін, амалсыз Голландияға қайтып кетуге мәжбүр болды, өмірінің соңғы 14 жылын Амстердамда өткізді, онда өз шығармаларын басып шығарды.
Коменскийдің көзқарасының қалыптасуына кей жағдайда қарама-қарсы факторлардың әсері болды: феодалдық қоғамның дәстүрлері, феодалдық қоғамның өз ішінде қалыптасқан капитализмнің өзімен бірге алып келген жаңалығы, “чех ағайындардың” демократиялық (аяғына дейін бірізді болмағанмен) даму бағыттары және ғылымдағы материалистік лептің әсері зор болды.
Сол кезеңдегі материалистік бағыттар айтқанда, ең алдымен дүниенің шексіздігі туралы ілімді (Бруно) Беконның философиясын, ағылшын материализмнің негізін салушы ол ғылыми білімнің негізіне бақылауды, тәжірибені индукцияны алды және ол таным қабылдаудан басталды, біздің ойымызда түйсіктерден басқа ештеңе болмайды деп үйреткен болатын-ды.
Коменскийдің көзқарасына Қайта өрлеу дәуірін табиғаттың алдында бас ию, оның адамның идеялын күшті жан мен тәнді жоғары қоюды, оның шығармашылық күштерін, қабілеттерін, қызығуларын жан-жақты дамыту идеялары өте күшті әсер етті. Каменскийдің көзқарасындағы қарама-қайшылық және екі жақтылығы.Мәселен, Коменский көзқарасында материализм элементтерін аңғаруға болады, сонымен қатар діни шектеушілікті, терең гуманизмді және діни талаптарды орындамағаны үшін қатаң жазалау шараларын қолдауын жатқызуға болады.
Коменскийдің көзқарасының ерекшелігі оның педагогикалық еңбектерінде өзіндік із қалдырды. Еңбектерінде өте прогрессивті идеялармен, ережелерімен қатар жекеленген артта қалған діни көзқарастар мен ойлар кездеседі. Мәселен, ол дүниеге даярлықты тәрбиенің негізгі міндеттерінің бірі ретінде қарастырды. Бірақ артта қалған көзқарасы емес, алдыңғы қатарлы, прогрессивті озық көзқарасы Коменскийдің педагогикалық теориясының сипатын айқындайды. Ол өзінің мәні жағынан жалпыға бірдей және өте алдыңғы қатарлы озық идея ретінде көптеген елдерде педагогикалық теория мен педагогикалық тәжірибені одан әрі дамытуда ықпалы ерекше болды.
Гуманизм және демократизм Коменский педагогикасының басты негіздері болып табылады. Коменскийдің барлық өмірі мен еңбектері адамға деген ерекше сеніммен, сүйіспеншілікпен қарауға негізделді. Адам, оның көзқарасы бойынша, бұл “жетілдірілген, керемет құрылым”, ол табиғаттан қабілеттіктермен сыйланған, білім берудің ең жоғары сатысына көтерілген. Адамның білім алуға құқы, әрбір адаманың табиғи құқы ретінде қарастырылады. Каменский мектепті “адамгершіліктің шеберханасы” деді.
Каменскийдің айтуынша, барлық балалар жынысына және тегіне қарамастан білім алуға құқылы. Балалар өздерінің қабілеттілігіне, дарындылығына қарай әртүрлі болады. Бірақ, қабілеттілігіндегі өзгешелік Коменскийдің түсіндіруінше, балалардың біреулеріне білім беру үшін айналысуға және басқаларымен сабақтан бұлтаруға негіз бола алмайды. Бұл тек ғана тәрбиешілерді бір сарынды емес, белгілі бір үлгі бойынша емес, балалардың жас ерекшеліктеріне қарай, оқыту мен тәрбиенің нақтылы әдістерін анықтай білуге міндеттейді.
Осы қағидаларды басшылыққа ала отырып, Коменский білім алуға барлық балалардың қолы жетуі қажет деп тұжырымдады. Ол былай деп жазды: “Мектептерге тек ғана байлар мен ауқатты адамдардың балаларын беру ғана жеткіліксіз сонымен қатар барлығын беру керек: атақты және атақсыздардың, байлардың және кедейлердің, ер балаларды және қыздарды барлық қалаларда және жергілікті жерлерде селолар мен деревняларда”. Коменский осылай деп жалпыға бірдей оқыту қағидасын тұжырымдады. Ол қыздарды оқытудың қажеттігі жоқ дейтін дәстүрлі көзқарасқа қарсы шықты. Оқыту үрдісінде жалыпға бірдей демократиялық қағидаларды ұсынды. Коменскийдің негізгі дидактикалық идеялары сенсуалистік сипатта болды: дүниені қабылдау, реализм, көрнекілік қағидасы негізінде тану. Коменскийдің айтуынша, “интеллектіде ең алдымен түйсіктерден басқа ештеңе жоқ”. Бұл Беконның сенсуалистік философиясына сәйкес келеді. К.Маркстің сипаттауынша, Бекон “ағылшын материализмінің және бүкіл қазіргі экспериментальді ғылымдардың негізін салушы болды”.
Жас кезеңдері. Мектеп жүйесі және оқытудың мазмұны.
Коменский табиғатқа сәйкес тәрбиелеу қағидасын табиғаттың жалпы заңдарына сүйену ретінде түсінумен қатар ал жас кезеңдерін, мектеп жүйесін және кейбір дидактикалық қағидаларды және ережелерді негіздеуге адам табиғатын (туа біткен белгілер) және балалардың табиғи жас кезеңдеріне сүйену кездеседі.
Коменский, адамның табиғатын ескере отырып, балалардың жас әрқайсысы 6 жастан 4 жас кезеңіне бөліп қарастырды.
балалық шақ – туғаннан бастап 6 жасқа дейін;
жеткіншек шақ – 6 жастан 12 жасқа дейін;
жастық шақ – 12 жастан 18 жасқа дейін;
ересектік шақ – 18 жастан 24 жасқа дейін.
Балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, осындай жас кезеңдерге бөлді: Ол әр жас кезеңіне сипаттама береді. Балалық шақ. Баланың дене жағынан тез қарқынмен өсуімен және сезім органдарының дамуымен сипатталады; жеткіншек шақ- есі мен қиялының, оның орындаушы органдары – тілі мен қолы дамиды; жастық шақ кезінде көрсетілген сапалардың дамуымен қатар өте жоғары деңгейде ойлау деңгейі дамиды және ересектік шақта – ерік-қайраты мен қабілеттілігі жан-жақты дами түседі.
Әрбір осы жас кезеңдерге жас ерекшеліктеріне сәйкес Коменский білім берудің ерекше сатысын ұсынады.
6 жасқа дейінгі балалар үшін ол аналық мектепті ұсынады. Ананың басшылығымен мектепке дейінгі тәрбие іске асырылады.
Жеткіншектер (6 жастан 12 жасқа дейін) үшін әрбір қауымда, жергілікті жерлерде алтыжылдық ана тілі мектебін ұсынады.
Жастық шақ кезеңіндегілер (12 жастан 18 жасқа дейін) әрбір қалада латын мектебі немесе гимназия ұсынады.
Ересектер үшін (18 ден 24 жасқа дейін) әрбір мемлекетте немесе облыстарда – академия ұсынады.
Сонымен, Коменский балаларды жас кезеңдерге бөлуге бірыңғай мектептің демократиялық қағидасын ұсынған болатын-ды.
Әрбір білім беру сатысы үшін Коменский оқытудың мазмұнын жан-жақты талдады.
Аналық мектеп – мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сатысы, онда негізгі тәрбиеші ана болып табылады. Аналық мектепте сабақ Коменскийдің идеясы бойынша, белгілі қатаң бағдарлама бойынша ерекше қарапайым осы жас кезіндегі балаларға түсінікті әдістемелік тәсілдерді қолдана отырып өткізу қажет болды. Аналық мектептің бағдарламасына ғылымның барлық салаларынан алғашқы мәліметтер енгізілді. Онда балалар су, жер, ауа, жаңбыр, қар, мұз, тас, темір, ағаш, шөп және т.б. дегеніміз не екендігін білу қажет болды, табиғаттанудан қарапайым мәліметтерді меңгеру тиіс болды. Балалар бояуды ажырата білу, аспанның, күннің, айдың не екендігі туралы жағырафия ғылымынан мәліметтер мен алғашқы түсініктер берілді.
Коменскийдің айтуынша, аналық мектеп балаларды адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше мән берді (адамды сүю, үлкенге құрмет, кішіге ізет, тәртіпті болу, кішіпейілділік және т.б.)
Ана тілі мектебі аналық мектептен басталған оқытуды жалғастыра отырып, онда алған білімді кеңіте және тереңдете отырып, адам өміріне қажетті: атап айтқанда, ана тілінде жазылғанның бәрін еркін оқу, анық, тез және дұрыс жаза білу, санай, өлшей білу, ән салу және т.б.
Бірақ Коменский онымен шектелмеді. Оның түсіндіруінше, шәкірттер мораль қағидаларын білу, түсіну және өмірде іске асыруға ұмтылу қажет, азаматтық тарих туралы жалпы түсініктері болуы, космографияның және жағырапияның элементтерін білу, шаруашылықтан және саясаттан хабардар болу қажеттігіне тоқталды.
Демек, бұл сол кездің өзінде ана тілін оқытуға негізделген бастауыш оқытудың ерекше бағдарламасы болып табылады. Ана тілі мектебінің ортағасырлық мектептерден ерекшелігі ортағасырлық мектептерде барлық оқыту өмірден алшақ берілді, тек ғана латын тілінде оқытылды, ал ана тілі мектебінде бастауыш мектептегі оқыту тек ғана ана тілінің негізіне сүйенді.
Латын мектебін немесе гимназия ұйымдастыруды Коменский әрбір қалада белгіледі. Латын мектебінің бағдараламасына ортағасыр мектептеріне тән “жеті ерікті өнерлермен” ескі мазмұнымен жаңа мазмұнын ұштастыруға ерекше мән берді. Академияда Коменский сол кездегі жоғары оқу орынары тәжірибесінде кеңінен қолданылған үш факультетті ұйымдастыруға, діни, заңгерлік және дәрігерлік.
Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы тәрбие және оқыту.
Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
Ертедегі Грецияда педагогикалық теорияның пайда болуы.
Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық ой-пікірдің дамуы.
Одан әрі тарихи дамудың нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс жаңа қоғамдық формация – құлдық қоғаммен ауысты. Ертедегі Шығыста алғашқы таптық қоғам пайда болды, материалдық және рухани мәдениеттің негіздері қаланды. Шығыс мәдениеті белгілі дәрежеде ертедегі Греция мен Рим мемлекеттеріне әсерін тигізді. Ертедегі Шығыс елдерінде арнаулы мекемелер (мектептер) бірте-бірте ашыла бастады. Ал мектептерде негізінен үстем тап өкілдерінің балалары оқыды.
Ертедегі Индияда мектеп ашыла бастады. Мыңдаған жылдар бойы қарапайым жер шаруашылығымен айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектеп өмір сүрді.
Сонымен қатар Кіші Азияда және Египетте мектептер дами бастады. Адамдар табиғат құбылыстарына бақылау жүргізе бастайды, су тасқынын алдын-ала анықтауды үйренеді, астрономия, геометрия, арифметика, медицина сияқты ғылымдардың негіздері қалана бастады. Осы мәліметтердің барлығы үстем тап өкілдерінің қолында жинақталған.
Ертедегі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істейді. Жоғары мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары күрделі пероглиф тәсілімен оқуға және жазуға үйренді, философия және мораль жазушылар мен ақындардың шығармаларыноқып үйренді. Онда астрономиядан кейбір мәліметтер берілді. Ертедегі қолжазбаларда (Қытай, Индия, Мысыр және т.б.) тәрбие туралы мұғалім мен тәрбиеге қойылатын талаптартуралы құнды ойлар кездеседі. Бұл мектептерде қатаң тәртіп, дене жазалауды кеңінен қолданылады.
Ертедегі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттерінде тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастайды, алғашқы педагогикалық теориялар дүниеге келеді.Ертедегі Египетте мектепте оқыту туралы алғашқы мәліметтер б.э.дейінгі 3 мың жылдықтарға жатқызуға болады. Мыңдаған жылдар бойы Нил сағасында белгілі психологиялық жеке тұлға қалыптасты. Ертедегі египеттіктердің идеялы көзге сараң, дағдырдың қиындығы мен соққысына шыдай білетін, табанды адам болып табылады. Осындай адамды оқыту және тәрбиелеу мақсатын қойды.
Ертедегі Египетте жанұя тәрбиесі мен оқыту әйелдер мен ерлердің өзара қарым-қатынасының сипатын бейнелейді. Бұл қарым-қатынас тепе-теңдік негізінде құрылды. Сондықтан да ер балалар мен қыз балаларға оқытуға бірдей көңіл бөлінді.Ертедегі Египетте қолданылған әдістер мен тәсілдер тәрбие мен оқытудың мақсаттары мен идеялына сәйкес келеді. Оқушыға ең алдымен тыңдай білуге үйретті. “Тыңдай білу – адамның ең негізгі қасиеті” қанатты сөзі кеңінен қолданылды. Мұғалім күнделікті өз шәкіртіне мынадай сөздерді жиі қолданды: “зейінді бол және менің сөзімді тыңда, менің саған айтқан сөзімнің ешқайсысын да ұмытпа”.Египеттіктер дене жағынан жазалауға ерекше мән берді. Дене жағынан жазалау табиғи және қажетті деп есептеді. Көп ғасырлар бойы Египетте әкенің, тәлімгердің ерекше беделін қастерледі. “Әруақытта да әкенің және ата-бабаңның адалымен жүр” деген дәстүрмен тұқым арқылы мамандықты беру дәстүрі тығыз байланысты.Ертедегі Индия тарихы ені дәуірге бөлінеді: дравид-арийлік және будда дәуірі. Индия жартыаралының б.э.2-мыңыншы жылдықтың бірінші жартысына дейін жергілікті халықтың давид тайпаларының өркениеті Екі өзеннің арасындағы алғашқы мемлекеттердің мәдени деңгейіне сәйкес келеді. Тәрбие мен оқыту жанұялық-тектілік сипатта болды, жанұяның ролі ерекше болды.Ертедегі Индиядағы тәрбие мен оқытудың дамуына касталық құрылыс өзіндік із қалдырды. Тәрбие мен оқытудың инезисінің екінші негізгі жағдайларының біріне діни идеологияның (буддизмнің) әсері болды.Индияда әлеуметтік жағынан үстемдік еткен каста-брахмандар болды. Әрбір адам өзінің адамгершілік, ақыл-ой және дене сапаларын дамыту қажет болды. Брахмандарда ең негізгі сапалар интеллеутуалдық артықшылыққа, екінші каста – кшатрийлер – мықтылық пен ерлікке, вайшьилер – еңбек сүйгіштікке және шыдамдылыққа, ал шудралар – құлшылық етуге ерекше мән беріледі.Идеялық тәрбие беруге тек ғана жоғарғы касталардың мүмкіндігі болды. Тәрбиенің мақсаты - ақыл-ой дамуы, рухани тәрбие, дене жағынан жетілу, табиғатқа, сұлулыққа сүйіспеншілік, өзін-өзі меңгеру және ұстамдылық.Ертедегі Индияда ерекше қасеитті және сонымен бірге оқу кітабі болып табылатын “Бхагавадгита” (б.э.д. 1-мыңжылдықта) ерекше атауға болады, шәкірттерді тәрбиелеу және оқыту мазмұны мен жолдарының үлгілері ұсынылды.Басқа да алғашқы адамзат өркениеттері сияқты Ертедегі Қытайдың бай және өзіндік педагогикалық дәстүрінің негізіне түбірімен алғашқы қауымдық құрылысқа кететін жанұялық-қоғамдық тәрбие тәжірибесі жатады.
Әрбір жанұядағы өмір ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен түсініктердің белгісімен іске асты. Барлық жанұя мүшелері белгілі ережелерді және шектеушіліктерді сақтау қажет болды, мәселен, жаман сөздер айтуға, үлкендерге және басқа да туысқандарға зиянды қылықтарға тиым салу.Қытайда ғасырлар бойы педагогикалық идеал қалыптасты, ол көп білетін, “өзінің жандүниесінде бейбітшілік пен үйлесілімділікті қалыптастыратын адамды тәрбиелеу” мақсатын қойды. Тәрбиелік қатынастардың негізіне жастардың үлкендерді сыйлай білуін жатқызды.Ертедегі кітаптар бойынша, бірінші мектептер Қытайда б.э.д. 3-мыңжылдықта пайда болды. Олар сян және су сюй деп аталды. Оқытудың негізгі мақсаты пероглифті жазуды меңгеру болды. Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасына 6 өнердің түрі кіреді: мораль, жазу, санау, саз, садақ ату, атқа міне білу.Қытай – ертедегі өркениеттің негізін қалаған мемлекеттің бірі ретінде тәрбие мен білім беруді теориялық тұрғыдан пайымдауға алғашқы қадамдар жасалды. Ертедегі Қытайда педагогикалық ой-пікірдің дамуына Конфуций және оның ізбасарлары ерекше ықпал етті.
Конфуций (551-479жж. б.э.д.) өзінің мектебін құрды, онда 3 мыңға тарта шәкірт даярлады. Конфуций Ертедегі Қытайда тәрбиелеу және оқыту тәрбиесін жинақтады және өзінің тамаша ойлары мен идеяларын ұсынды. Конфуцийдің айтуынша, идеялдық тәрбиеленген адам адамгершілігі жоғары, шындыққа ұмтылу, әділдік, рухани мәдениеті бай адам болу керектігін ерекше жоғары бағалады.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
Ертедегі Греция – көптеген құлиеленуші мемлекеттерді- полистерді біріктіретін ел. Греция тарихында екі мемлекеттің (полистің) – Афина және Спартаның ерекше мәні, ықпалы зор болды. Олардың әрқайсысында ерекше тәрбие жүйесі қалыптасты, оның ерекшелігі мынадай жағдайларға байланысты болды: бір жағынан, құлиеленуші құрылыстың жалпы заңдылықтарымен, екінші жағынын, сол елдің даму ерекшеліктерімен байланысты.
Ертедегі Грецияда тәрбиенің екі жүйесі қалыптасты: спартандық және афиналық. Кейбір жалпы ерекшеліктерімен қатар бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да болды.Спартандық тәрбие жүйесі. Спарта мемлекеті Ертедегі Грециядағы ең алғашқылардың бірі болды. Спартандық құл иеленушілік мемлекеттің негізгі шаруашылығы егіншілікпен айналысты. Құлдар бұл мемлекетте мемлекеттің жекеменшілігіне айналды. Спартандық және афиналық жүйенің айырмашылығы бұл мемлекеттердің экономикалық және саяси дамуының және мәдениеті жағдайының кейбір ерекшеліктерімен байланысты. Бұл екі мемлекетте құлиеленуші мемлекеттер болды, қоғамдық тәрбие жүйесі тек ғана құлиеленушілердің бағаларын оқыту және тәрбиелеу ісімен айналысты. Бұл мемлекеттерде құлдар барлық адамзат құқықтарынан айырылған болатынды. Сондықтан да Спарта мемлекетінде құлдардың көтерілісі жиі болып тұрды. Осы жағдай спартактарды қарудың күшімен өздерінің үстемдігін орнатып отырды.
Осындай жағдайда ерекше спартандық мемлекеттік тәрбие жүйесі қалыптасты, оның мақсаты-спартиат балаларының әскери даярлығы күшті, шыныққан, табанды болашақ құлиеленушілерді дайындау болды. Мемлекет балаларды туғаннан бастап, жанұя тәрбиесін бақылап отырды. Ақсақалдар жаңа туған баланы тексеріп, тек ғана дендері сауларын ғана әкесіне қайтарып берген ал аурулары мен әлсіздерін жоққылып өлтіріп отырған.Осы аталғандар спартандық тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін білдіреді. 7 жасқа дейін спартиаттар – балалар (спартиаттар деп аристократтар-құлиеленушілерді атады) үйде тәрбиеленді. 7 жастан бастап мемлекеттік тәрбие мекемелерінде дене тәрбиесі және әскери жаттығуларға ерекше мән берілді.Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суықтыққа, шөлге, қиындыққа шыдамды етіп үйрету. Жас спартиаттарды жүгіруге, секіруге, найзаласуға, күресе білуге, жекпе-жек тәсілдерін меңгеруге, әскери әндер айтуға үйретті. Дене тәрбиесімен қатар саз, ән айту және діни билер қатар жүргізілді. Саз және ән айту әскери сипатта берілді.
18-20 жаста жастар эфебия деп аталатын ерекше топқа аударылды, онда әскери қызметін атқарды. Спартада қыз балаларға да әскери дене тәрбиесі берілді. Оның мақсаты – ерлер әскери жорықтарға қатысқан кезде әйелдер ерлердің орнына әскери міндеттерін атқару үшін қажет.Афиналық тәрбие жүйесі. Афинаның географиялық жағынан ыңғайлы орналасуының арқасында ертедегі Шығыс елдерімен сауда-саттық ісі ерте дамыды. Егін шаруашылығынан басқа онда кейбір қолөнер кәсібі жан-жақты дами бастады.Афинада мәдениет өз дамуының жоғары дәрежесіне жетті. Афина мемлекеті Спарта мемлекетінен өзінің қоғамдық құрылысы, мәдениет деңгейі жағынан өзгешелігі бар. Сонымен қатар тәрбие және білім беру жүйесінде де ерекшеліктер кездеседі. Афина тәрбиесі мен білім беру жүйесі әскери жауынгерді дайындау емес, одан гөрі білімді, қабілетті жан-жақты үйлесімді дамыған жастарды тәрбиелеу.Афиналық тәрбие жүйесі Ү-ҮІ ғғ.б.э.д.төмендегіше қалыптасты: 7 жасқа дейін ер балалар мен қыз балалар анасының басшылығымен үйде тәрбиеленді және бекітілген құлдар тәрбие ісіне араласады. Қыз балалар 7 жасқа толғаннан кейін ананың басшылығымен үйде жанұя тәрбиесіне жалғастырады (олар негізінен үй шаруашылығына үйретіледі). Ер балалар 7 жастан бастап үйде жеке меншік мектептерге қатынасады (мемлекеттік мектептер болмады): 7 жастан 14 жасқа дейін грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау) және кифарист мектебіне (саз, ән-күй, тақпақ айту), 14 жастан полестра-мектебіне (күрес мектебі) қатынасады, онда 2-3 және жаттығулармен айналысады. Полестра мектебінде жаттығулардан басқа оқушылармен саяси және адамгершілік тақырыптарында әңгімелер өткізіледі: Ауқатты жанұялардан шыққан жастар кейіннен мемлекетте басқару лауазымдарына даярланады, гимназияда білімдерін жалғастырады, онда философия мен саясатты оқып үйренеді.
18 жастан 20 жасқа дейін жастар әскери қызметке даярланады, онда әскери даярлығын арттырумен қатар, өздерінің саяси білімін жалғастырады, елдің заңдарын оқып үйренеді.Афиналық тәрбие жүйесінде дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен қатар ерекше роль атқарды. Сонымен қатар Спартада да, Афинада да құлиеленушілердің балалары дене еңбегіне жеккөрушілікпен қарады.Қарапайым ата-аналардың балалары өз әкелерінен қандай болмасын қолөнердің түріне үйренді. Спартада да, Афинада да құлдардың балалары білім алуға мүмкіншілігі болмады.
Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық
ой-пікірдің дамуы.
Ертедегі Римде көп ғасырлық тарихының, дамуында жанұя және мектеп тәрбиесі мен білім берудің өзіндік тәжірибесі қалыптасты.
Ұзақ уақыт Рим жанұясында рулық қауымның тәрбие дәстүрі сақталған болатын-ды, соған қарамастан үй тәрбиесінің сипаты ең алдымен Рим қоғамының әлеуметтік баспалдағынан жанұяның қандай орын алатындығына байланысты.
Римде әйел белгілі құққа ие болады (мәселен тұқым қуалау саласында), бірақ ерлер өз балалары мен әйеліне толық үстемдік ете, басқара білді.4-5 жасқа дейін балалар мен қыздар жанұяда бірге тәрбиеленді, содан кейін оларды бөліп тәрбиеледі. Қыздар анасының, қызметшілердің бақылауында болды. Қыздардың негізгі жұмысы тігіншілікпен айналысады, оларды сонымен қатар саз өнеріне, биге үйретті, ауқатты жанұяларда – грек тілін оқыды. Ер балалардың тәрбиесімен ерлер адамдар шұғылданды: әкелері, тәрбиешілер, кейде Грециядан шақырылғандары. Ер балаларды ерлердің айналысатын кәсібіне үйретті, ең алдымен қаруды қалай ұстай білуге үйретті.Бастауыш білімді ауқатты емес балалар элементарлық мектептерде алды, олар ақылы, жекеменшік мектептер болды, оларға қыздар да қабылданды. Ауқатты ата-аналардың балаларын, тәртіп бойынша, үй мұғалімдері оқытты, ең алдымен грек тілі мен әдебиетіне үйретті.
Грецияның әсерімен грамматикалық мектептер пайда болды, онда 12 жастан 16 жасқа дейін бай, ауқатты ата-аналардың балалары оқыды. Оларға грек тілін, шешендік өнерін, әдебиет пен тарихтан кейбір мәліметтер берілді.
Римде шешендік мектептер ашылды, онда ауқаттылардан шыққан жастар жоғары ақыға грек тіліне, шешендік өнеріне, заңтануға, математикаға, философияға оқыды. Оларды жоғары мемлекеттік қызметке даярлады.Рим империясының пайда болуымен (ІІ ғ.б.э.д) императорлар грамматикалық мектептер мен шешендік мектептерді мемлекеттік мектептерге айналдырды, олардың міндеті – императорлық өкіметке берілген чиновниктерді тәрбилеу.Христиан діні мемлекеттік дінге айналған кезде мұғалімдік қызметке дін өкілдері тағайындала бастады. Жанұядағы және мектептердегі тәрбие бірте-бірте діни сипатқа ие бола бастады.Марк Фабий Квинтилиан – белгілі Рим шешені және педагог, Римдегі ең таңдаулы шешендік мектептердің бірінің негізін салушы, көп кешікпей оның есімі кеңінен таныла бастады және мемлекеттік болды.Өз мектебінің тәжірибесі және античный дүниенің педагогикалық ой-пікірінің жетістіктері негізінде Квинтилиан “Шешеннің тәрбиесі туралы” алғашқы арнаулы педагогикалық еңбекті жазды, онда кейбір жалпы педагогикалық мәселелер сөз болды.
Квинтилиан адам табиғатының оның дамуындағы ролі туралы мәселені түсінуге өз үлесін қосты. Ол адамның табиғи көрсеткіштеріне үлкен мән берді, балалардың табиғи қабілеттерін өте жоғары бағалады, ерте жас кезінің өзінде қабілеттіліктердің дәрежесін анықтауға болатындығына ешқандай күмән келтірмеді (кішкентай балалардың ойының алғашқы белгілері – есі, тез және дәл қабылдауы және қабылдағанды ұзақ сақтау, балада еліктеуге ұмтылудың ерте дамуы) сонымен қатар тәрбие арқылы көп нәрсеге қол жеткізуге болатындығын түсінді.Квинтилиан Рим қоғамының билігінің жоғары деңгейіндегі жанұя тәрбиесін сынға алды, балалардың жағымсыз адамгершілік қасеиттерін және үлкендердің жағымсыз мінез-құлқын қатты сынаған болатынды, жеке тұлғаның қалыптасуында балалардың жас ерекшеліктерін бағаламағаны үшін ата-аналарға ескерту жасады.5-тен 7 жасқа дейін Квинтилиан Аристотель сияқты мектепке даярлыққа ерекше мән берді. Оның айтуынша, балалар 7 жасқа дейін екі тілді меңгеруге тиісті – ана тілін және грек тілін, әуелі грек тілін содан кейін ана тілін. Квинтилиан балаларды мадақтап отыруға кеңес берді, өз құрбыларымен бірге оларды жарысқа шақырып отыруға, марапаттардың қажеттігін айтты.
Рим педагогі балалардың сауаттылығын дамыту үшін оқытуға әдістемелік кеңестер беріп отырды. Ол оқыту үрлісін көрнекті құралдар арқылы өткізуге ерекше мән берді, оқытуда біржүйелік және бірізділік қағидаларды сақтап отыруға құнды кеңестер берді.Квинтилиан болашақ шешенге дамыған ес, көркем сөз, жақсы дауыс ырғағы және интонация, мәнерлі сөз, мимика қажет деген болатынды.Шешенді тәрбиелеудің негізгі құралы Квинтилиан өлеңдерді жаттау екенін, оның адамгершілікке тәрбиелеуге көмектесетіндігіне тоқталды. Логикалық ойлауды, ойдың бір жүйелігін, бірізділігін тәрбиелеу мақсатында ол математиканы оқытудың қажеттігіне тоқталды, оқытуды теориялық үйретуге, еліктеуге және жаттығуларға негіздей отырып, құру керектігіне мән берді.
Педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында Квитилиан дидактика мен әдістеменің негізін қалаған, мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің талаптарын біржүйеге келтірген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Балабақшаның алғаш дүниеге келуі шет елдерде ағылшын педагогы Роберт Оэннің (1771-1858) есімімен байланысты. Ол 1802 жылы пролетариат балабақшаларында қоғамдық тәрбе беретін мектеп-балабақша ашып, қоғамдық тәрбие ғана жан-жақты дамыған адамды қалыптастыруға мүмкіндік береді деп тұжырымдаған. Кейіннен неміс педагогы Фридрих Фребель1837 жылы мектепке дейінгі мекеме ұйымдастырып, оны балабақша деп атаған.
Осындай шетелдік тәжірибелердің рқасында Ресейде ХІХ ғасырдың 60 жылдары төлем ақылы, жеке адамның меншігіндегі ең алғашқы балабақшалар дүниеге келе бастаған. Ең бірінщі балабақша 1859 жылы Гельсингфорста (Седмиградский) екінщісі 1863 жылы Петербургте Петербург университетінің профессоры С.А.Люгебильдің жұбайы ашқан, шіншісі – 1863 жылы Гельсингфорста, төртіншісі -1866 жылы Петербургте Детский сад журналының редакторы А.С.Семонович ашқан.
Фребельдің мектепке дейінгі тәрбие жүйесі көптеген сын пікірлерге ұшырағандықтан, басқа балабақшалар өздігінше ізденіс жасап К.Д.Ушинский Л.Н.Толстойдың ой-пікірлерін, көзқарастарына сүйене жұмыс жасаған. Мысалы. 1863-1869 жылдар аралығында С.Люгебиль, А.С.Семоновичтің балабақшаларында тәрбие жұыстарын ұйымдастыру кезінде уақыт мөлшеріне ешбір шек қойылмай, баланың дербес әрекетіне, сүйікті ісімен шұғылдануына мүмкіндік жасап,жылы кезде ойынды таза ауада өткізіп, жыл мезгіліне байланысты тәрбие жұмысы мазмұнына өзгерістер енгізіп отырған. Сонымен қатар ата-аналармен жұмыс жүргізіп, балабақшаға шақырып, бала шұғылданатын іс-әрекеттерімен таныстыру, баланы тәрбиелеу жайында кеңестер бере отырып, баланың дамуын, қабілетін тәртібін бақылап, қол жеткен табысарды жазып отыған.
А.С.семонович, К.Д.Ушинскийдің ой-пікірлеріне сүйене отырып, теориялық педагогика баланың физиологиялық және психологиялық дамуын зерттеуден қалыптастырды. Үйрету, оқыту – тәрбиенің ең басты құралы. Баланы сәбилік шағынан үйретіп оқытса, оның ақыл-ойы, адамгершілік сана –сезімі, қарапайым білім дағдылары соғұрлым ерте қалыптасады, сол себепті үйрет оқыту мен тәрбиелеу үрдісі біртұтас болу керек-деп уағыздаған.
1860-1870 жылдары Воронеж, Иркутск, Москва,Петербург, Тбилисиде меншікті төлем ақылы балабақшалар ашылған. Мектеп жасына дейінгі баланы мектепке оқуға даярлау ісін алғаш жолға қойған балабақшалар да болған. Мәселен, 1869 жылы Иркутскіде, Москвада (В № Соловьева), 1872 жылы Тулада (Е.П.Смидович) балабақша-мектеп тәріздес ашылған балабақшаларда тәрбие жұмысын ойынмен аяқталатын сауат ашу, жазу, сурет салу, мүсіндеу, ән айту, шет тілдерін үйрету, тәрбие жұмыстары мен мектепке даярлау істері жүзеге асырылған.
Ресейде 1866 жылы Петроград жұмысшы әйелдердің балалары үшін Арзан пәтер қоғамының жанынан қайырымдылық қорымен тұңғыш рет тегін балабақша ашылған. Онда балалар киімін тігетін шеберхана, асхана, кір жуатын орын болған.
Қазақстан Республикасында қоғамдық тәрбие беретін тұңғыш балалар алаңы Верныйда (Алматы) 1917жылы 1-мамыр күні ашылып, жүзге тарта бала қабылданған. Бұл балалар алаңы О.Д.Мухля, Е.А.Минский, А.А.Хариналар қиындықтарды жеңе отырып, ойыншықтармен қамтамасыз етіп, алғашқы кезеңде еңбекақысыз жұмыс істеп, нағыз педагогттік үлгілі істер атқарған.
1919 жылы Торғай губерниясында отыз жеті балалар алаңы ашылып, онда мыңға жуық тұрғылықты халық балалары тәрбеленді. Осы жылы Орынбор қаласында мектепке дейінгі Сәрсенов атындағы балалар үйі ашылып 1926 жылы бұл балалар үйі таратылған.1920 жылы Ақмолада М.В.Покровский 3 балалар алаңы және қазақ балаларына арналған бірінші балабақша ашылып, онда 35 бала тәрбиеленген. 1921 жылы Семей қаласында 5 балалар алаңы ашылып, оның біреуі қазақ тілінде жұмыс жасаған. Осындай игі істер республикада дами бастап, 1920-1923 жылдары қазақ балалары алаңы мен балабақша саны 90-ға жетсе, 1930-1937 жылдар аралығында 7502 баланы қамтыған 239 маусымдық балабақша оған қоса 1231 бала тәрбиеленген 37 тұрақты қазақ балабақшалары болған.
Сұрапыл соғыс жылдары қазақ тілінде 21 балабақша жұмыс жасаған. Соғыстан кейінгі жылдары 89 қазақ балабақша жұмыс жасап, оның 50-і Шымкент обылысында ұйымдастырылған. Сөйтіп, қазақ тілінде мектепке дейінгі мекемелер саны өсіп, 1978 жылы 535 ясли - балабақшада 26122 бала тәрбиеленген, 1986 жылдары – 990 қазақ балабақшаларында 65 мыңнан астам бала тәрбиеленген.
Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңына сәйкес қазақ тілді балабақшалардың өміршеңдік құқығы жоғары болуға тиіс еді, бірақ жылдан жылға азайып, 2001 жылы 280ғана балабақша қалып, онда 19959 бала тәрбиеленді.Бұрын бірде бір қазақ балабақасы болмаған Алматы қаласында Б.Баймұратқызының тікелей мәселе көтеріп, сұраныс жасауымен алғашқы балабақшалар дүниеге келе бастады. Қазақ балабақшаларының ашылуына белсене атсалысқан ақын жазушылар Шона Смаханұлы, М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев, Ә.Дүйсенбаевтар, Б.Баймұратқызы көтерген аса маңызды мәселені толық ниетпен құптап зерттеген ғалымдар.
Қазақстан Республикасында аса қиындықпен шаңырақ көтерген қазақ балабақшаларының тартыспен дүниеге келгендігіне тарихи дамуына Б.Баймұратқызының адал да қажымай еңбек етуінің айғағы екені сөзсіз. Сол себепті біз апайды қазақ тілді тұңғыш балабақшалардың тұңғыш негізін қалаған, мектепке дейінгі тәрбиенің педагогика саласында тұңғыш рет қалыптасуына ықпал жасаған педагог – ғалым.
Р.Жұмағожина Ұлы Отан жылдарындағы балабақшалардың дамуы (19441-1945ж.ж) тақырыбында зерттеу жұмысын жүрізді. Ал, 1981 жылы Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына тоқталған. Ертегі түрлерінің балабақша бағдарламасында сабақта өткізсе, күннің жартысында Ойыншықтармен ойын көрсету ( қуыршақ театры), Көлеңке театры, Ертегіні драмалау және т.б. арқылы баланың тілін дамытуға болатынын, немесе үнтаспаға жазылған және көркемсөз шеңберлерінің оқыған ертегілерін тыңдау ұсынылды. Р.Жұмағожина –мектепке дейінгі пещдагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесінің қосқандарының бірі.
Профессор А.Меңжанова Балаларды көркем шығарнма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиеле (1999) монографиясында мектеп жасына дейінгі балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке,еңбекке тәрбиелеу мәселелеріне қарай таңдап пайдалану ұстанымдары және оларды тәрбие жұмысында қолдану жолдары жөнінде ғылыми тұжырымдар берілген. 1992 ЖЫЛЫ ПРОФЕССОР а.Меңжанованың Мектепке дейінгі педагогика деп аталатын, жоғары және арнайы кәсіптік білім беретін оқу орындарында арналған оқу қралы жарық көрді.Тағы осы сияқты ғалым-ұстаздарымыздың еңбектері орасан зор.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелігі.
Жаңа қоғамның ртеңгі болашағын оқыту мен тәрбиелеу бесіктен баланың нәрестелік шағынан бастайды., үздіксіз ұдайы даму барысында қалыптасады. Бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына үлкен міндеттер жүктейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу - танымдық әрекетін қалыптастырудың білім біліктерін жетілдірудің әлеуметтік мәні зор.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті ойын.
Сондықтан оның мәні ерекше . Қазқ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев ойын ойнап, ән салмай өсер бола ма? -деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады.Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының дамуына, тілінің дамуына, сауатының ашылуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі. Өйткені баланы нәресте шағынан бастап адалдыққа батылдыққа, мейірімділікке, еңбек етуге тәрбиеленудің құралы – ойын. Болашақ қоғамның тағдыры да осы бала тәрбиесіне тікелей байланысты. Қоғамда дамытушы да, ілгері апарушы да осы балалар. Тәрбиенің сан алуан мәселесін шешетін қарапайым дағдыларды бала санасына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы – балабақша.
Балабақшаның негізіг міндеті-баланың жеке басының бастапқы қалыптасуын қамтамасыз ету. Осы кезеңде бала оқу мен, тәрбиені қалыптастыруға , өз қызметін білуге оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, жеке гигиеналық және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады. Балабақшаның әр тобы күн кестесімен жұмыс жасайды.
Балаларды оқуға дайындау балалық шақтың барлық кезеңіне қарамстан мектеп жасына дейінгі бүлдіршінді мектепке даярлау оқудың баспалдағында тұрады. Демек, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау әрекетін амытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайында пайдалана үйрету қажеттігі туындайды. Бұл міндеттердің жүзеге асуы мектеп жасына дейіні балалардың танымдық әрекеттерін оңтайлы ұйымдастыруға тікелей байланысты. Сондықтан да мектеп джасына дейінгі балалардың ой-өрісін, білім, дағды деңгейлерін кеңейту, оқу т танымдық әрекетін қалыптастыруымыз қажет-ақ.
Оқу және танымдық әрекеттерді қалыптастыру мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғасын дамыьтудағы негізгі бағыттардың бірі болып табылады. Осы жаста баланың психикалық дайындыққа және дне дамуының негіздері басталады, сондай-ақ алғашқы икемділіктері мен қабілеттері қалыптасады.
Мектепке дейінгі жас кезеңі өзіндік ерекшелікпен сипатталады, өйткені осы жас аралығындағы бала өзіндік тұлға ретінде қалыптасады. Бұл жөнінде ғалымдар Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.Б.Усова, В.В.Запорожец және т.б. зерттеулері мектеп жасына дейінгі балалардың оқу әрекеті, танымдық әрекет, сөзі баланың әлеуметтік тәжірибені игеру үрдісінщде қалыптасатынын көрсетеді. Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалрдың оқу – танымдық әрекетке қызығушылықтары мен ынта-ықыластарын қалыптастыру арқылы олардың белсенділігін арттыру маңызды. Мәселен Л.С.Выготский ол туралы былай деген: Ең алдымен баланы бір әрекетке тарту үшін барлық күш жігерін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал тәрбиеші болса, тек сол әрекетті басқарып, бағыттап отыруы керек.
Таным мен оқу арасындағы жалпы ортақтастық көп. Бала қоршаған дүниені тану арқылы дамиды кемелденеді.
Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие теориясын дамытуға Швецарияның аса көрнекті педагог-демокрит И.Г.Пестолоции мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық әрекетін дамытудағы тәрбиешінің рөлін ерекше атап көрсетті. Баланың әрбір сөзі, әрбір әрекеті деп жазды. Песталоци,- бұл оның бақылаулары нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі. Осы пікірге сүйене отырып, ол баланың танымдық әрекетін дамытуға әсер ететін оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін жасайды. Песталоцидің жұмыстарында мектеп жасына дейінгі баланы оқытудың сипаты жеткілікті түрде көрінеді. Ол оқытуда жаттығу, бақылау арқылы баланы жан-жақты дамыту , дұрыс, айқын түсініктерін қалыптастыру тәрізді ортақ мақсаттар қоя отырып, Я.А.Коменский сияқты ол да баланың ұйымдасқан болуы қажеттігін басқа көрсетті.
Оқыту арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жинағанасыл мұрасын, дағды тәжірибесін береді. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана бала ой мен дене еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді.Оларды жан-жақты білуге мүмкіндік алады. Тәрбиеші баланың жаңа білімді қабылдауына, бұрынғы өзінде бар біліммен байланыстыруына, ой қортындысына дұрыс тұжырым жасаына көмектеседі. Мектеп жасына дейінгі оқыту әдістемелік жақтан балалардың жас ерекшеліктері мен міндеттерді ескере отырып, жете зерттеген дидактикалық материалдар мен құралдарды пайдаланумен ерекшеленеді. Ғалым Фребельдің дидактикасына тән ерекшелілік – балалардың жас тұтас тобымен сабақ түрінде тәрбиеші жүргізетін тікелей оқыту болып табылады. Ол балалардың ерекшелігін, қажеттілігін ескеріп, ойын формасы арқылы ойлауға үйрететін ойын-сабақты ұсынды.
Оқу әрекеті – балалардың негізіг әрекеті болып табылады. Ол өте күрделі құблыс. Оқыту үрдісінде балаларда оқу жұмысы – баланың ақыл –ойы жұмысын белгілі бағытқа жұмсау қабілетін жасау және онымен байланысты тыңдау, есту, қарау, көру, қабылдау және тану үрдістері қалыптасады.
Балабақшада оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалану жолдары.
Қазіргі кезде білім беру саласында әлемдік білім кеңестігіне бағытталған қайта құру қалыптасуда. Оқыту әдісі дидактикалық негізгі бір құрамды бөлігі және оның мақсаты, мазмұнды әдістері және ұйымдастырудың формаларының біртұтастығы болып табылады. Әдіс деген сөз гректің метотос деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым – белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны біліреді. Әдіс-дәл, жалпы мағынасында мақсатқажету, іс-әрекеті нақты ретке келтіру тәсілдері.
Біздің балабақшада әдістемелік жұмыстардың дұрыс ұйымдастырлығандығынан, тәрбиешілер жоспарда көрсете отырып, сабақтарын қызықты, ұтымды өткізіп, балалардың тілін, ақыл-ойын танымдық қабілеттерін дамытуда. Олар сабақта әр түрлі әдістерді. Әңгімелесу, көрсету, әңгіме, кітаппен жұмыс әдістері сөздік әдістері, практикалық, проблемалық , көрнекілік, көркем әдебиетпен өнер құралдарын пайдалану әдістері т.б. пайдалануда әдістемелік кеңес кезінде тәрбиешілерге әдістердің түрлерін білуіне және өз жұмыстарында оларды пайдалану үшін Монтессори, Глена Домана, Никитин, Зайцев, Глюшинский әдістерінен кеңес берілді. Атап айтсақ Монтессори-саусақ арқылы, моншақтарды тізу, орналастыру, саусақ қимылдарын дамыту.
Глена Домана-жан-жақты жануарлар туралы әңгіме жүргізу арқылы танымын сөздік қорын дамыту.
Никитин-тапсырмаларды алдын ала дайындау.
Зайцер-әр түрл
ХҮІІ ғасырлардағы мектепке дейінгі тәрбие теориясының қалыптасуы
Ұлы славян педагогі-гуманисі, жаңа педагогиканың негізін қалаушы Ян Амос Коменский, оның отаны чехия халқы неміс феодалдарының тарапынан ауыр ұлттық езгіге ұшыраған жағдайда болды. Чехия халқы өз бостандығы үшін күреске бас көтерді. Феодализмге халықтың қарсылығы діни-демократиялық, сектанттық қозғалыс сипатында болды.
Осындай демократиялық сектаттық ұйымдардың ішінде ХҮ ғасырдың басында табориттердің діни-коммунистік қауымы болды, осы қозғалыстың атымен аталды (Табор деген қаланың аты). Табориттер Чехиядағы бірден-бір радикалды, гуситтік ұлттық-діни қозғалыстың неміс дворяндары мен католиктік шіркеуге қарсы бағытталған плебейлік қанаты болып табылады. Табориттердің айтуынша, жақын арада “байлар да, жарлылар да болмайтын” күн туады, бәрі де тең болады, жекеменшік болмайды, бәрі де ортақ болады деген болатын-ды.
ХҮ ғасырдың бірінші жарытысында табориттер қауымы жеңіліске ұшырады. Оның қалдықтарынан “чех ағайындары” деп аталатын демократиялық қауымдастық ұйымдасты,оның құрамына қолөнершілер мен шаруалар кірді. Я.А.Коменский 1592 жылы 28 наурызда Чехияда “чех ағайындары” демократиялық қауымға жататын жанұяда дүниеге келді. Бұл қауым чех халқының тәуелсіздігі үшін күреске бағытталған патриоттық бірлестігі болып табылады.
Я.А.Коменский ата-аналарынан ерте айырылып, ол “чех ағайындары” қауымдастығының қамқорлығының арқасында алғашында бастауыш және орта мектепті бітірді, кейін Гейдельберг университетіне түсіп, онда математикамен айналысты, Коперниктің ілімін оқып-үйренді. Европаның сол кездегі ірі орталықтарының бірі Амстердамда болды. Студент кезінің өзінде, Коменский чех тілінде халқы үшін кітаптар жазды. Ол былай деді: “Ғалымдар үшін ғылымды кітаптарда жасырып қоюға болмайды, себебі білім бәріне де қол жететіндей түсінікті болу керек”. Осы демократиялық идеялына Коменский өмірінің соңына дейін берік болды. 1614 жылы отанына оралғаннан кейін, Коменский кезінде орта білім алған мектепте мектеп басшысы болып тағайындалды. Кейіннен “чех ағайындылары” қауымы өздерінің қауымының священнигі етіп сайлайды. Коменский мектепке ерекше көп көңіл бөлді: мұғалімдер мен шәкірттердің қарым-қатынасында гуманистік бастаманы талап етті, мектеп тәжірибесіне білімнің ерекше түсініктілігін қамтамасыз ететін оқытудың тәсілдерін енгізді, оқушыларды табиғатпен таныстыруға, олардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге, оны тануға қызығуын қалыптастыруға, “чех ағайындары” қоғамының мүшелерінің арасында насихаттауға, ерекше көңіл бөлді. Бұл кезеңде Коменский бірнеше педагогикалық еңбектерді жазуға кіріскен болатынды.
Отызжылдық соғыстың басталуымен (1618-1648), “чех ағайындары” қауымы бүкіл чех халықмен бірге ұлттық тәуелсіздік үшін белсене күресе отырып, реакциялық топтардың тарапынан қуғындала бастады. Осындай қуғын-сүргіннен кейін “чех ағайындары” қауымы және оның жетекшісі Я.А.Коменскийге өз отанын тастап, уақытша Польшаға қоныс аударуға тура келді. Осындай қуғын-сүргіннің салдарынан шума ауруынан жолдасы және балалары қайтыс болды, оның қолжазбалары мен бағалы кітапханасы отқа жағылды. Польшаның Лешно қаласында орын тапқан Я.А.Коменский өз қауымынан қол үзе алмаған ол гимназия басшысының міндетін өзіне алды. Гимназияда тағы да ерекше табандылықпен мектеп тәжірибесіне жаңалықты, прогрессивті идеяларды енгізуді одан әрі жалғастырды. Коменский толықтай дене жазалауын және басқа да балаларға ықпал ететін өрескел шараларды, құрғақ жаттауды алып тастады және өзіндік іс-әрекеті, көрнекілікті кеңінен қолдануды және оқытудың төзімді жолдары мен тәсілдері кеңінен мадақталды.
Өзінің тәжірибелік педагогикалық іс-әрекетін ол өткендегі және бүгінгі педагогикалық тәжірибе мен педагогикалық теорияны зерттеумен, педагогикалық еңбектерді жасауда күшейтілген жұмыстармен ұштастыра білді. 1631 жылы Коменский “Тілдер мен барлық ғылымдардың ашық есігі” атты оқулығын басып шығарды. Бұл еңбегі автордың есімін кеңінен танытты. 1632 жылы ол өзінің ең негізгі еңбегі “Ұлы дидактика” чех тілінде жарық көрді. 1638 жылы ол еңбек сол кездегі ғылым тілі латын тіліне аударылды. Коменскийдің есімі бүкіл әлемге кеңінен танымал болды.
“Ұлы дидактика” педагогика тарихында педагогика ғылымын теориялық тұрғыдан негіздеген, оқыту теориясы – дмдактикасының негізін қалаған ғылыми еңбек болды. Осы еңбек жарық көргеннен кейін Коменскийді әлемнің көптеген елдері Англия, Германия, Америка, Швеция және т.б. мектеп ісін қайта ұйымдастыру үшін өз елдеріне шақыруға ұсыныс жасаған болатын-ды.
1641-1654 жылдардың аралығында Коменский Англияда, Швецияда және Венгрияда болды, ол онда барлық ғылымдардың энциклопедиясын жасаумен, мектеп реформасын дайындаумен, оқулықтар және оқытудың әдістемесін жасаумен айналысты. Осы уақыттың ішінде ол даярлап және 1648 жылы “Тілдердің жаңа әдісі” деп аталатын еңбегі жарық көрді және негізінен көрнекілік қағидасына негізделіп құрылған атақты оқулығы “Дүниені суреттер арқылы бейнелеу” атты даярланды кейіннен 1658 жылы жарық көрді. Бұл атақты оқулығы кейін дүние жүзінің барлық елдерінде аударылып, жарық көрді. Көптеген ғасырлар бойы ең құнды оқулық ретінде есептеліп келді.
1654 жылы Коменский Лешко қаласына қайта оралды, бірақ швед-поляк соғысы кезінде Лешко қаласы 1656 жылы соғыста қиратылды. Коменский екінші рет өзінің қолжазбаларының, кітапханасының, өз өз мүлкінің көп бөлігінен айырылғаннан кейін, амалсыз Голландияға қайтып кетуге мәжбүр болды, өмірінің соңғы 14 жылын Амстердамда өткізді, онда өз шығармаларын басып шығарды.
Коменскийдің көзқарасының қалыптасуына кей жағдайда қарама-қарсы факторлардың әсері болды: феодалдық қоғамның дәстүрлері, феодалдық қоғамның өз ішінде қалыптасқан капитализмнің өзімен бірге алып келген жаңалығы, “чех ағайындардың” демократиялық (аяғына дейін бірізді болмағанмен) даму бағыттары және ғылымдағы материалистік лептің әсері зор болды.
Сол кезеңдегі материалистік бағыттар айтқанда, ең алдымен дүниенің шексіздігі туралы ілімді (Бруно) Беконның философиясын, ағылшын материализмнің негізін салушы ол ғылыми білімнің негізіне бақылауды, тәжірибені индукцияны алды және ол таным қабылдаудан басталды, біздің ойымызда түйсіктерден басқа ештеңе болмайды деп үйреткен болатын-ды.
Коменскийдің көзқарасына Қайта өрлеу дәуірін табиғаттың алдында бас ию, оның адамның идеялын күшті жан мен тәнді жоғары қоюды, оның шығармашылық күштерін, қабілеттерін, қызығуларын жан-жақты дамыту идеялары өте күшті әсер етті. Каменскийдің көзқарасындағы қарама-қайшылық және екі жақтылығы.Мәселен, Коменский көзқарасында материализм элементтерін аңғаруға болады, сонымен қатар діни шектеушілікті, терең гуманизмді және діни талаптарды орындамағаны үшін қатаң жазалау шараларын қолдауын жатқызуға болады.
Коменскийдің көзқарасының ерекшелігі оның педагогикалық еңбектерінде өзіндік із қалдырды. Еңбектерінде өте прогрессивті идеялармен, ережелерімен қатар жекеленген артта қалған діни көзқарастар мен ойлар кездеседі. Мәселен, ол дүниеге даярлықты тәрбиенің негізгі міндеттерінің бірі ретінде қарастырды. Бірақ артта қалған көзқарасы емес, алдыңғы қатарлы, прогрессивті озық көзқарасы Коменскийдің педагогикалық теориясының сипатын айқындайды. Ол өзінің мәні жағынан жалпыға бірдей және өте алдыңғы қатарлы озық идея ретінде көптеген елдерде педагогикалық теория мен педагогикалық тәжірибені одан әрі дамытуда ықпалы ерекше болды.
Гуманизм және демократизм Коменский педагогикасының басты негіздері болып табылады. Коменскийдің барлық өмірі мен еңбектері адамға деген ерекше сеніммен, сүйіспеншілікпен қарауға негізделді. Адам, оның көзқарасы бойынша, бұл “жетілдірілген, керемет құрылым”, ол табиғаттан қабілеттіктермен сыйланған, білім берудің ең жоғары сатысына көтерілген. Адамның білім алуға құқы, әрбір адаманың табиғи құқы ретінде қарастырылады. Каменский мектепті “адамгершіліктің шеберханасы” деді.
Каменскийдің айтуынша, барлық балалар жынысына және тегіне қарамастан білім алуға құқылы. Балалар өздерінің қабілеттілігіне, дарындылығына қарай әртүрлі болады. Бірақ, қабілеттілігіндегі өзгешелік Коменскийдің түсіндіруінше, балалардың біреулеріне білім беру үшін айналысуға және басқаларымен сабақтан бұлтаруға негіз бола алмайды. Бұл тек ғана тәрбиешілерді бір сарынды емес, белгілі бір үлгі бойынша емес, балалардың жас ерекшеліктеріне қарай, оқыту мен тәрбиенің нақтылы әдістерін анықтай білуге міндеттейді.
Осы қағидаларды басшылыққа ала отырып, Коменский білім алуға барлық балалардың қолы жетуі қажет деп тұжырымдады. Ол былай деп жазды: “Мектептерге тек ғана байлар мен ауқатты адамдардың балаларын беру ғана жеткіліксіз сонымен қатар барлығын беру керек: атақты және атақсыздардың, байлардың және кедейлердің, ер балаларды және қыздарды барлық қалаларда және жергілікті жерлерде селолар мен деревняларда”. Коменский осылай деп жалпыға бірдей оқыту қағидасын тұжырымдады. Ол қыздарды оқытудың қажеттігі жоқ дейтін дәстүрлі көзқарасқа қарсы шықты. Оқыту үрдісінде жалыпға бірдей демократиялық қағидаларды ұсынды. Коменскийдің негізгі дидактикалық идеялары сенсуалистік сипатта болды: дүниені қабылдау, реализм, көрнекілік қағидасы негізінде тану. Коменскийдің айтуынша, “интеллектіде ең алдымен түйсіктерден басқа ештеңе жоқ”. Бұл Беконның сенсуалистік философиясына сәйкес келеді. К.Маркстің сипаттауынша, Бекон “ағылшын материализмінің және бүкіл қазіргі экспериментальді ғылымдардың негізін салушы болды”.
Жас кезеңдері. Мектеп жүйесі және оқытудың мазмұны.
Коменский табиғатқа сәйкес тәрбиелеу қағидасын табиғаттың жалпы заңдарына сүйену ретінде түсінумен қатар ал жас кезеңдерін, мектеп жүйесін және кейбір дидактикалық қағидаларды және ережелерді негіздеуге адам табиғатын (туа біткен белгілер) және балалардың табиғи жас кезеңдеріне сүйену кездеседі.
Коменский, адамның табиғатын ескере отырып, балалардың жас әрқайсысы 6 жастан 4 жас кезеңіне бөліп қарастырды.
балалық шақ – туғаннан бастап 6 жасқа дейін;
жеткіншек шақ – 6 жастан 12 жасқа дейін;
жастық шақ – 12 жастан 18 жасқа дейін;
ересектік шақ – 18 жастан 24 жасқа дейін.
Балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, осындай жас кезеңдерге бөлді: Ол әр жас кезеңіне сипаттама береді. Балалық шақ. Баланың дене жағынан тез қарқынмен өсуімен және сезім органдарының дамуымен сипатталады; жеткіншек шақ- есі мен қиялының, оның орындаушы органдары – тілі мен қолы дамиды; жастық шақ кезінде көрсетілген сапалардың дамуымен қатар өте жоғары деңгейде ойлау деңгейі дамиды және ересектік шақта – ерік-қайраты мен қабілеттілігі жан-жақты дами түседі.
Әрбір осы жас кезеңдерге жас ерекшеліктеріне сәйкес Коменский білім берудің ерекше сатысын ұсынады.
6 жасқа дейінгі балалар үшін ол аналық мектепті ұсынады. Ананың басшылығымен мектепке дейінгі тәрбие іске асырылады.
Жеткіншектер (6 жастан 12 жасқа дейін) үшін әрбір қауымда, жергілікті жерлерде алтыжылдық ана тілі мектебін ұсынады.
Жастық шақ кезеңіндегілер (12 жастан 18 жасқа дейін) әрбір қалада латын мектебі немесе гимназия ұсынады.
Ересектер үшін (18 ден 24 жасқа дейін) әрбір мемлекетте немесе облыстарда – академия ұсынады.
Сонымен, Коменский балаларды жас кезеңдерге бөлуге бірыңғай мектептің демократиялық қағидасын ұсынған болатын-ды.
Әрбір білім беру сатысы үшін Коменский оқытудың мазмұнын жан-жақты талдады.
Аналық мектеп – мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сатысы, онда негізгі тәрбиеші ана болып табылады. Аналық мектепте сабақ Коменскийдің идеясы бойынша, белгілі қатаң бағдарлама бойынша ерекше қарапайым осы жас кезіндегі балаларға түсінікті әдістемелік тәсілдерді қолдана отырып өткізу қажет болды. Аналық мектептің бағдарламасына ғылымның барлық салаларынан алғашқы мәліметтер енгізілді. Онда балалар су, жер, ауа, жаңбыр, қар, мұз, тас, темір, ағаш, шөп және т.б. дегеніміз не екендігін білу қажет болды, табиғаттанудан қарапайым мәліметтерді меңгеру тиіс болды. Балалар бояуды ажырата білу, аспанның, күннің, айдың не екендігі туралы жағырафия ғылымынан мәліметтер мен алғашқы түсініктер берілді.
Коменскийдің айтуынша, аналық мектеп балаларды адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше мән берді (адамды сүю, үлкенге құрмет, кішіге ізет, тәртіпті болу, кішіпейілділік және т.б.)
Ана тілі мектебі аналық мектептен басталған оқытуды жалғастыра отырып, онда алған білімді кеңіте және тереңдете отырып, адам өміріне қажетті: атап айтқанда, ана тілінде жазылғанның бәрін еркін оқу, анық, тез және дұрыс жаза білу, санай, өлшей білу, ән салу және т.б.
Бірақ Коменский онымен шектелмеді. Оның түсіндіруінше, шәкірттер мораль қағидаларын білу, түсіну және өмірде іске асыруға ұмтылу қажет, азаматтық тарих туралы жалпы түсініктері болуы, космографияның және жағырапияның элементтерін білу, шаруашылықтан және саясаттан хабардар болу қажеттігіне тоқталды.
Демек, бұл сол кездің өзінде ана тілін оқытуға негізделген бастауыш оқытудың ерекше бағдарламасы болып табылады. Ана тілі мектебінің ортағасырлық мектептерден ерекшелігі ортағасырлық мектептерде барлық оқыту өмірден алшақ берілді, тек ғана латын тілінде оқытылды, ал ана тілі мектебінде бастауыш мектептегі оқыту тек ғана ана тілінің негізіне сүйенді.
Латын мектебін немесе гимназия ұйымдастыруды Коменский әрбір қалада белгіледі. Латын мектебінің бағдараламасына ортағасыр мектептеріне тән “жеті ерікті өнерлермен” ескі мазмұнымен жаңа мазмұнын ұштастыруға ерекше мән берді. Академияда Коменский сол кездегі жоғары оқу орынары тәжірибесінде кеңінен қолданылған үш факультетті ұйымдастыруға, діни, заңгерлік және дәрігерлік.
Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы тәрбие және оқыту.
Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
Ертедегі Грецияда педагогикалық теорияның пайда болуы.
Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық ой-пікірдің дамуы.
Одан әрі тарихи дамудың нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс жаңа қоғамдық формация – құлдық қоғаммен ауысты. Ертедегі Шығыста алғашқы таптық қоғам пайда болды, материалдық және рухани мәдениеттің негіздері қаланды. Шығыс мәдениеті белгілі дәрежеде ертедегі Греция мен Рим мемлекеттеріне әсерін тигізді. Ертедегі Шығыс елдерінде арнаулы мекемелер (мектептер) бірте-бірте ашыла бастады. Ал мектептерде негізінен үстем тап өкілдерінің балалары оқыды.
Ертедегі Индияда мектеп ашыла бастады. Мыңдаған жылдар бойы қарапайым жер шаруашылығымен айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектеп өмір сүрді.
Сонымен қатар Кіші Азияда және Египетте мектептер дами бастады. Адамдар табиғат құбылыстарына бақылау жүргізе бастайды, су тасқынын алдын-ала анықтауды үйренеді, астрономия, геометрия, арифметика, медицина сияқты ғылымдардың негіздері қалана бастады. Осы мәліметтердің барлығы үстем тап өкілдерінің қолында жинақталған.
Ертедегі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істейді. Жоғары мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары күрделі пероглиф тәсілімен оқуға және жазуға үйренді, философия және мораль жазушылар мен ақындардың шығармаларыноқып үйренді. Онда астрономиядан кейбір мәліметтер берілді. Ертедегі қолжазбаларда (Қытай, Индия, Мысыр және т.б.) тәрбие туралы мұғалім мен тәрбиеге қойылатын талаптартуралы құнды ойлар кездеседі. Бұл мектептерде қатаң тәртіп, дене жазалауды кеңінен қолданылады.
Ертедегі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттерінде тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастайды, алғашқы педагогикалық теориялар дүниеге келеді.Ертедегі Египетте мектепте оқыту туралы алғашқы мәліметтер б.э.дейінгі 3 мың жылдықтарға жатқызуға болады. Мыңдаған жылдар бойы Нил сағасында белгілі психологиялық жеке тұлға қалыптасты. Ертедегі египеттіктердің идеялы көзге сараң, дағдырдың қиындығы мен соққысына шыдай білетін, табанды адам болып табылады. Осындай адамды оқыту және тәрбиелеу мақсатын қойды.
Ертедегі Египетте жанұя тәрбиесі мен оқыту әйелдер мен ерлердің өзара қарым-қатынасының сипатын бейнелейді. Бұл қарым-қатынас тепе-теңдік негізінде құрылды. Сондықтан да ер балалар мен қыз балаларға оқытуға бірдей көңіл бөлінді.Ертедегі Египетте қолданылған әдістер мен тәсілдер тәрбие мен оқытудың мақсаттары мен идеялына сәйкес келеді. Оқушыға ең алдымен тыңдай білуге үйретті. “Тыңдай білу – адамның ең негізгі қасиеті” қанатты сөзі кеңінен қолданылды. Мұғалім күнделікті өз шәкіртіне мынадай сөздерді жиі қолданды: “зейінді бол және менің сөзімді тыңда, менің саған айтқан сөзімнің ешқайсысын да ұмытпа”.Египеттіктер дене жағынан жазалауға ерекше мән берді. Дене жағынан жазалау табиғи және қажетті деп есептеді. Көп ғасырлар бойы Египетте әкенің, тәлімгердің ерекше беделін қастерледі. “Әруақытта да әкенің және ата-бабаңның адалымен жүр” деген дәстүрмен тұқым арқылы мамандықты беру дәстүрі тығыз байланысты.Ертедегі Индия тарихы ені дәуірге бөлінеді: дравид-арийлік және будда дәуірі. Индия жартыаралының б.э.2-мыңыншы жылдықтың бірінші жартысына дейін жергілікті халықтың давид тайпаларының өркениеті Екі өзеннің арасындағы алғашқы мемлекеттердің мәдени деңгейіне сәйкес келеді. Тәрбие мен оқыту жанұялық-тектілік сипатта болды, жанұяның ролі ерекше болды.Ертедегі Индиядағы тәрбие мен оқытудың дамуына касталық құрылыс өзіндік із қалдырды. Тәрбие мен оқытудың инезисінің екінші негізгі жағдайларының біріне діни идеологияның (буддизмнің) әсері болды.Индияда әлеуметтік жағынан үстемдік еткен каста-брахмандар болды. Әрбір адам өзінің адамгершілік, ақыл-ой және дене сапаларын дамыту қажет болды. Брахмандарда ең негізгі сапалар интеллеутуалдық артықшылыққа, екінші каста – кшатрийлер – мықтылық пен ерлікке, вайшьилер – еңбек сүйгіштікке және шыдамдылыққа, ал шудралар – құлшылық етуге ерекше мән беріледі.Идеялық тәрбие беруге тек ғана жоғарғы касталардың мүмкіндігі болды. Тәрбиенің мақсаты - ақыл-ой дамуы, рухани тәрбие, дене жағынан жетілу, табиғатқа, сұлулыққа сүйіспеншілік, өзін-өзі меңгеру және ұстамдылық.Ертедегі Индияда ерекше қасеитті және сонымен бірге оқу кітабі болып табылатын “Бхагавадгита” (б.э.д. 1-мыңжылдықта) ерекше атауға болады, шәкірттерді тәрбиелеу және оқыту мазмұны мен жолдарының үлгілері ұсынылды.Басқа да алғашқы адамзат өркениеттері сияқты Ертедегі Қытайдың бай және өзіндік педагогикалық дәстүрінің негізіне түбірімен алғашқы қауымдық құрылысқа кететін жанұялық-қоғамдық тәрбие тәжірибесі жатады.
Әрбір жанұядағы өмір ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен түсініктердің белгісімен іске асты. Барлық жанұя мүшелері белгілі ережелерді және шектеушіліктерді сақтау қажет болды, мәселен, жаман сөздер айтуға, үлкендерге және басқа да туысқандарға зиянды қылықтарға тиым салу.Қытайда ғасырлар бойы педагогикалық идеал қалыптасты, ол көп білетін, “өзінің жандүниесінде бейбітшілік пен үйлесілімділікті қалыптастыратын адамды тәрбиелеу” мақсатын қойды. Тәрбиелік қатынастардың негізіне жастардың үлкендерді сыйлай білуін жатқызды.Ертедегі кітаптар бойынша, бірінші мектептер Қытайда б.э.д. 3-мыңжылдықта пайда болды. Олар сян және су сюй деп аталды. Оқытудың негізгі мақсаты пероглифті жазуды меңгеру болды. Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасына 6 өнердің түрі кіреді: мораль, жазу, санау, саз, садақ ату, атқа міне білу.Қытай – ертедегі өркениеттің негізін қалаған мемлекеттің бірі ретінде тәрбие мен білім беруді теориялық тұрғыдан пайымдауға алғашқы қадамдар жасалды. Ертедегі Қытайда педагогикалық ой-пікірдің дамуына Конфуций және оның ізбасарлары ерекше ықпал етті.
Конфуций (551-479жж. б.э.д.) өзінің мектебін құрды, онда 3 мыңға тарта шәкірт даярлады. Конфуций Ертедегі Қытайда тәрбиелеу және оқыту тәрбиесін жинақтады және өзінің тамаша ойлары мен идеяларын ұсынды. Конфуцийдің айтуынша, идеялдық тәрбиеленген адам адамгершілігі жоғары, шындыққа ұмтылу, әділдік, рухани мәдениеті бай адам болу керектігін ерекше жоғары бағалады.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
Ертедегі Греция – көптеген құлиеленуші мемлекеттерді- полистерді біріктіретін ел. Греция тарихында екі мемлекеттің (полистің) – Афина және Спартаның ерекше мәні, ықпалы зор болды. Олардың әрқайсысында ерекше тәрбие жүйесі қалыптасты, оның ерекшелігі мынадай жағдайларға байланысты болды: бір жағынан, құлиеленуші құрылыстың жалпы заңдылықтарымен, екінші жағынын, сол елдің даму ерекшеліктерімен байланысты.
Ертедегі Грецияда тәрбиенің екі жүйесі қалыптасты: спартандық және афиналық. Кейбір жалпы ерекшеліктерімен қатар бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да болды.Спартандық тәрбие жүйесі. Спарта мемлекеті Ертедегі Грециядағы ең алғашқылардың бірі болды. Спартандық құл иеленушілік мемлекеттің негізгі шаруашылығы егіншілікпен айналысты. Құлдар бұл мемлекетте мемлекеттің жекеменшілігіне айналды. Спартандық және афиналық жүйенің айырмашылығы бұл мемлекеттердің экономикалық және саяси дамуының және мәдениеті жағдайының кейбір ерекшеліктерімен байланысты. Бұл екі мемлекетте құлиеленуші мемлекеттер болды, қоғамдық тәрбие жүйесі тек ғана құлиеленушілердің бағаларын оқыту және тәрбиелеу ісімен айналысты. Бұл мемлекеттерде құлдар барлық адамзат құқықтарынан айырылған болатынды. Сондықтан да Спарта мемлекетінде құлдардың көтерілісі жиі болып тұрды. Осы жағдай спартактарды қарудың күшімен өздерінің үстемдігін орнатып отырды.
Осындай жағдайда ерекше спартандық мемлекеттік тәрбие жүйесі қалыптасты, оның мақсаты-спартиат балаларының әскери даярлығы күшті, шыныққан, табанды болашақ құлиеленушілерді дайындау болды. Мемлекет балаларды туғаннан бастап, жанұя тәрбиесін бақылап отырды. Ақсақалдар жаңа туған баланы тексеріп, тек ғана дендері сауларын ғана әкесіне қайтарып берген ал аурулары мен әлсіздерін жоққылып өлтіріп отырған.Осы аталғандар спартандық тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін білдіреді. 7 жасқа дейін спартиаттар – балалар (спартиаттар деп аристократтар-құлиеленушілерді атады) үйде тәрбиеленді. 7 жастан бастап мемлекеттік тәрбие мекемелерінде дене тәрбиесі және әскери жаттығуларға ерекше мән берілді.Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суықтыққа, шөлге, қиындыққа шыдамды етіп үйрету. Жас спартиаттарды жүгіруге, секіруге, найзаласуға, күресе білуге, жекпе-жек тәсілдерін меңгеруге, әскери әндер айтуға үйретті. Дене тәрбиесімен қатар саз, ән айту және діни билер қатар жүргізілді. Саз және ән айту әскери сипатта берілді.
18-20 жаста жастар эфебия деп аталатын ерекше топқа аударылды, онда әскери қызметін атқарды. Спартада қыз балаларға да әскери дене тәрбиесі берілді. Оның мақсаты – ерлер әскери жорықтарға қатысқан кезде әйелдер ерлердің орнына әскери міндеттерін атқару үшін қажет.Афиналық тәрбие жүйесі. Афинаның географиялық жағынан ыңғайлы орналасуының арқасында ертедегі Шығыс елдерімен сауда-саттық ісі ерте дамыды. Егін шаруашылығынан басқа онда кейбір қолөнер кәсібі жан-жақты дами бастады.Афинада мәдениет өз дамуының жоғары дәрежесіне жетті. Афина мемлекеті Спарта мемлекетінен өзінің қоғамдық құрылысы, мәдениет деңгейі жағынан өзгешелігі бар. Сонымен қатар тәрбие және білім беру жүйесінде де ерекшеліктер кездеседі. Афина тәрбиесі мен білім беру жүйесі әскери жауынгерді дайындау емес, одан гөрі білімді, қабілетті жан-жақты үйлесімді дамыған жастарды тәрбиелеу.Афиналық тәрбие жүйесі Ү-ҮІ ғғ.б.э.д.төмендегіше қалыптасты: 7 жасқа дейін ер балалар мен қыз балалар анасының басшылығымен үйде тәрбиеленді және бекітілген құлдар тәрбие ісіне араласады. Қыз балалар 7 жасқа толғаннан кейін ананың басшылығымен үйде жанұя тәрбиесіне жалғастырады (олар негізінен үй шаруашылығына үйретіледі). Ер балалар 7 жастан бастап үйде жеке меншік мектептерге қатынасады (мемлекеттік мектептер болмады): 7 жастан 14 жасқа дейін грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау) және кифарист мектебіне (саз, ән-күй, тақпақ айту), 14 жастан полестра-мектебіне (күрес мектебі) қатынасады, онда 2-3 және жаттығулармен айналысады. Полестра мектебінде жаттығулардан басқа оқушылармен саяси және адамгершілік тақырыптарында әңгімелер өткізіледі: Ауқатты жанұялардан шыққан жастар кейіннен мемлекетте басқару лауазымдарына даярланады, гимназияда білімдерін жалғастырады, онда философия мен саясатты оқып үйренеді.
18 жастан 20 жасқа дейін жастар әскери қызметке даярланады, онда әскери даярлығын арттырумен қатар, өздерінің саяси білімін жалғастырады, елдің заңдарын оқып үйренеді.Афиналық тәрбие жүйесінде дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен қатар ерекше роль атқарды. Сонымен қатар Спартада да, Афинада да құлиеленушілердің балалары дене еңбегіне жеккөрушілікпен қарады.Қарапайым ата-аналардың балалары өз әкелерінен қандай болмасын қолөнердің түріне үйренді. Спартада да, Афинада да құлдардың балалары білім алуға мүмкіншілігі болмады.
Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық
ой-пікірдің дамуы.
Ертедегі Римде көп ғасырлық тарихының, дамуында жанұя және мектеп тәрбиесі мен білім берудің өзіндік тәжірибесі қалыптасты.
Ұзақ уақыт Рим жанұясында рулық қауымның тәрбие дәстүрі сақталған болатын-ды, соған қарамастан үй тәрбиесінің сипаты ең алдымен Рим қоғамының әлеуметтік баспалдағынан жанұяның қандай орын алатындығына байланысты.
Римде әйел белгілі құққа ие болады (мәселен тұқым қуалау саласында), бірақ ерлер өз балалары мен әйеліне толық үстемдік ете, басқара білді.4-5 жасқа дейін балалар мен қыздар жанұяда бірге тәрбиеленді, содан кейін оларды бөліп тәрбиеледі. Қыздар анасының, қызметшілердің бақылауында болды. Қыздардың негізгі жұмысы тігіншілікпен айналысады, оларды сонымен қатар саз өнеріне, биге үйретті, ауқатты жанұяларда – грек тілін оқыды. Ер балалардың тәрбиесімен ерлер адамдар шұғылданды: әкелері, тәрбиешілер, кейде Грециядан шақырылғандары. Ер балаларды ерлердің айналысатын кәсібіне үйретті, ең алдымен қаруды қалай ұстай білуге үйретті.Бастауыш білімді ауқатты емес балалар элементарлық мектептерде алды, олар ақылы, жекеменшік мектептер болды, оларға қыздар да қабылданды. Ауқатты ата-аналардың балаларын, тәртіп бойынша, үй мұғалімдері оқытты, ең алдымен грек тілі мен әдебиетіне үйретті.
Грецияның әсерімен грамматикалық мектептер пайда болды, онда 12 жастан 16 жасқа дейін бай, ауқатты ата-аналардың балалары оқыды. Оларға грек тілін, шешендік өнерін, әдебиет пен тарихтан кейбір мәліметтер берілді.
Римде шешендік мектептер ашылды, онда ауқаттылардан шыққан жастар жоғары ақыға грек тіліне, шешендік өнеріне, заңтануға, математикаға, философияға оқыды. Оларды жоғары мемлекеттік қызметке даярлады.Рим империясының пайда болуымен (ІІ ғ.б.э.д) императорлар грамматикалық мектептер мен шешендік мектептерді мемлекеттік мектептерге айналдырды, олардың міндеті – императорлық өкіметке берілген чиновниктерді тәрбилеу.Христиан діні мемлекеттік дінге айналған кезде мұғалімдік қызметке дін өкілдері тағайындала бастады. Жанұядағы және мектептердегі тәрбие бірте-бірте діни сипатқа ие бола бастады.Марк Фабий Квинтилиан – белгілі Рим шешені және педагог, Римдегі ең таңдаулы шешендік мектептердің бірінің негізін салушы, көп кешікпей оның есімі кеңінен таныла бастады және мемлекеттік болды.Өз мектебінің тәжірибесі және античный дүниенің педагогикалық ой-пікірінің жетістіктері негізінде Квинтилиан “Шешеннің тәрбиесі туралы” алғашқы арнаулы педагогикалық еңбекті жазды, онда кейбір жалпы педагогикалық мәселелер сөз болды.
Квинтилиан адам табиғатының оның дамуындағы ролі туралы мәселені түсінуге өз үлесін қосты. Ол адамның табиғи көрсеткіштеріне үлкен мән берді, балалардың табиғи қабілеттерін өте жоғары бағалады, ерте жас кезінің өзінде қабілеттіліктердің дәрежесін анықтауға болатындығына ешқандай күмән келтірмеді (кішкентай балалардың ойының алғашқы белгілері – есі, тез және дәл қабылдауы және қабылдағанды ұзақ сақтау, балада еліктеуге ұмтылудың ерте дамуы) сонымен қатар тәрбие арқылы көп нәрсеге қол жеткізуге болатындығын түсінді.Квинтилиан Рим қоғамының билігінің жоғары деңгейіндегі жанұя тәрбиесін сынға алды, балалардың жағымсыз адамгершілік қасеиттерін және үлкендердің жағымсыз мінез-құлқын қатты сынаған болатынды, жеке тұлғаның қалыптасуында балалардың жас ерекшеліктерін бағаламағаны үшін ата-аналарға ескерту жасады.5-тен 7 жасқа дейін Квинтилиан Аристотель сияқты мектепке даярлыққа ерекше мән берді. Оның айтуынша, балалар 7 жасқа дейін екі тілді меңгеруге тиісті – ана тілін және грек тілін, әуелі грек тілін содан кейін ана тілін. Квинтилиан балаларды мадақтап отыруға кеңес берді, өз құрбыларымен бірге оларды жарысқа шақырып отыруға, марапаттардың қажеттігін айтты.
Рим педагогі балалардың сауаттылығын дамыту үшін оқытуға әдістемелік кеңестер беріп отырды. Ол оқыту үрлісін көрнекті құралдар арқылы өткізуге ерекше мән берді, оқытуда біржүйелік және бірізділік қағидаларды сақтап отыруға құнды кеңестер берді.Квинтилиан болашақ шешенге дамыған ес, көркем сөз, жақсы дауыс ырғағы және интонация, мәнерлі сөз, мимика қажет деген болатынды.Шешенді тәрбиелеудің негізгі құралы Квинтилиан өлеңдерді жаттау екенін, оның адамгершілікке тәрбиелеуге көмектесетіндігіне тоқталды. Логикалық ойлауды, ойдың бір жүйелігін, бірізділігін тәрбиелеу мақсатында ол математиканы оқытудың қажеттігіне тоқталды, оқытуды теориялық үйретуге, еліктеуге және жаттығуларға негіздей отырып, құру керектігіне мән берді.
Педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында Квитилиан дидактика мен әдістеменің негізін қалаған, мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің талаптарын біржүйеге келтірген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz