Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері
Нормативтік сілтемемелер.
Анықтамалар, Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ..
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ
Бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық, психологиялық ерекшеліктері
Оқыту үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту ... ... ... ...
Оқушылардың ойлау қабілеттеріінің даму деңгейін анықтауда А.З.Зактың әдістемесін қолдану..
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ДАМЫТУ ТӘСІЛДЕРІ
Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында логикалық ойлау қабілеттерін қалыптастыру жолдары.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерін логикалық тапсырмалар арқылы дамыту
Математика сабағында оқушылардың логикалдық ойлау қабілеттерін ойын элементтері арқылы дамыту.
ҚОРЫТЫНДЫ ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР...
ҚОСЫМША.
Анықтамалар, Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ..
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ
Бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық, психологиялық ерекшеліктері
Оқыту үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту ... ... ... ...
Оқушылардың ойлау қабілеттеріінің даму деңгейін анықтауда А.З.Зактың әдістемесін қолдану..
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ДАМЫТУ ТӘСІЛДЕРІ
Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында логикалық ойлау қабілеттерін қалыптастыру жолдары.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерін логикалық тапсырмалар арқылы дамыту
Математика сабағында оқушылардың логикалдық ойлау қабілеттерін ойын элементтері арқылы дамыту.
ҚОРЫТЫНДЫ ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР...
ҚОСЫМША.
Бастауыш білім беру оқушыларды оқу, жазу, санау және оқу іс-әрекетінің негізгі біліктері мен дағдыларын, теориялық ойлау элементтерін меңгеруін, сонымен қатар оқу әрекеттерін өзін-өзі бақылаудың қарапайым дағдыларымен, тәрбие және сөйлеу мәдениетімен, салауатты өмір салты мен жеке бас гигиенасы негіздерімен қамтамасыз ету- делінген 2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында [1].
Оқушының таным әрекетінің ең жоғары түрі- ойлау. Ойлау сөйлеу арқылы іске асырылады. Ойлау нақты бір мәселелерғе немесе сұрақтарға жауап іздеуден басталады. Сондықтан оқушының ойлау қабілетін дұрыс дамыту үшін тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы бірқатар жұмыстар жүргізіп, оқушылардың өздеріне талдау, салыстыру, жалпылау, қорытынды жасату керек.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау үдерісі туралы Л.С.Выготскийдің пікірінше мектеп табалдырығын әлі аттамаған оқушы оқуға кіргеннен кейін ойлау қабілеті үлкен өзгеріске ұшырайды, яғни натуралдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы ойлануға көшеді [2].
Оқушының таным әрекетінің ең жоғары түрі- ойлау. Ойлау сөйлеу арқылы іске асырылады. Ойлау нақты бір мәселелерғе немесе сұрақтарға жауап іздеуден басталады. Сондықтан оқушының ойлау қабілетін дұрыс дамыту үшін тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы бірқатар жұмыстар жүргізіп, оқушылардың өздеріне талдау, салыстыру, жалпылау, қорытынды жасату керек.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау үдерісі туралы Л.С.Выготскийдің пікірінше мектеп табалдырығын әлі аттамаған оқушы оқуға кіргеннен кейін ойлау қабілеті үлкен өзгеріске ұшырайды, яғни натуралдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы ойлануға көшеді [2].
1 2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. /Әдістемелік нұсқау хат. -Астана, 2015, 25б.
2 Выготский Л.С. Педагогическая психология. –М., 1991, с.105
3 Мұсабеков О. Логикалық ойлау тәсілдерін қалыптастыру. //Бастауыш
мектеп №7-1996, 8б.
4 Ушинский К.Д. Труд в его психологическом и воспитательном значении. -М., 2006, с. 335
5 Перре-Клермон А.Н. Роль социальных взаимодействий в развитии интеллекта. –М., 1991, с.248
6 Лейтес Н. С. Проблема общих способностей в возрастном аспекте. //Вопросы психологии. №2- 1969, с.15-23
7 Зак А.З. Различия в мышлении детей. -М., 1992, с.128
8 Скаткии М. Н. Школа и всестороннее развитие детей. - М., 2007, с.320
9 Гамезо М. В., Петрова Е. А., Орлова Л. М., Петрова Е.П. Возрастная и педагогическая психология. - М., 2003, с. 512
10 Есмұқан М.Е. Оқушылардың математикалық білімін қалыптастыруды және ойлау қабілетін дамытуды құрылымдаудың дидактикалық негіздері. -А., 1999, 185 б.
11 Ушинский К.Д. Педагогическая антропология. - М., 2004, с. 330
12 Дубровина И.В. и др. Возрастная и педагогическая психология . -М., 2008, с.368
13 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М., 2011, с.130
14 Блонский П.П. Память и мышление. -М., 2001, с.136
15 Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. –М., 2008, с.448
16 Зимняя И.А Педагогическая психология. - М., 2007, с.480
17 Юсупов И. М. Вчувствование. Проникновение. Понимание. -Казань, 1993, с.123
18 Люблинская А.А. Бастауыш сынып оқушысының психикасы жөніндегі
мұғалімдерге арналған құрал. – А., 1981, 63б.
19 Петровский А.В. Общая психология. -М., 1976, с.162
20 Крутецкий В.А. Основы педагогической психологии. -М., 1972, с.96
21 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. -А., 2004, 112б.
22 Рубинштейн С. Л. Принципы и пути развития психологии. -М., 1959, с. 97
23 Байжұманова Б. Оқушының психикалық даму ерекшеліктері. //Бастауыш мектеп. №12-1998, 17б.
24 Волков К.Н Психологи о педагогических проблемах. -М., 1981, с.128
25 Занков Л.В. Дидактика и жизнь. – М., 2005, с.548
26 Успанова З.У. Мышление как высшей познавательной процесс. -Кызылорда, 2002, с.87
27 Жұмабаев М. Педагогика. – А., 1992. 394б.
28 Зак А.З. Развитие теоритического мышления у младших школьников. -М., 1984, с.152
29 Оспанов Т.Қ., Кочеткова О.В., Астамбаева Ж.Қ. Жаңа буын
оқулықтары бойынша бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі. 1-4-сыныптар. - А., 2005, 57б.
30 Зак А.З. Интеллектика. –М., 2002. с.402
31 Демеусінова С. Оқушылардың ойлау қабілетін логикалық есептер
арқылы дамыту. //ИФМ, №3-2000, 23б.
32Пышкало А.М. Вопросы формирования геометрических представлений у младших школьников. -М., 2006, с. 224
33 Гергенова В.Е. Текстовые задачи как средство формирования математических понятий и предстовлений у младших школьников. -М., 2001, с.89
34 Есмұқан М.Е. Оқушылардың математикалық білімін қалыптастыруды
және ойлау қабілетін дамытуды құрылымдаудың дидактикалық негіздері. –А., 1999, 95б.
35 Тальянова Е. Н. Составление учащимися арифметических задач как средство повышения эффективности обучения математике в начальных классах. –М., 2009, с.237
36 Пойа Д. Математическое открытие. -M., 1976, с.13
37 Кенеш Ә. Оқушылардың ойлау қабілетін арттыру. //ИФМ. №2-1999, 12б.
38 Кәріпбаева Р. Ойлау қабілетін дамыту. //Бастауыш мектеп. №3-1986,
18б.
39 Ерешова К., Омарғазинова Г. Логика әлемі. 3-сынып. -А., 2011. 21б.
40 Елубаев С. Қазақ халқының есептері. -А., 1997. 42б.
41 Соловейчик С.Л. Учение с увлечением. -М., 1979, с.69
42 Махмутов М.И. Организация проблемного обучения в школе. -М., 1977, с.374
2 Выготский Л.С. Педагогическая психология. –М., 1991, с.105
3 Мұсабеков О. Логикалық ойлау тәсілдерін қалыптастыру. //Бастауыш
мектеп №7-1996, 8б.
4 Ушинский К.Д. Труд в его психологическом и воспитательном значении. -М., 2006, с. 335
5 Перре-Клермон А.Н. Роль социальных взаимодействий в развитии интеллекта. –М., 1991, с.248
6 Лейтес Н. С. Проблема общих способностей в возрастном аспекте. //Вопросы психологии. №2- 1969, с.15-23
7 Зак А.З. Различия в мышлении детей. -М., 1992, с.128
8 Скаткии М. Н. Школа и всестороннее развитие детей. - М., 2007, с.320
9 Гамезо М. В., Петрова Е. А., Орлова Л. М., Петрова Е.П. Возрастная и педагогическая психология. - М., 2003, с. 512
10 Есмұқан М.Е. Оқушылардың математикалық білімін қалыптастыруды және ойлау қабілетін дамытуды құрылымдаудың дидактикалық негіздері. -А., 1999, 185 б.
11 Ушинский К.Д. Педагогическая антропология. - М., 2004, с. 330
12 Дубровина И.В. и др. Возрастная и педагогическая психология . -М., 2008, с.368
13 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М., 2011, с.130
14 Блонский П.П. Память и мышление. -М., 2001, с.136
15 Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. –М., 2008, с.448
16 Зимняя И.А Педагогическая психология. - М., 2007, с.480
17 Юсупов И. М. Вчувствование. Проникновение. Понимание. -Казань, 1993, с.123
18 Люблинская А.А. Бастауыш сынып оқушысының психикасы жөніндегі
мұғалімдерге арналған құрал. – А., 1981, 63б.
19 Петровский А.В. Общая психология. -М., 1976, с.162
20 Крутецкий В.А. Основы педагогической психологии. -М., 1972, с.96
21 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. -А., 2004, 112б.
22 Рубинштейн С. Л. Принципы и пути развития психологии. -М., 1959, с. 97
23 Байжұманова Б. Оқушының психикалық даму ерекшеліктері. //Бастауыш мектеп. №12-1998, 17б.
24 Волков К.Н Психологи о педагогических проблемах. -М., 1981, с.128
25 Занков Л.В. Дидактика и жизнь. – М., 2005, с.548
26 Успанова З.У. Мышление как высшей познавательной процесс. -Кызылорда, 2002, с.87
27 Жұмабаев М. Педагогика. – А., 1992. 394б.
28 Зак А.З. Развитие теоритического мышления у младших школьников. -М., 1984, с.152
29 Оспанов Т.Қ., Кочеткова О.В., Астамбаева Ж.Қ. Жаңа буын
оқулықтары бойынша бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі. 1-4-сыныптар. - А., 2005, 57б.
30 Зак А.З. Интеллектика. –М., 2002. с.402
31 Демеусінова С. Оқушылардың ойлау қабілетін логикалық есептер
арқылы дамыту. //ИФМ, №3-2000, 23б.
32Пышкало А.М. Вопросы формирования геометрических представлений у младших школьников. -М., 2006, с. 224
33 Гергенова В.Е. Текстовые задачи как средство формирования математических понятий и предстовлений у младших школьников. -М., 2001, с.89
34 Есмұқан М.Е. Оқушылардың математикалық білімін қалыптастыруды
және ойлау қабілетін дамытуды құрылымдаудың дидактикалық негіздері. –А., 1999, 95б.
35 Тальянова Е. Н. Составление учащимися арифметических задач как средство повышения эффективности обучения математике в начальных классах. –М., 2009, с.237
36 Пойа Д. Математическое открытие. -M., 1976, с.13
37 Кенеш Ә. Оқушылардың ойлау қабілетін арттыру. //ИФМ. №2-1999, 12б.
38 Кәріпбаева Р. Ойлау қабілетін дамыту. //Бастауыш мектеп. №3-1986,
18б.
39 Ерешова К., Омарғазинова Г. Логика әлемі. 3-сынып. -А., 2011. 21б.
40 Елубаев С. Қазақ халқының есептері. -А., 1997. 42б.
41 Соловейчик С.Л. Учение с увлечением. -М., 1979, с.69
42 Махмутов М.И. Организация проблемного обучения в школе. -М., 1977, с.374
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университет
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Бабажанова Насиба Алимжанқызы
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ДАМЫТУ ТӘСІЛДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., доц.Ортаев Б.Т.
____ _______2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ДАМЫТУ ТӘСІЛДЕРІ
5В010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Орындаған ППМ-211 тобының студенті Бабажанова Н.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Даулетбекова Б.
Түркістан-2016
Мазмұны
Нормативтік сілтемемелер----------------------- -----------------------------
4
Анықтамалар, Белгілеулер мен қысқартулар ----------------------------------- -
5
Кіріспе----------------------------------- ------------------------------------ ------
6
1
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың жас ерекшеліктеріНІҢ психологиялық-педагогикалық аспектісі
1.1
Бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық, психологиялық ерекшеліктері
9
1.2
Оқыту үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту---------------
17
1.3
Оқушылардың ойлау қабілеттеріінің даму деңгейін анықтауда А.З.Зактың әдістемесін қолдану----------------------------------- ---------------
24
2
Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері
2.1
Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында логикалық ойлау қабілеттерін қалыптастыру жолдары----------------------------------- ---
38
2.2
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерін логикалық тапсырмалар арқылы дамыту---------------- ----------------------------------- ----
45
2.3
Математика сабағында оқушылардың логикалдық ойлау қабілеттерін ойын элементтері арқылы дамыту----------------------------------- ---------------
58
Қорытынды----------------------------------- ------------------------------------ ---
63
Пайдаланылған әдебиеттер----------------------------------- -----------
64
Қосымша----------------------------------- ------------------------------------ ------
66
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылған:
1 Қазақстан Республикасы Білімтуралы заңы 2007-жылғы 27-шілдедегі №319;
2 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚРМЖМБС 1.4.002-2012);
3 Қазақстан Республикасындағы бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білімберудің үлгілік оқу жоспарларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2014 жылғы 25 ақпандағы № 61 бұйрығы.
4 2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. -Астана, 2015. 25б.
5 Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 375 бұйрығы.
6 Білім беру ұйымдарында пайдалануға рұқсатетілген оқулықтардың,
оқу-әдістемелік кешендердің, оқу құралдарының және басқада қосымша әдебиеттердің, оныңішінде электрондық жеткізгіштердегі тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі міндетін атқарушының 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 400 бұйрығы.
7 Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Логикалық есеп дегеніміз арнайы формула қолдануға келмейтін, әрқайсысына өзінше талдау жасауды қажетсінетін есептерді айтады.
Анаграмма дегеніміз - сөздегі әріптердең орны ауыстырылған, мағынасыз әріптер жиынтығы.
Математикалық есеп дегеніміз -математикадагы заңдылықтар, ережелер мен тәсілдер негізінде оқушылардың ойы мен іс-әрекетін талап ететін және математикалық білімді меңгеруге, оларды тәжірибеде қолдана білуге дағдыландыруга, ойлау қабілетін дамытуға бағытталған ситуация.
Дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп, ал ой қорытындыларының объектив пікірлерге негізделетін үдерісті логикалық ойлау деп аталады.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы;
ИМФ-информатика-математика-физика;
А-Алматы;
М-Москва;
Кіріспе
Бастауыш білім беру оқушыларды оқу, жазу, санау және оқу іс-әрекетінің негізгі біліктері мен дағдыларын, теориялық ойлау элементтерін меңгеруін, сонымен қатар оқу әрекеттерін өзін-өзі бақылаудың қарапайым дағдыларымен, тәрбие және сөйлеу мәдениетімен, салауатты өмір салты мен жеке бас гигиенасы негіздерімен қамтамасыз ету- делінген 2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында [1].
Оқушының таным әрекетінің ең жоғары түрі- ойлау. Ойлау сөйлеу арқылы іске асырылады. Ойлау нақты бір мәселелерғе немесе сұрақтарға жауап іздеуден басталады. Сондықтан оқушының ойлау қабілетін дұрыс дамыту үшін тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы бірқатар жұмыстар жүргізіп, оқушылардың өздеріне талдау, салыстыру, жалпылау, қорытынды жасату керек.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау үдерісі туралы Л.С.Выготскийдің пікірінше мектеп табалдырығын әлі аттамаған оқушы оқуға кіргеннен кейін ойлау қабілеті үлкен өзгеріске ұшырайды, яғни натуралдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы ойлануға көшеді [2].
Оқушылардың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі, ол бастауыш мектеп. Бастауыш мектепте оқушылардың ойлары нақты бейнеліден абстрактылы логикалық ойлауға қарай дамиды. Бастауыш мектептің алғашқы сатысының міндеті оқушы интеллектісін себеп-салдарлы байланыстарды түсіну деңгейіне дейін дамыту.
Оқушылардың логикалық ойлауының дамуы өздігінен ізденіп жұмыс жасауына мүмкіндік береді.
Оқушының интеллектуалдық деңгейін көтеретін логикалық тапсырмалар болғандықтан, сабақта тапсырмаларды түрлендіріп, қызықтырып қолдану керек.
Математика сабағында оқушылардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырылса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім оқушыларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үдерісін жүйелі ұйымдастырып, сабақта оқушы логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
Логикалық ойлаудың қисындылығы, олардың шындыққа сай келуінде. Логикалық ойлауға түскен құбылыстың себептері мен салдары, ұғымдар арасындағы байланыстар мен қатынастар тек логикалық ойлау жолымен ғана ашылады. Пікір алмасу, әсіресе математикалық ұғымдарды пайымдау, ойлау заңдылықтары мен сол заңдылықтар мен формалары жөніндегі ғылым логиканың көмегімен бір тұжырымнан екінші тұжырым пайда болады [3].
Осы орайда К.Ушинскийдің тұжырымына келсек, Шындықтың деректерінен нәр бермейінше, жалпы түрде ғана ақылды дамыту ретсіз, себебі адамның ойлауы деректерді жинап, соларды өңдеу арқылы ғана дамиды, - деген пікірі дәлел бола алады [4]. Оқушының ойлау қабілеті туралы швейцария психологы Жан Пиаже, оның шәкірті А.Перре-Клермон оқушының ойлау қабілетінің дамуына әлеуметтік қатынастардың әсерін зерттеген [5].
Математиканы оқыту арқылы мәселені талдай білуге, нақтылауға, ұғымдарды анықтауға, ой қорытулар жасауға, дәлелдеуге тағы басқа іс – жүзінде қадам сайын логикалық білім беріледі. Ой-әрекетті дамыту үшін оқу материалдарына теориялық талдау жасауға, өзбетінше қорытындыға келуге айрықша мән беріледі.
Бастауыш сынып кезінде оқушыларда ғажайып өзгерістер болып жатады: ойдың күрделі қасиеттері қалыптасады және даму деңгейлері басқа кезеңге жетуге болмайтын жылдамдықпен дамиды- деген Н.С. Лейтес [6].
Ал А.З.Зактың пікірінше, ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі ретінде ойша әрекеттену қабілетін алу тектен-тек емес, себебі ол адам интелектісін құрайтын негізгі қасиет. Ол оқушыларға ойша әрекеттенуді үйрету үшін олардың есептің шешуін шешу барысында оны шешу тәсілін ауызша түсіндіріп, әңгімелеп беруін талап етіп отыру қажет. Бұны әсіресе, оқушылардың бірлескен жұмыс барысында өткізген тиімді [7].
Сондықтан математика сабағында тек білім беруді ойластырып қоймай, оқушылардың жеке бастарының қасиеттерін, қабілеттерін дамытудың жолдарын ойластыру қажет. Шәкірттерінің жазу мен ойлау қабілетін дамытуда алдымен көңіл-күйінің көтеріңкі болуына көңіл бөлуі керек. Оқушының жақсы қарым-қатынаста болуын және түсінушілік жағын есте ұстаған жөн. Оқушыға деген ықылас, оқушының өз ісіне деген сенімін оятады. Дегенмен осы мәселелерді шешу үшін әр оқушының ойлау қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын жан-жақты зерттеп, түсіну үшін дипломдық жұмыс тақырыбын Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері анықтау: дамытудың мазмұнын ашу.
Зерттеу нысаны: оқушының логикалық ойлау қабілеттері.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында оқушының логикалық ойлау қабілетінің даму үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
-Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ойлау қабілетінің психологиялық-педагогикалық аспектісін айқындау;
-Ойлау қабілеті және оқыту үдерісінде оның дамытудың жолдарын талдау;
-Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында қалыптастыру жолдарын ұсыну;
- Математика сабағында оқушылардың бiлiмiн арттыруда логикалық есептерді шығару жолдарын ұйымдастырыпдың ерекшелігін
Зерттеу әдістері:
-зерттеліп отырған мәселеге ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, жинақтау, қорытындылау, салыстыру, нақтылау, нәтижелерді жооқушыу, талдау жасау;
-нормативті және оқу-әдістемелік құжаттарды талдау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарын зерттеу әдістері;
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында логикалық ойлауды дамытатын есептерді неғұрлым жүйелі түрде дұрыс ұйымдастырып қолданатын болсақ, онда олардың логикалық ойлаулары қабілеттері жақсы дамиды.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері:білім беру жүйесінің философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік негіздері, тұлға дамуының жалпы философиялық принциптері, бастауыш мектепте білім берудің қазіргі мәселелерін қарастырудың ғылыми-әдістемелік теориясы, ұстаздың іс-әрекеті туралы отандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік еңбектері құрайды.
Зерттеудің көздері: зерттеу тақырыбына байланысты психолог, педагог, математик–әдіскерлердің еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары; Білім және ғылым министрлігінің бастауыш мектепте білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқулықтары және оқу-әдістемелік кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқу құралдары және т.б.); білім беру саласынның тұжырымдамасы мен бағдарламасы, педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері және т.б.
Осы анықталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін қабілеттің анықтамасы және ерекшеліктеріне сүйене отырып, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізетін жағдайларды анықтау арқылы, ойлауды дамыту жолдарын зерттедік. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдап және озық тәжірибелі мұғалімдердің мақалалары мен дидактикалық материалдарымен танысып, оның біршамасын дипломдық жұмыста қолдандық.
Жиналған материалдарды бір жүйеге келтіріп дипломдық жұмыстың құрылысын анықтадық. Ол кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың жас ерекшеліктеріНІҢ психологиялық-педагогикалық аспектісі
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық,
психологиялық ерекшеліктері
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі оқушылардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шешуі керек. Оқушыларға әлемдік деңгейде білім, тәрбие беру – қазіргі заман талабы. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының ролі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері – оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру. Оқушы мектеп табалдырығын алғаш рет аттағанда бәрін білсем, үйренсем деп үміттенеді. Нақтылы ойлауға шамасы жетпесе де, азамат болсам деп қиялдайды.
Бастауыш сынып – қиын да күрделі. Оқушылар жас, оның үстіне ой-өрісі тар, тіл байлығы кем. Сабақтан бұрын ойнағанды жақсы көреді. Жылауы да, жұбануы да оңай. Ұрсуды, кеюді көтермейді. Олармен тіл табыса білу үшін үлкендер өз жасын шегеріп, былайша айтқанда, оқушымен оқушы болуға тура келеді. Солармен бірдей күй кешесің, бірге ойнайсың, бірге күлесің, қысқасы, бар тілеуің солармен бірге болуға тиіс. Онсыз білім берем деу құмға сіңген сумен тең. Сабақ басталды дейік. Алдыңда көздері жәудіреп бір топ оқушы отыр. Олар саған бір жағы сынай, бір жағы үрке қарайды. Мұғалім қалай қарым-қатынас жасайтыны, мінезі қандай екені, мектеп тұрмысының көптеген ерекшеліктері оларға әлі тылсым, жұмбақ.
Сезімтал ұстаз оқушылармен алғашқы таныстық үстінде-ақ көп нәрсені аңғара алады. Шәкірттерінің ой-өрісі ауқымын да бірден ажыратады.
Оқушының бәрі бірдей емес, кейбіреуі зейінді, зерек, айтқанды лезде ұғып ала қояды. Ал кейбіреуінің аңғарымпаздығы әлі нашар, ұққанын жеткізіп айта алмайды. Ондай оқушылармен көбірек жеке жұмыс жүргізуге тура келеді. Ол үшін олардың мінез-құлықтарын, психологиясын алдын ала жете зерттеп, біліп алу қажет, мұның сабақ үдерісінде көп жәрдемі тиеді.
Жас ерекшелік физиологиясы педагогика ғылымымен тығыз байланысты, себебi педагогика жоғары жүйке әpeкeтiнiң, заңдарына сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын ғылыми негiзде iскe асырады.
Бастауыш сынып оқушысын оқытудың нәтижесі оның анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерінің қаншалықты ескерілігенімен, қай жағдайда сыртқы орта әсеріне төзімді, сезімтал, қай кезде ағзаның қорғаныш қабілетінің төмен екендігін білуімен тығыз байланысты. Жалпы адамзат оқушысының биологиялық дамуында бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың даму кезеңі өздік ерекшелігімен сипатталады.
Бұл ерекшеліктер педагогикалық үдерісте ескеруді талап етіледі. Бұл кезеңде оқушының физиологиялық дамуы мен психологиялық ерекшеліктері тығыз байланыста болғандықтан, екеуі де түпкілікті өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты бастауыш жастық кезеңінің жеті жастан он жасқа, он жастан он екі жасқа тән негізгі белгілері бар. Бұл белгілер оқушы ағзасында күрделі, кейде қайшылықты, бірақ үйлесімді түрдегі дамумен қатар жүреді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушының бойы өседі, салмағы қосылады, сүт тістері түседі, жаңа тістер өседі, денесі сүйектенеді, жыныстық жетіледі.
Бастауыш сынып жасындағы оқушының салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6 жастан 12 жаска дейінгі аралықта оқушы денесінің салмағы екі есе артып, 18 килограммнан 36 килограмға дейін артады. Оқушылардың бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі[8].
Бастауыш сынып оқушысы мектеп табалдырығын аттағаннан кейін оның әлеуметтік жағдайы өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы оқушы қалпында болады. Бастауыш сынып оқушысының негізгі әрекеті ойын болғандықтан, білімді қабылдату, білімді бекіту, білімді қорытындылау кезінде ойын іс-әрекетімен алмастырып отыру керек болатынын дәлелдейді. Оқушыны ойната отырып оқытып, ойната отырып тәрбиелеу керек.
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, оқушының алдына оқу іс-әрекетінің шарттарын қойса, бұл оқушының шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез араласып кетуіне себеп болады. Бастауыш мектепте оқытудың тағы бір ерекшелігі – оқушыны үнемі әр жетістігі, әр алға басқан қадамы үшін мақтап- мадақтап отыру міндетті: егер оқушының шамасы келмейтінін немесе оқу тапсырмаларын білмейтінін бетіне басса, онда бірте – бірте өзіне деген сенімін жоғалтады, оқуға кері реакция туып, жағымсыз сезімі оянады.
Бастауыш мектеп оқушысына оқу іс-әрекетінің маңыздылығын түсіндіруге тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ынтамен, шын көңілмен назар аударып, өзін – өзі шынайы өзгертуге үйренеді.
Оқушыларға берілетін тапсырма ойын элементтерін қамтыса, оқу тапсырмаларына құлқы болса да, болмаса да, оны қалайда орындауға тырысады. Әдетте, оқушы әлеуметтік қарым – қатынастар жүйесіндегі өзінің жаңа орнында ойынның мәнін бірте – бірте түсініп, оқуға аса бір құштарлықпен талпыныс жасайды. Ойнай жүріп оқушы өзіне аса маңызды әлеуметтік дағды калыптастырады. Оқушылар қоғамының рөлі мен ережелері үлкендер қоғамының қалыптасқан ережелері туралы білуіне мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымақтастық пен бәсекелестік сезімі қалыптасады. Ал әділеттілік пен әділетсіздікке көз жеткізу, теңдік, лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері оқушының бойындағы жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Оқушының дұрыс психикасының ерекшелігі-танып-білуге деген белсенділігі. Оқушының құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Оқушы ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Оқушы ойлау қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, ол соғұрлым сұрақты көп қояды. Оқушыны қоршаған ортасы қызықтыруы мүмкін. Мысалы: Мұхиттың тереңдігі қандай? Су астындағы жәндіктер қалай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше мың километр болады? Оқушы білуге ұмтылады, ал сол білім неге?, қалай?, неліктен? деген сұрақтар арқылы игеріледі. Ол білімге сүйенуге, жағдайды бағамдауға және өз сұрағына жауап табудың жолын іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Мәселелер туа қалған жағдайда оқушы оны өзі шешуге тырысады, әрине, ол оны тек сұрақтарына қанағаттанатын жауап алу арқылы шеше алады. Оқушы болып жатқан жағдайды бағалайды және оған өзі араласып, ойлана отырып іс-әрекет жасап, өзінше шешімін табады. Сол жағдайды шешу үшін бейнелермен іштей әрекеттесуден туындаған ой – көрнекі ой, бейнелі ой деп аталады. Бейнелі ойлау – бастауыш сынып жасындағы оқушының негізгі ойлау түрі болып табылады [9].
Білімінде жүйеліліктің жоқтығы, түсініктерінің жеткіліксіздігі, тәжірибесінің аздығы, ойлау жүйесінің даму дәрежесінің жас ерекшелігіне байланысты төмендігі логикалық ойлауға әсер етеді. Сондықтан түрлі логикалық тапсырмалар арқылы оқушының логикалық ойлау қабілетін дамытып отыру керек.
Алайда оқушы бастауыш сыныптардың өзінде-ақ кейбір деректерді салыстыра алатын, оларды біртұтас кескінде көре алатын, тіпті өз деңгейінде абстрактылы заттарды суреттей алатын деңгейде болады.
Оқушы қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсенділігімен өзі зерттей бастаған нысандармен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл әрекеті ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалғаса береді.
Егер 6–7 жастағы оқушы өзі үшін аса маңызды ойынмен ойнап жатса, ол одан екі немесе үш сағат бойы бас алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауға да, мысалы, сурет салуға, ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті бұйымдарды жасауға да осындай ынтамен кірісе алады. Оқушылар назарының бір нәрсеге ұзақ қадалуы, оның сол өзі жасап отырған іс–әрекетіне деген ерекше ынтасын көрсетеді. Егер оқушы өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт назарын салып отыруға мәжбүр болса, ол шаршайды, көңілі басқа жаққа алаңдай береді. Сондықтан, білімнің маңыздылығы мен қажеттілігі үнемі дәріптеліп отыруы керек.
Мұғалім, ата-анасы немесе өзге үлкен адам күнделікті сөз арқылы оқушыға әсер етіп отыруы маңызды. Бұдан оқушы не жақсы, не жаман екенін үйренеді. Жағымды нәрсеге назарын аударып, жағымды қарым-қатынасқа тәрбиелеп, барлық әрекетін ұйымдастырып отыру керек. Өйткені, оқушы Бастауыш сыныпта өзінің мінез – құлқын өзі үйлестіре алмайды, сондықтан сыртқы әсерді қажет етеді. Бастауыш сынып оқушысының мінез-құлқының қалыптасуына үлкендердің ықпалы ететін (сөзі, жеке үлгісі арқылы) екенін баса айтып кету керек.
Бастауыш сынып жасындағы оқушы белгілі деңгейде өзінің атқаратын жұмысын өзі жоспарлай алады. Мұндай кезде ол не істеу керек екендігін және неден кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын да байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, оқушының назарын жүйелеп, өзін–өзі ұйымдастырыпға үйретеді.
Бастауыш сыныпта оқитын оқушылар интеллектуалдық тапсырмаларды назарында ұстауға қабілетті, алайда бұл ерекше ерік-жігерді және үлкен ұйымдастырыпшылықты қажет етеді.
Бастауыш сынып жасындағы оқушы әртүрлі жағдайларды өз қиялында бейнелей алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырып көру арқылы оқушының қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады. Оқу іс–әрекетінің жағдайында оқушы қиялына арнайы талаптар қойылады, олар оқушы қиялын өз күшімен әрекет етуге ұмтылдырады.
Мұғалім сабақта оқушыларға заттардың, бейнелердің, белгілердің қайта пайда болу жағдайын көз алдарына елестетіп көруі жөнінде тапсырма берсе, бұл талаптар оқушы қиялының дамуына мүмкіндік береді, алайда оны арнайы құралдармен пысықтап отыруға тура келеді. Сондықтан, оқыту үдерісі көрнекілікті пайдалану арқылы жүргізілуі керек. Бұл жағдай дидактиканың көрнекілік принципіне жауап береді [10].
Оқыту үдерісіндегі әртүрлі оқиғалар, өлеңдер ұйқастыру, ертегілер ойлап табу, түрлі кейіпкерлерді бейнелеу сияқты тапсырмалар арқылы оқушы өзіне белгілі оқиғаларды, өлең жолдарын, графикалық бейнелерді айта бастауы мүмкін. Оқушының өзіне белгілі оқиғаларды әдейі бір – біріне қосып, өз кейіпкерінің сапалық жақтары арқылы жаңа бейнелер жасауы да жиі кездеседі. Осы жұмыс түрлері оқушының сөйлеу және қиялдай алу қабілетін жетілдіруге мүмкіндік болады.
Егер бастауыш сынып оқушысы сөздің мәні мен мазмұнынан пайда болған туындысына көңілі қанағаттанса, онда ол кәдімгідей мәнді, мазмұнды оқиғалар айтып, тіпті, өзінің ойлап табушылық қабілетінен шабыт алып, мәтінге басқа кейіпкерлерді қосып жаңасын ойлап тауып, оны әңгімелеп бере алатын болады. Аталған жұмыс түрлері оқушы ойын, ойлауын, қиялын дамытады.
Сонымен, оқушының қиялын дамыту олардың қоршаған ортаны танып-білуіне мүмкіндік беретін, ой-өрісін кеңейтіп, шығармашылық әрекетке қызығушылығын арттыратын маңызды жұмыс болып табылады.
Оқушының ақыл-ойының дамуына оқу іс-әрекеті ерекше әсер етеді. Ақыл – педагогикалық категория, ой – психологиялық категория болғандықтан, ақыл – ойды дамытудың бір жолы – ойландыруға үйрету арқылы оқушыны сөйлей білуге үйрету болып табылады.
К.Д.Ушинский: Ана тілін толық меңгермеген оқушы тарихты, геометрияны, жаратылыс ғылымдарын және математиканы үйренген кезде, математикалық есепті шығаруда өз сөзімен жеткізе алмайтын күйге ұшырайды.
Сондықтан, бастауыш сыныпта білім мазмұнын игертуде тілдің дамуына, қабылданған жаңа білімді ұғына білуге жол ашылады [11].
Бастауыш сынып жасындағы оқушы үлкендердің сөзін бірте-бірте толық және дәл қабылдау, өз бетінше оқып, тындау дәрежесіне жететін болады. Ол сөз әлеміне қиындықсыз араласып, онын мазмұнын түсіне алатын болады, яғни, әңгіменің не туралы болып жатқанын ұғынып, сөздің негізгі тақырыбының дамуын қадағалап, соған сәйкес сұрақтар беруге және диалог құруға шамасы жететін болады. Оқушы өзінің сөздік қорын ынталы түрде кеңейтуге ұмтылып, өзі үйренген сөздер мен сөз тіркестерін жиі пайдалануға, қарапайым грамматикалық құрылымдарды меңгеруге тырысады. Мұның бәрі оқушының сөйлеу қабілетінің және ақыл-ой қабілетінің дамуындағы жетістіктер болып табылады.
Тіл дамыту барысында жаңа әлеуметтік қатынастар пайда болады, олар оқушының ойлау жүйесін байытып және өзгертіп қана қоймайды, сонымен бірге, оны жеке тұлға ретінде қалыптастырады. Психологтар бастауыш сыныптағы оқушыларды ойлауға үйретудің маңыздылығын атап өтеді.
Бастауыш сыныпта ойлауды дамыту маңызды рөл атқарады. Ойлау үдерісі бастауыш сыныптарда қалыптасады да, адамдардың бүкіл өмірі бойында дамиды. Сөйтіп, тілді меңгерту, сөз байлығын арттыру және грамматикалық ерекшеліктерді игерту ойлаудың дамуының алғы шарты болып саналады.
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымы, түсінігі олардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Күнделікті игерілетін ұғымдар мен білім мазмұны жас ерекшелігіне сай болуы маңызды рөл атқарады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына берілетін білім түсінікті, қабылдауына сай болуы ескерілуі керек, яғни дидактиканың түсініктілік принципі басшылыққа алыну тиіс.
Бастауыш мектеп жасындағылардың зейіні тұрақсыз. Олар оп-оңай және тез алаңдайды, мұғалімнің нұсқауларын тыңдауды қояды, естігендерін ұмытып қалады, өз жұмыстарында қатені көп жібереді және де бір тапсырманы орындап отырып, кенеттен басқа іске ауысады. Олар тапсырылған жұмыстағы дәйектіліктен айырылып қалады да, көпке дейін қайтадан зейінін тұрақтандыра алмай отырады.
Оқушылар үшін қайсыбір нәрсеге ұзақ уақыт зейін қоюдың қаншалықты қиын екенін бірден ұғыну үшін жоғары жүйке қызметінің кішкентай оқушыларға тән ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Сабақта оқушылармен атқарылатын күнбе-күнгі жұмысты зейіннің қай түріне негіздеп құру қажет?
Бастауыш мектеп оқушыларының зейіні шашыраңқы. Оқушылардың ерекшелігі қызықты әрі өздеріне ұғымды әңгімені ұзақ уақыт, барынша зейінмен тыңдай алатындығы мұғалімге мәлім. Оқушыларды бірсарынды, тез жалықтыратын немесе қызықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез жалықтырады. Оқушы зейінін шоғырландырып, оқушы әрекетіне назар аударып отыру оны тез шаршаудан сақтайды. Бұл ерекшелікті басшылыққа алып, оқушы назарын үнемі шоғырландырып отыру керек.
Қабылдау-қоршаған ортаның заттары мен құбылыстары сезім мүшелеріне тікелей әсер еткенде, сол заттар мен құбылыстарды бейнелеу үдерісі болып табылады [12].
Оқушының заттарды дұрыс қабылдауы үшін, байқампаздығын дамыту үшін келесі жұмыстарды жүргізу ұсынылады:
– оқушының зейінін үнемі шоғырландырып отыруға, қабылдау дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулар;
– қабылдау дағдыларын қалыптастыру үшін талдау (анализ) мен жинақтауға (синтез) үйрететін тапсырмалар.
Бастауыш сынып оқушыларының ес пен ойлау үдерісінің ерекшеліктеріне келер болсақ, олар кез келген материалды емес, тек өздерін қызықтыратын, сезімдеріне дұрыс әсер ететін материалды ғана естерінде сақтайды. Сондықтан оқу материалы қызықты болуы тиіс. Оқушылардың жасының есеюіне қарай үнемі есі дамып отырады. Дегенмен, 1-4 сынып оқушылары оқу материалын сөзбен түсіндіруден гөрі, көрнекілік арқылы жақсы қабылдап, есте сақтайтындығы анықталды.
Еске сақтаудың ерікті және еріксіз түрлері бар. А.Н.Леонтьевтің [13] және П.П.Блонскийдің зерттеулері бойынша, еріксіз есте сақтау ең алдымен субъективті себептерге байланысты екендігін көрсетеді [14]. Зерттеулер оқушылардың еріксіз есте сақтауы кейде тіпті әдейі ерікті есте сақтаудан әлдеқайда тиімді, әсерлі болатынын көрсетті.
Берілген тапсырманың оқушының есінде жақсы сақталуы үшін мынадай әрекеттер мен тәсілдер қолдануға болады:
1) Көрнекі құралдарды қолдану. Оқушының жасы неғұрлым кіші болса, соғұрлым оның танымдық іс-әрекетінде сезімдік қабылдау үлкен рөл атқарады. Сондықтан материалды есте қалдыру үшін де, мүмкіндігінше, көрнекі материалға сүйену өте маңызды.
2) Қайталау. Көптеген мұғалімдер оқу материалдарын есте берік сақтаудың ең басты және тиімді құралы бірнеше рет қайталау деп есептейді. Оқушылар қайталау арқылы ережелерді жаттап, теориялық білім негізін толықтырып отырады.
3) Өзін-өзі бақылау. Адам өзі орындаған істі бекіту үшін жеткен нәтижені білуі қажет. Кез келген дәрежедегі берілген материалды оқып игеруде жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін өзін-өзі бақылау үлкен рөл атқарады. Өзін-өзі бақылау оқушыларды өзіне сын көзбен қарап, берілген тапсырманы орындауға жауаптылығын арттыруға үйрететіндіктен, әсіресе, бастауыш сынып оқушылары үшін өте қажет.
Біріншіден, бұрынғы кезде қажет болғандай ұзақ мерзім ішінде емес,
7-9 жастағы оқушыларға көлемі жағынан айтарлықтай үлкен материалдарды барынша қысқа мерзімде-ақ есінде ұстау оқушылардан да, мұғалімдерден де айрықша күш жұмсауды талап етеді.
Екіншіден, Бастауыш сынып оқушыларының барынша күрделі оқу материалдарын игерудегі осы жетістігі оқушыларды оқытудың жаңа жүйесінің нәтижесі болып табылады. Оқушылардың қабылдағандарын ұғынуға мүмкіндік бере алатын ақыл-ой белсенділігі мен жатталынған мазмұнды түсінуге негізделген оқыту есте сақталуға тиісті материалдардың барынша толық, ұзақ сақталуына, оны қайталап еске түсірудің дәлдігі және әр түрлі жолдарын барынша еркін пайдалана білуге жетелейді.
Үшіншіден, логикалық есте ұстау оқушының жас шамасына қарай пісіп-жетілуінің ғана нәтижесі емес, ең алдымен, оқыту жүйесі мен оқушының қысқа өмірінде жинақталған шамалы көрген-түйгенінің нәтижесі екендігін тәжірибе көрсетіп от ыр.
Өз зерттеулерінде Швейцар ғалымы Ж.Пиаже оқушы ақыл-ойының (интеллект) қалыптасуына назар аудара отырып, ғылыми психологиядағы оқушы интеллектісінің дамуын байқаудан басталып, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады деп пайымдайды.
Ж.Пиаженің негізгі міндеті адам интеллектісінің құрылымын зерттеу еді. Осы құрылымды қарапайым эволюциялық даму барысында жеткен нәтижесі деп білді, яғни, интеллектілік күрделі ақыл-ойдың психикалық элементтерден құралатынын дәлелдемекші болды. Ж.Пиаже тұжырымының ең үлкен қатесі – оқушының біртұтас дамуын ескерместен, ақыл-ойдың өрістеу тұғырын интеллектінің өзінен іздеді, ал сананы дамытушы факторлар арасында ол қоғамдық тарихи әрекет болмысына орын қалдырмады.
Ж.Пиаженің теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттерінің көзі өткендегі ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеді. Ой қабілеті өзінен-өзі кемелденбейтінін, ал даму адам қасиеті екенін, сол адамның адамгершілік қасиет қатысымен шыңдалған сайын оның санасының жан-жақты дамып, ойлау дәрежесінің көтерілетінін көре алмады [15] .
Бастауыш мектеп кезеңін өте еліктегіш кезең деп сипаттайды. Бұл кезеңде-интуитивті ойлау нақты әрекет-амалдарды орындауға көшіп, нағыз ойлау-логикалық ойлауға көшеді. Ал ойлау міндетті түрде эмоциялық күйге әсер етеді.
Бастауыш мектеп оқушылардың оқуға едәуір мүмкіншілігі бар, себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі. Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен қазір мәдени-тарихи теорияны жақтаушылардың бірі Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша оқымай келген оқушы оқуға кірген соң, ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды. Оқушы қарапайым, яғни табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір басшылыққа алынады [16].
Ж.Пиаже: Оқушының ересек адамдармен тіл табысуы төменнен жоғарыға қарай құрылады, -дейді. Сондықтан осындай тіл табысу оқушының интеллектуалды және моральды дамуына әсер етеді. Теңқұқылы тілдесу жағдайы шыдамдылықтың, сыншылдықтың, өзгенің көзқарасына тоқтай білу, өз пікірін өзгенің пікірімен салыстыра білу дағдыларының дамуына септігін тигізеді. Ересек адамдарды оқыту барысында топтасып әрекет ету серіктестік қарым-қатынастың пайда болуына әсерін тигізеді. Осы жерде өзара пікір алмасу, таластар пайда болады. Біршама мәселелерді шешу барысында осы жайлар жеке әрекет етуден гөрі топтық жұмыс жасау тиімді екендігін байқатады.
Бастауыш сынып жасындағы оқушы үшін ең маңыздысы – мұғалім. Оқушыға қарап жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері туралы И.М.Юсупов былай дейді: Педагогикалық қарым-қатынаста оқушыға қарап жымию оқушымен диалогтың ең қажетті құралы болып табылады. Сөйлесетін адамың неғұрлым кішкентай болса, ол өзінің іс-әрекетіне үлкендердің соғұрлым үнсіз де жылы жүзіне баға беруін қажетсінеді. Тек қана оқу үдерісінде емес, жай қарым-қатынастарда да бастауыш сынып жасындағы оқушылар мен жасөспірімдерді жылы жымиыспен ынталандырудың маңызы зор. Сондықтан да мұғалімнің вербальды емес қарым-қатынаста өз бет әлпетінің жылылығымен әсер етуге болады. Оқушы мен педагог арасындағы онсыз да үлкен жас айырмашылығын одан сайын қашықтатпақ [17].
Үлкендердің оқушымен әр түрлі қарым-қатынасы және олардың оқушыға беретін бағасының сипаттамасы оның бойындағы өзіне баға бере алу қасиетін дамытады. Бір жағдайда оның өзінің ақылды екендігіне сенімі артса, басқа бір жағдайларда өзінің көріксіз екенін немесе қателігін мойындайды. Үлкендердің тікелей әсер етуімен оқушының бойында пайда болатын осындай өзіне өзі баға беру қабілетінен оның басқа адамдарға да баға беруінің негізі қаланады.
Мектеп оқушыларының өз арасындағы қарым-қатынастары үнемі өзгеріп отырады. Оқушының 3 жастан 6 жасқа дейінгі аралықтағы қарым-қатынастары негізінен ата-аналардың бақылауында болатын болса, 6 жастан 12 жасқа дейінгі аралықта мектеп оқушылары көп жағдайда ата-ана назарынан тыс қалады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың достық қарым-қатынастары, негізінен, қыз оқушы мен қыз оқушының, ер оқушы мен ер оқушының арасындағы достыққа әкеледі. Ата-аналарымен арасындағы байланыстың бұрынғыға қарағанда босаңсығаны себепті оқушы енді өзінің жора-жолдастарының қолдауына көбірек сүйенетін болады. Сонымен бірге оған енді өзінің эмоционалдық қауіпсіздігін де қамтамасыз етуіне тура келеді. Демек, оқушы үшін өз құрбы-құрдастары өзіндік бір рөл атқара бастайды, яғни, ол соларға қарай отырып, бұдан әрі қарай ата-анасы көрсеткен жолдың ішінен қайсысын алуы керек, ал қайсысынан бас тарту қажеттігін таңдай бастайды. Мектеп жасындағы оқушылар әдетте жынысына, өз отбасының әлеуметтік-экономикалық мәртебесіне қарай өзіндік топтарға бірігеді. Осылайша бастауыш сынып жасы маңызды жағдаймен, яғни оқушының мектепке баруымен айқындалады. Мектептегі жаңа әлеуметтік жағдай оқушы өмірінің бұрынғы өзі үйренген қалыбынан гөрі тереңдеу әсер береді әрі оқушының жүйкесіне салмақ түсіреді [18].
Бастауыш сынып жасы айналадағы қоршаған әлемді оқушының өз бойына сіңіре бастау, білім жинақтау, осыларды басымдылықпен игеру кезеңі болып табылады. Осы бір аса маңызды өмірлік функцияны табысты орындау оқушының өзіне тән бейімділігінің осы жаста қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды, яғни ол мынадай бейімділіктер: адамның беделіне зор сеніммен қарауы, кездесетін барлық жағдайларды тез қабылдап, оған тез әсерленгіштігі, аңғал да ойын оқушысының қарым-қатынасы. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың бойындағы осы аталған бейімділіктердің әрқайсысы тек жақсы жақтарымен ғана көрініс табады, ал ол осы жастағы оқушыларға ғана тән қайталанбас ерекшеліктер болып табылады.
Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың кейбір ерекшеліктері жылдар сайын жойылып отырады, кейбір ерекшеліктерінің маңызы өзгереді. Мұндай жағдайда оқушылардың бойында көрініс табуы олардың жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде болатынын атап көрсету қажет. Міне, оқушылардың танымдық мүмкіндіктеріне қарастырылып отырған осы ерекшеліктер зор ықпал етеді және ол оқушының жалпы дамуының келешегінің алғы шарты болып табылады.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп жасындағы кезеңі-ерекше кезең, себебі кез келген білім мазмұны бастауыш сатыда қаланатынын ескеріп, жас ерекшелігі категориясына қатаң назар аударылуы тиіс. Бастауыш сынып оқушысы физиологиялық тұрғыда әлсіз, бірақ қабылдауы өте жоғары. Ендеше, осы ерекшеліктерін есепке ала отырып, білім мазмұнын игерту қажет.
1.2 Оқыту үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту
Қабілет-бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың шарты болып табылатын адамның жеке ерекшеліктері. Адамға кез-келген іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға мүмкіндік беретін қабілеттердің өзінше сапалық үйлесуді дарындылық деп аталады. Дарыныдылықтың жоғарғы дәрежесі – талант.
Қабілеттерді оқушыларды бұған дейінгі алған білімі және дағдылармен шектеуге болмайды. Білім, білік, дағдылардың жеңіл тез игеру қабілеттерге тәуелді болады. Екінші жағынан бұлардың игерілуі қабілеттердің дамуына ықпал жасайды.
Білім мен біліктің болмауы, қабілеттердің дамуын тежейді. Қабілеттер оқушыға дайын түрінде берілмек емес, бұлар тәрбиелеу мен оқыту барысында әрдайым жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Туа бітті тек нышандар, яғни айтқанда қабілеттер негізінде жататын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктер болуы мүмкін. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының нақты іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Адамдардың барлық қабілеттері – азаматтық қатынастардың жемісі. Қатынастар деңгейі әр оқушыда әр түрлі болатындықтан қабілеттердің деңгейі әр түрлі болады.
Психологтардың айтуынша, қабілетті айқындау мақсатындағы зерттеулер ХІХ ғасырдан басталған. Бұл қасиеттің терең түбінде талант нышаны жатыр.
Қасиеттің тиімділігін дамыту тәрбие жұмысына және жас ерекшелігінің өзгеруіне де байланысты.
Қабілеттер- оқушылардың жекелік айырмашылықтар мәселесі. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекеттің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу келеді. Бұған қарап мысалы, музыкаға, хореографияға немесе математикаға қабілеті төмен оқушыларды дарынсыздар қатарына жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл оның қабілетінің басқа салада жатқындығының белгісі. Қабілеттер туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады. Қабілет деген термин адамдарың белгілі бір істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Қабілет ұғымына берілген анықтамалар саны баршылық қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті-деп жазды академик Т.Тәжібаев.
Қабілеттер адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе, А.В.Петровский [19], В.А.Куртецкий, Б.М.Теплов [20], В.С.Шубинский, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев [21] қабілеттер оқусыз дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріске айналатындығын атады.
Қабілеттер мәселесі зерттеушілердің назарын көптеп аударып келуде. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн. Ол іс-әрекеттің қабілетті дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл теория біртұтастықта қарастырылатын болды [22].
Басқа ғалымдардың қабілеттерге берген анықтамаларына А.Н.Леонтьев қосыла отырып, оларды дамытудағы әлеуметтік жағдайлардың шешуші рөл болатындығына назар аударады. Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузмина оның құрамының үш түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетеді.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Біріншіден, адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Сыныптағы оқушылардың қабілеттері бірдей емес әрқайсысы әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салады. Олардың қабілеттерінің құрылымы, оны құрайтын компоненттер әр түрлі болады. Мысалы: математикалық қабілеті басым оқушыларда ойлау операциялары тез, бейнелеу өнеріне қабілетті оқушыларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу, музыкаға қабілетті оқушы есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден, адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін дәлелдейді.
Оқушыны оның берген жауаптарына емес, саған қойған сұрақтарына қарап бағалап,әділетті де дұрыс ойлау үшін, біз оны өз өрісінен біздің өрісімізге алып келуге тиіс емеспіз. Қайта оның рухани әлеміне көшуге тиіспіз.
Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау дегеніміз-әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ойлау сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім үдерісінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі. Адам ойлаудың арқасында заттар мен шындық құбылыстарын, олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық үдеріс.
Ойлау-аса күрделі үдеріс, оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысқан. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой үдерісінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту- оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады. Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік – логикалық.
Ойлауды дамыту үдерісі төмендегілерді қамтиды.
-Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту (практикалық іс-әрекеттік, көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық);
- Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру;
- Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту;
-Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды байланыстарын табу;
Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу;
Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау;
Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу;
Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау;
-Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға негізделген ойлауға көшу үдерісі;
Оқушылардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен біліктіліктерін жетілдіру.
Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың ойлауын дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін көрсеткішті түсіндіреді.
Ойлауға тән сипаттар оқушылардың ойлауының мәдениетін көтеруге, олардың интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.
Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу үдерісінде ғана емес, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке тұлғаның туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным үдерісі барысында қалыптасады. Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі ұлғаяды, қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндік алады.
Ақыл-ой еңбегі мәдениеті-ойлау мәдениеті-сыншыл ойлау мәдениеті.
Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан күрделі ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық тұрғыдан келуді талап етеді.
Ойлау мәдениеті түсінігін ойлау қабілеті дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университет
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Бабажанова Насиба Алимжанқызы
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ДАМЫТУ ТӘСІЛДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., доц.Ортаев Б.Т.
____ _______2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ДАМЫТУ ТӘСІЛДЕРІ
5В010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Орындаған ППМ-211 тобының студенті Бабажанова Н.
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Даулетбекова Б.
Түркістан-2016
Мазмұны
Нормативтік сілтемемелер----------------------- -----------------------------
4
Анықтамалар, Белгілеулер мен қысқартулар ----------------------------------- -
5
Кіріспе----------------------------------- ------------------------------------ ------
6
1
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың жас ерекшеліктеріНІҢ психологиялық-педагогикалық аспектісі
1.1
Бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық, психологиялық ерекшеліктері
9
1.2
Оқыту үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту---------------
17
1.3
Оқушылардың ойлау қабілеттеріінің даму деңгейін анықтауда А.З.Зактың әдістемесін қолдану----------------------------------- ---------------
24
2
Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері
2.1
Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында логикалық ойлау қабілеттерін қалыптастыру жолдары----------------------------------- ---
38
2.2
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерін логикалық тапсырмалар арқылы дамыту---------------- ----------------------------------- ----
45
2.3
Математика сабағында оқушылардың логикалдық ойлау қабілеттерін ойын элементтері арқылы дамыту----------------------------------- ---------------
58
Қорытынды----------------------------------- ------------------------------------ ---
63
Пайдаланылған әдебиеттер----------------------------------- -----------
64
Қосымша----------------------------------- ------------------------------------ ------
66
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылған:
1 Қазақстан Республикасы Білімтуралы заңы 2007-жылғы 27-шілдедегі №319;
2 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚРМЖМБС 1.4.002-2012);
3 Қазақстан Республикасындағы бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білімберудің үлгілік оқу жоспарларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2014 жылғы 25 ақпандағы № 61 бұйрығы.
4 2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. -Астана, 2015. 25б.
5 Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 375 бұйрығы.
6 Білім беру ұйымдарында пайдалануға рұқсатетілген оқулықтардың,
оқу-әдістемелік кешендердің, оқу құралдарының және басқада қосымша әдебиеттердің, оныңішінде электрондық жеткізгіштердегі тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі міндетін атқарушының 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 400 бұйрығы.
7 Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Логикалық есеп дегеніміз арнайы формула қолдануға келмейтін, әрқайсысына өзінше талдау жасауды қажетсінетін есептерді айтады.
Анаграмма дегеніміз - сөздегі әріптердең орны ауыстырылған, мағынасыз әріптер жиынтығы.
Математикалық есеп дегеніміз -математикадагы заңдылықтар, ережелер мен тәсілдер негізінде оқушылардың ойы мен іс-әрекетін талап ететін және математикалық білімді меңгеруге, оларды тәжірибеде қолдана білуге дағдыландыруга, ойлау қабілетін дамытуға бағытталған ситуация.
Дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп, ал ой қорытындыларының объектив пікірлерге негізделетін үдерісті логикалық ойлау деп аталады.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы;
ИМФ-информатика-математика-физика;
А-Алматы;
М-Москва;
Кіріспе
Бастауыш білім беру оқушыларды оқу, жазу, санау және оқу іс-әрекетінің негізгі біліктері мен дағдыларын, теориялық ойлау элементтерін меңгеруін, сонымен қатар оқу әрекеттерін өзін-өзі бақылаудың қарапайым дағдыларымен, тәрбие және сөйлеу мәдениетімен, салауатты өмір салты мен жеке бас гигиенасы негіздерімен қамтамасыз ету- делінген 2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында [1].
Оқушының таным әрекетінің ең жоғары түрі- ойлау. Ойлау сөйлеу арқылы іске асырылады. Ойлау нақты бір мәселелерғе немесе сұрақтарға жауап іздеуден басталады. Сондықтан оқушының ойлау қабілетін дұрыс дамыту үшін тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы бірқатар жұмыстар жүргізіп, оқушылардың өздеріне талдау, салыстыру, жалпылау, қорытынды жасату керек.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау үдерісі туралы Л.С.Выготскийдің пікірінше мектеп табалдырығын әлі аттамаған оқушы оқуға кіргеннен кейін ойлау қабілеті үлкен өзгеріске ұшырайды, яғни натуралдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы ойлануға көшеді [2].
Оқушылардың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі, ол бастауыш мектеп. Бастауыш мектепте оқушылардың ойлары нақты бейнеліден абстрактылы логикалық ойлауға қарай дамиды. Бастауыш мектептің алғашқы сатысының міндеті оқушы интеллектісін себеп-салдарлы байланыстарды түсіну деңгейіне дейін дамыту.
Оқушылардың логикалық ойлауының дамуы өздігінен ізденіп жұмыс жасауына мүмкіндік береді.
Оқушының интеллектуалдық деңгейін көтеретін логикалық тапсырмалар болғандықтан, сабақта тапсырмаларды түрлендіріп, қызықтырып қолдану керек.
Математика сабағында оқушылардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырылса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім оқушыларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үдерісін жүйелі ұйымдастырып, сабақта оқушы логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
Логикалық ойлаудың қисындылығы, олардың шындыққа сай келуінде. Логикалық ойлауға түскен құбылыстың себептері мен салдары, ұғымдар арасындағы байланыстар мен қатынастар тек логикалық ойлау жолымен ғана ашылады. Пікір алмасу, әсіресе математикалық ұғымдарды пайымдау, ойлау заңдылықтары мен сол заңдылықтар мен формалары жөніндегі ғылым логиканың көмегімен бір тұжырымнан екінші тұжырым пайда болады [3].
Осы орайда К.Ушинскийдің тұжырымына келсек, Шындықтың деректерінен нәр бермейінше, жалпы түрде ғана ақылды дамыту ретсіз, себебі адамның ойлауы деректерді жинап, соларды өңдеу арқылы ғана дамиды, - деген пікірі дәлел бола алады [4]. Оқушының ойлау қабілеті туралы швейцария психологы Жан Пиаже, оның шәкірті А.Перре-Клермон оқушының ойлау қабілетінің дамуына әлеуметтік қатынастардың әсерін зерттеген [5].
Математиканы оқыту арқылы мәселені талдай білуге, нақтылауға, ұғымдарды анықтауға, ой қорытулар жасауға, дәлелдеуге тағы басқа іс – жүзінде қадам сайын логикалық білім беріледі. Ой-әрекетті дамыту үшін оқу материалдарына теориялық талдау жасауға, өзбетінше қорытындыға келуге айрықша мән беріледі.
Бастауыш сынып кезінде оқушыларда ғажайып өзгерістер болып жатады: ойдың күрделі қасиеттері қалыптасады және даму деңгейлері басқа кезеңге жетуге болмайтын жылдамдықпен дамиды- деген Н.С. Лейтес [6].
Ал А.З.Зактың пікірінше, ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі ретінде ойша әрекеттену қабілетін алу тектен-тек емес, себебі ол адам интелектісін құрайтын негізгі қасиет. Ол оқушыларға ойша әрекеттенуді үйрету үшін олардың есептің шешуін шешу барысында оны шешу тәсілін ауызша түсіндіріп, әңгімелеп беруін талап етіп отыру қажет. Бұны әсіресе, оқушылардың бірлескен жұмыс барысында өткізген тиімді [7].
Сондықтан математика сабағында тек білім беруді ойластырып қоймай, оқушылардың жеке бастарының қасиеттерін, қабілеттерін дамытудың жолдарын ойластыру қажет. Шәкірттерінің жазу мен ойлау қабілетін дамытуда алдымен көңіл-күйінің көтеріңкі болуына көңіл бөлуі керек. Оқушының жақсы қарым-қатынаста болуын және түсінушілік жағын есте ұстаған жөн. Оқушыға деген ықылас, оқушының өз ісіне деген сенімін оятады. Дегенмен осы мәселелерді шешу үшін әр оқушының ойлау қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын жан-жақты зерттеп, түсіну үшін дипломдық жұмыс тақырыбын Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында дамыту тәсілдері анықтау: дамытудың мазмұнын ашу.
Зерттеу нысаны: оқушының логикалық ойлау қабілеттері.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында оқушының логикалық ойлау қабілетінің даму үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
-Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ойлау қабілетінің психологиялық-педагогикалық аспектісін айқындау;
-Ойлау қабілеті және оқыту үдерісінде оның дамытудың жолдарын талдау;
-Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілеттерін математика сабағында қалыптастыру жолдарын ұсыну;
- Математика сабағында оқушылардың бiлiмiн арттыруда логикалық есептерді шығару жолдарын ұйымдастырыпдың ерекшелігін
Зерттеу әдістері:
-зерттеліп отырған мәселеге ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, жинақтау, қорытындылау, салыстыру, нақтылау, нәтижелерді жооқушыу, талдау жасау;
-нормативті және оқу-әдістемелік құжаттарды талдау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарын зерттеу әдістері;
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында логикалық ойлауды дамытатын есептерді неғұрлым жүйелі түрде дұрыс ұйымдастырып қолданатын болсақ, онда олардың логикалық ойлаулары қабілеттері жақсы дамиды.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері:білім беру жүйесінің философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік негіздері, тұлға дамуының жалпы философиялық принциптері, бастауыш мектепте білім берудің қазіргі мәселелерін қарастырудың ғылыми-әдістемелік теориясы, ұстаздың іс-әрекеті туралы отандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік еңбектері құрайды.
Зерттеудің көздері: зерттеу тақырыбына байланысты психолог, педагог, математик–әдіскерлердің еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары; Білім және ғылым министрлігінің бастауыш мектепте білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқулықтары және оқу-әдістемелік кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқу құралдары және т.б.); білім беру саласынның тұжырымдамасы мен бағдарламасы, педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері және т.б.
Осы анықталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін қабілеттің анықтамасы және ерекшеліктеріне сүйене отырып, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізетін жағдайларды анықтау арқылы, ойлауды дамыту жолдарын зерттедік. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдап және озық тәжірибелі мұғалімдердің мақалалары мен дидактикалық материалдарымен танысып, оның біршамасын дипломдық жұмыста қолдандық.
Жиналған материалдарды бір жүйеге келтіріп дипломдық жұмыстың құрылысын анықтадық. Ол кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың жас ерекшеліктеріНІҢ психологиялық-педагогикалық аспектісі
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық,
психологиялық ерекшеліктері
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі оқушылардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шешуі керек. Оқушыларға әлемдік деңгейде білім, тәрбие беру – қазіргі заман талабы. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының ролі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері – оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру. Оқушы мектеп табалдырығын алғаш рет аттағанда бәрін білсем, үйренсем деп үміттенеді. Нақтылы ойлауға шамасы жетпесе де, азамат болсам деп қиялдайды.
Бастауыш сынып – қиын да күрделі. Оқушылар жас, оның үстіне ой-өрісі тар, тіл байлығы кем. Сабақтан бұрын ойнағанды жақсы көреді. Жылауы да, жұбануы да оңай. Ұрсуды, кеюді көтермейді. Олармен тіл табыса білу үшін үлкендер өз жасын шегеріп, былайша айтқанда, оқушымен оқушы болуға тура келеді. Солармен бірдей күй кешесің, бірге ойнайсың, бірге күлесің, қысқасы, бар тілеуің солармен бірге болуға тиіс. Онсыз білім берем деу құмға сіңген сумен тең. Сабақ басталды дейік. Алдыңда көздері жәудіреп бір топ оқушы отыр. Олар саған бір жағы сынай, бір жағы үрке қарайды. Мұғалім қалай қарым-қатынас жасайтыны, мінезі қандай екені, мектеп тұрмысының көптеген ерекшеліктері оларға әлі тылсым, жұмбақ.
Сезімтал ұстаз оқушылармен алғашқы таныстық үстінде-ақ көп нәрсені аңғара алады. Шәкірттерінің ой-өрісі ауқымын да бірден ажыратады.
Оқушының бәрі бірдей емес, кейбіреуі зейінді, зерек, айтқанды лезде ұғып ала қояды. Ал кейбіреуінің аңғарымпаздығы әлі нашар, ұққанын жеткізіп айта алмайды. Ондай оқушылармен көбірек жеке жұмыс жүргізуге тура келеді. Ол үшін олардың мінез-құлықтарын, психологиясын алдын ала жете зерттеп, біліп алу қажет, мұның сабақ үдерісінде көп жәрдемі тиеді.
Жас ерекшелік физиологиясы педагогика ғылымымен тығыз байланысты, себебi педагогика жоғары жүйке әpeкeтiнiң, заңдарына сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын ғылыми негiзде iскe асырады.
Бастауыш сынып оқушысын оқытудың нәтижесі оның анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерінің қаншалықты ескерілігенімен, қай жағдайда сыртқы орта әсеріне төзімді, сезімтал, қай кезде ағзаның қорғаныш қабілетінің төмен екендігін білуімен тығыз байланысты. Жалпы адамзат оқушысының биологиялық дамуында бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың даму кезеңі өздік ерекшелігімен сипатталады.
Бұл ерекшеліктер педагогикалық үдерісте ескеруді талап етіледі. Бұл кезеңде оқушының физиологиялық дамуы мен психологиялық ерекшеліктері тығыз байланыста болғандықтан, екеуі де түпкілікті өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты бастауыш жастық кезеңінің жеті жастан он жасқа, он жастан он екі жасқа тән негізгі белгілері бар. Бұл белгілер оқушы ағзасында күрделі, кейде қайшылықты, бірақ үйлесімді түрдегі дамумен қатар жүреді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушының бойы өседі, салмағы қосылады, сүт тістері түседі, жаңа тістер өседі, денесі сүйектенеді, жыныстық жетіледі.
Бастауыш сынып жасындағы оқушының салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6 жастан 12 жаска дейінгі аралықта оқушы денесінің салмағы екі есе артып, 18 килограммнан 36 килограмға дейін артады. Оқушылардың бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі[8].
Бастауыш сынып оқушысы мектеп табалдырығын аттағаннан кейін оның әлеуметтік жағдайы өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы оқушы қалпында болады. Бастауыш сынып оқушысының негізгі әрекеті ойын болғандықтан, білімді қабылдату, білімді бекіту, білімді қорытындылау кезінде ойын іс-әрекетімен алмастырып отыру керек болатынын дәлелдейді. Оқушыны ойната отырып оқытып, ойната отырып тәрбиелеу керек.
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, оқушының алдына оқу іс-әрекетінің шарттарын қойса, бұл оқушының шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез араласып кетуіне себеп болады. Бастауыш мектепте оқытудың тағы бір ерекшелігі – оқушыны үнемі әр жетістігі, әр алға басқан қадамы үшін мақтап- мадақтап отыру міндетті: егер оқушының шамасы келмейтінін немесе оқу тапсырмаларын білмейтінін бетіне басса, онда бірте – бірте өзіне деген сенімін жоғалтады, оқуға кері реакция туып, жағымсыз сезімі оянады.
Бастауыш мектеп оқушысына оқу іс-әрекетінің маңыздылығын түсіндіруге тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ынтамен, шын көңілмен назар аударып, өзін – өзі шынайы өзгертуге үйренеді.
Оқушыларға берілетін тапсырма ойын элементтерін қамтыса, оқу тапсырмаларына құлқы болса да, болмаса да, оны қалайда орындауға тырысады. Әдетте, оқушы әлеуметтік қарым – қатынастар жүйесіндегі өзінің жаңа орнында ойынның мәнін бірте – бірте түсініп, оқуға аса бір құштарлықпен талпыныс жасайды. Ойнай жүріп оқушы өзіне аса маңызды әлеуметтік дағды калыптастырады. Оқушылар қоғамының рөлі мен ережелері үлкендер қоғамының қалыптасқан ережелері туралы білуіне мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымақтастық пен бәсекелестік сезімі қалыптасады. Ал әділеттілік пен әділетсіздікке көз жеткізу, теңдік, лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері оқушының бойындағы жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Оқушының дұрыс психикасының ерекшелігі-танып-білуге деген белсенділігі. Оқушының құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Оқушы ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Оқушы ойлау қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, ол соғұрлым сұрақты көп қояды. Оқушыны қоршаған ортасы қызықтыруы мүмкін. Мысалы: Мұхиттың тереңдігі қандай? Су астындағы жәндіктер қалай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше мың километр болады? Оқушы білуге ұмтылады, ал сол білім неге?, қалай?, неліктен? деген сұрақтар арқылы игеріледі. Ол білімге сүйенуге, жағдайды бағамдауға және өз сұрағына жауап табудың жолын іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Мәселелер туа қалған жағдайда оқушы оны өзі шешуге тырысады, әрине, ол оны тек сұрақтарына қанағаттанатын жауап алу арқылы шеше алады. Оқушы болып жатқан жағдайды бағалайды және оған өзі араласып, ойлана отырып іс-әрекет жасап, өзінше шешімін табады. Сол жағдайды шешу үшін бейнелермен іштей әрекеттесуден туындаған ой – көрнекі ой, бейнелі ой деп аталады. Бейнелі ойлау – бастауыш сынып жасындағы оқушының негізгі ойлау түрі болып табылады [9].
Білімінде жүйеліліктің жоқтығы, түсініктерінің жеткіліксіздігі, тәжірибесінің аздығы, ойлау жүйесінің даму дәрежесінің жас ерекшелігіне байланысты төмендігі логикалық ойлауға әсер етеді. Сондықтан түрлі логикалық тапсырмалар арқылы оқушының логикалық ойлау қабілетін дамытып отыру керек.
Алайда оқушы бастауыш сыныптардың өзінде-ақ кейбір деректерді салыстыра алатын, оларды біртұтас кескінде көре алатын, тіпті өз деңгейінде абстрактылы заттарды суреттей алатын деңгейде болады.
Оқушы қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсенділігімен өзі зерттей бастаған нысандармен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл әрекеті ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалғаса береді.
Егер 6–7 жастағы оқушы өзі үшін аса маңызды ойынмен ойнап жатса, ол одан екі немесе үш сағат бойы бас алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауға да, мысалы, сурет салуға, ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті бұйымдарды жасауға да осындай ынтамен кірісе алады. Оқушылар назарының бір нәрсеге ұзақ қадалуы, оның сол өзі жасап отырған іс–әрекетіне деген ерекше ынтасын көрсетеді. Егер оқушы өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт назарын салып отыруға мәжбүр болса, ол шаршайды, көңілі басқа жаққа алаңдай береді. Сондықтан, білімнің маңыздылығы мен қажеттілігі үнемі дәріптеліп отыруы керек.
Мұғалім, ата-анасы немесе өзге үлкен адам күнделікті сөз арқылы оқушыға әсер етіп отыруы маңызды. Бұдан оқушы не жақсы, не жаман екенін үйренеді. Жағымды нәрсеге назарын аударып, жағымды қарым-қатынасқа тәрбиелеп, барлық әрекетін ұйымдастырып отыру керек. Өйткені, оқушы Бастауыш сыныпта өзінің мінез – құлқын өзі үйлестіре алмайды, сондықтан сыртқы әсерді қажет етеді. Бастауыш сынып оқушысының мінез-құлқының қалыптасуына үлкендердің ықпалы ететін (сөзі, жеке үлгісі арқылы) екенін баса айтып кету керек.
Бастауыш сынып жасындағы оқушы белгілі деңгейде өзінің атқаратын жұмысын өзі жоспарлай алады. Мұндай кезде ол не істеу керек екендігін және неден кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын да байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, оқушының назарын жүйелеп, өзін–өзі ұйымдастырыпға үйретеді.
Бастауыш сыныпта оқитын оқушылар интеллектуалдық тапсырмаларды назарында ұстауға қабілетті, алайда бұл ерекше ерік-жігерді және үлкен ұйымдастырыпшылықты қажет етеді.
Бастауыш сынып жасындағы оқушы әртүрлі жағдайларды өз қиялында бейнелей алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырып көру арқылы оқушының қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады. Оқу іс–әрекетінің жағдайында оқушы қиялына арнайы талаптар қойылады, олар оқушы қиялын өз күшімен әрекет етуге ұмтылдырады.
Мұғалім сабақта оқушыларға заттардың, бейнелердің, белгілердің қайта пайда болу жағдайын көз алдарына елестетіп көруі жөнінде тапсырма берсе, бұл талаптар оқушы қиялының дамуына мүмкіндік береді, алайда оны арнайы құралдармен пысықтап отыруға тура келеді. Сондықтан, оқыту үдерісі көрнекілікті пайдалану арқылы жүргізілуі керек. Бұл жағдай дидактиканың көрнекілік принципіне жауап береді [10].
Оқыту үдерісіндегі әртүрлі оқиғалар, өлеңдер ұйқастыру, ертегілер ойлап табу, түрлі кейіпкерлерді бейнелеу сияқты тапсырмалар арқылы оқушы өзіне белгілі оқиғаларды, өлең жолдарын, графикалық бейнелерді айта бастауы мүмкін. Оқушының өзіне белгілі оқиғаларды әдейі бір – біріне қосып, өз кейіпкерінің сапалық жақтары арқылы жаңа бейнелер жасауы да жиі кездеседі. Осы жұмыс түрлері оқушының сөйлеу және қиялдай алу қабілетін жетілдіруге мүмкіндік болады.
Егер бастауыш сынып оқушысы сөздің мәні мен мазмұнынан пайда болған туындысына көңілі қанағаттанса, онда ол кәдімгідей мәнді, мазмұнды оқиғалар айтып, тіпті, өзінің ойлап табушылық қабілетінен шабыт алып, мәтінге басқа кейіпкерлерді қосып жаңасын ойлап тауып, оны әңгімелеп бере алатын болады. Аталған жұмыс түрлері оқушы ойын, ойлауын, қиялын дамытады.
Сонымен, оқушының қиялын дамыту олардың қоршаған ортаны танып-білуіне мүмкіндік беретін, ой-өрісін кеңейтіп, шығармашылық әрекетке қызығушылығын арттыратын маңызды жұмыс болып табылады.
Оқушының ақыл-ойының дамуына оқу іс-әрекеті ерекше әсер етеді. Ақыл – педагогикалық категория, ой – психологиялық категория болғандықтан, ақыл – ойды дамытудың бір жолы – ойландыруға үйрету арқылы оқушыны сөйлей білуге үйрету болып табылады.
К.Д.Ушинский: Ана тілін толық меңгермеген оқушы тарихты, геометрияны, жаратылыс ғылымдарын және математиканы үйренген кезде, математикалық есепті шығаруда өз сөзімен жеткізе алмайтын күйге ұшырайды.
Сондықтан, бастауыш сыныпта білім мазмұнын игертуде тілдің дамуына, қабылданған жаңа білімді ұғына білуге жол ашылады [11].
Бастауыш сынып жасындағы оқушы үлкендердің сөзін бірте-бірте толық және дәл қабылдау, өз бетінше оқып, тындау дәрежесіне жететін болады. Ол сөз әлеміне қиындықсыз араласып, онын мазмұнын түсіне алатын болады, яғни, әңгіменің не туралы болып жатқанын ұғынып, сөздің негізгі тақырыбының дамуын қадағалап, соған сәйкес сұрақтар беруге және диалог құруға шамасы жететін болады. Оқушы өзінің сөздік қорын ынталы түрде кеңейтуге ұмтылып, өзі үйренген сөздер мен сөз тіркестерін жиі пайдалануға, қарапайым грамматикалық құрылымдарды меңгеруге тырысады. Мұның бәрі оқушының сөйлеу қабілетінің және ақыл-ой қабілетінің дамуындағы жетістіктер болып табылады.
Тіл дамыту барысында жаңа әлеуметтік қатынастар пайда болады, олар оқушының ойлау жүйесін байытып және өзгертіп қана қоймайды, сонымен бірге, оны жеке тұлға ретінде қалыптастырады. Психологтар бастауыш сыныптағы оқушыларды ойлауға үйретудің маңыздылығын атап өтеді.
Бастауыш сыныпта ойлауды дамыту маңызды рөл атқарады. Ойлау үдерісі бастауыш сыныптарда қалыптасады да, адамдардың бүкіл өмірі бойында дамиды. Сөйтіп, тілді меңгерту, сөз байлығын арттыру және грамматикалық ерекшеліктерді игерту ойлаудың дамуының алғы шарты болып саналады.
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымы, түсінігі олардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Күнделікті игерілетін ұғымдар мен білім мазмұны жас ерекшелігіне сай болуы маңызды рөл атқарады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына берілетін білім түсінікті, қабылдауына сай болуы ескерілуі керек, яғни дидактиканың түсініктілік принципі басшылыққа алыну тиіс.
Бастауыш мектеп жасындағылардың зейіні тұрақсыз. Олар оп-оңай және тез алаңдайды, мұғалімнің нұсқауларын тыңдауды қояды, естігендерін ұмытып қалады, өз жұмыстарында қатені көп жібереді және де бір тапсырманы орындап отырып, кенеттен басқа іске ауысады. Олар тапсырылған жұмыстағы дәйектіліктен айырылып қалады да, көпке дейін қайтадан зейінін тұрақтандыра алмай отырады.
Оқушылар үшін қайсыбір нәрсеге ұзақ уақыт зейін қоюдың қаншалықты қиын екенін бірден ұғыну үшін жоғары жүйке қызметінің кішкентай оқушыларға тән ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Сабақта оқушылармен атқарылатын күнбе-күнгі жұмысты зейіннің қай түріне негіздеп құру қажет?
Бастауыш мектеп оқушыларының зейіні шашыраңқы. Оқушылардың ерекшелігі қызықты әрі өздеріне ұғымды әңгімені ұзақ уақыт, барынша зейінмен тыңдай алатындығы мұғалімге мәлім. Оқушыларды бірсарынды, тез жалықтыратын немесе қызықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез жалықтырады. Оқушы зейінін шоғырландырып, оқушы әрекетіне назар аударып отыру оны тез шаршаудан сақтайды. Бұл ерекшелікті басшылыққа алып, оқушы назарын үнемі шоғырландырып отыру керек.
Қабылдау-қоршаған ортаның заттары мен құбылыстары сезім мүшелеріне тікелей әсер еткенде, сол заттар мен құбылыстарды бейнелеу үдерісі болып табылады [12].
Оқушының заттарды дұрыс қабылдауы үшін, байқампаздығын дамыту үшін келесі жұмыстарды жүргізу ұсынылады:
– оқушының зейінін үнемі шоғырландырып отыруға, қабылдау дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулар;
– қабылдау дағдыларын қалыптастыру үшін талдау (анализ) мен жинақтауға (синтез) үйрететін тапсырмалар.
Бастауыш сынып оқушыларының ес пен ойлау үдерісінің ерекшеліктеріне келер болсақ, олар кез келген материалды емес, тек өздерін қызықтыратын, сезімдеріне дұрыс әсер ететін материалды ғана естерінде сақтайды. Сондықтан оқу материалы қызықты болуы тиіс. Оқушылардың жасының есеюіне қарай үнемі есі дамып отырады. Дегенмен, 1-4 сынып оқушылары оқу материалын сөзбен түсіндіруден гөрі, көрнекілік арқылы жақсы қабылдап, есте сақтайтындығы анықталды.
Еске сақтаудың ерікті және еріксіз түрлері бар. А.Н.Леонтьевтің [13] және П.П.Блонскийдің зерттеулері бойынша, еріксіз есте сақтау ең алдымен субъективті себептерге байланысты екендігін көрсетеді [14]. Зерттеулер оқушылардың еріксіз есте сақтауы кейде тіпті әдейі ерікті есте сақтаудан әлдеқайда тиімді, әсерлі болатынын көрсетті.
Берілген тапсырманың оқушының есінде жақсы сақталуы үшін мынадай әрекеттер мен тәсілдер қолдануға болады:
1) Көрнекі құралдарды қолдану. Оқушының жасы неғұрлым кіші болса, соғұрлым оның танымдық іс-әрекетінде сезімдік қабылдау үлкен рөл атқарады. Сондықтан материалды есте қалдыру үшін де, мүмкіндігінше, көрнекі материалға сүйену өте маңызды.
2) Қайталау. Көптеген мұғалімдер оқу материалдарын есте берік сақтаудың ең басты және тиімді құралы бірнеше рет қайталау деп есептейді. Оқушылар қайталау арқылы ережелерді жаттап, теориялық білім негізін толықтырып отырады.
3) Өзін-өзі бақылау. Адам өзі орындаған істі бекіту үшін жеткен нәтижені білуі қажет. Кез келген дәрежедегі берілген материалды оқып игеруде жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін өзін-өзі бақылау үлкен рөл атқарады. Өзін-өзі бақылау оқушыларды өзіне сын көзбен қарап, берілген тапсырманы орындауға жауаптылығын арттыруға үйрететіндіктен, әсіресе, бастауыш сынып оқушылары үшін өте қажет.
Біріншіден, бұрынғы кезде қажет болғандай ұзақ мерзім ішінде емес,
7-9 жастағы оқушыларға көлемі жағынан айтарлықтай үлкен материалдарды барынша қысқа мерзімде-ақ есінде ұстау оқушылардан да, мұғалімдерден де айрықша күш жұмсауды талап етеді.
Екіншіден, Бастауыш сынып оқушыларының барынша күрделі оқу материалдарын игерудегі осы жетістігі оқушыларды оқытудың жаңа жүйесінің нәтижесі болып табылады. Оқушылардың қабылдағандарын ұғынуға мүмкіндік бере алатын ақыл-ой белсенділігі мен жатталынған мазмұнды түсінуге негізделген оқыту есте сақталуға тиісті материалдардың барынша толық, ұзақ сақталуына, оны қайталап еске түсірудің дәлдігі және әр түрлі жолдарын барынша еркін пайдалана білуге жетелейді.
Үшіншіден, логикалық есте ұстау оқушының жас шамасына қарай пісіп-жетілуінің ғана нәтижесі емес, ең алдымен, оқыту жүйесі мен оқушының қысқа өмірінде жинақталған шамалы көрген-түйгенінің нәтижесі екендігін тәжірибе көрсетіп от ыр.
Өз зерттеулерінде Швейцар ғалымы Ж.Пиаже оқушы ақыл-ойының (интеллект) қалыптасуына назар аудара отырып, ғылыми психологиядағы оқушы интеллектісінің дамуын байқаудан басталып, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады деп пайымдайды.
Ж.Пиаженің негізгі міндеті адам интеллектісінің құрылымын зерттеу еді. Осы құрылымды қарапайым эволюциялық даму барысында жеткен нәтижесі деп білді, яғни, интеллектілік күрделі ақыл-ойдың психикалық элементтерден құралатынын дәлелдемекші болды. Ж.Пиаже тұжырымының ең үлкен қатесі – оқушының біртұтас дамуын ескерместен, ақыл-ойдың өрістеу тұғырын интеллектінің өзінен іздеді, ал сананы дамытушы факторлар арасында ол қоғамдық тарихи әрекет болмысына орын қалдырмады.
Ж.Пиаженің теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттерінің көзі өткендегі ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеді. Ой қабілеті өзінен-өзі кемелденбейтінін, ал даму адам қасиеті екенін, сол адамның адамгершілік қасиет қатысымен шыңдалған сайын оның санасының жан-жақты дамып, ойлау дәрежесінің көтерілетінін көре алмады [15] .
Бастауыш мектеп кезеңін өте еліктегіш кезең деп сипаттайды. Бұл кезеңде-интуитивті ойлау нақты әрекет-амалдарды орындауға көшіп, нағыз ойлау-логикалық ойлауға көшеді. Ал ойлау міндетті түрде эмоциялық күйге әсер етеді.
Бастауыш мектеп оқушылардың оқуға едәуір мүмкіншілігі бар, себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі. Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен қазір мәдени-тарихи теорияны жақтаушылардың бірі Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша оқымай келген оқушы оқуға кірген соң, ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды. Оқушы қарапайым, яғни табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір басшылыққа алынады [16].
Ж.Пиаже: Оқушының ересек адамдармен тіл табысуы төменнен жоғарыға қарай құрылады, -дейді. Сондықтан осындай тіл табысу оқушының интеллектуалды және моральды дамуына әсер етеді. Теңқұқылы тілдесу жағдайы шыдамдылықтың, сыншылдықтың, өзгенің көзқарасына тоқтай білу, өз пікірін өзгенің пікірімен салыстыра білу дағдыларының дамуына септігін тигізеді. Ересек адамдарды оқыту барысында топтасып әрекет ету серіктестік қарым-қатынастың пайда болуына әсерін тигізеді. Осы жерде өзара пікір алмасу, таластар пайда болады. Біршама мәселелерді шешу барысында осы жайлар жеке әрекет етуден гөрі топтық жұмыс жасау тиімді екендігін байқатады.
Бастауыш сынып жасындағы оқушы үшін ең маңыздысы – мұғалім. Оқушыға қарап жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері туралы И.М.Юсупов былай дейді: Педагогикалық қарым-қатынаста оқушыға қарап жымию оқушымен диалогтың ең қажетті құралы болып табылады. Сөйлесетін адамың неғұрлым кішкентай болса, ол өзінің іс-әрекетіне үлкендердің соғұрлым үнсіз де жылы жүзіне баға беруін қажетсінеді. Тек қана оқу үдерісінде емес, жай қарым-қатынастарда да бастауыш сынып жасындағы оқушылар мен жасөспірімдерді жылы жымиыспен ынталандырудың маңызы зор. Сондықтан да мұғалімнің вербальды емес қарым-қатынаста өз бет әлпетінің жылылығымен әсер етуге болады. Оқушы мен педагог арасындағы онсыз да үлкен жас айырмашылығын одан сайын қашықтатпақ [17].
Үлкендердің оқушымен әр түрлі қарым-қатынасы және олардың оқушыға беретін бағасының сипаттамасы оның бойындағы өзіне баға бере алу қасиетін дамытады. Бір жағдайда оның өзінің ақылды екендігіне сенімі артса, басқа бір жағдайларда өзінің көріксіз екенін немесе қателігін мойындайды. Үлкендердің тікелей әсер етуімен оқушының бойында пайда болатын осындай өзіне өзі баға беру қабілетінен оның басқа адамдарға да баға беруінің негізі қаланады.
Мектеп оқушыларының өз арасындағы қарым-қатынастары үнемі өзгеріп отырады. Оқушының 3 жастан 6 жасқа дейінгі аралықтағы қарым-қатынастары негізінен ата-аналардың бақылауында болатын болса, 6 жастан 12 жасқа дейінгі аралықта мектеп оқушылары көп жағдайда ата-ана назарынан тыс қалады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың достық қарым-қатынастары, негізінен, қыз оқушы мен қыз оқушының, ер оқушы мен ер оқушының арасындағы достыққа әкеледі. Ата-аналарымен арасындағы байланыстың бұрынғыға қарағанда босаңсығаны себепті оқушы енді өзінің жора-жолдастарының қолдауына көбірек сүйенетін болады. Сонымен бірге оған енді өзінің эмоционалдық қауіпсіздігін де қамтамасыз етуіне тура келеді. Демек, оқушы үшін өз құрбы-құрдастары өзіндік бір рөл атқара бастайды, яғни, ол соларға қарай отырып, бұдан әрі қарай ата-анасы көрсеткен жолдың ішінен қайсысын алуы керек, ал қайсысынан бас тарту қажеттігін таңдай бастайды. Мектеп жасындағы оқушылар әдетте жынысына, өз отбасының әлеуметтік-экономикалық мәртебесіне қарай өзіндік топтарға бірігеді. Осылайша бастауыш сынып жасы маңызды жағдаймен, яғни оқушының мектепке баруымен айқындалады. Мектептегі жаңа әлеуметтік жағдай оқушы өмірінің бұрынғы өзі үйренген қалыбынан гөрі тереңдеу әсер береді әрі оқушының жүйкесіне салмақ түсіреді [18].
Бастауыш сынып жасы айналадағы қоршаған әлемді оқушының өз бойына сіңіре бастау, білім жинақтау, осыларды басымдылықпен игеру кезеңі болып табылады. Осы бір аса маңызды өмірлік функцияны табысты орындау оқушының өзіне тән бейімділігінің осы жаста қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды, яғни ол мынадай бейімділіктер: адамның беделіне зор сеніммен қарауы, кездесетін барлық жағдайларды тез қабылдап, оған тез әсерленгіштігі, аңғал да ойын оқушысының қарым-қатынасы. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың бойындағы осы аталған бейімділіктердің әрқайсысы тек жақсы жақтарымен ғана көрініс табады, ал ол осы жастағы оқушыларға ғана тән қайталанбас ерекшеліктер болып табылады.
Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың кейбір ерекшеліктері жылдар сайын жойылып отырады, кейбір ерекшеліктерінің маңызы өзгереді. Мұндай жағдайда оқушылардың бойында көрініс табуы олардың жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде болатынын атап көрсету қажет. Міне, оқушылардың танымдық мүмкіндіктеріне қарастырылып отырған осы ерекшеліктер зор ықпал етеді және ол оқушының жалпы дамуының келешегінің алғы шарты болып табылады.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп жасындағы кезеңі-ерекше кезең, себебі кез келген білім мазмұны бастауыш сатыда қаланатынын ескеріп, жас ерекшелігі категориясына қатаң назар аударылуы тиіс. Бастауыш сынып оқушысы физиологиялық тұрғыда әлсіз, бірақ қабылдауы өте жоғары. Ендеше, осы ерекшеліктерін есепке ала отырып, білім мазмұнын игерту қажет.
1.2 Оқыту үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту
Қабілет-бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың шарты болып табылатын адамның жеке ерекшеліктері. Адамға кез-келген іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға мүмкіндік беретін қабілеттердің өзінше сапалық үйлесуді дарындылық деп аталады. Дарыныдылықтың жоғарғы дәрежесі – талант.
Қабілеттерді оқушыларды бұған дейінгі алған білімі және дағдылармен шектеуге болмайды. Білім, білік, дағдылардың жеңіл тез игеру қабілеттерге тәуелді болады. Екінші жағынан бұлардың игерілуі қабілеттердің дамуына ықпал жасайды.
Білім мен біліктің болмауы, қабілеттердің дамуын тежейді. Қабілеттер оқушыға дайын түрінде берілмек емес, бұлар тәрбиелеу мен оқыту барысында әрдайым жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Туа бітті тек нышандар, яғни айтқанда қабілеттер негізінде жататын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктер болуы мүмкін. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының нақты іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Адамдардың барлық қабілеттері – азаматтық қатынастардың жемісі. Қатынастар деңгейі әр оқушыда әр түрлі болатындықтан қабілеттердің деңгейі әр түрлі болады.
Психологтардың айтуынша, қабілетті айқындау мақсатындағы зерттеулер ХІХ ғасырдан басталған. Бұл қасиеттің терең түбінде талант нышаны жатыр.
Қасиеттің тиімділігін дамыту тәрбие жұмысына және жас ерекшелігінің өзгеруіне де байланысты.
Қабілеттер- оқушылардың жекелік айырмашылықтар мәселесі. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекеттің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу келеді. Бұған қарап мысалы, музыкаға, хореографияға немесе математикаға қабілеті төмен оқушыларды дарынсыздар қатарына жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл оның қабілетінің басқа салада жатқындығының белгісі. Қабілеттер туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады. Қабілет деген термин адамдарың белгілі бір істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Қабілет ұғымына берілген анықтамалар саны баршылық қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті-деп жазды академик Т.Тәжібаев.
Қабілеттер адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе, А.В.Петровский [19], В.А.Куртецкий, Б.М.Теплов [20], В.С.Шубинский, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев [21] қабілеттер оқусыз дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріске айналатындығын атады.
Қабілеттер мәселесі зерттеушілердің назарын көптеп аударып келуде. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн. Ол іс-әрекеттің қабілетті дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл теория біртұтастықта қарастырылатын болды [22].
Басқа ғалымдардың қабілеттерге берген анықтамаларына А.Н.Леонтьев қосыла отырып, оларды дамытудағы әлеуметтік жағдайлардың шешуші рөл болатындығына назар аударады. Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузмина оның құрамының үш түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетеді.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Біріншіден, адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Сыныптағы оқушылардың қабілеттері бірдей емес әрқайсысы әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салады. Олардың қабілеттерінің құрылымы, оны құрайтын компоненттер әр түрлі болады. Мысалы: математикалық қабілеті басым оқушыларда ойлау операциялары тез, бейнелеу өнеріне қабілетті оқушыларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу, музыкаға қабілетті оқушы есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден, адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін дәлелдейді.
Оқушыны оның берген жауаптарына емес, саған қойған сұрақтарына қарап бағалап,әділетті де дұрыс ойлау үшін, біз оны өз өрісінен біздің өрісімізге алып келуге тиіс емеспіз. Қайта оның рухани әлеміне көшуге тиіспіз.
Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау дегеніміз-әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ойлау сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім үдерісінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі. Адам ойлаудың арқасында заттар мен шындық құбылыстарын, олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық үдеріс.
Ойлау-аса күрделі үдеріс, оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысқан. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой үдерісінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту- оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады. Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік – логикалық.
Ойлауды дамыту үдерісі төмендегілерді қамтиды.
-Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту (практикалық іс-әрекеттік, көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық);
- Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру;
- Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту;
-Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды байланыстарын табу;
Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу;
Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау;
Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу;
Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау;
-Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға негізделген ойлауға көшу үдерісі;
Оқушылардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен біліктіліктерін жетілдіру.
Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың ойлауын дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін көрсеткішті түсіндіреді.
Ойлауға тән сипаттар оқушылардың ойлауының мәдениетін көтеруге, олардың интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.
Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу үдерісінде ғана емес, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке тұлғаның туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным үдерісі барысында қалыптасады. Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі ұлғаяды, қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндік алады.
Ақыл-ой еңбегі мәдениеті-ойлау мәдениеті-сыншыл ойлау мәдениеті.
Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан күрделі ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық тұрғыдан келуді талап етеді.
Ойлау мәдениеті түсінігін ойлау қабілеті дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz