Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім

Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ
1. Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен
2. Шоқан Уалиханов: ғалым, саяхатшы, демократ
3. Шоқан Уәлихановтың ғылыми зерттеу қызметі

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқар сапарынан «Алты
шаһардың, яғни Қытайдың Нанлу провинциясының шығыстағы алты
қаласының жайы» атты еңбеп дүниеге келеді. Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс болады.

1.Әнуар Исмағанбетов, Ш. Уалиханов. Таңдамалы шығармалар. Алматы 1986 ж.
2.Ш. Уалиханов. Сот реформалары жайындағы жазбалар. Алматы 2000 ж.
3.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж.
4.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж. Бұлда сонда
5.Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы , 2005 ж.
6.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж. Бұлда сонда

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім

Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ
1. Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен
2. Шоқан Уалиханов: ғалым, саяхатшы, демократ
3. Шоқан Уәлихановтың ғылыми зерттеу қызметі

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе

Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің
жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі
саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын
зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар
жинайды. Қашқар сапарынан Алты
шаһардың, яғни Қытайдың Нанлу провинциясының шығыстағы алты
қаласының жайы атты еңбеп дүниеге келеді. Шоқаннан қалған мұраның бірі-
бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы
қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен
портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан
150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сұлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы
Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс
болады.
Шоқанның маңдайына жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай қысқағана
ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып
мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін,
алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-
әрекетімен дәлелдеп үлгерді.

1. Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен.
Уалиханов Шоқан Шыңғысүлы - қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы,
фольклоршы, этноргаф, геграф, ағартушы, демократ. Шын аты -Мұхаммедханафия,
әжесінің бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп айтуымен, Шоқан аталып
кеткен. Туған жері - қазіргі Қостанай облысындағы Қүсмүрын көлінің жағасы.
Арғы атасы-қазақтың үлы ханы -Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атасы Уәлиде
хан болған. Ал экесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға
сүлтандықтың енгізілуіне байланысты, аға сұлтан лауазымын иеленген.
Жеті жүрттың тілін білуге тиісті хан түқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгерген.
Бұдан кейін оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп
есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоқан мүнда
екі-үш жылдан кейін -ақ өз кластарынан ғана емес. өзінен екі жас
үлкендердің класындағыларды да басып озып шығады (Г.Н.Потанин)
Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоқан Батыс Сібір генерел-
губернаторының кеңсесінде қалдырылады. Ол 1855 жылы Ұлы жүзді Қоқан
хандығының ықпалынан шығарып, Ресейге қосу бағытында жұмыс істеу үшін
ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле
Алатауына дейін келеді, Жоңғар қақпасына, Алакөл, Тарбағатайға саяхат
жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз ауыз эдебиетінің үлгілерін, тарихы мен
этнографиясының материалдарын жинап алды. Бұл еңбегін жоғары бағалаған
генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, эскери лауазымы бір сатыға
жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М.М.Хоментовский басқарған
әскери -ғылыми экспедицияға қатысып, қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл
аймағының картасын жасасады.
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы
еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хаңдығының экономикалық
саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген
материалдар жинайды. Қашқар сапарынан Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-лу
провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы атты еңбегі дүниеге келеді
Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл
еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал
суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың
тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сүлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы
Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс
болады.
Шоқанның маңдайына жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай қысқа ғана
ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып
мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін,
алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-
әрекетімен дәлелдеп үлгерді.

2. Шоқан Уалиханұлы ғалым, саяхатшы, демократ.
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш.Ш.Уалиханов отандық ғылым мен
әдебиет тарихында үлкен орын алады. Оның қысқа да жарқын өмірі мен ғылыми
қызметі қазақ халқының көпғасырғы дамуының, рухани ізденістерінің тамаша
қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой-сана, пікір-тұжырым биіктей
өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан (шын аты - Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уалиханов 1835 жылдың
ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уалихановтың
әулетті семьясында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы
соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен
ақылды қолбасшы, іскер, дипломат, амал-айласы мол, Орта жүз ханы болған.
Оның үлкен ұлы Уәли (Шоқанның туған атасы) қайтыс болғаннан кейін хан
шаңырағы, хандық билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. ... Айғаным
мен оның балалары Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уәлиханның осы
жесіріне Александр I аса бір ықылас білдірді. Сөйтіп қазақ даласында оған
сәулетті үй салып беруге өмір етті. Сол үйде Тян-Шанский. Жасында Шоқан
әжесі Айғанымның ықпалында болған.
1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең
таңдаулы оқы орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер
оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берді.
Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып
білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір
ықпалы болған.
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана
емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып
озды - деп жазды онымен бірге оқыған досы Г.Н.Потанин. Сібір кадет
корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-
жақты білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын
пайымдай да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын
мақсатшыл жас болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып
есептелетін Проф. Н.И.Березинге хат, Профессор Н.И.Березиннің Хан
жырлықтары кітабына рецензия, Рашид-еддин т.б жұмыстарынан да
байқалады. Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым,
зерттеуші деп қарағандары, жоғары бағалағандары естеліктері де айтылған.

3.Шоқан Уәлихановтың ғылыми зерттеу қызметі

1856 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов Ыстықкөл, Құлжа саяхатына, ол
кезде бүкіл Алатау алқабын, Жетісу өлкесін билейтін полковник
Хоментовскийдің әскери-ғылыми экспедициясынын, құрамында шықты.
Хоментовский Ыстықкөлді топографиялық картаға түсіре бастағанда Шоқан одан
бөлініп кетіп, қырғыз халқының тарихын, ауыз әдебиетін, ән-күйін, салт-
сана, әдет-ғұрыпын беріле зерттеді.
Бұдан кейін ол Россия империясының, оның ішінде сыртқы істер
министрлігінің арнайы шығарған жарлығымен осы жылдың август айында Қытай
шекарасынан өтіп, Құлжаға елші болып барды.
Шоқанның Ыстықкөл, Құлжа саяхаты зор табыспен аяқталды. Атап айтқанда
ғалым саяхаты бұрын дүниежүзі ғылымына беймәлім қырғыз халқы туралы бай
материал берді. Бұл халықтың, XVII ғасырға дейін Енисейден бастап Саян,
Алтай таулары арқылы Тянь-Шаньға дейін көшіп жүргенін, онан соң жолды
ойраттар басып алып, өткізбеген соң сол тауда мекендеп қалғанын анықтады.
Сондай-ақ атақты Манас жырын жазып алып, үзінділерін орысшаға аударып
жариялады, Шоқан зерттеуіне дейін қырғыз, қазақ халқын ешбір айырмай бәрін
де қырғыз деп келсе ғалым: Бұл екі халықтың тіл жағынан да, үрім-бұтақ,
әдет-ғұрып жағынан да айырмасы бар деп атап көрсетті. Ш.Уәлихановтын,
Ыстықкөл, Құлжа саяхатының материалдары негізінде жазған Ыстықкел
саяхаты, Қытай империясының батыс провинциясы Құлжа қаласы, Қырғыздар
туралы, тағы басқа еңбектері бізге қолжазба түрінде жетіп, совет дәуірінде
ғана кең жарияланды. Ш. Уәлихановтың үшінші саяхаты. 1858-1859 жылдары
Шоқанның, жасырын түрде барып, европалықтарға қақпасы жабық болған Қытайдың
батыс провинциясы Алты шаһарды— алты қаланы зерттеп қайтуының
дүниежүзілік маңызы болды. Өйткені бұл өңір бұрын ғылымға беймәлім еді.
Шоқанға дейін онда тек қана кезінде Марко Поло, Иезуит Гассен және неміс
ғалымы Шлагинвейттер болған-ды. Бірақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.