Қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың лингвомәдени негіздері
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
«Филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыратын лингво.мәдени негіздер»
1.1 «Сөз мәдениеті мен жазу мәдениеті мәселелері»
1.2 «Тілдік норма»
1.3 «Жалпы мәдениет пен тілдік мәдениеттің арақатынасы»
1.4 «Оқытушы сөзінің филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудағы рөлі»
1.5 «Шешендік өнер үлгілерінің сөз мәдениетіне қатысы».
«Сөз мәдениеті мен тілдік тұлға сабақтастығы»
2.1 «Қазіргі ғылыми парадигмадағы тілдік тұлға мәселесі».
Мотивациялық немесе іс.әрекеттік.коммуникативтік қажеттілік деңгейі
2.2 «Тілдік тұлға қалыптастырудың мазмұны»
2.3 «Тілдік тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар»
2.4 «Филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен оның кәсіби құзіреттілігі».
2.5 «Филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын фразеологизмдердің қолданысы»
2.6 «Филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырушы кәсіби сапалар».
2.7 «Филолог студенттер тілі және олардың субмәдени табиғаты».
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Диссертация бойынша жарияланған мақалалар тізі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
«Филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыратын лингво.мәдени негіздер»
1.1 «Сөз мәдениеті мен жазу мәдениеті мәселелері»
1.2 «Тілдік норма»
1.3 «Жалпы мәдениет пен тілдік мәдениеттің арақатынасы»
1.4 «Оқытушы сөзінің филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудағы рөлі»
1.5 «Шешендік өнер үлгілерінің сөз мәдениетіне қатысы».
«Сөз мәдениеті мен тілдік тұлға сабақтастығы»
2.1 «Қазіргі ғылыми парадигмадағы тілдік тұлға мәселесі».
Мотивациялық немесе іс.әрекеттік.коммуникативтік қажеттілік деңгейі
2.2 «Тілдік тұлға қалыптастырудың мазмұны»
2.3 «Тілдік тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар»
2.4 «Филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен оның кәсіби құзіреттілігі».
2.5 «Филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын фразеологизмдердің қолданысы»
2.6 «Филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырушы кәсіби сапалар».
2.7 «Филолог студенттер тілі және олардың субмәдени табиғаты».
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Диссертация бойынша жарияланған мақалалар тізі
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін баянды етудің аса маңызды факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде, ұлт тілінің тұтастығы оның әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де, бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі [1, 3 б.].
Ұлттық әдеби тілдің дамып, толығуына тіл мамандарының қосар үлесі қомақты. Тіліміздің бар байлығын пайдалана отырып, ақын-жазушы, лингвист ғалымдар тілдегі нормаға қайшы қолданыстарды реттейді, тілдік ұжымның атап айтқанда, филолог студенттердің мәдениетін көтеруді, олардың тілдік тұлғасын қалыптастыруды назарда ұстайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі Қазақстан Республикасының ғылым саласында түрлі реформаларды іске асыру мен қоғамның рухани жаңару жағдайында болашақ мамандардың тілдік тұлғасын қалыптастыру өзекті.
Ұлттық кеңес бекіткен Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік саясат жөніндегі құжатына негізделген Қазақстан Республикасы Гуманитарлық білім жөніндегі жобасы (1994) мен Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім жөніндегі жобаларда (1996) бұрынғы білім жүйесін қайта қарау барысында құндылықтар ескеріле отырып, тарихи, ұлттық-мәдени дәстүрге сай өзгерістер енгізу қажет екені анықталған. Бұл мәселе филолог студенттердің іскерлігіне, шеберлігіне, жалпы мәдениетіне, соның ішінде, тілдік тұлғасының қалыптасуына тікелей қатысты. Қазіргі және болашақ егеменді қазақ елінің қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде мемлекеттік мәртебесіне сай кешенді сипатта қызмет етуге тиіс филолог мамандарды тәрбиелеп, қалыптастыратын бүгінгі филолог студенттердің білім қоры, сөз мәдениеті таным деңгейіне мән беру – өзекті мәселе. Осыған қатысты көп аспектілі әрекет филолог мамандығының ұйымдастырушылық, кәсіби қарым-қатынас жасау шеберлігіне жоғары талап қояды.
Бүгінгі таңда еңбек нарығында бәсекелестікке қабілетті мамандар даярлау талабы ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Қазақстан Республикасында 2010 жылға дейін білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында» да нақты көрсетіліп отыр.
Қазақ тіл білімінде бүгінге дейін қазақ тілді филолог студенттердің тілі арнайы зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан оны арнайы қарастырып, бүгінгі күні филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың теориялық негізін тәжірибемен сабақтастыру – басты мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты филолог студенттердің тіліне тән ерекшеліктерді лингвомәдени, әлеуметтанымдық негізде анықтау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер белгіленді:
- «тілдік тұлға» ұғымын белгілі әлеуметтік топтың тіліндегі көрінісіне қатысты зерделеу;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын сөз мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтау;
- әлеуметтік топ ретіндегі филолог студенттердің тіліне тән коммуникативті-прагматикалық ерекшеліктерді көрсету;
- филолог студенттердің тіліне жан-жақты лингвистикалық талдау жасау;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы туралы түсінік қалыптастыру;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасын анықтайтын вербалды және бейвербалды амал-тәсілдерді атап көрсету;
- филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыру мақсатында сауалнама жүргізу, оның нәтижелерін басшылыққа алу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі I, IV курс филолог студенттердің тілі, сөз қолданысы, мәтін құрау ерекшеліктері, олардың тілінде кездесетін нормадан ауытқушылық көріністері.
Зерттеу жұмысының әдістері. Сауалнама нәтижелеріне анализ, синтез жасау, жазба жұмыстардың тілін бақылау, талдау және тілдік фактілерді салыстыру т.б.
Зерттеу материалдары мен дереккөздеріне әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде филолог мамандығы бойынша дәріс алып жүрген I, IV курс студенттерінен алынған сауалнама (фразеологизмдер, троп түрлері, диалект, терминдер, көп мағыналы сөздер, инвективті сөздер, жаргон, сленг т.б.) нәтижелері мен студенттердің өзіндік жұмыстарының тілі, таспаға жазылған мәтіндер (ойтолғау) пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде сөз мәдениеті мен тілдік тұлғаны қалыптастыруға қатысты А.Байтұрсынұлы, М.Балақаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, Қ.Күдеринова, М.Дүйсебаева, А.Жуминова, А.Насырова, Ф.Қожахметова, Г.Мұратова, Ф.Оразбаева, Н.Гайнуллина, А.Игісінова, сонымен бірге шетелдік Ю.Н. Караулов, В.И. Карасик, Р.О. Якобсон, В.А. Кан-Калик, В.П. Нерознак, Г.И. Богин, Т.Е. Ембулаева, Е.А. Земская, Т. ван Дейк, М.Фуко, П.Серио, Ф.Либерманн, М.Суадеш сияқты ғалымдардың қағидалары теориялық тұрғыдан басшылыққа алынып, зерттеу жұмысына ғылыми негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- алғаш рет қазақ тілді филолог студенттер әлеуметтік топ ретінде қарастырылып, оның тілі арнайы зерттеу нысаны болып отыр.
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы лексика-семантикалық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистика тұрғысынан арнайы және кешенді зерттелді;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен өзге тұлғалардың (заң қызметкерінің тілдік тұлғасы, журналистің тілдік тұлғасы, қоғам қайраткерінің тілдік тұлғасы т.б.) айырмашылығы мен ұқсастықтары анықталды;
- филолог студенттер тіліндегі норма мен жүйе арақатынасы, дағдыға айналу мәселесі талданып, дәйектелді;
Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін баянды етудің аса маңызды факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде, ұлт тілінің тұтастығы оның әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де, бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі [1, 3 б.].
Ұлттық әдеби тілдің дамып, толығуына тіл мамандарының қосар үлесі қомақты. Тіліміздің бар байлығын пайдалана отырып, ақын-жазушы, лингвист ғалымдар тілдегі нормаға қайшы қолданыстарды реттейді, тілдік ұжымның атап айтқанда, филолог студенттердің мәдениетін көтеруді, олардың тілдік тұлғасын қалыптастыруды назарда ұстайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі Қазақстан Республикасының ғылым саласында түрлі реформаларды іске асыру мен қоғамның рухани жаңару жағдайында болашақ мамандардың тілдік тұлғасын қалыптастыру өзекті.
Ұлттық кеңес бекіткен Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік саясат жөніндегі құжатына негізделген Қазақстан Республикасы Гуманитарлық білім жөніндегі жобасы (1994) мен Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім жөніндегі жобаларда (1996) бұрынғы білім жүйесін қайта қарау барысында құндылықтар ескеріле отырып, тарихи, ұлттық-мәдени дәстүрге сай өзгерістер енгізу қажет екені анықталған. Бұл мәселе филолог студенттердің іскерлігіне, шеберлігіне, жалпы мәдениетіне, соның ішінде, тілдік тұлғасының қалыптасуына тікелей қатысты. Қазіргі және болашақ егеменді қазақ елінің қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде мемлекеттік мәртебесіне сай кешенді сипатта қызмет етуге тиіс филолог мамандарды тәрбиелеп, қалыптастыратын бүгінгі филолог студенттердің білім қоры, сөз мәдениеті таным деңгейіне мән беру – өзекті мәселе. Осыған қатысты көп аспектілі әрекет филолог мамандығының ұйымдастырушылық, кәсіби қарым-қатынас жасау шеберлігіне жоғары талап қояды.
Бүгінгі таңда еңбек нарығында бәсекелестікке қабілетті мамандар даярлау талабы ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Қазақстан Республикасында 2010 жылға дейін білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында» да нақты көрсетіліп отыр.
Қазақ тіл білімінде бүгінге дейін қазақ тілді филолог студенттердің тілі арнайы зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан оны арнайы қарастырып, бүгінгі күні филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың теориялық негізін тәжірибемен сабақтастыру – басты мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты филолог студенттердің тіліне тән ерекшеліктерді лингвомәдени, әлеуметтанымдық негізде анықтау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер белгіленді:
- «тілдік тұлға» ұғымын белгілі әлеуметтік топтың тіліндегі көрінісіне қатысты зерделеу;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын сөз мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтау;
- әлеуметтік топ ретіндегі филолог студенттердің тіліне тән коммуникативті-прагматикалық ерекшеліктерді көрсету;
- филолог студенттердің тіліне жан-жақты лингвистикалық талдау жасау;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы туралы түсінік қалыптастыру;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасын анықтайтын вербалды және бейвербалды амал-тәсілдерді атап көрсету;
- филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыру мақсатында сауалнама жүргізу, оның нәтижелерін басшылыққа алу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі I, IV курс филолог студенттердің тілі, сөз қолданысы, мәтін құрау ерекшеліктері, олардың тілінде кездесетін нормадан ауытқушылық көріністері.
Зерттеу жұмысының әдістері. Сауалнама нәтижелеріне анализ, синтез жасау, жазба жұмыстардың тілін бақылау, талдау және тілдік фактілерді салыстыру т.б.
Зерттеу материалдары мен дереккөздеріне әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде филолог мамандығы бойынша дәріс алып жүрген I, IV курс студенттерінен алынған сауалнама (фразеологизмдер, троп түрлері, диалект, терминдер, көп мағыналы сөздер, инвективті сөздер, жаргон, сленг т.б.) нәтижелері мен студенттердің өзіндік жұмыстарының тілі, таспаға жазылған мәтіндер (ойтолғау) пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде сөз мәдениеті мен тілдік тұлғаны қалыптастыруға қатысты А.Байтұрсынұлы, М.Балақаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, Қ.Күдеринова, М.Дүйсебаева, А.Жуминова, А.Насырова, Ф.Қожахметова, Г.Мұратова, Ф.Оразбаева, Н.Гайнуллина, А.Игісінова, сонымен бірге шетелдік Ю.Н. Караулов, В.И. Карасик, Р.О. Якобсон, В.А. Кан-Калик, В.П. Нерознак, Г.И. Богин, Т.Е. Ембулаева, Е.А. Земская, Т. ван Дейк, М.Фуко, П.Серио, Ф.Либерманн, М.Суадеш сияқты ғалымдардың қағидалары теориялық тұрғыдан басшылыққа алынып, зерттеу жұмысына ғылыми негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- алғаш рет қазақ тілді филолог студенттер әлеуметтік топ ретінде қарастырылып, оның тілі арнайы зерттеу нысаны болып отыр.
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы лексика-семантикалық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистика тұрғысынан арнайы және кешенді зерттелді;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен өзге тұлғалардың (заң қызметкерінің тілдік тұлғасы, журналистің тілдік тұлғасы, қоғам қайраткерінің тілдік тұлғасы т.б.) айырмашылығы мен ұқсастықтары анықталды;
- филолог студенттер тіліндегі норма мен жүйе арақатынасы, дағдыға айналу мәселесі талданып, дәйектелді;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол. ғыл. докт. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 328 б.
2 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1999. – 448 б.
3 Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі.– Алматы: Дайк-Пресс, 2007.– 470 б.
4 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. –117 б.
5 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 223 б.
6 Гайнуллина Н.И. Языковая личность Петра Великого. Опыт диахронического описания. – Қазақ университеті, 2002. – 140 с.
7 Пшенина Т.Е. Дискурсивное описание языковой личности Катулла: автореф. ... канд. филол. наук: 10.02.19. – Алматы, 2000. – 31 с.
8 Кучеренко О.Ф. Языковая личность Л.Н.Толстого (на материале переписки): автореф. ... канд. филол. наук: 10.02.01. – Алматы, 2004. – 34 с.
9 Виноградов В.В. Саясаттың тарихы туралы. – М., 1996. – 265 б.
10 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Издание 2-е, стереотипное. – М.: Едиториал УРСС, 2002. – 264 с.
11 Богин Г.И. Некультурная коммуникация // Человек говорящий: Язык, культура, познание. – М.: Институт языкознания РАН, 1995. – С. 70-85.
12 Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық хабаршы. – 2005. – № 4(14). –12-14 б.
13 Бабина А. Жаргон наркоманов и молодежный сленг [Электрон. ресурс]. http://annababina.narod.ru/slovarik1.html
1 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол. ғыл. докт. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 328 б.
2 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1999. – 448 б.
3 Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі.– Алматы: Дайк-Пресс, 2007.– 470 б.
4 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. –117 б.
5 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 223 б.
6 Гайнуллина Н.И. Языковая личность Петра Великого. Опыт диахронического описания. – Қазақ университеті, 2002. – 140 с.
7 Пшенина Т.Е. Дискурсивное описание языковой личности Катулла: автореф. ... канд. филол. наук: 10.02.19. – Алматы, 2000. – 31 с.
8 Кучеренко О.Ф. Языковая личность Л.Н.Толстого (на материале переписки): автореф. ... канд. филол. наук: 10.02.01. – Алматы, 2004. – 34 с.
9 Виноградов В.В. Саясаттың тарихы туралы. – М., 1996. – 265 б.
10 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Издание 2-е, стереотипное. – М.: Едиториал УРСС, 2002. – 264 с.
11 Богин Г.И. Некультурная коммуникация // Человек говорящий: Язык, культура, познание. – М.: Институт языкознания РАН, 1995. – С. 70-85.
12 Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық хабаршы. – 2005. – № 4(14). –12-14 б.
13 Бабина А. Жаргон наркоманов и молодежный сленг [Электрон. ресурс]. http://annababina.narod.ru/slovarik1.html
Қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың
лингвомәдени негіздері [31 бет]
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыратын лингво-мәдени
негіздер
1.1 Сөз мәдениеті мен жазу мәдениеті мәселелері
1.2 Тілдік норма
1.3 Жалпы мәдениет пен тілдік мәдениеттің арақатынасы
1.4 Оқытушы сөзінің филолог студенттердің тілдік тұлғасын
қалыптастырудағы рөлі
1.5 Шешендік өнер үлгілерінің сөз мәдениетіне қатысы.
Сөз мәдениеті мен тілдік тұлға сабақтастығы
2.1 Қазіргі ғылыми парадигмадағы тілдік тұлға мәселесі.
Мотивациялық немесе іс-әрекеттік-коммуникативтік қажеттілік деңгейі
2.2 Тілдік тұлға қалыптастырудың мазмұны
2.3 Тілдік тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар
2.4 Филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен оның кәсіби құзіреттілігі.
2.5 Филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын фразеологизмдердің
қолданысы
2.6 Филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырушы кәсіби сапалар.
2.7 Филолог студенттер тілі және олардың субмәдени табиғаты.
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Диссертация бойынша жарияланған мақалалар тізі
ӘОЖ 811.512.122:378 (574) Қолжазба
құқығында
ИСАҚОВА АСЫЛЫМАЙ САҒЫНБЕКҚЫЗЫ
Қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың
лингвомәдени негіздері
10.02.02–қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Ш.Құрманбайұлы
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы
Т.Н.
Ермекова
филология
ғылымдарының кандидаты
Л.Ш.
Құндақбаева
Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ
халықаралық
қатынастар
және әлем тілдері университеті
Диссертация 2010 жылы 30 сәуір күні сағат 14.00-де ҚР
Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институты жанындағы 10.02.06–түркі тілдері және 10.02.02–қазақ тілі
мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады. Мекенжайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29 үй.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі,
29 үй).
Автореферат 2010 жылы 29 наурызда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы,
профессор Ж.А. Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін баянды етудің аса маңызды
факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас
тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде, ұлт тілінің тұтастығы оның
әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты ұйыстыратын, оны өзге
этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де,
бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі [1, 3 б.].
Ұлттық әдеби тілдің дамып, толығуына тіл мамандарының қосар үлесі
қомақты. Тіліміздің бар байлығын пайдалана отырып, ақын-жазушы, лингвист
ғалымдар тілдегі нормаға қайшы қолданыстарды реттейді, тілдік ұжымның атап
айтқанда, филолог студенттердің мәдениетін көтеруді, олардың тілдік
тұлғасын қалыптастыруды назарда ұстайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі Қазақстан Республикасының
ғылым саласында түрлі реформаларды іске асыру мен қоғамның рухани жаңару
жағдайында болашақ мамандардың тілдік тұлғасын қалыптастыру өзекті.
Ұлттық кеңес бекіткен Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік
саясат жөніндегі құжатына негізделген Қазақстан Республикасы Гуманитарлық
білім жөніндегі жобасы (1994) мен Қазақстан Республикасындағы этномәдени
білім жөніндегі жобаларда (1996) бұрынғы білім жүйесін қайта қарау
барысында құндылықтар ескеріле отырып, тарихи, ұлттық-мәдени дәстүрге сай
өзгерістер енгізу қажет екені анықталған. Бұл мәселе филолог студенттердің
іскерлігіне, шеберлігіне, жалпы мәдениетіне, соның ішінде, тілдік
тұлғасының қалыптасуына тікелей қатысты. Қазіргі және болашақ егеменді
қазақ елінің қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде мемлекеттік
мәртебесіне сай кешенді сипатта қызмет етуге тиіс филолог мамандарды
тәрбиелеп, қалыптастыратын бүгінгі филолог студенттердің білім қоры, сөз
мәдениеті таным деңгейіне мән беру – өзекті мәселе. Осыған қатысты көп
аспектілі әрекет филолог мамандығының ұйымдастырушылық, кәсіби қарым-
қатынас жасау шеберлігіне жоғары талап қояды.
Бүгінгі таңда еңбек нарығында бәсекелестікке қабілетті мамандар даярлау
талабы ҚР Білім және ғылым министрлігінің Қазақстан Республикасында 2010
жылға дейін білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында да нақты
көрсетіліп отыр.
Қазақ тіл білімінде бүгінге дейін қазақ тілді филолог студенттердің
тілі арнайы зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан оны арнайы қарастырып,
бүгінгі күні филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негізін тәжірибемен сабақтастыру – басты мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты филолог
студенттердің тіліне тән ерекшеліктерді лингвомәдени, әлеуметтанымдық
негізде анықтау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер белгіленді:
- тілдік тұлға ұғымын белгілі әлеуметтік топтың тіліндегі көрінісіне
қатысты зерделеу;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын сөз
мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтау;
- әлеуметтік топ ретіндегі филолог студенттердің тіліне тән
коммуникативті-прагматикалық ерекшеліктерді көрсету;
- филолог студенттердің тіліне жан-жақты лингвистикалық талдау
жасау;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы туралы түсінік
қалыптастыру;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасын анықтайтын вербалды және
бейвербалды амал-тәсілдерді атап көрсету;
- филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыру мақсатында
сауалнама жүргізу, оның нәтижелерін басшылыққа алу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетіндегі I, IV курс филолог студенттердің тілі, сөз қолданысы,
мәтін құрау ерекшеліктері, олардың тілінде кездесетін нормадан ауытқушылық
көріністері.
Зерттеу жұмысының әдістері. Сауалнама нәтижелеріне анализ, синтез
жасау, жазба жұмыстардың тілін бақылау, талдау және тілдік фактілерді
салыстыру т.б.
Зерттеу материалдары мен дереккөздеріне әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінде филолог мамандығы бойынша дәріс алып жүрген I, IV
курс студенттерінен алынған сауалнама (фразеологизмдер, троп түрлері,
диалект, терминдер, көп мағыналы сөздер, инвективті сөздер, жаргон, сленг
т.б.) нәтижелері мен студенттердің өзіндік жұмыстарының тілі, таспаға
жазылған мәтіндер (ойтолғау) пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде сөз
мәдениеті мен тілдік тұлғаны қалыптастыруға қатысты А.Байтұрсынұлы,
М.Балақаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, Қ.Күдеринова,
М.Дүйсебаева, А.Жуминова, А.Насырова, Ф.Қожахметова, Г.Мұратова,
Ф.Оразбаева, Н.Гайнуллина, А.Игісінова, сонымен бірге шетелдік
Ю.Н. Караулов, В.И. Карасик, Р.О. Якобсон, В.А. Кан-Калик, В.П.
Нерознак, Г.И. Богин, Т.Е. Ембулаева, Е.А. Земская, Т. ван Дейк, М.Фуко,
П.Серио, Ф.Либерманн, М.Суадеш сияқты ғалымдардың қағидалары теориялық
тұрғыдан басшылыққа алынып, зерттеу жұмысына ғылыми негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- алғаш рет қазақ тілді филолог студенттер әлеуметтік топ ретінде
қарастырылып, оның тілі арнайы зерттеу нысаны болып отыр.
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы лексика-
семантикалық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистика тұрғысынан арнайы және
кешенді зерттелді;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен өзге тұлғалардың (заң
қызметкерінің тілдік тұлғасы, журналистің тілдік тұлғасы, қоғам
қайраткерінің тілдік тұлғасы т.б.) айырмашылығы мен ұқсастықтары анықталды;
- филолог студенттер тіліндегі норма мен жүйе арақатынасы, дағдыға
айналу мәселесі талданып, дәйектелді;
- филолог студенттердің сөз қолданысындағы терминдердің үлесі
көрсетілді;
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диссертациялық жұмыста
зерттелген, талданған, салыстырылған, ұсынылған мәселелер мен тапсырмалар
қазақ тіл білімінің сөз мәдениеті, тілдік тұлға т.б. мәселелерінің
зерттелуіне өз деңгейінде үлес қоса алады.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде оқылатын тіл мәдениеті, лингвомәдениеттану, әлеуметтану,
лексикология, стилистика сияқты ғылыми курстарда және тілдік тұлға, сөз
мәдениеті сияқты арнайы курстарды жүргізуде, тілдік талдау мен семинар
сабақтарында, оқу құралдарын жазу тәжірибесінде пайдаланып, әсіресе, қазақ
тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыруда практикалық
маңызы зор.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы өзіндік қарым-
қатынас ортасында және үздіксіз ізденіс пен білім алу барысында
қалыптасады;
- филолог студенттердің тілі – коммуникативті-прагматикалық жүйе;
- сөйлеу актісінде түрлі тілдік тәсілдерді қолдану – филолог
студенттердің тілдік ерекшелігінің көрсеткіші бола алады;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасын орфоэпиялық, орфографиялық,
фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік нормаларды қолдану көріністері
сипаттайды;
- филолог студенттердің тілін коммуникативтік норма, этикалық норма
тұрғысынан қарастыру сапалы нәтижеге жетуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары
мен қорытындылары ғылыми басылымдарда 12 мақала түрінде жарық көріп,
халықаралық және республикалық конференцияларда баяндалды. Олар: Ашық
қоғам жағдайында Қазақстан студент жастарының коммуникативтік білім алу
мәселелері (Алматы, 2005); 12 жылдық білім беру жүйесі және жаңа
педагогикалық технологиялар (Ақтөбе, 2006); Білім және ғылым – бәсекеге
қабілетті Қазақстан құру жолында (Алматы, 2007); Русская речь в
современном вузе (Орел, 2009); Роль классических университетов в
формировании инновационной среды регионов (Уфа, 2009); Ұлттық экономика
және білім: жаһандану жағдайындағы даму стратегиясы (Алматы, 2009);
Жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының жоғары білім беру
экономикасы: мәселелері мен болашағы (Алматы, 2009). Сонымен бірге,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Тіл мәдениеті бөлімінің
кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеудің жалпы сипаттамасы, тақырыптың өзектілігі,
зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын
тұжырымдар, зерттеу барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған тілдік
дереккөздер, жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы туралы
деректер келтіріледі.
Филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыратын лингво-мәдени
негіздер атты бірінші тарауда жалпы тіл мәдениеті мәселелері, оның
зерттелуі туралы баяндалып, іштей бес тармақшаға бөлінді. 1.1 Сөз
мәдениеті мен жазу мәдениеті мәселелері тармақшасында сөз мәдениеті мен
жазу мәдениетінің коммуникативтік ерекшеліктері сараланады.
Сөз байлығы – күрделі түсінік. Ғылымда тіл мәдениеті деп жүрген
саланы кейде сөз мәдениеті деп те атайды. Сөз түзелді, тыңдаушы сен де
түзел, Сөз айттым Әзірет Әлі, айдаһарсыз (Абай) деген өлең жолдарында
сөз деп автор поэзияны меңзеп отырса, Білімдіден шыққан сөз, Талаптыға
болсын кез дегендегі сөз ой-пікір деген мағынада айтылған. Демек, тілдің
әртүрлі мақсатта жұмсалуын сөз деп айтамыз. Осы себептен сөз мәдениеті
деген терминді жеке сөздерді қолданудағы дұрыстық деген мағынаны емес,
жалпы тілді жұмсаудағы түзулік деген ұғым деп тануға әбден болады.
Сондықтан оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде, баспасөз беттері мен радио-
телехабарларда тіл мәдениеті, сөз мәдениеті деген атаулар кездесе
қалса, оларды ұғымы бір деп түсінуге болады.
Сөз мәдениеті туралы айтылғанда жазу мәдениетін айналып өту мүмкін
емес. Сөз мәдениеті мен жазу мәдениеті деген терминдер қатар ұғымда
жұмсалады. Өзара мағыналас болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылығы да
бар. Сөз мәдениеті дегеніміз – тілдік, коммуникативтік, этикалық нормаларды
сақтай отырып, тілдік құралдарды, амал-тәсілдерді қарым-қатынас жағдаятына,
ерекшелігіне сәйкес талғап, таңдап қолдану арқылы діттеген коммуникативтік
мақсатқа жетуге барынша мүмкіндік беретіндей етіп тиімді түрде ұйымдастыру
[1, 105 б.].
Ахмет Байтұрсынұлы тіл мәдениеті, сөзді дұрыс қолдануға қатысты:
Сөздің дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы
айтылады. Олай болу үшін:
- сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ,
жалғаулықтарды жақсы біліп, әрқайсысын өз орнына пайдалану қажет;
- сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, ымырластыру қажет;
- сөйлемдерді дұрыс ойластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс
орналастыру аса маңызды дейді [2, 350-353 б.].
1930 жылдардан кейін сөз мәдениеті тілімізде орфографиялық
ережелермен байланысты қаралып келді. 1965 жылы шыққан Қазақ тілі
мәдениетінің мәселелері деп аталатын кітапта, 1966 жылғы М.Дүйсебаеваның
Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының негізгі мәселелері атты кандидаттық
диссертациясы мен 1972 жылғы Сөз мәдениеті және баспасөз деген жинақта
сөз мәдениетіне бірсыпыра дұрыс бағытта тұжырымдар жасалған.
Қазақ тіл білімінде тіл мәдениеті ұғымын қалыптастырған профессор
М.Балақаев: Мәдениет, оқу-ағарту, ғылым, өнер тағы басқалар рухани өмір
табыстарының жиынтығы да, сөз мәдениеті дегеніміз – тілдік тәсілдердің
ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тіл жұмсаудағы ізеттілік,
сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфоэпиялық,
орфографиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылысты ұқыпты,
дұрыс қолдану дағдысы [3, 78 б.].
Демек, сөз мәдениеті дегенде, ең алдымен, әдеби тілді қалай
меңгергеніне көңіл бөлеміз. Сөйлеуші өзіне тән тілдік ерекшеліктерімен
қатар, жалпыға ортақ әдеби тілдің нормасынан хабардар болуға міндетті. Оның
толып жатқан арналары, жолдары бар: мектеп, жоғары оқу орны, кітап, газет-
журнал, радио, теледидар т.б. барлығы жалпы мәдениетке, соның ішінде сөз
мәдениетіне баулиды.
Сондықтан тілдік тұлғаның тілдік құзіреттілігінің жеткіліксіздігінен
келеңсіз жағдайларға душар болатыны, ол кедергілердің алдын алу үшін
тіліміздің лексикалық, морфологиялық, синтаксистік амал-тәсілдерін қолдану
қажет екені зерттеуде айтылды.
1.2 Тілдік норма – адамның іс-әрекеті, ойлауы қандай орнықтылықты,
ұқыптылықты қажет етсе, оның тілі де соған лайық болу керектігі айтылады.
Бұл тілдік нормаларды білгенде ғана іске асады. Тілдік норма тармақтарын
төмендегі кестеден көруімізге болады [1].
Сурет 1 - Тілдік норма тармақтары
Тілдік норма тілдің ішкі заңды жүйелері негізінде дамып, қалыптасады.
Тілдің дыбыс жүйесі, сөз байлығы, сөз мағыналары, тілдің грамматикалық
құрылысы – көне заманнан келе жатқан заңды ерекшеліктерге негізделеді.
Сонымен қатар ауызекі сөйлеу тілінде заңдылықтардан ауытқитын, әдеби
нормадан тыс жатқан құбылыстар да болады.
Қазақ әдеби тілі халық тілінен өзіне керегін таңдап-талғап, сұрыптап
алып, оларды жалпы жұртқа ортақ етіп бірізге түсіреді. Бұл үрдіс, бірер
жылда аяқталмайды, үздіксіз дамып отыратыны белгілі.
Жаңа тілдік норма жасалуының екі жолы бар. Бірқатар нормалар тілдің
объективті даму заңдары негізінде қалыптасса (мысалы, қазақ тілінің дыбыс
жүйесіндегі үндестік заңы, лексика-грамматикалық жүйелері), енді бірқатары
әдеби тілдің ілгері даму бағдарына сәйкестендіріліп қолдан жасалады.
Соңғыларға мыналар жатады: а) сауатты жазу – орфография, тыныс белгі
ережелері (пунктуация); ә) қаулы-қарарлар арқылы қабылданған терминдер
жүйесі; б) сөздіктер, оқулықтар және басқа құралдар арқылы тіл байлықтарын
екшеп, оларды жұртқа дұрыс таныту әрекеттері.
Көпшілік қолданысына ие болу нормалылықтың бір белгісі болып
танылғанда, мұны тек жоғарыдағыдай сөздің мағынасынан ғана көріп қоймаймыз,
тәжірибеден де байқаймыз. Мысалы, кейбір сөздердің тек жағымсыз не жағымды
мағынада ғана қолданылатындығы, сондықтан өзіне қатысты сөздерді таңдап
тіркесетіндігі – сөз мәдениеті нормасы. Айталық, арқасында сөзі жағымды
мағынадағы тіркес құрайды: денсаулықтың арқасында, байлықтың арқасында,
таланттың арқасында, ал аурушаңдықтың арқасында, жоқтықтың арқасында,
дарынсыздықтың арқасында деп айтылмайды, ол сөз мәдениеті нормасы түгіл,
ауызекі тілде де қолданылмауы керек. Ал белшесінен батты, етек алды, тап
болды деген фразеологизмдер тек жағымсыз мағынаны білдіреді, сондықтан олар
жағымды мағыналы сөздермен тіркеспейді. Мысалы, қамқорлық етек алды,
қуанышқа тап болды, байлыққа белшесінен батты сияқты қолданыстар дұрыс
емес. Сол сияқты көптеген етістіктер тек қана болымсыз тұлғада жұмсалады,
олардың болымды тұлғасы жоқ. Мысалы, бет қалмады (ұялу), бет бақтырмады
(сөйлетпеді, сөз бермеді), бет бұрдырмады (мүмкіндік бермеді), бетіне жан
келтірмеді деген тіркестердің бет қалды, бет бақтырды, бет бұрдырды, бетіне
жан келтірді деген жағымды сыңарлары болмайды.
Болашақта нормаға айналуға тиісті жаңа тілдік құбылыстар көрнекті
ақын-жазушылардың туындыларында жиі қолданылады. Бірақ ақын-жазушылардың
шығармаларының тілін ортақ өнеге-үлгі деп қабылдай отырып, олардың тілінде
ақындық еркіндіктер кездесетінін ескеру қажет. Мысалы, И.Сапарбаевтың:
Сарқылған Балқаш мынау, Арал мынау. Жазымдас жәми жұрттың тағдырымен.
Жазылмас жанымда бір жара бар-ау деген жолдарындағы жазымдас сөзін
окказионализм деп көрсетеді [4]. Бұл да заңсыз жасалған авторлық
неологизм: ол жазым болу, жазым жасау, жазым қылу деген сияқты тіркестермен
келетін жазатайым болған сәтсіз оқиға дегенді білдіретін жазым сөзі.
Жолдас, құрдас, сыбайлас, еншілес, курстас сияқты сөздерді жасайтын -дас (-
дес, -лас, -лес, -тас, -тес) жұрнағын қабылдамауға тиіс, өйткені бұл сөздің
семантикалық мағынасы оған жібермейді, өлімдес, тірілес, аурулас деп айтуға
болмайтыны сияқты, жазым сөзі ортақтасу, еншілесу мағынасын қабылдамайды,
тіпті жазатайым болған сәтсіз оқиғаға, айталық, аяғын сындырып алуға біреу
емес, бірнеше адам бірден ұшырасса да, тілдік нормада жазымдас деп
айтпайды. Ал ақын айтады, ақын үшін жазымдас деген норма, шырқын бұзып
қолдан өзі жасаған тосын сөз табиғаттың ба, адамдар тарапынан жазатайым,
күтпеген жерден, күтпеген кезде жайсыз оқиғаға ұшырауы болып табылады.
Мұндай қолданыс жиілігі байқалмайтын сөздер мен тіркестер әдеби тілдің
нормасы бола алмайды. Демек, норма мен норма еместі айыру үшін жиілік
принципін ескеру керек.
1.3 Жалпы мәдениет пен тілдік мәдениеттің арақатынасы жалпы
мәдениет пен тілдік мәдениеттің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашуға
арналады.
Мәдениет латынның соlore сөзімен дыбысталып, алғашқыда мағынасы
өңдеу, игеру, деген мағынаны білдірсе, кейін келе адамның дамуы, жетілуі
деген мағынаға ие болған. Айырмашылығы мәдениет ұғымына табиғаттың
үйлесімділігі емес, адам жасаған іс-әрекет үйлесімі кіреді. Белгілі бір
затты игеруден жалпы игеру мағынасына ауысуға бірнеше ғасыр керек болды.
Мәдениеттану саласында еңбек еткен ғалымдардың еңбектерінің қорытындысы
бойынша, мәдениет сөзінің көпмағыналылығын төмендегі кестеден көруімізге
болады:
Кесте 1. Мәдениет сөзінің анықтамасы
Осының негізінде тілдік мәдениет өз кезегінде сөз мәдениеті және тіл
мәдениеті мәселелерін қамтиды. Сөз мәдениеті термині үш түрлі мәнде
ұғынылады:
1) тіл ғылымының саласы;
2) сөз мәдениеті – коммуникацияның жетілуі, оның қандай да бір белгілері
мен сапаларының жиынтығы;
3) сөз мәдениеті – тілдің қарым-қатынас жасау үшін тиімді, жеңіл
қолданылуын қамтамасыз ететін адам игерген білім, дағды.
Демек, ғылымда тіл мәдениеті, сөз мәдениеті деген терминдер
қолданылады. Осы ұғымдардың бір-бірінен айырмашылығы тіл және сөз
терминдерінің арақатынасына негізделеді.
1.4 Оқытушы сөзінің филолог студенттердің тілдік тұлғасын
қалыптастырудағы рөлі атты тармақта жоғары оқу орындары оқытушыларының
сөйлеген сөзі (дыбыстауы, интонация), қимыл-қозғалысы, сырт бейнесі, мәнері
т.б. филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыруға қалай әсер
ететіні туралы сөз болады.
Оқытушы мамандығы – ең қиын әрі арқалар жүгі ауыр, білгеніңді сарқып
беретін мамандықтың бірі. Оқытушы еңбегінің нәтижесі жеке басының
жауапкершілігіне ұласады. Бұл әлеуметтік қажеттілік қана емес, оқытушының
біліктілігі мен шеберлігінің кәсіби жоғарылауына жол ашады.
Тәжірибелі оқытушы оқу үдерісінде тек қатесіз жазуды ғана үйретпей,
филолог студенттердің тілді пайдалана білуге, оның өз ойын айқын, еркін,
дәл жеткізе алуына мүмкіндік бергені дұрыс. Осыдан филолог студенттердің
сөйлеу тілі дағдыланып қалыптасады. Қазақ тілінің байлығын игеріп, оны
анық, әсерлі, ұтымды етіп айтып, жаза алатын дәрежеге жетуге көмектеседі.
Сөз тіркесін, сөйлем құрылысын, морфологиялық тұлғаларды дұрыс қолдана
білуге, сөз мәдениетін арттыруға үлес қосады.
Филолог студенттердің білімін тереңдету арқылы да тілдік тұлғасын
қалыптастыруға болады. Оның жолдары:
1. Тілдік терминологияны меңгеру. Тілдік терминологияны терең меңгеру
үшін негізгі және қосымша әдебиеттермен, сөздіктермен, әсіресе, қостілді
сөздіктермен, анықтағыштармен жұмыс істеу маңызды.
2. Филолог студенттер кәсіби маман болуы үшін оның ғылыми-зерттеу
жұмысын қадағалау. Курстық және дипломдық жұмыс жазу, материалдарды
жинақтаудың және картотека жүргізудің тиімді тәсілдері.
3. Курстық және дипломдық жұмыстарды қорғау кезінде сұрақтарға дұрыс
жауап бере білу т.б.
Оқытушының сөйлеу тілінің стильдік ерекшелігі сан алуан. Ол стильдің
барлық түрін пайдалана біледі. Әрі сол стиль түрлері қазақ тілді филолог
студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыруға ықпал етеді. Оқытушылар
стильдің түр-түрін, атап айтқанда, егер студенттерге эссе жаздырса, көркем
әдеби стилін, газет-журналдан үзінді келтірсе публицистика стилін,
анықтама, ереже не болмаса баяндама жасауда ғылыми стилді, күнделікті
өмірде ауызекі сөйлеу стилін т.б. қолданады.
Осы орайда оқытушының кітаби тілден қаншалықты ауытқуын мысалдармен
пысықтай кеткенді жөн көрдік.
Кесте 2. Оқытушының күнделікті сабақ түсіндіру сәтіндегі кітаби тілі мен
ауызекі сөйлеу стилі
Бектұров Ш.К. Қазақ тілін Оқытушының түсіндіруі
ана тілі деңгейінде үйрету
құралы. − Алматы, 1998. –
258 б.
Бастауыш пен баяндауыш − Иә, сөйлемнің басты грамматикалық
сөйлемнің тұрлаулы мүшелері бастауыш пен баяндауыш екен. Осы
мүшелері. Олар сөйлемнің екеуінің өзара үлкені бар ма? Бірінсіз бірі
грамматикалық негізін бола ма? Бірін маршал, екіншісін генерал
құрайды. (135 б.) дейміз бе, жоқ екеуі де маршал ма? Екеуінің
біреуі болмаса сөйлем бола ма?
Оқытушы сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың тең дәрежеде екенін
қарапайым мысал арқылы түсіндіреді.
Оқытушы филолог студенттерге білім негізін берумен қатар, сөз
мәдениетіне баулиды, сондықтан ол қарым-қатынас жасау құралы, шындықты
жеткізу құралы – тілдің ойды білдіру мүмкіндігіне – сөз мәдениетіне қанық
болуы керек.
1.5 Шешендік өнер үлгілерінің сөз мәдениетіне қатысы. Бұл тармақ
бұрынғы шешендік өнер мен қазіргі шаршы топ алдында сөйлеудің аражігін
ашуға арналады.
Жалпы сөз мәдениеті, мәнерлі сөйлеу туралы ілім Еуропа елдерінде көне
грек, көне рим заманынан бастау алады. Ғылымға белгілі, шешендік өнердің
алғашқы теориясы мен практикасын жасаушылар көне грек ілімпаздары –
Аристотель, Георгий, Трасимах, Сократ, Платон, Теофраст т.б. Олар жазу мен
сөйлеу стилінің сыртқы белгілеріне: анықтығы, тазалығы, әсемдігі,
қысқалығына тоқталып, бұл белгілерді адамды сендірудің әдіс-тәсілдері
ретінде қарастырады.
Көркем әдебиет саласынан орын алатын қазақ халқының сөз өнерімен
танысу филолог студенттердің жан дүниесін байытады. Халқымыздың жүзден
біреу – шешен, мыңнан біреу – көсем деген мақалынан шешендік өнерге үлкен
көңіл бөлінетіні аңғарылады. Ерекше шешендік қабілеті бар кісілер елді
аузына қаратып сөйлеген. Халық оларды ұйып тыңдаған. Әрине шешеннің де
шешені бар. Қазақта ондай адамдарды Тілдің майын тамызып, сөздің балын
ағызып, қас шешендер сөз айтар десе, енді бірінде Үйде шешен – дауға жоқ,
үйде батыр – жауға жоқ делінеді. Шешендік өнер қазір де жоғары бағаланады.
Тіл өнеріне, сөйлеу мәнеріне қойылатын талаптар шешендік өнерге де
қойылады. Шешендік өнер – сөз мәдениетінің ең жоғарғы сатысы.
Біздің заманымызға шешендік өнер билер сөздерімен жетті, алайда
қазіргі шешендермен салыстырғанда атқаратын қызметі жағынан бірқатар
ерекшеліктері бар. Бұл айырмашылық шаршы топ алдында айтылатын сөздердің
түрлі мазмұнда болуымен тығыз байланысты.
Шаршы топ дегеніміз көпке арналып сөз айтылатын жер, яғни сол сөзді
тыңдайтын адамдар тобы. Шаршы топ алдындағы сөз (публичная речь) аз болсын,
көп болсын әлеуметтік мәні бар, жұртшылық назарына ұсынылған, қоғам
мүддесіне арналған әңгіме болуы керек ... Мұнда көзделетін мақсат –
көпшіліктің тыңдауына арналған сөздің жатық, ұғынықты болуы, әңгіме
желісінің дұрыс құрылуы болмаққа керек [5, 23 б.] дей келе, академик
Р.Сыздық жұмсалатын орындарына қарай бірнеше шешендік сөздерді топқа
жіктейді.
Зерттеу нысанына сәйкес академиялық шешендікке де назар аударылды.
Оған оқу орындарындағы дәрістер, ғылыми баяндамалар, диссертация қорғау
т.б. шаралары жатады. Жоғары оқу орындарында дәрісті лектор жүргізеді.
Демек, лектор-оқытушының шаршы топ алдындағы сөзі мінсіз болуы тиіс. Осы
орайда сын түзелмей, мін түзелмес демекші, сын көтермейтін жайттар туралы
да айта кеткен жөн. Көбіне кездесетін кемшіліктердің бірі – сөз арасына
жаңағы, яки, яғни, және, мінекей, жалпы, маған, иә, мәселен, әлгі т.б.
сөздерді орынсыз қыстыра беру. Сонымен қатар, значит, так, пока, уже,
допустим, вообще, и, в общем, после т.б. сияқты сөздерді қайталай беру
елдігімізге сын, тілімізді бүлдіру. Филолог студенттер ондай жағдайда сабақ
тыңдамай жаңағы деген сөзін оқытушы пәлен рет айтты деп санап отырады. Ол
студенттерді де, тыңдаушыны да мезі етеді.
Зерттеу жұмысының екінші тарауы Сөз мәдениеті мен тілдік тұлға
сабақтастығы деп аталады. 2.1 Қазіргі ғылыми парадигмадағы тілдік тұлға
мәселесі. XX ғасыр тілдік тұлғаға деген қызығушылықтың бірден өсуімен
ерекшеленеді. Тіл біліміндегі сөйлеуші адамды зерттеуге деген
қызығушылықтың арта түсуінің бір себебі соңғы кездері сөйлеу, қарым-қатынас
жасау актісіндегі өзгерістерге байланысты.
Тұлғаның өзіндік қасиеті – бұл жеке адамның өз басына ғана тән,
қайталанбас қасиеті, оның тұлға болып қалыптасуы, өсуі, басқа адамдарға
ұқсамауы. Ол тұлғаның танымдық (таным қажеттілігі мен өзіндік сананың
дамуы), коммуникативтік (рухани қарым-қатынас, түсіну және мойындау
қажеттілігі), конструктивтік (өзін көрсету, өзін-өзі мойындату және
шығармашылық іс-әрекет қажеттілігі) қажеттіліктерінен көрінеді. Тұлғаның
жекелік қасиетінің өсуі тұлғааралық қарым-қатынаста қиындықтар мен өзара
келіспеушіліктердің көбеюіне әкеледі.
Қоғамда тұлғалардың жекелік қасиеттерге ұмтылуы одан әрі дамиды,
қоғамның әрбір мүшесі басқалардан өзгешелене береді, ал бұл дегеніміз
тұлғааралық қарым-қатынаста қиындықтар саны өсе береді деген сөз. Осыған
сәйкес барлық салада адамдар арасындағы қарым-қатынаста кедергілер бола
бермек. Демек, әртүрлі әлеуметтік топтардың қарым-қатынас ерекшелігіне
баса назар аударуға тура келеді.
Қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын зерттеу білім беру
саласындағы филолог мамандардың қоғамдағы маңыздылығымен, сөз мәдениеті мен
қарым-қатынас жасау нормаларын сақтау рөлімен түсіндіріледі. Бұл қазақ
тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын зерттеудің өзектілігін
көрсетеді.
Қоғамдағы тұлғалық фактор рөлінің өсуі ерекше әлеуметтік-
психологиялық стереотиптің пайда болуына әкеледі. Осындай жағдайда тілді
меңгеру тұлғаның маңызды компоненті ретінде қарастырылады.
Тілдік тұлғаның қажеттілігіне байланысты ақпарат түсіндіріледі,
жүйеленеді, сақталады, жаңа білімді толықтыру жүзеге асады. Сөйлеушінің
тілдік білімі санада Ю.Н. Карауловтың теориясы бойынша үш түрлі деңгейде
бейнеленеді:
1. Вербалды-семантикалық код. Мұнда дүние концептуалданады. Тұлғаның
тілдік санасындағы шағын жүйелер түріндегі ішкі лексиконының көп қырлылығы
осымен түсіндіріледі (лексика-семантикалық өріс, лексика-семантикалық топ,
синонимдік, антонимдік, омонимдік қатар, тақырыптық топ т.б.). Сөздің
мағынасы белгілі бір өрістің жүйесінде және семантикалық-сөзжасамдық
байланыста, грамматикалық қатынастарда ашылады.
2. Лингво-когнитивтік деңгей дүниенің бейнесі немесе дүние туралы
білімдер жүйесі бейнеленген тұлғаның тезаурусы ретінде көрінеді. Тілдік
тұлғаның қалыптасуының алғашқы кезеңінде тезаурус меңгерген сөздік
бірліктердің санына тең болады, одан әрі қарай тілдік тұлға оны толықтыра
береді.
3. Мотивациялық немесе іс-әрекеттік-коммуникативтік қажеттілік
деңгейі тұлғаның прагматикасын бейнелейді, яғни оның мақсатының, бағытының,
бағдарының жүйесін көрсетеді.
Тілдік сананың құрылымдық компоненттері тілдік тұлға феноменінің
негізгі компоненттері – лексиконымен, тезаурусымен, прагматиконымен өзара
байланысты болғандықтан олар көбінесе тілдік тұлғаның қалыптасуының
кезеңдерін анықтайды.
Тілдік тұлға ұғымының өзі оны сипаттаудың лингво-психологиялық
аспектісін білдіреді, соған сәйкес тілдік тұлғаның қалыптасуы лингвистика,
психология т.б. бірқатар пәндердің тоғысында өтуі мүмкін.
Тұлғаның тілдік даму мәселесінің аспектісі ретінде өзара байланысты
екі бірліктен тұратын тілдік қабілет: орта, оқу, тәрбие және табиғи
алғышарттар, мидың және жүйке жүйесінің туа біткен анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктері қарастырылады.
Тілдік қабілеттің тілдік, сөйлеу және интеллектуалдық компоненттерді
қамтитын өзіндік құрылымы болады. Көптеген ғалымдар тілдік сезгіштіктің
екінші түрін тілдік ереже мен норманы білуге негізделген, саналы түрде
жалпылау деп түсінеді. Осыған сәйкес, тілдік қабілет биологиялық жолмен
емес, қарым-қатынас үдерісінде қалыптасатындығы белгілі болады
(А.А. Леонтьев мектебі).
Осы тектес тұжырымдармен сабақтастырып қазақ тіл біліміндегі сөз
мәдениетін зерттеуші Н.Уәли: Сөз мәдениеті әдеби тілдің грамматикалық,
лексикалық, стильдік, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларын меңгеру,
бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасау мақсаты мен
мазмұнына сай етіп қолдана білу деп анықтайды [1].
2.2 Тілдік тұлға қалыптастырудың мазмұны атты тармақ тілдік
тұлғаның зерттелуіне арналады.
Бүгінге дейін тілдік тұлға түрлі аспектіде зерттелген. В.П. Нерознак
тілдік тұлғаны полилекті (көпадамдық) және идиолекті (жеке адамдық) десе,
С.Г. Воркачев этносемантикалық тұлға; А.Г. Баранов семиологиялық
тұлға ретінде; Ю.Н. Караулов орыс тілдік тұлғасын; шығыс және батыс
мәдениетінің тілдік тұлғасын қарастырған Т.Н. Снитко болды. Петр 1 [6],
Катулла [7], Л.Н. Толстойдың [8] тілдік тұлғалары зерттелінді.
Ең алғаш тілдік тұлға В.В. Виноградовтың Саясаттың тарихы туралы
деп аталатын еңбегінде сөз болады [9].
Ю.Н. Карауловтың ойынша, тілдік тұлға қалыптастыруға қажет талаптар
мыналар:
- өз ана тілінде жүйелі, анық, түсінікті сөйлеу,
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға
сай құрылуы,
- сөздің бейнелі бояуы, сөздің тыңдаушының қажетіне сай болуы т.б. [10,
35-37 б.].
Г.И. Богин тілдік тұлға қалыптасуының бес деңгейін анықтады. Ол:
жеті жаста тілдік тұлға қалыптасуының бірінші деңгейі – дұрыстық деңгей
пайда болады дейді. Бұдан әрі бұл деңгей өзге деңгейлердің қалыптасуына
жол ашады. Екінші деңгей іштей ойлау қабілетінің дамуын арттырып, осы
деңгей көлемінде сөйлеуге іштей дайындалуды іске асырады. Үшінші деңгей
сөздік қордың толығуы, көптеген грамматикалық форманы меңгеруді
қалыптастырады. Төртінші деңгей мәтін мазмұнына таңдау бостандығы мен
көзқарас кеңдігін қамтамасыз етеді. Тілдік тұлғаның шығармашылығының
толығуы, оның келешекте жүзеге асуы мен мәтінге сын көзбен қарау сияқты
ерекшеліктер төртінші деңгейдің үлесі. Бесінші деңгей тілдік талғамдық
қатынастың бірлігі [11, 68 б.] деп тиянақтайды.
Зерттеу жұмысында жүргізілген сауалнама нәтижелеріне сәйкес
мәдениет пен тілдік құзіретті негізге ала отырып, тілдік ортаны екіге бөліп
қарастырамыз. Олар:
1. Нормаланған тілдік тұлға
2. Диалектісі бар тілдік тұлға.
Тілдік тұлға әлеуметтік құбылыс болғанымен, онда индивидуалдық
аспекті басымдық танытады. Индивидуалдық аспект тілге деген ішкі жан
дүниенің қарым-қатынасы арқылы тілдік дәстүрге әсер ететінін ұмытпаған жөн.
Тілдік тұлғаны қалыптастыру ұлттық тілдік ортадан басталады.
2.3 Тілдік тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар деп
аталатын тармақта орфоэпия, орфография, фонетика, лексикология,
фразеология, терминология, стилистика т.б. мәселелері төңірегінде сөз
болады.
Тілдік тұлғаның дамуына сыртқы және ішкі фактор әсер етеді.
Әлеуметтік фактор сыртқы факторға, ал психология, биология ішкі факторларға
жатады. Әлеуметтік фактор ретінде отбасы, қарым-қатынас жасайтын ортасы,
жоғары оқу орны, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдениет орындарын айтуға
болады. Ішкі факторлар ретінде темперамент басымдылығы, икемділік,
экстроверттік немесе интроверттік, жыныстық және жас ерекшелігінің
көрсеткіші алынады. Төмендегі суреттен филолог студенттердің лексикасына
әсер ететін биологиялық факторларды көруімізге болады.
Сурет 2 - Тілдік тұлға қалыптастыруға әсер ететін факторлар
Академик Ә.Т. Қайдар Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас деген
еңбегінде (Алматы, 1993) терминдерді реттеп, ілгері дамытудың он бір
принципін ұсынады. Бұл тұжырымда екі нәрсеге басты көңіл аударылған:
біріншісі – халықаралық терминдердің көбін қазақша беруге болатыны туралы
болса, екіншісі – аударылмайтындарын қазақ тілінің фонетикалық және
морфологиялық ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау, яғни дыбысталуы мен
тұлғалануы жағынан қазақша етіп ұсыну туралы сөз болды. Соңғы он-он бес
жыл көлемінде кеңестік дәуірде орыс тілінен ұлт тілдеріне өзгеріссіз
қабылданған терминдерді қайта қарау, олардың орнына жаңа атау жасап ұсыну,
әр тілдің өз ішкі лексикалық қабаттарынан балама тауып алмастыру үрдісі
көрініс бере бастады [12, 15 б.]. Демек терминдердің қазақша баламасының
болуы филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыру үшін аса маңызды.
2.4 Филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен оның кәсіби
құзіреттілігі. Филолог студенттердің қарым-қатынас жасау кезіндегі
сәтсіздіктерінің негізін олардың кәсіби құзіреттілігіне тікелей қатысты
тілдік нормаларды білмеуге байланысты туындайтыны туралы айтыдады.
Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаны оның тілі арқылы көрінетін
психологиялық, этикалық, әлеуметтік және т.б. компоненттердің жиынтығынан
тұратын адам [11, 86 б.] деп түсіндірді.
Тілдік тұлға туралы болжам оның эрудициясының кеңдігі, сөз байлығы,
шешендік өнерді толық меңгеруі негізінде қалыптасады. Тұлғаның құрылымының
үлкен және кіші қырлары болуы мүмкін. Тұлғаның үлкен қырының өлшемдеріне
ақыл-ой, дүние туралы білім, өмірлік тәжірибе, ес, мәдени ортадағы өзін
көрсетуі жатады. Тілдік тұлғаның кіші қыры түрлі коммуникативтік жағдайда
басынан өткізетін сезімнен, эмоциядан тұрады. Аталған өлшемдердің әрбірі
жеке тұлғаның сөзінде түрлі көрініске ие.
Тілдік тұлға тілдік қазынаны пайдаланумен бірге жаңа үлгілерді
жасайды [1, 93 б.]. Тілдік тұлғаны зерттеу тілдік ұжымда немесе жеке тілдік
тұлғаның сөзінде қолданылатын тілдік құралдарды сипаттаумен шектеліп
қалмауы тиіс, керісінше, бұл құбылыстың прагматикалық, когнитивтік,
этнопсихологиялық аспектілерін ескеру қажет. Аталған аспектілердің
әрқайсысы сөйлеушінің тілінен көрініс табады және оған қайталанбас өзіндік
ерекшелік береді.
Тілдік тұлға әдеби тілді меңгеру деңгейіне байланысты төрт типке
бөлінеді:
1) әдеби тілді шығармашылық деңгейде тұтынатын тип. Бұлар элитарлы тілдік
тұлғалар;
2) әдеби тілдің ауызша, жазбаша нормаларын сақтай білетін, ара-тұра
кодификацияланған нормадан қате жіберетін, сөйлеу тілі мен кітаби тіл
элементтерін кей тұста айқын аңғара алмайтын мәдени-типтік орташа тип.
Сан жағынан басымы да осы орташа тип;
3) негізінен әдеби сөйлеу тілін қолданатын, арасында қарапайым сөйлеу
тіліне тән элементтерді қосып сөйлейтін тілдік-мәдени тип. Сан
жағынан, шамамен, орташа типтен кейінгі орында;
4) қарапайым сөйлеу тілімен сөйлейтін, бейәдеби элементтер мен
диалектизмдерді қолдана беретін коммуниканттар [1, 95 б.].
Тілдік тұлға түсінігіне тұлға анықтамасының психологиялық аспектісі
сай келеді. Тілдік тұлғаны төмендегідей белгілермен сипаттауға болады: а)
ана тілін толық игерген, ана тілінде дұрыс сөйлей алатын; б) тұлғалық
қызығушылығы бар, әлеуметтік өмірге бейімділігі мен машығы бар, соның
ішінде кәсіби машықтанған; в) қызмет ету барысында өзіндік шығармашылығын
көрсете алатын адам.
Сонымен, адам жоғарыдағы белгілерге қоса адамгершілік, ерік-жігер
сияқты қасиеттерге бай, білімді де белсенді болса, оны тұлға деп санауға
болады. Тілдік тұлға ұғымы тілді тұтынушының білімі мен қарым-қатынас
барысында тілдік құралдарды орынды пайдалана алу қасиеттерімен байланысты
түсіндіріледі.
5. Филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын фразеологизмдердің
қолданысы атты тармақта тілдік тұлға қалыптастыруға қызмет ететін
тұрақты тіркестер жөнінде айтылады. Филолог студенттердің жиі қолданатын
фразеологизмдерін анықтау арқылы олардың мәдени құндылықтар туралы
көзқарастарын, ойларын білуге болады.
Эксперименттік жұмысқа әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
қазақ филологиясы факультетінің I, IV курс студенттері қатысты.
Реципиенттерге 3-5 фразеологизмді жазу және солардың ішінен сүйікті
фразеологизмдерін көрсету тапсырылған сауалнама берілді. Филолог
студенттердің сөз мәдениетін, оның құндылықтар туралы білімін,
қызығушылығын, тілегін, арманын, бейімділігін анықтауда сауалнама
нәтижелері пайдаланылды.
Нәтижелерді өңдеу барысында статистикалық есептеу әдісі қолданылды.
Студенттер жазған барлық фразеологиялық бірліктер есепке алынды.
Фразеологиялық бірліктердің ұқсастығы филолог студенттердің ойлау
табиғатын, дүниенің концептуалды және тілдік бейнесінің арақатынасын
анықтауға мүмкіндік берді.
Орыс тіліндегі сияқты қазақ тілінде де фразеологизмдердің қатарына
әртүрлі тілдік бірліктер кіреді және олардың аражігі әлі толық ашылып
біткен жоқ. Сондықтан біз де филолог студенттердің тілдік тұлғасын анықтау
мақсатында жүргізген тәжірибемізде фразеологизмдердің қатарында қанатты
сөздерді, мақалдар мен мәтелдерді есепке аламыз. Өйткені олар ұлтымыздың
мәдени құндылықтарын бойына жинақтаған тілдік бірліктер қатарына жатады.
Фразеологизмдердің құрамында паремиялар саны көбірек: үндемеген үйдей
бәледен құтылады, жел тұрмаса шөптің басы қимылдамайды, асықпаған арбамен
қоянға жетеді, шешесіне қарап қызын ал және т.б.
Фразеологизмдердің ішінен сан жағынан басымдық танытқандары тұлғаны
рухани жағынан емес, физиологиялық жағынан сипаттайды: I курс студенттері
әлі сөз мәдениетін меңгермегендігін, орынсыз көп сөйлейтіндіктерін байқатты
(ауыз жаппады, көк мылжың, аузы ашық), физикалық жағынан белсенді (тепсе
темір үзу, қол-аяғы балғадай), жалқаулыққа бейім (мойны жар бермеу, серуен
салу, сайран құру, рақатқа бату), сезімтал, жүрегі тез жараланатын (көзінен
сорасы ақты, көзін жасқа толтырды, көзінің жасы кеппеді, көз жасы көл
болды), жазалау, күш көрсетуге бейімділік (жонынан таспа тілу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
лингвомәдени негіздері [31 бет]
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыратын лингво-мәдени
негіздер
1.1 Сөз мәдениеті мен жазу мәдениеті мәселелері
1.2 Тілдік норма
1.3 Жалпы мәдениет пен тілдік мәдениеттің арақатынасы
1.4 Оқытушы сөзінің филолог студенттердің тілдік тұлғасын
қалыптастырудағы рөлі
1.5 Шешендік өнер үлгілерінің сөз мәдениетіне қатысы.
Сөз мәдениеті мен тілдік тұлға сабақтастығы
2.1 Қазіргі ғылыми парадигмадағы тілдік тұлға мәселесі.
Мотивациялық немесе іс-әрекеттік-коммуникативтік қажеттілік деңгейі
2.2 Тілдік тұлға қалыптастырудың мазмұны
2.3 Тілдік тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар
2.4 Филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен оның кәсіби құзіреттілігі.
2.5 Филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын фразеологизмдердің
қолданысы
2.6 Филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырушы кәсіби сапалар.
2.7 Филолог студенттер тілі және олардың субмәдени табиғаты.
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Диссертация бойынша жарияланған мақалалар тізі
ӘОЖ 811.512.122:378 (574) Қолжазба
құқығында
ИСАҚОВА АСЫЛЫМАЙ САҒЫНБЕКҚЫЗЫ
Қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың
лингвомәдени негіздері
10.02.02–қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Ш.Құрманбайұлы
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы
Т.Н.
Ермекова
филология
ғылымдарының кандидаты
Л.Ш.
Құндақбаева
Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ
халықаралық
қатынастар
және әлем тілдері университеті
Диссертация 2010 жылы 30 сәуір күні сағат 14.00-де ҚР
Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институты жанындағы 10.02.06–түркі тілдері және 10.02.02–қазақ тілі
мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады. Мекенжайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29 үй.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі,
29 үй).
Автореферат 2010 жылы 29 наурызда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы,
профессор Ж.А. Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін баянды етудің аса маңызды
факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас
тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде, ұлт тілінің тұтастығы оның
әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты ұйыстыратын, оны өзге
этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де,
бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі [1, 3 б.].
Ұлттық әдеби тілдің дамып, толығуына тіл мамандарының қосар үлесі
қомақты. Тіліміздің бар байлығын пайдалана отырып, ақын-жазушы, лингвист
ғалымдар тілдегі нормаға қайшы қолданыстарды реттейді, тілдік ұжымның атап
айтқанда, филолог студенттердің мәдениетін көтеруді, олардың тілдік
тұлғасын қалыптастыруды назарда ұстайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі Қазақстан Республикасының
ғылым саласында түрлі реформаларды іске асыру мен қоғамның рухани жаңару
жағдайында болашақ мамандардың тілдік тұлғасын қалыптастыру өзекті.
Ұлттық кеңес бекіткен Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік
саясат жөніндегі құжатына негізделген Қазақстан Республикасы Гуманитарлық
білім жөніндегі жобасы (1994) мен Қазақстан Республикасындағы этномәдени
білім жөніндегі жобаларда (1996) бұрынғы білім жүйесін қайта қарау
барысында құндылықтар ескеріле отырып, тарихи, ұлттық-мәдени дәстүрге сай
өзгерістер енгізу қажет екені анықталған. Бұл мәселе филолог студенттердің
іскерлігіне, шеберлігіне, жалпы мәдениетіне, соның ішінде, тілдік
тұлғасының қалыптасуына тікелей қатысты. Қазіргі және болашақ егеменді
қазақ елінің қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде мемлекеттік
мәртебесіне сай кешенді сипатта қызмет етуге тиіс филолог мамандарды
тәрбиелеп, қалыптастыратын бүгінгі филолог студенттердің білім қоры, сөз
мәдениеті таным деңгейіне мән беру – өзекті мәселе. Осыған қатысты көп
аспектілі әрекет филолог мамандығының ұйымдастырушылық, кәсіби қарым-
қатынас жасау шеберлігіне жоғары талап қояды.
Бүгінгі таңда еңбек нарығында бәсекелестікке қабілетті мамандар даярлау
талабы ҚР Білім және ғылым министрлігінің Қазақстан Республикасында 2010
жылға дейін білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында да нақты
көрсетіліп отыр.
Қазақ тіл білімінде бүгінге дейін қазақ тілді филолог студенттердің
тілі арнайы зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан оны арнайы қарастырып,
бүгінгі күні филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негізін тәжірибемен сабақтастыру – басты мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты филолог
студенттердің тіліне тән ерекшеліктерді лингвомәдени, әлеуметтанымдық
негізде анықтау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер белгіленді:
- тілдік тұлға ұғымын белгілі әлеуметтік топтың тіліндегі көрінісіне
қатысты зерделеу;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын сөз
мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтау;
- әлеуметтік топ ретіндегі филолог студенттердің тіліне тән
коммуникативті-прагматикалық ерекшеліктерді көрсету;
- филолог студенттердің тіліне жан-жақты лингвистикалық талдау
жасау;
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы туралы түсінік
қалыптастыру;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасын анықтайтын вербалды және
бейвербалды амал-тәсілдерді атап көрсету;
- филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыру мақсатында
сауалнама жүргізу, оның нәтижелерін басшылыққа алу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетіндегі I, IV курс филолог студенттердің тілі, сөз қолданысы,
мәтін құрау ерекшеліктері, олардың тілінде кездесетін нормадан ауытқушылық
көріністері.
Зерттеу жұмысының әдістері. Сауалнама нәтижелеріне анализ, синтез
жасау, жазба жұмыстардың тілін бақылау, талдау және тілдік фактілерді
салыстыру т.б.
Зерттеу материалдары мен дереккөздеріне әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінде филолог мамандығы бойынша дәріс алып жүрген I, IV
курс студенттерінен алынған сауалнама (фразеологизмдер, троп түрлері,
диалект, терминдер, көп мағыналы сөздер, инвективті сөздер, жаргон, сленг
т.б.) нәтижелері мен студенттердің өзіндік жұмыстарының тілі, таспаға
жазылған мәтіндер (ойтолғау) пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде сөз
мәдениеті мен тілдік тұлғаны қалыптастыруға қатысты А.Байтұрсынұлы,
М.Балақаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, Қ.Күдеринова,
М.Дүйсебаева, А.Жуминова, А.Насырова, Ф.Қожахметова, Г.Мұратова,
Ф.Оразбаева, Н.Гайнуллина, А.Игісінова, сонымен бірге шетелдік
Ю.Н. Караулов, В.И. Карасик, Р.О. Якобсон, В.А. Кан-Калик, В.П.
Нерознак, Г.И. Богин, Т.Е. Ембулаева, Е.А. Земская, Т. ван Дейк, М.Фуко,
П.Серио, Ф.Либерманн, М.Суадеш сияқты ғалымдардың қағидалары теориялық
тұрғыдан басшылыққа алынып, зерттеу жұмысына ғылыми негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- алғаш рет қазақ тілді филолог студенттер әлеуметтік топ ретінде
қарастырылып, оның тілі арнайы зерттеу нысаны болып отыр.
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы лексика-
семантикалық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистика тұрғысынан арнайы және
кешенді зерттелді;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен өзге тұлғалардың (заң
қызметкерінің тілдік тұлғасы, журналистің тілдік тұлғасы, қоғам
қайраткерінің тілдік тұлғасы т.б.) айырмашылығы мен ұқсастықтары анықталды;
- филолог студенттер тіліндегі норма мен жүйе арақатынасы, дағдыға
айналу мәселесі талданып, дәйектелді;
- филолог студенттердің сөз қолданысындағы терминдердің үлесі
көрсетілді;
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диссертациялық жұмыста
зерттелген, талданған, салыстырылған, ұсынылған мәселелер мен тапсырмалар
қазақ тіл білімінің сөз мәдениеті, тілдік тұлға т.б. мәселелерінің
зерттелуіне өз деңгейінде үлес қоса алады.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде оқылатын тіл мәдениеті, лингвомәдениеттану, әлеуметтану,
лексикология, стилистика сияқты ғылыми курстарда және тілдік тұлға, сөз
мәдениеті сияқты арнайы курстарды жүргізуде, тілдік талдау мен семинар
сабақтарында, оқу құралдарын жазу тәжірибесінде пайдаланып, әсіресе, қазақ
тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыруда практикалық
маңызы зор.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасы өзіндік қарым-
қатынас ортасында және үздіксіз ізденіс пен білім алу барысында
қалыптасады;
- филолог студенттердің тілі – коммуникативті-прагматикалық жүйе;
- сөйлеу актісінде түрлі тілдік тәсілдерді қолдану – филолог
студенттердің тілдік ерекшелігінің көрсеткіші бола алады;
- филолог студенттердің тілдік тұлғасын орфоэпиялық, орфографиялық,
фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік нормаларды қолдану көріністері
сипаттайды;
- филолог студенттердің тілін коммуникативтік норма, этикалық норма
тұрғысынан қарастыру сапалы нәтижеге жетуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары
мен қорытындылары ғылыми басылымдарда 12 мақала түрінде жарық көріп,
халықаралық және республикалық конференцияларда баяндалды. Олар: Ашық
қоғам жағдайында Қазақстан студент жастарының коммуникативтік білім алу
мәселелері (Алматы, 2005); 12 жылдық білім беру жүйесі және жаңа
педагогикалық технологиялар (Ақтөбе, 2006); Білім және ғылым – бәсекеге
қабілетті Қазақстан құру жолында (Алматы, 2007); Русская речь в
современном вузе (Орел, 2009); Роль классических университетов в
формировании инновационной среды регионов (Уфа, 2009); Ұлттық экономика
және білім: жаһандану жағдайындағы даму стратегиясы (Алматы, 2009);
Жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының жоғары білім беру
экономикасы: мәселелері мен болашағы (Алматы, 2009). Сонымен бірге,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Тіл мәдениеті бөлімінің
кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеудің жалпы сипаттамасы, тақырыптың өзектілігі,
зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын
тұжырымдар, зерттеу барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған тілдік
дереккөздер, жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы туралы
деректер келтіріледі.
Филолог студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыратын лингво-мәдени
негіздер атты бірінші тарауда жалпы тіл мәдениеті мәселелері, оның
зерттелуі туралы баяндалып, іштей бес тармақшаға бөлінді. 1.1 Сөз
мәдениеті мен жазу мәдениеті мәселелері тармақшасында сөз мәдениеті мен
жазу мәдениетінің коммуникативтік ерекшеліктері сараланады.
Сөз байлығы – күрделі түсінік. Ғылымда тіл мәдениеті деп жүрген
саланы кейде сөз мәдениеті деп те атайды. Сөз түзелді, тыңдаушы сен де
түзел, Сөз айттым Әзірет Әлі, айдаһарсыз (Абай) деген өлең жолдарында
сөз деп автор поэзияны меңзеп отырса, Білімдіден шыққан сөз, Талаптыға
болсын кез дегендегі сөз ой-пікір деген мағынада айтылған. Демек, тілдің
әртүрлі мақсатта жұмсалуын сөз деп айтамыз. Осы себептен сөз мәдениеті
деген терминді жеке сөздерді қолданудағы дұрыстық деген мағынаны емес,
жалпы тілді жұмсаудағы түзулік деген ұғым деп тануға әбден болады.
Сондықтан оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде, баспасөз беттері мен радио-
телехабарларда тіл мәдениеті, сөз мәдениеті деген атаулар кездесе
қалса, оларды ұғымы бір деп түсінуге болады.
Сөз мәдениеті туралы айтылғанда жазу мәдениетін айналып өту мүмкін
емес. Сөз мәдениеті мен жазу мәдениеті деген терминдер қатар ұғымда
жұмсалады. Өзара мағыналас болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылығы да
бар. Сөз мәдениеті дегеніміз – тілдік, коммуникативтік, этикалық нормаларды
сақтай отырып, тілдік құралдарды, амал-тәсілдерді қарым-қатынас жағдаятына,
ерекшелігіне сәйкес талғап, таңдап қолдану арқылы діттеген коммуникативтік
мақсатқа жетуге барынша мүмкіндік беретіндей етіп тиімді түрде ұйымдастыру
[1, 105 б.].
Ахмет Байтұрсынұлы тіл мәдениеті, сөзді дұрыс қолдануға қатысты:
Сөздің дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы
айтылады. Олай болу үшін:
- сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ,
жалғаулықтарды жақсы біліп, әрқайсысын өз орнына пайдалану қажет;
- сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, ымырластыру қажет;
- сөйлемдерді дұрыс ойластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс
орналастыру аса маңызды дейді [2, 350-353 б.].
1930 жылдардан кейін сөз мәдениеті тілімізде орфографиялық
ережелермен байланысты қаралып келді. 1965 жылы шыққан Қазақ тілі
мәдениетінің мәселелері деп аталатын кітапта, 1966 жылғы М.Дүйсебаеваның
Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының негізгі мәселелері атты кандидаттық
диссертациясы мен 1972 жылғы Сөз мәдениеті және баспасөз деген жинақта
сөз мәдениетіне бірсыпыра дұрыс бағытта тұжырымдар жасалған.
Қазақ тіл білімінде тіл мәдениеті ұғымын қалыптастырған профессор
М.Балақаев: Мәдениет, оқу-ағарту, ғылым, өнер тағы басқалар рухани өмір
табыстарының жиынтығы да, сөз мәдениеті дегеніміз – тілдік тәсілдердің
ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тіл жұмсаудағы ізеттілік,
сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфоэпиялық,
орфографиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылысты ұқыпты,
дұрыс қолдану дағдысы [3, 78 б.].
Демек, сөз мәдениеті дегенде, ең алдымен, әдеби тілді қалай
меңгергеніне көңіл бөлеміз. Сөйлеуші өзіне тән тілдік ерекшеліктерімен
қатар, жалпыға ортақ әдеби тілдің нормасынан хабардар болуға міндетті. Оның
толып жатқан арналары, жолдары бар: мектеп, жоғары оқу орны, кітап, газет-
журнал, радио, теледидар т.б. барлығы жалпы мәдениетке, соның ішінде сөз
мәдениетіне баулиды.
Сондықтан тілдік тұлғаның тілдік құзіреттілігінің жеткіліксіздігінен
келеңсіз жағдайларға душар болатыны, ол кедергілердің алдын алу үшін
тіліміздің лексикалық, морфологиялық, синтаксистік амал-тәсілдерін қолдану
қажет екені зерттеуде айтылды.
1.2 Тілдік норма – адамның іс-әрекеті, ойлауы қандай орнықтылықты,
ұқыптылықты қажет етсе, оның тілі де соған лайық болу керектігі айтылады.
Бұл тілдік нормаларды білгенде ғана іске асады. Тілдік норма тармақтарын
төмендегі кестеден көруімізге болады [1].
Сурет 1 - Тілдік норма тармақтары
Тілдік норма тілдің ішкі заңды жүйелері негізінде дамып, қалыптасады.
Тілдің дыбыс жүйесі, сөз байлығы, сөз мағыналары, тілдің грамматикалық
құрылысы – көне заманнан келе жатқан заңды ерекшеліктерге негізделеді.
Сонымен қатар ауызекі сөйлеу тілінде заңдылықтардан ауытқитын, әдеби
нормадан тыс жатқан құбылыстар да болады.
Қазақ әдеби тілі халық тілінен өзіне керегін таңдап-талғап, сұрыптап
алып, оларды жалпы жұртқа ортақ етіп бірізге түсіреді. Бұл үрдіс, бірер
жылда аяқталмайды, үздіксіз дамып отыратыны белгілі.
Жаңа тілдік норма жасалуының екі жолы бар. Бірқатар нормалар тілдің
объективті даму заңдары негізінде қалыптасса (мысалы, қазақ тілінің дыбыс
жүйесіндегі үндестік заңы, лексика-грамматикалық жүйелері), енді бірқатары
әдеби тілдің ілгері даму бағдарына сәйкестендіріліп қолдан жасалады.
Соңғыларға мыналар жатады: а) сауатты жазу – орфография, тыныс белгі
ережелері (пунктуация); ә) қаулы-қарарлар арқылы қабылданған терминдер
жүйесі; б) сөздіктер, оқулықтар және басқа құралдар арқылы тіл байлықтарын
екшеп, оларды жұртқа дұрыс таныту әрекеттері.
Көпшілік қолданысына ие болу нормалылықтың бір белгісі болып
танылғанда, мұны тек жоғарыдағыдай сөздің мағынасынан ғана көріп қоймаймыз,
тәжірибеден де байқаймыз. Мысалы, кейбір сөздердің тек жағымсыз не жағымды
мағынада ғана қолданылатындығы, сондықтан өзіне қатысты сөздерді таңдап
тіркесетіндігі – сөз мәдениеті нормасы. Айталық, арқасында сөзі жағымды
мағынадағы тіркес құрайды: денсаулықтың арқасында, байлықтың арқасында,
таланттың арқасында, ал аурушаңдықтың арқасында, жоқтықтың арқасында,
дарынсыздықтың арқасында деп айтылмайды, ол сөз мәдениеті нормасы түгіл,
ауызекі тілде де қолданылмауы керек. Ал белшесінен батты, етек алды, тап
болды деген фразеологизмдер тек жағымсыз мағынаны білдіреді, сондықтан олар
жағымды мағыналы сөздермен тіркеспейді. Мысалы, қамқорлық етек алды,
қуанышқа тап болды, байлыққа белшесінен батты сияқты қолданыстар дұрыс
емес. Сол сияқты көптеген етістіктер тек қана болымсыз тұлғада жұмсалады,
олардың болымды тұлғасы жоқ. Мысалы, бет қалмады (ұялу), бет бақтырмады
(сөйлетпеді, сөз бермеді), бет бұрдырмады (мүмкіндік бермеді), бетіне жан
келтірмеді деген тіркестердің бет қалды, бет бақтырды, бет бұрдырды, бетіне
жан келтірді деген жағымды сыңарлары болмайды.
Болашақта нормаға айналуға тиісті жаңа тілдік құбылыстар көрнекті
ақын-жазушылардың туындыларында жиі қолданылады. Бірақ ақын-жазушылардың
шығармаларының тілін ортақ өнеге-үлгі деп қабылдай отырып, олардың тілінде
ақындық еркіндіктер кездесетінін ескеру қажет. Мысалы, И.Сапарбаевтың:
Сарқылған Балқаш мынау, Арал мынау. Жазымдас жәми жұрттың тағдырымен.
Жазылмас жанымда бір жара бар-ау деген жолдарындағы жазымдас сөзін
окказионализм деп көрсетеді [4]. Бұл да заңсыз жасалған авторлық
неологизм: ол жазым болу, жазым жасау, жазым қылу деген сияқты тіркестермен
келетін жазатайым болған сәтсіз оқиға дегенді білдіретін жазым сөзі.
Жолдас, құрдас, сыбайлас, еншілес, курстас сияқты сөздерді жасайтын -дас (-
дес, -лас, -лес, -тас, -тес) жұрнағын қабылдамауға тиіс, өйткені бұл сөздің
семантикалық мағынасы оған жібермейді, өлімдес, тірілес, аурулас деп айтуға
болмайтыны сияқты, жазым сөзі ортақтасу, еншілесу мағынасын қабылдамайды,
тіпті жазатайым болған сәтсіз оқиғаға, айталық, аяғын сындырып алуға біреу
емес, бірнеше адам бірден ұшырасса да, тілдік нормада жазымдас деп
айтпайды. Ал ақын айтады, ақын үшін жазымдас деген норма, шырқын бұзып
қолдан өзі жасаған тосын сөз табиғаттың ба, адамдар тарапынан жазатайым,
күтпеген жерден, күтпеген кезде жайсыз оқиғаға ұшырауы болып табылады.
Мұндай қолданыс жиілігі байқалмайтын сөздер мен тіркестер әдеби тілдің
нормасы бола алмайды. Демек, норма мен норма еместі айыру үшін жиілік
принципін ескеру керек.
1.3 Жалпы мәдениет пен тілдік мәдениеттің арақатынасы жалпы
мәдениет пен тілдік мәдениеттің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашуға
арналады.
Мәдениет латынның соlore сөзімен дыбысталып, алғашқыда мағынасы
өңдеу, игеру, деген мағынаны білдірсе, кейін келе адамның дамуы, жетілуі
деген мағынаға ие болған. Айырмашылығы мәдениет ұғымына табиғаттың
үйлесімділігі емес, адам жасаған іс-әрекет үйлесімі кіреді. Белгілі бір
затты игеруден жалпы игеру мағынасына ауысуға бірнеше ғасыр керек болды.
Мәдениеттану саласында еңбек еткен ғалымдардың еңбектерінің қорытындысы
бойынша, мәдениет сөзінің көпмағыналылығын төмендегі кестеден көруімізге
болады:
Кесте 1. Мәдениет сөзінің анықтамасы
Осының негізінде тілдік мәдениет өз кезегінде сөз мәдениеті және тіл
мәдениеті мәселелерін қамтиды. Сөз мәдениеті термині үш түрлі мәнде
ұғынылады:
1) тіл ғылымының саласы;
2) сөз мәдениеті – коммуникацияның жетілуі, оның қандай да бір белгілері
мен сапаларының жиынтығы;
3) сөз мәдениеті – тілдің қарым-қатынас жасау үшін тиімді, жеңіл
қолданылуын қамтамасыз ететін адам игерген білім, дағды.
Демек, ғылымда тіл мәдениеті, сөз мәдениеті деген терминдер
қолданылады. Осы ұғымдардың бір-бірінен айырмашылығы тіл және сөз
терминдерінің арақатынасына негізделеді.
1.4 Оқытушы сөзінің филолог студенттердің тілдік тұлғасын
қалыптастырудағы рөлі атты тармақта жоғары оқу орындары оқытушыларының
сөйлеген сөзі (дыбыстауы, интонация), қимыл-қозғалысы, сырт бейнесі, мәнері
т.б. филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыруға қалай әсер
ететіні туралы сөз болады.
Оқытушы мамандығы – ең қиын әрі арқалар жүгі ауыр, білгеніңді сарқып
беретін мамандықтың бірі. Оқытушы еңбегінің нәтижесі жеке басының
жауапкершілігіне ұласады. Бұл әлеуметтік қажеттілік қана емес, оқытушының
біліктілігі мен шеберлігінің кәсіби жоғарылауына жол ашады.
Тәжірибелі оқытушы оқу үдерісінде тек қатесіз жазуды ғана үйретпей,
филолог студенттердің тілді пайдалана білуге, оның өз ойын айқын, еркін,
дәл жеткізе алуына мүмкіндік бергені дұрыс. Осыдан филолог студенттердің
сөйлеу тілі дағдыланып қалыптасады. Қазақ тілінің байлығын игеріп, оны
анық, әсерлі, ұтымды етіп айтып, жаза алатын дәрежеге жетуге көмектеседі.
Сөз тіркесін, сөйлем құрылысын, морфологиялық тұлғаларды дұрыс қолдана
білуге, сөз мәдениетін арттыруға үлес қосады.
Филолог студенттердің білімін тереңдету арқылы да тілдік тұлғасын
қалыптастыруға болады. Оның жолдары:
1. Тілдік терминологияны меңгеру. Тілдік терминологияны терең меңгеру
үшін негізгі және қосымша әдебиеттермен, сөздіктермен, әсіресе, қостілді
сөздіктермен, анықтағыштармен жұмыс істеу маңызды.
2. Филолог студенттер кәсіби маман болуы үшін оның ғылыми-зерттеу
жұмысын қадағалау. Курстық және дипломдық жұмыс жазу, материалдарды
жинақтаудың және картотека жүргізудің тиімді тәсілдері.
3. Курстық және дипломдық жұмыстарды қорғау кезінде сұрақтарға дұрыс
жауап бере білу т.б.
Оқытушының сөйлеу тілінің стильдік ерекшелігі сан алуан. Ол стильдің
барлық түрін пайдалана біледі. Әрі сол стиль түрлері қазақ тілді филолог
студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыруға ықпал етеді. Оқытушылар
стильдің түр-түрін, атап айтқанда, егер студенттерге эссе жаздырса, көркем
әдеби стилін, газет-журналдан үзінді келтірсе публицистика стилін,
анықтама, ереже не болмаса баяндама жасауда ғылыми стилді, күнделікті
өмірде ауызекі сөйлеу стилін т.б. қолданады.
Осы орайда оқытушының кітаби тілден қаншалықты ауытқуын мысалдармен
пысықтай кеткенді жөн көрдік.
Кесте 2. Оқытушының күнделікті сабақ түсіндіру сәтіндегі кітаби тілі мен
ауызекі сөйлеу стилі
Бектұров Ш.К. Қазақ тілін Оқытушының түсіндіруі
ана тілі деңгейінде үйрету
құралы. − Алматы, 1998. –
258 б.
Бастауыш пен баяндауыш − Иә, сөйлемнің басты грамматикалық
сөйлемнің тұрлаулы мүшелері бастауыш пен баяндауыш екен. Осы
мүшелері. Олар сөйлемнің екеуінің өзара үлкені бар ма? Бірінсіз бірі
грамматикалық негізін бола ма? Бірін маршал, екіншісін генерал
құрайды. (135 б.) дейміз бе, жоқ екеуі де маршал ма? Екеуінің
біреуі болмаса сөйлем бола ма?
Оқытушы сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың тең дәрежеде екенін
қарапайым мысал арқылы түсіндіреді.
Оқытушы филолог студенттерге білім негізін берумен қатар, сөз
мәдениетіне баулиды, сондықтан ол қарым-қатынас жасау құралы, шындықты
жеткізу құралы – тілдің ойды білдіру мүмкіндігіне – сөз мәдениетіне қанық
болуы керек.
1.5 Шешендік өнер үлгілерінің сөз мәдениетіне қатысы. Бұл тармақ
бұрынғы шешендік өнер мен қазіргі шаршы топ алдында сөйлеудің аражігін
ашуға арналады.
Жалпы сөз мәдениеті, мәнерлі сөйлеу туралы ілім Еуропа елдерінде көне
грек, көне рим заманынан бастау алады. Ғылымға белгілі, шешендік өнердің
алғашқы теориясы мен практикасын жасаушылар көне грек ілімпаздары –
Аристотель, Георгий, Трасимах, Сократ, Платон, Теофраст т.б. Олар жазу мен
сөйлеу стилінің сыртқы белгілеріне: анықтығы, тазалығы, әсемдігі,
қысқалығына тоқталып, бұл белгілерді адамды сендірудің әдіс-тәсілдері
ретінде қарастырады.
Көркем әдебиет саласынан орын алатын қазақ халқының сөз өнерімен
танысу филолог студенттердің жан дүниесін байытады. Халқымыздың жүзден
біреу – шешен, мыңнан біреу – көсем деген мақалынан шешендік өнерге үлкен
көңіл бөлінетіні аңғарылады. Ерекше шешендік қабілеті бар кісілер елді
аузына қаратып сөйлеген. Халық оларды ұйып тыңдаған. Әрине шешеннің де
шешені бар. Қазақта ондай адамдарды Тілдің майын тамызып, сөздің балын
ағызып, қас шешендер сөз айтар десе, енді бірінде Үйде шешен – дауға жоқ,
үйде батыр – жауға жоқ делінеді. Шешендік өнер қазір де жоғары бағаланады.
Тіл өнеріне, сөйлеу мәнеріне қойылатын талаптар шешендік өнерге де
қойылады. Шешендік өнер – сөз мәдениетінің ең жоғарғы сатысы.
Біздің заманымызға шешендік өнер билер сөздерімен жетті, алайда
қазіргі шешендермен салыстырғанда атқаратын қызметі жағынан бірқатар
ерекшеліктері бар. Бұл айырмашылық шаршы топ алдында айтылатын сөздердің
түрлі мазмұнда болуымен тығыз байланысты.
Шаршы топ дегеніміз көпке арналып сөз айтылатын жер, яғни сол сөзді
тыңдайтын адамдар тобы. Шаршы топ алдындағы сөз (публичная речь) аз болсын,
көп болсын әлеуметтік мәні бар, жұртшылық назарына ұсынылған, қоғам
мүддесіне арналған әңгіме болуы керек ... Мұнда көзделетін мақсат –
көпшіліктің тыңдауына арналған сөздің жатық, ұғынықты болуы, әңгіме
желісінің дұрыс құрылуы болмаққа керек [5, 23 б.] дей келе, академик
Р.Сыздық жұмсалатын орындарына қарай бірнеше шешендік сөздерді топқа
жіктейді.
Зерттеу нысанына сәйкес академиялық шешендікке де назар аударылды.
Оған оқу орындарындағы дәрістер, ғылыми баяндамалар, диссертация қорғау
т.б. шаралары жатады. Жоғары оқу орындарында дәрісті лектор жүргізеді.
Демек, лектор-оқытушының шаршы топ алдындағы сөзі мінсіз болуы тиіс. Осы
орайда сын түзелмей, мін түзелмес демекші, сын көтермейтін жайттар туралы
да айта кеткен жөн. Көбіне кездесетін кемшіліктердің бірі – сөз арасына
жаңағы, яки, яғни, және, мінекей, жалпы, маған, иә, мәселен, әлгі т.б.
сөздерді орынсыз қыстыра беру. Сонымен қатар, значит, так, пока, уже,
допустим, вообще, и, в общем, после т.б. сияқты сөздерді қайталай беру
елдігімізге сын, тілімізді бүлдіру. Филолог студенттер ондай жағдайда сабақ
тыңдамай жаңағы деген сөзін оқытушы пәлен рет айтты деп санап отырады. Ол
студенттерді де, тыңдаушыны да мезі етеді.
Зерттеу жұмысының екінші тарауы Сөз мәдениеті мен тілдік тұлға
сабақтастығы деп аталады. 2.1 Қазіргі ғылыми парадигмадағы тілдік тұлға
мәселесі. XX ғасыр тілдік тұлғаға деген қызығушылықтың бірден өсуімен
ерекшеленеді. Тіл біліміндегі сөйлеуші адамды зерттеуге деген
қызығушылықтың арта түсуінің бір себебі соңғы кездері сөйлеу, қарым-қатынас
жасау актісіндегі өзгерістерге байланысты.
Тұлғаның өзіндік қасиеті – бұл жеке адамның өз басына ғана тән,
қайталанбас қасиеті, оның тұлға болып қалыптасуы, өсуі, басқа адамдарға
ұқсамауы. Ол тұлғаның танымдық (таным қажеттілігі мен өзіндік сананың
дамуы), коммуникативтік (рухани қарым-қатынас, түсіну және мойындау
қажеттілігі), конструктивтік (өзін көрсету, өзін-өзі мойындату және
шығармашылық іс-әрекет қажеттілігі) қажеттіліктерінен көрінеді. Тұлғаның
жекелік қасиетінің өсуі тұлғааралық қарым-қатынаста қиындықтар мен өзара
келіспеушіліктердің көбеюіне әкеледі.
Қоғамда тұлғалардың жекелік қасиеттерге ұмтылуы одан әрі дамиды,
қоғамның әрбір мүшесі басқалардан өзгешелене береді, ал бұл дегеніміз
тұлғааралық қарым-қатынаста қиындықтар саны өсе береді деген сөз. Осыған
сәйкес барлық салада адамдар арасындағы қарым-қатынаста кедергілер бола
бермек. Демек, әртүрлі әлеуметтік топтардың қарым-қатынас ерекшелігіне
баса назар аударуға тура келеді.
Қазақ тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын зерттеу білім беру
саласындағы филолог мамандардың қоғамдағы маңыздылығымен, сөз мәдениеті мен
қарым-қатынас жасау нормаларын сақтау рөлімен түсіндіріледі. Бұл қазақ
тілді филолог студенттердің тілдік тұлғасын зерттеудің өзектілігін
көрсетеді.
Қоғамдағы тұлғалық фактор рөлінің өсуі ерекше әлеуметтік-
психологиялық стереотиптің пайда болуына әкеледі. Осындай жағдайда тілді
меңгеру тұлғаның маңызды компоненті ретінде қарастырылады.
Тілдік тұлғаның қажеттілігіне байланысты ақпарат түсіндіріледі,
жүйеленеді, сақталады, жаңа білімді толықтыру жүзеге асады. Сөйлеушінің
тілдік білімі санада Ю.Н. Карауловтың теориясы бойынша үш түрлі деңгейде
бейнеленеді:
1. Вербалды-семантикалық код. Мұнда дүние концептуалданады. Тұлғаның
тілдік санасындағы шағын жүйелер түріндегі ішкі лексиконының көп қырлылығы
осымен түсіндіріледі (лексика-семантикалық өріс, лексика-семантикалық топ,
синонимдік, антонимдік, омонимдік қатар, тақырыптық топ т.б.). Сөздің
мағынасы белгілі бір өрістің жүйесінде және семантикалық-сөзжасамдық
байланыста, грамматикалық қатынастарда ашылады.
2. Лингво-когнитивтік деңгей дүниенің бейнесі немесе дүние туралы
білімдер жүйесі бейнеленген тұлғаның тезаурусы ретінде көрінеді. Тілдік
тұлғаның қалыптасуының алғашқы кезеңінде тезаурус меңгерген сөздік
бірліктердің санына тең болады, одан әрі қарай тілдік тұлға оны толықтыра
береді.
3. Мотивациялық немесе іс-әрекеттік-коммуникативтік қажеттілік
деңгейі тұлғаның прагматикасын бейнелейді, яғни оның мақсатының, бағытының,
бағдарының жүйесін көрсетеді.
Тілдік сананың құрылымдық компоненттері тілдік тұлға феноменінің
негізгі компоненттері – лексиконымен, тезаурусымен, прагматиконымен өзара
байланысты болғандықтан олар көбінесе тілдік тұлғаның қалыптасуының
кезеңдерін анықтайды.
Тілдік тұлға ұғымының өзі оны сипаттаудың лингво-психологиялық
аспектісін білдіреді, соған сәйкес тілдік тұлғаның қалыптасуы лингвистика,
психология т.б. бірқатар пәндердің тоғысында өтуі мүмкін.
Тұлғаның тілдік даму мәселесінің аспектісі ретінде өзара байланысты
екі бірліктен тұратын тілдік қабілет: орта, оқу, тәрбие және табиғи
алғышарттар, мидың және жүйке жүйесінің туа біткен анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктері қарастырылады.
Тілдік қабілеттің тілдік, сөйлеу және интеллектуалдық компоненттерді
қамтитын өзіндік құрылымы болады. Көптеген ғалымдар тілдік сезгіштіктің
екінші түрін тілдік ереже мен норманы білуге негізделген, саналы түрде
жалпылау деп түсінеді. Осыған сәйкес, тілдік қабілет биологиялық жолмен
емес, қарым-қатынас үдерісінде қалыптасатындығы белгілі болады
(А.А. Леонтьев мектебі).
Осы тектес тұжырымдармен сабақтастырып қазақ тіл біліміндегі сөз
мәдениетін зерттеуші Н.Уәли: Сөз мәдениеті әдеби тілдің грамматикалық,
лексикалық, стильдік, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларын меңгеру,
бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасау мақсаты мен
мазмұнына сай етіп қолдана білу деп анықтайды [1].
2.2 Тілдік тұлға қалыптастырудың мазмұны атты тармақ тілдік
тұлғаның зерттелуіне арналады.
Бүгінге дейін тілдік тұлға түрлі аспектіде зерттелген. В.П. Нерознак
тілдік тұлғаны полилекті (көпадамдық) және идиолекті (жеке адамдық) десе,
С.Г. Воркачев этносемантикалық тұлға; А.Г. Баранов семиологиялық
тұлға ретінде; Ю.Н. Караулов орыс тілдік тұлғасын; шығыс және батыс
мәдениетінің тілдік тұлғасын қарастырған Т.Н. Снитко болды. Петр 1 [6],
Катулла [7], Л.Н. Толстойдың [8] тілдік тұлғалары зерттелінді.
Ең алғаш тілдік тұлға В.В. Виноградовтың Саясаттың тарихы туралы
деп аталатын еңбегінде сөз болады [9].
Ю.Н. Карауловтың ойынша, тілдік тұлға қалыптастыруға қажет талаптар
мыналар:
- өз ана тілінде жүйелі, анық, түсінікті сөйлеу,
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға
сай құрылуы,
- сөздің бейнелі бояуы, сөздің тыңдаушының қажетіне сай болуы т.б. [10,
35-37 б.].
Г.И. Богин тілдік тұлға қалыптасуының бес деңгейін анықтады. Ол:
жеті жаста тілдік тұлға қалыптасуының бірінші деңгейі – дұрыстық деңгей
пайда болады дейді. Бұдан әрі бұл деңгей өзге деңгейлердің қалыптасуына
жол ашады. Екінші деңгей іштей ойлау қабілетінің дамуын арттырып, осы
деңгей көлемінде сөйлеуге іштей дайындалуды іске асырады. Үшінші деңгей
сөздік қордың толығуы, көптеген грамматикалық форманы меңгеруді
қалыптастырады. Төртінші деңгей мәтін мазмұнына таңдау бостандығы мен
көзқарас кеңдігін қамтамасыз етеді. Тілдік тұлғаның шығармашылығының
толығуы, оның келешекте жүзеге асуы мен мәтінге сын көзбен қарау сияқты
ерекшеліктер төртінші деңгейдің үлесі. Бесінші деңгей тілдік талғамдық
қатынастың бірлігі [11, 68 б.] деп тиянақтайды.
Зерттеу жұмысында жүргізілген сауалнама нәтижелеріне сәйкес
мәдениет пен тілдік құзіретті негізге ала отырып, тілдік ортаны екіге бөліп
қарастырамыз. Олар:
1. Нормаланған тілдік тұлға
2. Диалектісі бар тілдік тұлға.
Тілдік тұлға әлеуметтік құбылыс болғанымен, онда индивидуалдық
аспекті басымдық танытады. Индивидуалдық аспект тілге деген ішкі жан
дүниенің қарым-қатынасы арқылы тілдік дәстүрге әсер ететінін ұмытпаған жөн.
Тілдік тұлғаны қалыптастыру ұлттық тілдік ортадан басталады.
2.3 Тілдік тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар деп
аталатын тармақта орфоэпия, орфография, фонетика, лексикология,
фразеология, терминология, стилистика т.б. мәселелері төңірегінде сөз
болады.
Тілдік тұлғаның дамуына сыртқы және ішкі фактор әсер етеді.
Әлеуметтік фактор сыртқы факторға, ал психология, биология ішкі факторларға
жатады. Әлеуметтік фактор ретінде отбасы, қарым-қатынас жасайтын ортасы,
жоғары оқу орны, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдениет орындарын айтуға
болады. Ішкі факторлар ретінде темперамент басымдылығы, икемділік,
экстроверттік немесе интроверттік, жыныстық және жас ерекшелігінің
көрсеткіші алынады. Төмендегі суреттен филолог студенттердің лексикасына
әсер ететін биологиялық факторларды көруімізге болады.
Сурет 2 - Тілдік тұлға қалыптастыруға әсер ететін факторлар
Академик Ә.Т. Қайдар Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас деген
еңбегінде (Алматы, 1993) терминдерді реттеп, ілгері дамытудың он бір
принципін ұсынады. Бұл тұжырымда екі нәрсеге басты көңіл аударылған:
біріншісі – халықаралық терминдердің көбін қазақша беруге болатыны туралы
болса, екіншісі – аударылмайтындарын қазақ тілінің фонетикалық және
морфологиялық ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау, яғни дыбысталуы мен
тұлғалануы жағынан қазақша етіп ұсыну туралы сөз болды. Соңғы он-он бес
жыл көлемінде кеңестік дәуірде орыс тілінен ұлт тілдеріне өзгеріссіз
қабылданған терминдерді қайта қарау, олардың орнына жаңа атау жасап ұсыну,
әр тілдің өз ішкі лексикалық қабаттарынан балама тауып алмастыру үрдісі
көрініс бере бастады [12, 15 б.]. Демек терминдердің қазақша баламасының
болуы филолог студенттердің тілдік тұлғасын қалыптастыру үшін аса маңызды.
2.4 Филолог студенттердің тілдік тұлғасы мен оның кәсіби
құзіреттілігі. Филолог студенттердің қарым-қатынас жасау кезіндегі
сәтсіздіктерінің негізін олардың кәсіби құзіреттілігіне тікелей қатысты
тілдік нормаларды білмеуге байланысты туындайтыны туралы айтыдады.
Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаны оның тілі арқылы көрінетін
психологиялық, этикалық, әлеуметтік және т.б. компоненттердің жиынтығынан
тұратын адам [11, 86 б.] деп түсіндірді.
Тілдік тұлға туралы болжам оның эрудициясының кеңдігі, сөз байлығы,
шешендік өнерді толық меңгеруі негізінде қалыптасады. Тұлғаның құрылымының
үлкен және кіші қырлары болуы мүмкін. Тұлғаның үлкен қырының өлшемдеріне
ақыл-ой, дүние туралы білім, өмірлік тәжірибе, ес, мәдени ортадағы өзін
көрсетуі жатады. Тілдік тұлғаның кіші қыры түрлі коммуникативтік жағдайда
басынан өткізетін сезімнен, эмоциядан тұрады. Аталған өлшемдердің әрбірі
жеке тұлғаның сөзінде түрлі көрініске ие.
Тілдік тұлға тілдік қазынаны пайдаланумен бірге жаңа үлгілерді
жасайды [1, 93 б.]. Тілдік тұлғаны зерттеу тілдік ұжымда немесе жеке тілдік
тұлғаның сөзінде қолданылатын тілдік құралдарды сипаттаумен шектеліп
қалмауы тиіс, керісінше, бұл құбылыстың прагматикалық, когнитивтік,
этнопсихологиялық аспектілерін ескеру қажет. Аталған аспектілердің
әрқайсысы сөйлеушінің тілінен көрініс табады және оған қайталанбас өзіндік
ерекшелік береді.
Тілдік тұлға әдеби тілді меңгеру деңгейіне байланысты төрт типке
бөлінеді:
1) әдеби тілді шығармашылық деңгейде тұтынатын тип. Бұлар элитарлы тілдік
тұлғалар;
2) әдеби тілдің ауызша, жазбаша нормаларын сақтай білетін, ара-тұра
кодификацияланған нормадан қате жіберетін, сөйлеу тілі мен кітаби тіл
элементтерін кей тұста айқын аңғара алмайтын мәдени-типтік орташа тип.
Сан жағынан басымы да осы орташа тип;
3) негізінен әдеби сөйлеу тілін қолданатын, арасында қарапайым сөйлеу
тіліне тән элементтерді қосып сөйлейтін тілдік-мәдени тип. Сан
жағынан, шамамен, орташа типтен кейінгі орында;
4) қарапайым сөйлеу тілімен сөйлейтін, бейәдеби элементтер мен
диалектизмдерді қолдана беретін коммуниканттар [1, 95 б.].
Тілдік тұлға түсінігіне тұлға анықтамасының психологиялық аспектісі
сай келеді. Тілдік тұлғаны төмендегідей белгілермен сипаттауға болады: а)
ана тілін толық игерген, ана тілінде дұрыс сөйлей алатын; б) тұлғалық
қызығушылығы бар, әлеуметтік өмірге бейімділігі мен машығы бар, соның
ішінде кәсіби машықтанған; в) қызмет ету барысында өзіндік шығармашылығын
көрсете алатын адам.
Сонымен, адам жоғарыдағы белгілерге қоса адамгершілік, ерік-жігер
сияқты қасиеттерге бай, білімді де белсенді болса, оны тұлға деп санауға
болады. Тілдік тұлға ұғымы тілді тұтынушының білімі мен қарым-қатынас
барысында тілдік құралдарды орынды пайдалана алу қасиеттерімен байланысты
түсіндіріледі.
5. Филолог студенттердің тілдік тұлғасын сипаттайтын фразеологизмдердің
қолданысы атты тармақта тілдік тұлға қалыптастыруға қызмет ететін
тұрақты тіркестер жөнінде айтылады. Филолог студенттердің жиі қолданатын
фразеологизмдерін анықтау арқылы олардың мәдени құндылықтар туралы
көзқарастарын, ойларын білуге болады.
Эксперименттік жұмысқа әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
қазақ филологиясы факультетінің I, IV курс студенттері қатысты.
Реципиенттерге 3-5 фразеологизмді жазу және солардың ішінен сүйікті
фразеологизмдерін көрсету тапсырылған сауалнама берілді. Филолог
студенттердің сөз мәдениетін, оның құндылықтар туралы білімін,
қызығушылығын, тілегін, арманын, бейімділігін анықтауда сауалнама
нәтижелері пайдаланылды.
Нәтижелерді өңдеу барысында статистикалық есептеу әдісі қолданылды.
Студенттер жазған барлық фразеологиялық бірліктер есепке алынды.
Фразеологиялық бірліктердің ұқсастығы филолог студенттердің ойлау
табиғатын, дүниенің концептуалды және тілдік бейнесінің арақатынасын
анықтауға мүмкіндік берді.
Орыс тіліндегі сияқты қазақ тілінде де фразеологизмдердің қатарына
әртүрлі тілдік бірліктер кіреді және олардың аражігі әлі толық ашылып
біткен жоқ. Сондықтан біз де филолог студенттердің тілдік тұлғасын анықтау
мақсатында жүргізген тәжірибемізде фразеологизмдердің қатарында қанатты
сөздерді, мақалдар мен мәтелдерді есепке аламыз. Өйткені олар ұлтымыздың
мәдени құндылықтарын бойына жинақтаған тілдік бірліктер қатарына жатады.
Фразеологизмдердің құрамында паремиялар саны көбірек: үндемеген үйдей
бәледен құтылады, жел тұрмаса шөптің басы қимылдамайды, асықпаған арбамен
қоянға жетеді, шешесіне қарап қызын ал және т.б.
Фразеологизмдердің ішінен сан жағынан басымдық танытқандары тұлғаны
рухани жағынан емес, физиологиялық жағынан сипаттайды: I курс студенттері
әлі сөз мәдениетін меңгермегендігін, орынсыз көп сөйлейтіндіктерін байқатты
(ауыз жаппады, көк мылжың, аузы ашық), физикалық жағынан белсенді (тепсе
темір үзу, қол-аяғы балғадай), жалқаулыққа бейім (мойны жар бермеу, серуен
салу, сайран құру, рақатқа бату), сезімтал, жүрегі тез жараланатын (көзінен
сорасы ақты, көзін жасқа толтырды, көзінің жасы кеппеді, көз жасы көл
болды), жазалау, күш көрсетуге бейімділік (жонынан таспа тілу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz