Ағылшын тіліндегі сын есім туралы жалпы түсінік
кіріспе
Курстық жұмыстың нысаны. Сын есімнің грамматикалық класс ретінде қалыптасуы зат есімдермен байланысты құбылыс. Зат есімдер зат жайлы ұғыммен бірге сын, сапа ұғымдарын да бойына жинаған грамматикалық класс болды. Бүгінгі тіл білімі тұрғысынан синкретикалық ұғым мен қызметтегі бұл зат есімдер сөз, сөйлем құрамында субъекті мен объектіні ғана білдірмей, атрибуттық та мән туғызып, сондай қызмет атқарады. Анықтауыш деп аталытын синтаксистік категория осылай, зат есімдердің сөйлем, сөз құрамындағы қызметтің бір түрі ретінде қалыптасады. Ал анықтауыш қызметінде зат есімдердің қолданылуы, сөйтіп анықтауыш категориясының қалыптасуы бір затты екінші зат арқылы ұғынуға негізделді. Екінші сөзбен, заттарды өзара салыстыру артық-кемдігін байқау арқылы жүрді. Сонда тіл құрамында алғаш рет сын, сапаны білдіргендер зат мағыналы сөздер. Ондай сөздер басқа бір сондай сөздермен салыстырғанда белгілі бір затқа не заттар тобына тән қасиет пен белгіні айқынырақ, анығырақ білдіретін болды. Айталық қатты нәрсені, затты таспен теңестіруден барып тас жер, жұмсақ, сусыма жерді құммен теңестіруден барып құм жер, т. б. сөз тіркестері немесе анықтауыш қызметіндегі категориясы осы тәрізді сөз мағынасын кең түсінуге негізделген қолданыстан басталды. Мұндай қолданыстың барысында бірсыпыра сөздер лексикалық шектеліске түсті: сөз әрі зат ұғымында, әрі сын, сапа ұғымында тұрақтады. Қазақ тіліндегі ақ, қара, көк тәрізді сөздер сондай жіктелістің нәтижесі: ақ әрі зат атауы (ағарған сөзімен синоним), әрі түстің атауы, көк - зат есім (аспан мәні), әрі түстің атауы, қара - зат есім (кісі, көрінетін жанды зат), әрі түстің атауы.
Жұмыстың өзектілігі. Адам ойының айналасындағы дүниені анализдеу қабілетінің одан әрі дамуы сөздердің лексикалық жіктелісіне аналогия жасау барысында сын, сапа категориясын синтаксистік тәсілмен білдіру дәрежесіне жетеді. Сөйтіп алтын қасық, ағаш күрек, темір қақпа тәрізді тіркестер жасалады, яғни, жоғарыда аталған синтактистік анықтауыш категориясы қалыптасады.
Мұның үлкен ерекшелігі - сын, сапа категорясын білдіретін арнаулы морфологиялық тұлғалар жүйесі болмаған, тілдің даму барысында да ондай жүйе қалыптасқан жоқ. Сөздердің ондай грамматикалық класын басқа жолмен қалыптастырды: есім, етістік туынды түбірлер қолданыстың барысында сын. Сапаны білдіретін сөздер тобы болып тұрақталды. Грамматикалық мұндай жіктелістің бірден-бір критерийі - синтаксистік анықтауыш категориясы немесе зат есімге қатысты айтылып, ешбір морфологиялық өзгеріссіз оның анықтауышы болу қызметі. Қазіргі тілдегі қызыл, сары, жасыл тәрізді тек қана түстің атауы ретінде айтылатын негізгі сын есімдер мен етістікке жақындығы, түбірлестігі синтаксистік қызметімен айқындалатын берік, шебер, ұлық, ұлы, кіші тәрізді сын есімдер сондай қолданыстың нәтижесінде ғана сын есімдер тобында тұрақталып қалған. Сын есімдердің дербес грамматикалық класс болып қалыптасуы лексикалық және синтаксистік қолданыс барысында болды. Сын есімдердің арғы негізі ең алдымен есм синкретизмнен басталды, етістіктің есім тұлғаларымен толықты. Соның барысында сын есім жасайтын біршама аффиксация жүйесі қалыптасты. Соңғы құбылыстың шығуы сын есімдерді морфологиялық жағынан ерекшеленетін грамматикалық класс деп қарау мүмкіндігін берді.
Курстық жұмыстың мақсаты сын есімдердің категорияларын анықтап, танып білу, оларды жеке-жеке қарастыру, сын есімнің салыстыру шырайларының түрлерін беру, оларды талдау. Субстантивациялық сын есімдердің анықтамасын беріп, олардың түрлерін қарастыру.
1 Ағылшын тіліндегі СЫН ЕСІМ туралы жалпы түсінік
1. 1 Сын есімнің мәні және грамматикалық белгілері
Ағылшын тілінде, қазақ тіліндегідей сын есім - заттың, нәрсенің белгісін, қасиетін білдіретін сөз табы. Ол what? - қандай? what kind of? - қандай? деген сұрақтарға жауап береді:
A new firm - жаңа фирма
A wide street - кең көше
A strong companion - берік серіктестік
1. Сын есімдер құрылымына қарай негізгі және туынды болып бөлінеді:
а) негізгі (түбір) сын есімдер:
red - қызыл
white - ақ
blue - көк
big - үлкен
old - кәрі
ә) туынды сын есімдер түбірге қосымшалар (префикстер, жұрнақтар) жалғану арқылы жасалады:
acceptable - қолайлы, тиімді
unable - қабілетсіз
uncountable - саналмайтын, есептелмейтін
groundless - тиянақсыз
fixed - тұрақты
expensive - қымбат
economic - үнемшіл
б) күрделі сын есімдер екі немесе көп түбір сын есімдерден жасалады:
ice-cold - тастай суық
snow-white - қардай аппақ
dark-grey - қошқыл сұр
2. Қазақ тіліндегідей ағылшын тілінде де сын есім мағынасына қарай сапалық (qualative) және қатыстық (relative) болып екіге бөлінеді.
Заттардың түр-түсін, сыр-сипатын, сапа белгісін білдіретін сын есімдер сапалық сын есімдер деп аталады:
Big - үлкен
Beautiful - әдем
Cold - суық
Black - қара
Белгілі бір заттардың сын сипаты мен белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіретін сын есімдер қатыстық сын есімдер деп аталады:
A silver bangle - күміс білезік
A golden arrow - алтын садақ
The Siberian white bear - сібірлік ақ аю
Ағылшын тілінде сын есім жіктелмейді, септелмейді жекеше, көпше түрге бөлінбейді, оның тек үш шырайы болады. Сапалық сын есімнің қазақ тіліндегідей үш шырай формасы болады:
а) жай шырай (the Positive Degree)
Жай шырай түбір күйінде басқа шырай формаларына негіз болады:
Short - қысқа
Fat - толық
Happy - бақытты
ә) салыстырмалы шырай (the Comparative Degree) заттың бір тектес сапасы мен белгісінің арасындағы сәл кем немесе сәл артығырақ екенін білдіреді:
shorter - қысқарақ
fatter - толығырақ
happier - бақыттырақ
б) күшейтпелі шырай (the Superlative Degree) заттың алғашқы қалыпты сапасын тым асыра, көтере немесе кеміте көрсету үшін қолданылады:
(the) shortest - ең қысқа
(the) fattest - өте толық
(the) happiest - ең бақытты
Енді шырай түрлерінің жасалу жолдарына тоқталатын болсақ, біріншіден салыстырмалы шырайдың жасалу жолы.
а) Егер жай шырайлы сын есім оқылмайтын - е - дауыстысына аяқталса, сын есімнің түбіріне тек - r - жалғанады:
fine - жақсы finer - жақсырақ
white - ақ whiter - ағырақ
ә) Егер жай шырайдағы сын есім - у - әріпіне аяқталып, оған - er - жұрнағы жалғанса, ол - і - әрпіне өзгереді:
lazy - жалқау lazier - жалқауырақ
dirty - кір dirtier - кірлеу
pretty - әдемі prettier - әдемірек
б) жай шырайлы сын есімнің алдына “more” - көбірек, артығырақ сөзі келуі арқылы да жасалады:
convenient - қолайлы more convenient - қолайлырақ
effective - нәтижелі more effective - нәтижелірек
в) - у әрпіне және - er, - ow, - le әріп тіркестеріне аяқталған бір буынды және екі буынды сын есімдер жай шырай түріндегі сын есімдерге - er [ә] жұрнағының жалғануы арқылы жасалады:
slow - баяу slower - баяуырақ
clever - ақылды cleverer - ақылдырақ
г) ағылшын тілінде less және smaller сөздері қазақ тіліне азырақ, кішірек болып аударылады:
less - кішірек сөзі; little - аз сөзінің салыстырмалы шырай түрі, ал smaller - кішірек, small - кішкентай сөзінің салыстырмалы шырай түрі.
He has less time than Bolat - Оның Болатқа қарағанда уақыты азырақ.
His house is smaller than yours - Оның үйі сіздікіне қарағанда кішірек.
ғ) ағылшын тілінде more - көбірек сөзі much, many - көп сөздерінің салыстырмалы шырай түрі:
He has more important ideas than you - Сізге қарағанда оның пікірі маңыздырақ.
Екі нәрсені, затты салыстырғанда than - қарағанда шылауы қолданылады.
The Balkash Lake is smaller than the Caspian Sea - Балқаш көлі Каспий теңізіне қарағанда кішірек.
Ағылшын тіліндегі - er, - r жұрнақтары қазақ тіліндегі - ырақ, - ірек, - рақ, - рек, - лау, - леу, - дау, - деу, - тау, - теу жұрнақтарына сәйкес келеді.
Екіншіден, күшейтпелі шырайдың жасалу жолы:
а) күшейтпелі шырай жай шырайдың алдына - most сөзінің қойылуы және -st, - est жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады және олардың алдына the - белгілілік артиклі қойылады:
beautiful - сымбатты the most beautiful - өте сымбатты
tall - биік the tallest - ең биік
late - кеш the latest - өте кеш
ә) егер жай шырайдағы сын есім - у әрпіне аяқталса, ол і - әрпіне өзгереді:
happy - бақытты the happiest - ең бақытты
dirty - кір the dirtiest - өте кір
Ағылшын тіліндегі күшейтпелі шырай тудыратын - most сөзі және -st, - est жұрнақтары қазақ тіліндегі өте, аса, тым сөздеріне мағыналас келеді.
Кейбір сын есімдердің салыстырмалы және күшейтпелі шырайлары басқа түбір сөздер арқылы жасалады:
Good better best
Жақсы жақсырақ өте жақсы
Bad worse worst
Нашар нашарырақ ең нашар
Little less least
Кішкентай кішірек өте кіші
Many more most
Көп көбірек өте көп
1. 2 Сын есімнің жасалуы және оның өнімді жұрнақтары және оның бір разрядтан екіншісіне ауысуы
Сын есім әртүрлі сөз таптарынан префикстер мен жұрнақтар жалғану арқылы жасалады.
Префикстер:
un - interesting - қызықты, uninteresting - қызықсыз
tidy - таза, untidy - кір
necessary - керекті, unnecessary - керексіз
known - атақты, unknown - белгісіз
important - маңызды, unimportant - маңызсыз
im - possible - мүмкін, impossible - мүмкін емес
proper - дәл, өзіне тән, improper - теріс, орынсыз
pure - таза, мөлдір, impure - лас, былғаныш
il - legal - заңды, illegal - заңсыз
literature - сауатты, illiterature - сауатсыз
legible - анық, illegible - айқын емес
ir - rational - орынды, irrational - жөнсіз
recognizable - танылатын, irrecognazible - танылмайтын
regular - жүйелі, дұрыс irregular - теріс, бұрыс
Сын есімнің өнімді жұрнақтары
- al - verb - етістік, verbal - ауызша
physic - медицина, дәрі, physical - физикалық, материалдық дене
- able - to eat - жеу, eatable - жеуге жарайтын
to drink - ішу, drinkable - ішуге жарайтын
believe - сену, believable - сенімді
to achieve - мақсатқа жету, achievable - қол жетерлік
peace - бейбітшілік, peaceable - бейбіт, бейбітшілік сүйгіш
- less - job - жұмыс, jobless - жұмыссыз
count - санау, countless - санауға келмейтін
force - күш, forceless - әлсіз
doubt - күмән, шүбә, doubtless - шүбәсіз, сөзсіз күмәнсіз
cause - себеп, іс, causeless - себепсіз
- ful - power - күш, бидік, powerful - күшті, қуатты
care - қамқорлық, careful - қамқоршыл
truth - шындық, truthful - әділ, шыншыл
cheer - қуану, cheerful - көңілді
peace - бейбітшілік, peaceful - бейбіт, тыныш
- ive - conduct - басқару, бастау, conductive - өткізгіш
impress - із, сурет, әсер, impressive - мәнерлі, әсерлі
defence - қорғаныш, defencive - қорғану
indicate - көрсету, білдіру, indicative - көрсететін, сілтейтін
- ic - atom - атом, atomic - атомдық
- ous - fame - даңқ, белгілілік, famous - атақты, белгілі
- y - hunger - аштық, hungry - аш
glass - шөп, glassy - шөпті
silk - жібек, silky - биязы, жібектей жұмсақ
health - денсаулық, healthy - сау, таза
- ary - second - екінші, secondary - екінші дәрежелі
- ed - tooth - тіс, toothed - тісті
wood - ағаш, wooded - ағашты, орманды
hair - шаш, haired - шашты
- ish - red - қызыл, reddish - қызғылт
city - қала, cityish - қалалық
child - бала, childish - балалық
book - кітап, bookish - кітаби, тақуа
Сөздердің бірігуі арқылы сын есімдердің жасалуы:
World - әлем, + wide - кең worldwide - дүниежүзілік
Peace - бейбітшілік, + loving - сүюші peaceloving - ынтымақшыл
Half - жарты, + yearly - жылдық halfyearly - жарты жылдық
Сапалы, салыстырмалы және қатысты сын есімдер ауыспалы мағынада болуы мүмкін, бұл жағдайда салыстырмалы сын есімдер сапалы және қатысты сын есімдер разрядына өте алады, сапалы сын есімдер салыстырмалы сын есімдер разрядына сирек өтеді.
Салыстырмалы сын есімдер сапалы сын есімдерге өте алады, егер олар үлкен немесе кіші дәрежеде болатын белгінің мәнін иемдене алса. Мұндай сын есімдер ауыспалы мағынада болады.
Қатысты сын есімдер салыстырмалы және сапалық сын есімдер разрядына өте алады, егер олар осы разрядтың белгілерін иемденсе: түлкі іні (қатысты сын есім) - түлкі жағасы (салыстырмалы сын есім) - түлкі сөзі (сапалы сын есім) .
Сапалы сын есімдер салыстырмалы сын есімдер разрядына өте алады, егер олар өздерінің белгілерін жоғалтып, заттың тұрақты қасиетіне ие болса: ашты жидек - ашшы көз қарас.
Салыстырмалы және қатысты сын есімдер ауыспалы мағынада көбінесе көркем әдебиетте, ал сапалы сын есімдер - ғылыми әдебиетте қолданылады.
1. 3 Сын есімнің салыстыру шырайлары
Ағылшын тілінде үш салыстыру шырайлар түрі бар: жай, салыстырмалы, күшейтпелі шырайлар. Ағылшын тілінде салыстыру шырайларын құрудың екі тәсілі бар.
- Қысқа сөздер үшін (бір буыннан тұратын сөз) :
Small
кішкентай
Smaller
кішірек
(the) smallest
ең кішкентай
Large
үлкен
Larger
үлкенірек
(the) largest
ең үлкен
Салыстыру шырайларын құруының жазуында күшейтпелі шырайда белгілі артикль жиі қолданылады:
а) соңғы дауыссыз жалғанатын дауыстымен екі еселенеді:
big → bigger → (the) biggest
б) егер соңғы - у алдында дауыссыз әріп болса, онда - у - і ауысады:
easy → easier → (the) easiest;
early → earlier → (the) earliest
в) - er және - est қосылғанда соңғы - е жойылады. Жазылу ерекшеліктері айтылуға әсер етпейді.
- Ұзын сөздер үшін (екі немесе бірнеше буыннан тұратын сөздер) :
Сөзді одан әрі созудың мағынасы жоқ, сондықтан ағылшын тілінде оның алдына басқа сөз қосылады:
Beautiful → әдемі
More beautiful → әдемірек
(the) most beautiful → өте әдемі
easily → жеңіл
more easily → жеңілірек
(the) most easily → өте жеңіл
Кішірек, ең кіші мәндерін беру үшін сәйкесінше less және least сөздері қолданылады:
Beautiful → әдемі
Less beautiful → кішкене әдемі
(the) least beautiful → біраз әдемі
Күрделі сөздер салыстыру шырайын more /less және most/ least сөздерінің көмегімен жасалынады, және керісінше бір буыннан тұратын сөздер - er, - est жұрнақтары арқылы жасалады; бұл дыбыстың шығуынада тәуелді - егер бұл түрлердің біреуі естеуге жағымды болса, соны қолданады:
Crisp → more crisp → (the) most crisp
төмендегіге қарағанда жақсы естіледі
crisp → crisper → (the) crispest.
Мұндай жағдайларда ереже ескерілмейді.
Салыстыру шырайлары кейбір жағдайларда ережеге сай емес қолданылады:
Elder/eldest формалары, айтушы өз жанұясы туралы айтқанда жиі қолданылады:
My father is elder than my mother - Менің әкем шешемнен үлкен.
This is my eldest son - Бұл менің үлкен ұлым.
Басқа жағдайларда салыстыру шырайлары 1 тәсіл бойынша жасалады:
Old → older → (the) oldest
Most сөзі белгісіз артикль (a most) -пен салыстыру шырайы болмайды, ол өте деген мағына береді:
A most beautiful girl → Өте әдемі қыз.
Most сөз зат есімнің немесе көпше түрді есімдіктің (of септеулігімен) алдында тұруы мүмкін және көпшілік деген мағына береді:
Most people like this - Көпшілікке бұл ұнайды.
Most of them will not be able to come - Олардың көпшілігі келе алмайды.
Белгілі артикль салыстыру шырайының алдында зат есім болмасада тұра береді:
He is the best - Ол ең күшті.
Салыстыру шырайларын көрсету үшін than → қарағанда сөзі пайдаланылады; бұл жерде бір зат есімнің қайталануынан құтылу үшін осы зат есімді ауыстыру үшін one сөзі немесе абсолютті формада тәуелдеу есімдігі қойылады:
My car is bigger than their one/theirs. - Менің машинам олардікіне қарағанда үлкен.
These cigars are stronger than those ones - Менің темекім аналарға қарағанда мықты.
Салыстырудың құрылымының екінші бөлігінде объективті септіктегі есімдікті (сөйлесу нұсқасы), сонымен қатар, атай септігінде (әдеби нұсқа) пайдалануға болады:
She reads more than him / he does - Ол анаған қарағанда көп оқиды.
You are taller than me / I am - Сен маған қарағанда ұзынсын.
He came earlier than them / they did - Ол оларға қарағанда ерте келді.
Бірақта:
I know him better than her (жалғыс мүмкін нұсқа) - Мен оны оған қарағанда жақсы білемін.
I know him better than she does - Мен оны одан гөрі жақсы білемін.
Бірдей сапаны салыстыру кезінде мынадай үйлесімдік as…as пайдаланылады → сияқты:
She is as beautiful as my mother - Ол менің шешем сияқты әдемі.
Қайталама эффекті салыстыру кезінде as…as үйлесушілігі сан есіммен пайдаланылады; егер екінші салыстыру объектісі айтылмаса екінші as алынып тасталуы мүмкін:
My sister is twice as beautiful (as yours) - Менің апайым сенікінен гөрі екі есе әдемі.
His car is about there times as big (as my car) - Оның машинасы менікінен гөрі үш есе үлкен.
Half сөзі осындай жағдайларда екі есе кіші деген мағынаны береді:
This liquid is half as strong (as that one) - Бұл сұйықтық екі есе әлсіз. (анаған қарағанда) .
I have half as much money (as you have) - Менде екі есе аз ақша бар (саған қарағанда) .
Кейбір жағдайларда салыстыруды much (оданда гөрі) қосымша сөзімен күшейтуге болады:
Much more / less beautiful → оданда көп / біраз әдемі
Қаншалықты . . . , соншалықты қазақша нұсқасы ағылшын тіліне the + салыстыру шырайы . . . the + салыстыру шырайы . . . сияқты аударылады.
The sooner you do it the better - Сен қаншалықты тез істесен, соншалықты жақсы болады.
The faster you come the more you will get - Сен қаншалықты тез келсен, соншалықты көп аласын.
1 . Short adjectives ( 1syllable) (бір буынды сын есімдер)
adjective comparative superlative
(салыстыру шырайы) (күшейтпелі шырай)
cheap +er = cheaper +est = cheapest
young +er = younger +est = youngest
short +er = shorter +est = shortest
wide +er = wider +est = widest
small +er =smaller +est = smallest
- Short adjective ending in one vowel + one consonant(жазылу ережесі) big +g +er = bigger +g +est = biggestfat +t +er = fatter +t +est = fattestslim +m+er = slimmer +m +est = slimmesthot +t +er = hotter +t +est = hottestthin +n +er = thinner +n +est = thinnest
- Adjectives ending iner, ow, etc (2 syllables) (екі буынды сын есімдер)
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz