Сопы Аллаяр дүниетанымы және оның шығармашылығының қоғамдағы маңызы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Ф. ғ. д., профессор: Айдар Әбуов

Магистрант ДосалиевТимур

Сопы Аллаяр дүниетанымы және оның шығармашылығының қоғамдағы маңызы

Меніңше дін ғылымына деген сұраныс арта бастаған өлкемізде ислам философиясының соның ішінде Сопы Аллаяр философиялық көзқарастарын тану, оның парсы, шағатай тілдеріндегі шығармаларын мейлінше аудару ләзім. Иә, бай тарихы бар Ислам мәдениетінің өркендеген сонау ҮІІІ-ХІІІ ғасырлар әлем тарихының ғибратты терең тарауларын қамтиды. Ислам мәдениетінің адамзат үшін әкелгені шаш етектен. Оған мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Қарапайым Ислам тарихына көз жүгірткен адам Исламның адамзатты надандықтың қою қараңғылығынан құтқарып алып, бақыттың таңын аттырып, адамшылықтың асыл мұраттарын көрсеткеніне куә болады. Соның бағытты тармақтарының бірі ретінде мұсылман ойшылдарының шығармашылығын айта аламыз. Олар бүкіл Шығыспен Батысқа адами асыл мұраттардың жаршысы болған. Айталық, Әл-Фараби, Ибн Сина сынды данышпандардың Ежелгі Грециядағы ұмыт қалған философиялық дүниелерді тарих қойнауынан аршып алып, оларға жаңаша өң беріп түсініктемелер жазғаны жаһан тарихына мағлұм.

Cондай-ақ, Әл-Фарабимен Ибн Синаның жасап кеткен шындық іздеу жолын жалықпай сын елегінен өткізген, шынайы сыни көзқарасқа ие мұсылман философтардың да болғанын білеміз. Міне солардың ішінде түркі халықтарының дүниеталғамына жат болмаған діни танымды жетілдірген Сопы Аллаяр шығарамаларының өзіндік орны бар.

Сопы Алаяр он сегізінші ғасырдың орта тұсында ислам дініндегі құндылықтарды халық танымына жеткізумен қатар, дін жолында біршама қайталанбас еңбектер қалдырған ойшыл, ғалым. Рухани дүниенің адам үшін маңызын танытып, қоғамдағы рухани кемелденген тұлғалардың өмір жолына мән береді. Сопы Аллаярдың діни тақырыпта түрлі анықтамалар беріп, түсініктемелер жазғаны жаһан тарихына мағлұм. Аллаяр софының ең басты шығармасы «Ғазизаға бағыштау» деген шығармасында құдайдың пайғамбарларға жіберді дейтін 4 кітабы: «Тәурат», «Забур», «Інжіл» және «Құран» аталады. Аллаяр софының бұл еңбегі қазақтар арасына 1917 жылғы төңкеріске дейін тараған. Абай бұл шығарманы жете білген. Ол өзінің діни ұғымдарға түсініктеме беріп, дін, сенім туралы түйгендерін қорытқан. «Отыз сегізінші сөзінде» Аллаяр софының: «Бір фәрдәдән жүз фәрдә бижай» деген қанатты сөзін келтіреді. Софының бұл сөзін: «Шүкірліктен ғибадаттың бәрі туады. Енді зинһар ғадаләт шапағаттан босанбаңдар. Егер босансаң, иман да, адамдық та Һәммасы босанады» [1] - деген тұжырымын дәлелдеу үшін пайдаланған.

Сопы Аллаярдың Ислам философиясының дамуына қосқан үлесі қандай болса, түркі халықтарына сопылық ғылымының да белгілі бір жүйеге келіп, қалыптасуына еңбегі сондай сіңген. Оның сопылықты қолдауы, әрине сопылық ғылымының Исламға жат емес екендігін көрсетеді. Сопылық ғылымы оның еңбектерінің арқасында жаңа дәуірге қайта қадам басты.

Алла-Тағаланы тану (мағрифатулла) атты өлең жолдарында сопылық іліміндегі кемелдікке жетілу мен дидар көру, мәңгілікке деген ғашықтық сөз етіледі:

Құлдық не-дүр?

Хаққа - арзу!

Өзгесінен пәк кешіп,

Хаққа сіңіп,

Дидармен тұру мәңгі беттесіп [2] .

Сопы Аллаяр көзқарасында адам қоғамға бағынышты. Қоғам рухани тіршілігіндегі кез-келген рухани өзгеріс адам бойынан көрінеді. Бұл оның ақыл ойының сол бағытта жетілуіне негіз болады. Ақыл-ойдағы озбырлық рухани азғындауда. Дүние жалған, материалды заттарға тәуелділік көздің құрты, оның байлық ретінде рухани жетілуді көздеген адам үшін ешқандай қадір - қасиет әпермейді. Сондықтан, арамнан мал жинамай, әділ болу және ар тазалығын сақтау, адамды өз биігіне көтереді.

Танып Қадир-Құдайды, нәпсі-әуестен безіну,

Тыйым салған істерден өзін алыс сезіну.

Басты байлап мойынсұн, болам десең Хаққа құл,

Барлық істе тағдырға ыразылық тап кәміл [2] .

Аллаға махаббат. Ұшы қиыры жоқ кеңістіктегі жаратылыстардың әр-бірі алла тарапынан жаратылды. Жаратылыс бойындағы өзгерістер аллаға деген шексіз махаббатта. Оның бағыт-бағдарын тану алла болмысын аңғаруды білдіреді. Нәпсіні тежеп, ынсапты болу, мықтылықтың үлкені өзіңді-өзің ұстай білу деп келетін өсиет-қағидалар сопылықтың негізгі желісіне айналған. Бірақ, арамнан мал жинап, адамгершілікті ұмытатын, азғындық жолына түсіп, тәубеге түсуді білмейтін жандар да бар. Тәубе иманға бұрылып жанды жеңілдету шарасы. Яғни, өзін-өзі кінәлаудан арылу жолы.

Сопылық дәстүрлерде мұсылмандық қағидалары алғашқы орында. Өйткені, тариқат жолына түспес алдын шариғат заңдар жиынтығын меңгеру шарт. Адамның рухтануына бұл бастамалардың әсері айтарлықтай болды. В. В. Бартольд: «Әлемде түрлі халықтар арасында таралған ислам діні, мәдениеті мен өмір сүру тәжірибесінің әртүрлі болғанына қарамастан, оларды ішінара байланысты етті» [3] - деген. Түркі халықтары араб дүниесімен, олардың рухани құндылықтарымен сопылық дәруіштер мен түркі тілінде жазылған мұсылман туындылары арқылы танысты.

Құдіретті Шаһыңнан үзілмесін үміт сәл,

Қорық тозақ отынан, нәпсі-есікке құлып сал.

Әһлі сүннет қуатын сіңір дәйім қаныңа,

Теріс үкім, қарсы ұғым жоламасын маңыңа.

Шын ақида білмеген - шайтанға оны құл сана,

Желге ұшарын хақ деп біл, мың жыл ғамал қылса да [2] .

Адамзат санасы өзіне құнды болған материалды құндылықтар мен рухани дүниені тағдыр арқылы игереді. Құдайдың өзін оның шексіз махаббаты арқылы тани алады. Тақуалыққа ден қойған сопылардың тәңірі бейнесін жүректерінен табуының себебі де осында. Жүрегі шынайы сенімге толы, пәк мінезді жандар ғана тәңірі махаббатына лайықты. Мұндай тұлғада рухани сана өз кемелдігіне жеткен. Сондықтан, рухани сана арқылы адам танымынан орын алған тәңірі болмысын кемелдікке жеткен тұлға ғана (ақыл-ой күшімен) танып білген.

Алла болмысы жөнінідегі көзқарастарға философиялық анализ жасаған А. Мехмет: «Алла білімді, құдіретті және рақымшылық етуші, т. б. Оның жаратқан әлемі кемелдігінің белгісі» [4] - деген. Демек, тәңіріні тану үшін алдымен оның жаратқанын таны.

Құранда жаратылыс төңірегінде айтылған философиялық ойлар жаңа көзқарасарға негіз болды. «Алла сендерге жерді тұрақ, көкті күмбез қылды. Сондай-ақ, сендерді бейнелегенде көркем бейнеледі» (40:64) .

Сопылардың құран мен хадистерді қарап, философиялық тұрғыдан қайта талқылауы жаңа рухани дүниені алып келді. Мұсылман философиясының мистика-аскеттік бағыты жөнінде жарық көрген ғылыми немесе діни еңбектердің көптігі соншалық, олар әлдеқашан исламтанудан бөлек дәстүрлер мен әдістерге толы сопылық қауымдастықтар ілімін түзді.

Сопылар ғибадатты жоғары қойды. Одан алаңдатқан нәрсенің бәріне тыйым салды. Рухани кемелдену жолы оларды дәстүрлі ислам қағидаларынан біршама алшақтатып тастады. Мәселен, шексіз ғибадат алланы сопы жүрегіне қойды. Сондықтан, сопы арнайы сыйыну орны мешітке мұқтаж емес. Мұндай қарама-қайшылықтың арта түсуі араб жерінен кетуге мәжбүр етті. Сопылар ендігі кезеңде халифаттан шет орналасқан аймақтарда сопылық қауымдастықтар құрып, өз ойларын таратты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.